Запісы 33

ЗАПІСЫ
БЕЛАРУСКІІНСТЫТУТ НАВУКІ Й МАСТАЦТВА
BELARUSAN INSTITUTE OF ARTS AND SCIENCES
ZAPISY 33
NEW YORK - MIENSK
2010
ЗАПІСЫ
БЕЛАРУСКІІНСТЫТУТ НАВУКІ Й МАСТАЦТВА
BELARUSAN INSTITUTE OF ARTS AND SCIENCES
ZAPISY 33
NEW YORK — MIENSK
2010
РЭДАКЦЫЙНАЯ КАЛЕГІЯ
Натальля Гардзіенка (рэдактар нумару), Алег Гардзіенка, Лявон Юрэвіч;
Томас Э. Бэрд (галоўны рэдактар), Янка Запруднік, Вітаўт Кіпель, Генадзь Сагановіч, Сяргей Шупа
Выдаецца пры фінансавай дапамозе Фундацыі імя Пётры Крэчэўскага
УВАГА: Гэты том працягвае сэрыйнае выданьне ЗАПІСЫ, запа-чаткаванае ў 1952 г. Першыя 6 тамоў у 1952—1954 гг. выйшлі ў Нью-Ёрку; 5 наступныху 1962—1970 гг. друкавалісяўМюнхэне. 312-га (1974) па 24-ты (1999) том ЗАПІСЫ друкаваліся ў Нью-Ёрку. 3 2002 г. ЗАПІСЫ — сумесны нью-ёрска-менскі праект.
ADDRESS
Belarusan Institute of Arts and Sciences 166-34 Gothic Drive, Jamaica, NY. 11432, U.S.A. zapisybinim@gmail.com
© 2010 by the Belarusan Institute of Arts and Sciences in the U.S.A.
ЗЬМЕСТ
	Ад рэдакцыі	5
Тэма нумару: эпісталярыі
Лявон Юрэвіч	Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта й біяграфіі ягонага часу (Выпадак Юркі Віцьбіча)	7
НатальляГАРДЗІЕНКА Лісты з часу страчаных надзеяў:
Антон Адамовіч да Натальлі Арсеньневай . ш
Антон АДАМ ОВІЧ	Лісты да Натальлі Арсеньневай 1944-1945 гг	121
Янка ЗАПРУДНІК	Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам, старшынём Рады БНР (1953—1969)	217
Лявон ЮРЭВІЧ	„...Да прычын гэтага царкоўнага закалоту...“ Выбраныя лісты Міхася Міцкевіча да Міхася Тулейкі	341 Да практыкі перакладу Бібліі (ліст Масея Гітліна)	358
Яўхім СКУРАТ	Лісту БІНіМ	361
Андрэй ВАШКЕВІЧ	Пра Піліпа Пестрака й беларускіх эміграцыйных літаратараў	364 Тэксты
Сымон БРАГА	На Захад і Ўсход. (Пра беларускую культурную экспансію)	372 Успаміны
Барыс ДАНІЛЮК	Успаміны	413
3
Архіваліі
Айцец Міхал КАМЕЧАК Айцец Апанас Рэшаць...............456
Вячаслаў ЗАВАЛІШЫН Уладыслаў Старэвіч і ягонае мастацтва . 468
ІванМУХА	Кароткая аўтабіяграфія...........473
Як пасварыўся празаік Савёнак з паэтам Салаўём і што ад гэтага здабыла літаратура...............474
Пэрсаналіі
Лявон ЮРЭВІЧ	Кароткае пасьлямоўе да публікацыі ўспамі-
наў пасла (Аляксандар Стагановіч).481
Лявон ЮРЭВІЧ	Малодшы брат (Ізыдар Плашчынскі) 491
Лявон ЮРЭВІЧ	На скрыжаваньні вятроў
(Янка Ліманоўскі)................498
Музэй
Лявон ЮРЭВІЧ	Made in BNR: Да гісторыі марак
і кружэлак на эміграцыі..........504
Дзеці эміграцыі
Алеся СЁМУХА	Гутарка з Алесяй Кіпель..........522
Выданьні „Зьвіняць Званы Сьвятой Сафіі“...532
Публікацыі
Алег ГАРДЗІЕНКА	Беларуская Цэнтральная Рада
(1977-1995)..................... 542
Кніжная паліца
Ціхан ЧАРНЯКЕВІЧ	Дойлід паветраных замкаў
(Рыгор Крушына)..................547
Яна СЛАВІНА	Кніжны агляд (2008—2010).........554
АД РЭДАКЦЫІ
Сярод крыніцаў па гісторыі эміграцыі (і ня толькі эміграцыі) эпіста-лярыі зьяўляюцца найболыл „прыватна афарбаванымі“ ды ці не най-болып колькаснымі. Сама сытуацыя жыцьця ў дыяспары спрыяе ак-тыўнаму ліставаньню. У эпісталярыях і час стварэньня, і асоба аўтара, як і асоба адрасата, выяўляюцца як нідзе яскрава. Тут можна знайсьці такія дэталі эміграцыйнай штодзённасьці, адценьні міжасабовых дачы-неньняў, якія не знойдзеш ні ў дзёньніках, ні ў мэмуарах, ні ў вусных сьведчаньнях. Эпісталярыі, як дэталізаваны адбітак адносінаў паміж аўтарам і адрасатам, шмат даюць для разуменьня часу й спэцыфікі эміграцыйнага жыцьця, тых ці іншых учынкаў у ягоным кантэксьце.
Унікальная каштоўнасьць эпісталярнай спадчыны беларускіх эмі-грацыйных дзеячаў, а таксама адсутнасьць сыстэмнага яе вывучэньня й паспрыялі вылучэньню гэтага віду крыніцаўу якасьці тэмы новага ну-мару „Запісаў БІНіМ“. Тут чытач можа знайсьці своеасаблівы „праграм-ны“, пабудаваны на ліставаньні Юркі Віцьбіча, тэкст Лявона Юрэвіча, прысьвечаны адлюстраваньню ў эпісталярыях аўтара, адрасата й часу. Важныя для дасьледнікаў эміграцыйнага жыцьця розных часоў пад-боркі ліставаньня Антона Адамовіча з Натальляй Арсеньневай у 1944— 1945 гг. ды прэзыдэнта Рады БНР Міколы Абрамчыка зь Янкам Запруд-нікам у 1953—1969 гг. Нізкі й паасобныя лісты Міхася Міцкевіча, Яўхіма Скурата, Масея Гітліна й іншых дадаюць спэцыфічныя рысы да партрэ-таў дзеячаў беларускай эміграцыі ды сюжэты падзеяў зь яе гісторыі.
Мы не маем на мэце вычарпаць тэму эміграцыйных эпісталярыяў сродкамі аднаго нумару „Запісаў БІНІМ“. Мы, хутчэй, пазначаем маг-чымасьці выкарыстаньня гэтага віду крыніцаў для дасьледнікаў, паказ-ваем разнастайнасьць тэкстаў і схаваных у іх сюжэтаў.
Зь іншых тэкстаў нумару варта адзначыць публікацыю раней не друкаванай працы Сымона Брагі (Вітаўта Тумаша) „На Захад і Ўсход
5
Ад рэдакцыі
(Пра беларускую культурную экспансію)“, што можна назваць адной зь першых спробаў сыстэматызацыі матэрыялаў аб беларускіх культур-ных уплывах на суседнія народы. Цікавасьць выклікаюць і грунтоўна пракамэнтаваныя ўспаміны беларускага эміграцыйнага дзеяча Бары-са Данілюка.
У гэтым нумары „Запісаў БІНіМ“ надзвычай багаты блёк біягра-фічных матэрыялаў. Унікальныя тэксты да біяграфіяў асобных белару-саў сабраныя ў разьдзеле .Дрхіваліі“, а ў „Пэрсаналіях“ чытачу прапа-ноўваюцца ўжо апрацаваныя Лявонам Юрэвічам біяграмы Ізыдара Плашчынскага, Янкі Ліманоўскага й дадаткі да жыцьцяпісу Аляксан-дра Стагановіча. Усё згаданае зьяўляецца напрацоўкамі для будучага біяграфічнага даведніка беларускай эміграцыі.
Атрымаў працяг праект віртуальнага музэю БІНіМу, запачаткава-ны ў мінулым нумары. Цяпер тут зьмешчаныя тэкст пра беларускія маркі й кружэлкі ды падборка здымкаў тых самых марак, а таксама значкаў і мэдалёў, вырабленых эмігрантамі розных часоў.
Гэты нумар „Запісаў БІНіМ“ адкрывае новую рубрыку — „Дзеці эмі-грацыі“, дзе плянуецца зьмяшчаць разнастайныя матэрыялы, зьвяза-ныя з жыцьцём і дзейнасьцю другога, трэцяга й наступных пакалень-няў беларусаў за мяжой. Пачынаецца гэтая ініцыятыва тэкстам гутаркі з дачкой вядомых дзеячаў беларускай эміграцыі Зоры й Вітаўта Кіпе-ляў Алесяй.
Бібліяграфічная частка „Запісаў БІНіМ“ гэтым разам рэпрэзэнта-ваная публікацыяй зьместу аднаго зь цікавых беларускіх часопісаў часоў лягераўРР „Зьвіняць Званы Сьвятой Сафіі“, а таксама традыцый-ным кніжным аглядам Яны Славінай ды рэцэнзіяй Ціхана Чарнякеві-ча на зборнік вершаў Рыгора Крушыны.
Хочацца спадзявацца, што цікавыя й разнастайныя матэрыялы новага нумару „Запісаў БІНіМ“ знойдуць свайго чытача.
Тэма нумару: эпісталярыі
Лявон Юрэвіч
Нью-Ёрк
ЭПІСТАЛЯРЫЮМ ЯК ФОРМА АЎТАБІЯГРАФІІ КАРЭСПАНДЭНТА Й БІЯГРАФІІ ЯГОНАГА ЧАСУ (Выпадак Юркі Віцьбіча)1
Люблю лістпы — яны мне нагадваюць музычныя шкатулкі, якія з прычыны свайго невялічкага памеру патрабуюць, магчыма, ня меншай працы, чым вытворчасьць арганаў.
Юрка Віцьбіч2
Найболын значным унёскам эміграцыйнае літаратуры ў агульную беларускую скарбонку трэба вызнаць, на думку аўтара гэтага артыкулу, розныя жанры немастацкай літаратуры, у першую чаргу — мэмуарыс-тыку, нягледзячы на ейную відавочную абмежаванасьць, выкліканую якчасаваю скіраванасьцю — надаваенны й ваенны пэрыяды, збольша-га абмінаючы непасрэдна эміграцыю, гэтак і сфэраю інтарэсаў а^араў мэмуараў, пераважна грамадзкіх, вайсковых, радзей — рэлігійных дзе-ячаў, але не працаўнікоў культуры (пісьменьнікаў, выдаўцоў, журналі-стаў, мастакоў, кампазытараў і г. д.)3 ■
1 Дзякуй за дапамогу ў зборы матэрыялу для гэтае публікацыі айцу Аляксан-дру Надсану, д-ру Яну Запрудніку, Зьмітру Саўку.
я Зь ліста даЯніны Каханоўскай ад 20.10.1968 г. Гэтыіўседалей цытаваныя лісты й дакумэнты, за выняткам адмыслова пазначаных, захоўваюцца ў архіве БІНіМу.
3 Уласьцівы пераважнай большасьці эміграцыі погляд на характар успамі-наў выказаў Вітаўт Тумаш у лісьце да Міколы Нікана ад 21.10.1974 г.:
„Зьвярнеце ўвагу на заведзены разьдзел успамінаў, мэмуарны. Пры на-
годзе запрапануйце вашай там „бядзе“, паэту Салаўю, ці не надумаўся
б ён напісаць нешта з сваіхуспамінаў для „Зопісаў“. Зьмяйічаць, праўда, мяркуем ня кожныя і ўсякія ўспаміны, а толькі зьместу гістарычнага,
7
Лявон Юрэвіч
У тых лічаных выпадках, калі мэмуары належаць пісьменьніку (як у Натальлі Арсеньневай), яны ўсё ж болып зьяўляюцца водгукам на гра-мадзкія падзеі, як адбіткам нутранога сьвету аўтара. Паказальная розь-ніца паміж ейнымі ўспамінамі, што прызначаліся для публікацыі („Кузь-ня часу. Крыху ўспамінаў“4, „У казахстанскай ссылцы“5), ад успамінаў, што былі адрасаваныя канкрэтнаму блізкаму чалавеку (Вітаўту Тумашу) і пачалісяяк прыватнае ліставаньне („Аўтабіяграфічны нарыс“6).
Жанр эміграцыйных мэмуараў адметны сваёй контравэрсійнась-цю. 3 аднаго боку, гэта была прага пакінуць гістарычна праўдзівае, на думку аўтара ўспамінаў, што апынуўся ў вольным сьвеце, сьведчаньне пра час і сябе ў тым часе. Як заўважыў у 1956 г. Георг Гусдарф, адзін з заснавальнікаў сучаснай тэорыі эга-дакумэнтаў, аўтабіяграфіі не разьвіваюцца ў грамадзтве, дзе індывідуальны чалавек, адзінка не суп-рацьстаўляе сябе ўсім астатнім7. Зьяўленьне мэмуарыста цалкам нова-га, інакшага кіпталту дазволіла крытыку й пісьменьніцы Джыл Джон-стан рэтраспэктыўна акрэсьліць іх аўтарамі „плебейскіх аўтабіягра-
^нацыянальна-грамадзкага. Успаміны ж характару прыватна-інтым-нага, прыкладам, пра першае каханьне, калі яны маюць літаратурную цікавасьць навет, для „Запісаў“ не падыйдуць. Пішу пра гэта, бо як відаць, вершаў ён ужо пісаць ня будзе. Ці возьмецца, ці хопіць сілаў, каб тварыць прозаю, таксама сумлеўна. Пісаньне ўспамінаў упрашчае ж тое, што „сюжэту“ ня трэба прыдумваць, ён гатовы — перажытае. Па-ведамляю адначасна, што ад колькіх ужо месяцаў драматычны твор „Дух праўдны духу зла непадуладны“ ляжыць у рэдакцыйным партфэлі др. СС [Станіслава Станкевіча]. Зьбіраўся ён яго надрукаваць, але безь вялікага захапленьня, бо твор не „газэтны“. Дык ці надрукуе, яшчэ невя-дома. Ня думаю, каб была вялікая розьніца тады, калібА. Салавей жыў ня ў вас, а ў крыху большай грамадзе тут. He спадзяюся, каб гэта мела нейкі паважнейшы ўплыў на ягоную хваробу. Калі ўжо пра „мэмуары“, не забывайце ж і сябе. I Вашая ж біяграфія „багатая“ — арышт, вязьніцы, дэпартацыя, канцэнтрацыйныя лягеры. Чаму б гэта не апісаць ды не за-пісаць для гісторыі? Салжаніцын жа піша якраз пра гэта. Ня трэба ха-ваць гэтага перад будучымі пакаленьнямі й нам“.
4 Бацькаўшчына. №16 (500). Вялікдзень i960. С. 5.
5 Бацькаўшчына. №15—16 (94—95). Вялікдзень 1952. С. 4.
6 Юрэвіч, Лявон. Беларуская мэмуарыстыка на эміграцыі. Нью-Ёрк, 1999. С. 205—260.
7 Цытуецца паводле: Friedman, Susan Stanford. Women’s Autobiographical Selves: Theory and Practice // The Private Self: Theory and Practice of Women’s Autobiographical Writings / Edit. Shari Benstock. Chapel Hill: UNC P, 1988. P. 36.
8
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта
фіяў“: „The efflorescence of autobiography in our time, plebeian by nature, is probably due to the tremendous outbreak of victim consiosness in America, arising from the political consensus developed by the civil rights and women’s movements. The traditional autobiography has hardly ever been a medium for victims. On the contrary, it’s been a repository for winners, those born that way or those who made it against the odds. Their-subject is what has been done; the past is sealed in some achievement“? •
Зь іншага боку, для бальшыні аўтараў тое была ня проста спро’ба (часта — першая, а калі-некалі то й адзіная) вызваленьня пры даламозе слова; гэта было й своеасаблівае зьвядзеньне рахункаў зь мінулым, паквітаньне — але зь нязбытым страхам за магчымы паварот да таго мінулага9. Менавіта тым страхам можца патлумачыць параўнальна не-вялікую колькасьць пакінутых нам успамінаў. Нават у 1990—2000-я гг. не адзін эмігрант адмаўляўся ад аповеду пра сябе, хоць, як заўважыў грамадзянін Канады беларус A. М., ягоная гісторыя магла б стацца зна-ходкаю для галівудзкага сцэнара10.
Боязь шчырага выказваньня сваіх думак, паглядаў і ацэнак харак-тэрна як для эміграцыйных аўтараў, гэтак і для падсавецкіх пісьмень-нікаў, асабліва ў такім інтымным жанры, як дзёньнік11. Ды ня толькі беларускіх.
8 Johnston, Jill. Fictions of the Self in the Making // New York Times Book Review. April 25,1995.
9 Параўн. дзьве аўтабіяграфіі Антона Адамовіча ў кн.: Адамовіч, Антон. Тво-ры. Нью Ёрк: БІШМ, 1999.
10 Прыватны архіў Лявона Юрэвіча. Тэчка „Канада“.
" Параўн. думку Васіля Быкава: „Добрым прыкладам могуць быць дзённікі Панчанкі і Танка. Абодва творы вельмі нечаканыя іробяць дзіўнае ўра-жанне. Перш за ўсё, здаецца, што абодва аўтары занатоўвалі падзеі пост-фактум. Па-другое, выглядае, што і Панчанка, і Танк пісалі дзённікі з мэтай падстрахавацца. Гэтыя два аўтары насамрэч былі тымі, каго мы называем „унутранай эміграцыяй", або дысідэнтамі. Ад-нак іх дзённікі болый нагадваюць рэзалюцыі Камуністычнай партыі. У сваіх запісах Панчанка і Танк паўстаюць шчыра лаяльнымі ў дачыненні да ўраду грамадзянамі, якія цалкам падтрымліваюць камуністычную ідэалогію. Прачытаўшы гэтыя дзённікі, чытач будзе перакананы, што Панчанка і Танк ніколі не былі ў апазіцыі да рэжыму, наадварот, яны гнеўна асудзілі б любую праяву апазіцыйнасці. Я ведаю дакладна, што ў дачыненні да абодвух аўтараў гэта абсалютная няпраўда. Але я разу-мею таксама, што пісаннем гэтых дзённікаў яны імкнуліся пасмярот-на абараніць сваіх блізкіх“. (Гімпелевіч, Зіна. Літаратура застанецца.^
9
Лявон Юрэвіч
Ведамы ўкраінскі эміграцыйны дзеяч Мікіта Шапавал (1882—1932) цягам шэрагу гадоў вёў дзёньнік, які быў выдрукаваны адно ў 1958 г. Гэты дзёньнік — важная крыніца гісторыі Ўкраінскай Народнай Рэс-публікі — напісаны зь відавочнай нутранай цэнзурай, жаданьнем аўта-ра занатаваць адны факты, пазьбягаючы ўласных ацэнак — напэўна, таксама з думкаю пра будучую публікацыю. Дзёньнік варты ўвагі й бе-ларускіх гісторыкаў — дасьледнікаў гісторыі БНР:
„25.ІХ.[1921 ]. Сьогодні був на Білоруській Конференціі. „Від само-го себе“ був там Лазарев. Я говорйв промову, заяку білорусй зробйлй мені овацію. Прй'іхалй з знайомйхЛастовськйй, Цвікевйч, Грйб. Склад конференціі: 15 с-р., 7 безпартійнйх, 5 с-ф., 3 с-д., 3 нар. соціалістів. Білорусй стараються прйбратй вйгляд европейців12.
11X.1921. Вчора був мітінГ, влаштованйй на о. Жофіні російсыаім комітетом допомогй голодуючйм в Росй'. Сьогодні була нарада народів: білорус — Кречевськйй, Вершйнін, грузйн — Аіолло, від кубанців ук-рашців — Вйч, Тймошенко, горець — Немітков і куб. укр. П. Макаренко, з нашйх — Н. Грйгоріів, я, М. Славйнськйй, I. Бочковськйй. Цікаво, як кубанці і Славйнськйй перехопйлй нашу думку про „Спілку Народів“.
18.X. 16X. вранці одкрйлась конференція Кубанців. Прйсутніх до 25 душ. На конференці'іпромовляв я, Славйнськйй, Коваль, Лйтвйць-кйй, білорус Кречевськйй, грузйнАіолло. Сьогоднірозпочалась коопе-ратйвна нарада.
23Х. Одкрйто украінськйй універсйтет. Я не пішов на це „свято“ Колессй. Колесса не дав слова Аіоллові, кубанцям, білорусам, Сла-вйнському, Укр. Гром. Комітетові і ін. Хамство'3.
7.	1.[1922]. Відбулась спільна вечеря в готелі „Беранек“: рос. ес-ерй — Чернов, Рубановйч, Сухомлйн, Постніков, Лебедев; укр. Грй-горйв, Палйвода, Балаш, Гордіенко, я, Мартос, Антоновйч, Гольдель-ман; Аіолло, Крйчевськйй, Вершйнін, Макаренко, Намітсков, Омель-ченко і інші. Обмінялйсь промовамй. Форсуватй нічого неможна. В душі вонй (москалі) всі іце не пережйлй „велйкоі'Росіі14.
^Фрагменты інтэрв’ю з Васілём Быкавым / / Беларусь і беларусы ў прасто-ры і часе. Зборнік да 75-годдзя прафесара Адама Мальдзіса. Мінск, 2007. С. 349).
12 Шаповал, Мнкнта. ІЦоденннк. Від 22 лютого 1919 р. до 31 грудня 1924 р.
I частана. Упор. Інж. СаваЗеркаль. ВндалаУкраінськаГромадаім. М. Ша-повала в Новім Йорку, 1958. С. 65.
13 Тамсама.
'4 Тамсама.
1О
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта
12	.III, середа [1924]. н березня було побачення з росіянамй. Булй: Прокоповйч, Харламов, Марков, Мйхайлов, Попов, Васйльев, Аспідов. 3 нашйх: я, Грйгорйв, Галаган, Антоновйч, Білецькйй. 3 білорусів Крй-чевськйй, За'іц і іце одйн. Прййнято тезй:
1.	Представнйкй російсько'і демократіі протй самостійных дер-жав Украінй, Білорусіі і іншйх народів був. Рос. імперіі eucmynamu не будуть.
2.	Розгранйчення назганйх держав прйймаеться ептнографічнйй прйнціп.
3.	Погранйчні непорозуміння полагоджуються плебісцйтом.
Москалі удають, іцо прйймають ці постулятй, а мй 'ім не вірнмо. Харламов каже, іцоДон хоче федераціі з Росіею, але шлях федераціі йде через самостійністьДону.
Прокоповйч пропонував намітйтй ціряд пйтань, для вйяснення котрйх прйзначйтй комісію: які наслідкй господарські мае розділен-ня Росіі на самостійні державй; іцо розумітй під суверенністю, феде-раціею і т.п. Боргй Росіі. Аграрна справа. Вйборче право.
Бюро: Прокоповйч, Крйчевській, Попов (терець). Намою пропозй-цію заклйкатй кубанців-украінців, згодйлйсь, а грузйн, армян, татар різко заперечувалй: Прокоповйч, Міхайлов і іншімоскалі. „Надо преж-де сговорйться нам, рускім, украінцам, білорусам, а потом подумать й об остальных“.
Вйдно, іро хочуть, іцоб „mpu eemeu“змовйлйсь, як комундаватй інородцямй’*.
19X. [1924]. Неділя.
Вчора була зустріч з Ластовськйм і Дуж-Душевськйм. Білорусй скаржаться на сво'і внутрішні сварй. Я 'ім сказав, іцо і в нас не ліпше, а може й гірше16.
1 травня [1927, Чыкага]. Білорусн в зворошуючому захопленні метушаться на всі бокй і справдіроблять багато“'7.
Але й падобных дзёньнікаў беларусаў на Захадзе на сёньня ня вы-яўлена, што, зразумела, не выключае іхнага існаваньня18. У такой сы-
15 Шаповал, Мнкнта. ІЦоденннк... С. 102.
16 Тамсама.
” Шаповал, Мнкнта. ІДоденннк. Від 1 січня 1925 р. до 22 лютого 1932 р.
II частнна. Упор. Інж. Сава Зеркаль. Вндала Украінська Громада ім. М, Ша-повала в Новім Йорку, 1958. С. 6о.
18 Фактычна, тымчасам маем толькі „Дванаццатку“ Янкі Запрудніка (БІНІМ, 2002).
11
Лявон Юрэвіч
туацыі дасьледніку, у зацікаўленьнях якога — будзённае жыцьцё эміг-рацыі, біяграфіі ейных прадстаўнікоў, пытаньні культурнай і гістарыч-най памяці, мікрагісторыя, — застаецца спадзявацца хіба што на ліста-ваньне.
Гэты жанр эміграцыйнага прыгожага пісьменства, што мусіць, на добры лад, стаяць у адным шэрагу з паэзіяй, прозаю, драматургіяй, мэмуарамі, травэлёгамі, перакладамі ды адпаведна вывучацца, ня толькі валодае рэтраспэктыўнай, гісторыка-памятнай функцыяй, але й функцыяй эстэтычнай, захаваўшы ў сабе стылістычныя пошукі аўтара, ягоную жывую мову, часта адрозную ад мовы ў творах друкаваных, сапраўднае аўтарскаея.
Ліставаньне адрозьніваецца ад мэмуараў сваім апрычоным шля-хам занатаваньня гістарычнай памяці (сынхронны vs рэтраспэктыў-ны), ад дзёньніка — дыялягічнасьцю. Гэтыя дзьве адметнасьці надаюць ліставаньню тое, чаго моцна не стае беларускай мэмуарыстыцы за мя-жой: падрабязнага апісаньня дзень пра дні жыцьця, дэталяў, думак, падзеяў, якія пакідаліся па-за друкам, а таксама вольных рэфлексіяў на тыя падзеі, на літаратурныя творы, як эміграцыйныя, гэтак і падсавецкія. Зазначанае асабліва слушна, калі гаворка ідзе пра эпіста-лярную спадчыну такога майстра жанру, як Юрка Віцьбіч.
Карціць назваць выпадак Віцьбіча „ўнікальным“, хоць, бадай, вы-падак кожнага эмігранта — па-своймуўнікальны. От жа Віцьбіч не па-кінуў, у адрозьненьне ад Натальлі Арсеньневай, Яўхіма Кіпеля, Аляк-сандра Стагановіча, успамінаў, ня вёў, як Леанід Галяк, дзёньніка, што потым стаўся матэрыялам для двухтамовых мэмуараў, не стварыў і мастацкіх аўтабіяграфічных твораў, як Масей Сяднёў, Уладзімер Сяду-ра ці Кастусь Акула19.
Адзін зь вядомых успамінаў пісьменьніка — пра часапіс „Узвыш-ша“ — быў напісаны на просьбу Станіслава Станкевіча для віншаваль-най публікацыі „40 год літаратурнай дзейнасьці Юркі Віцьбіча“20, але
19 Што „Змагарныя дарогі“ першапачаткова пісаліся менавіта як успаміны, сьведчыць ліставаньне паміж Саніславам Станкевічам і Кастусём Акулам, захаванае ў архіве газэты „Бацькаўшчына“. Станкевіч настойваў менавіта на публікацыі „Змагарных дарог“ як твору мэмуарнага, але амбіцыі Акулы быць „чыстым“ пісьменьнікам перамаглі.
20 Беларус. №151.1969. С. 3. Зь ліста Юркі Віцьбіча да Станіслава Станкевіча ад 19.06.1965: „Напішу, паводле Вашае ветлівае прапановы, сваю біягра-фію, але без майго подпісу. Між іншым, дагэтуль мая біяграфія нідзе не зьмяшчалася. А чаму бяз подпісу? Хочацца ў ёіі з боку падысьці да^
12
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта
скарыстаны там толькі часткова21. Другі напісаны ў жанры пасьмярот-нага ўспаміну (нэкралёгу) — пра маці, Еўдакію Стукаліч22. Адцемім, што ў абодвух выпадках успаміны выкарыстоўваліся без пазначэньня аўтарства. Толькі два.
Раз-пораз да ўласнага мінулага зьвяртаўся Віцьбіч у сваіх газэтных публікацыях, але паўстае пытаньне — ці можна іх лічыць успамінамі, як у нарысе „Пра сьвяты і незабытны арыенцір“:
„Неяк у часе вайны апоўначы закінуў мяне сьляпы лёс у Полацак. Нават удзень нялёгка знайсьці адпаведны кірунак у горадзе, ад вуліц якога засталіся толькі коміны ды падмуркі, але тым цяжэй гэта ў пахмурную кастрычніцкую ноч. He зірне з вакна выпадкова ўцалелае хаты на вуліцу забарсненае сьвятло, не сустрэнуцца ў таксама за-бароненыя для руху гадзіны і падарожныя. He аднойчы наведваў я перад тым Полацак, але цяпер пасьля доўгага блуканьня бездапа-можна прысеў на ганку спаленае бальшавікамі хаты. Няўтульным мне здаўся ягоны халодны камень, і ўсё ж лепш тут дачакацца досьвітку, чым трапіць пад кулі нямецкага патруля. Мяне вакол апа-навала цемра, якую высака нада мною перасякалі ў розных напрам-ках праменьні пражэктараў, але што мнез таго, калі іх цікавіла пад-нябесьсе, а не зямля. Тым ня менш, каб ня чуцца самотным, я сачыў за іхнай гульнёй ды прыслухоўваўся да гулу самалётаў, якія прыцяг-нулі сюды, на бадай суцэльнае папялішча, свой сьмяротны цяжар. I раптам тое, што я пабачыў, здалося мне цудам. Блукаючы, два пра-мяні перасякліся паміж сабой, стварыўшы высока над слаўным гора-дам на небе вялізны крыж, аздоблены лілеямі і дзідамі. Толькі на мо-мант бліснуў ён у беспатольнай цемры, аднакя адразу спазнаў зна-ёмы мне з маленства крыж Сьвятое Сафіі. Я перахрысьціўся ў тэй
^самога сябе. Потым не зусім сьціпла выглядае біяграфія з подпісам. На мой зусім. неабавязковы погляд такая маленькая біяграфія зьяўляецца толькі дадаткам да артыкулу, якім, паводле мае думкі, звычайна і адз-начаюцца ўгодкі. Мне здаецца, што ніхто болый трапна не напіша аба мне, як Спадар Гуткоўскі. Яшчэ ў 30-х гадох, у „ЛіМе“, меўся ягоны дас-каналы артыкул абмаёй творчасьці, які, як чуў ад іншых пісьменьнікаў (Чорны, Глебка, Бядуля, Крапіва, Лынькоў), зьяўляецца адным з найлеп-шых твораў Спадара Гуткоўскага. А ў дадатакмаю да яго асабісты сан-тымэнт як да даўняга сябры“.
21 Гл.: Юрэвіч, Лявон. „Узвышша“, „Шыпшына“ і Юрка Віцьбіч // Архіўная кніга / Аўтар-укладальнік Лявон Юрэвіч. Нью-Ерк, 1997. С. 355—364.
22 Царкоўны Сьветач. №1 (20). 1971- С. 28—29.
13
Лявон Юрэвіч
бок, дзе ён бліснуў, і неўзабаве адшукаў свой чарговы і тымчасовы прытулак. Ладне вады з таго часу далучыла Палата да Дзьвіны, іншыя рэкі з чужымі назовамі цякуць цяпер побач мяне, але ўсёжхо-чацца да скону свайго жыцьця захаваць у душы тэй сьвяты, родны, незабытны арыенцір“23.
I нават той факт, што Віцьбіч сапраўды ў сваёй калекцыі меў кава-лачак цэглы з Полацку, не адказвае на пытаньне: гэта ўспамін ці бэлет-рыстыка?
Адназначна нельга давяраць біяграфічным зьвесткам Віцьбіча, занатаваным ім самім у лічаных недатаваных накідах адказаў — відаць, на нейкія анкеты амэрыканскіх установаў24. Гэтак, месцам свайго на-раджэньня ён падае „Беласток Гарадзенскай губэрні“. Адукацыя: „Мужчынская гімназія. Веліж, Віцебская губ. (1913—1918); Школо Н-йетупет (1918—19^) [туті далей перакрэсьлена Віцьбічам]; Пэдага-
23 Беларускае Слова. №1—2 (23—24). Студзень—люты 1955. С. 3.
24 Хутчэй за ўсё, такой установаю была Displaced Persons Commission, якая ў красавіку 1949 г. даслала былым DP анкету, у якой пісалася: „Dear Sir or Madame: The Displaced Persons Commission welcomes you to the United States of America. The Congress of the United States of America has established the Displaced Persons Commission to select for immigration to this country, persons displaced as a result of World War II. Under the principles laid down by the Congress, you are among selected. The Congress is interested in how displaced persons fare after settling in the United States. So that Congress may be kept informed on this matter, it requires that each person who immigrated to the United States as the head of a family or as a sinlge person provide certain factual information“. Калі здагадка адносна ўстановы слушная, зразумела, чаму Віцьбіч падаваў непраўдзівую інфармацыю. Падобная натуральная асьцярожнасьць была ўласьцівая, бадай, усім эмігрантам-„усходнікам“; „заходнікам“ было значна прасьцей. Напрыклад, ВітаўтТумаш у адказе на падобную анкету пазначаў: „Вітаўт Тумаш (Witold Tumasz). Імя ніколі не мяняў. Народжаны 20.12.1910 г. у Сьлягліцы Віленскага павету. Наро-джаны як грамадзянін Расеі, потым польскі грамадзянін. Пасьля Сусь-ветнай Вайны без грамадзянства. Бацька, Ян Тумаш, 1885 г., цясьляр, за-раз жыве (?) у БССР (СССР). Меў старое расейскае й потым польскае гра-мадзянства. Маці — Петранэла Канапелька, народжаная ў 1888 г. Гра-мадзянства як у бацькі. Месцазнаходжаньне пасьля вайны невядомае. Жонка — Ксенія Тумайі, народжаная Грыгарчук; нарадзілася ў Стойлы, Беларусь. Грамадзянства спачатку расейскае, потым польскае. Братоў і сясьцёр няма. Каталік, у рэлігійных арганізацыях ня ўдзельнічаю. Увесь час у беларускім вызвольным руху.Да палітычных партый не належу“.
14
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта
гічны Тэхнікум. Веліж. Віцебская губ. (1920—1924); Унівэрсытэт (1920—1926), звольпены з другога курсу як «сацыяльна чужы»“.
Падчас працы над гэтай публікацыяй у архіўных зборах БІНіМу была выяўленая невядомая аўтабіяграфія Юркі Віцьбіча, датаваная чэрвенем 1965 г. (чыставік і чарнавы накід):
„Пісьменьнік Юрка Віцьбіч (Юры Стукаліч) нарадзіўся 2 чэрвеня (cm. cm.) 1905 г. у горадзе Вяліжы на Віцебшчыне ў сям’і сьвятара. Вучыўся ў гімназіі й пэдагагічным тэхнікуму. Аднаку набыцьці ведаў яму галоўным чынам дапамагала вялікая кніжніца ягоных бацькоў. Пасьля сканчэньня тэхнікуму25 настаўнічаць яму не дазволілі з пры-чыны „сацыяльна чуждага паходжаньня“.
3 1922 па 1932 год працуе26 на маскоўскіх хімічных заводах, каб здабыць права (працоўны стаж) на вышэйшую асьвету27. Атрымаць яе яму ўсё ж не пашанцавала. У часе аварыі на вайскова-хімічным заводзе ён атруціўся фасгенам і стаўся інвалідам працы. Пасьля гэ-тага выехаў з Масквы на Беларусь.
Пісаць Віцьбіч пачаў яшчэ ў Маскве. Псэўданімам яму паслужы-ла рэчка Віцьба, ад якое дастаў свой назоў улюбёны ім Віцебск. Пер-шае ягонае апавяданьне „Як загінуў Ясь“ зьявілася ў №9—10 часапісу „Ўзвышша“ за 1929 г.Далей творы пісьменьтка часта друкуюцца ў часапісах „Узвышша“, „Полымя“, „Маладняк“ і ў літаратурных дадат-ках да розных газэтаў. Між іншым, ягонай аповесьцю „Ціхая Руба “ па-чаўся ў 1932 г. першы нумар новага часапісу „Полымя Рэвалюцыі“.
Юрка Віцьбіч меў дзьве кніжкі сваіх твораў — „Сьмерць Ірмы Лаймінг“ (1932) і„Формула супраціўленьня касьцей“(1937). Падрых-таваную ім да друку кніжку .Дшона Габоа Бійрушалайм“забараніў Літбел28. А кніжку „Як езьдзіў у Конга пан Прун’е“ён сам забраў на-зад зь Белдзяржвыдавецтва, не згадзіўшыся з рэцэнзіяй ейнага рэ-дактара.
Яшчэ жывучы ў Маскве, Ю. Віцьбіч увайшоў у склад роднага яму па сваіх імкнечьчяхлітаратурнага згуртаваньня „Ўзвышша“24. На
25 У чарнавіку: „Хоць тэхнікум ён скончыў першым... “
26 У чарнавіку: „спачатку на будаваньнях, а потым...“
27 У чарнавіку: „Гэтую цяжкую працу распачаў з „казаноса“ — падавальш-чыкам цэглы, а скончыў лябарантам“.
28 У чарнавіку: „у асобе слыннага Лукаша Бэндэ“.
29 У чарнавіку сказ пачынаецца так: „Ідучы па лініі найбольшага вонкавага супраціву, наўсуперак запрашэньню з боку беларускае сэкцыі МАПП’у і БелАПП’у...“
15
Лявон Юрэвіч
тпой час і пазьней прыпадае цкаваньне яго з боку камуністых і асаб-ліва за аповесьць „Лшона Габоа Бійрушалайм“, назоў якое ў перакла-дзе з старажыдоўскае мовы азначае — „Налетась сустрэнемся ў Еру-саліме“. Найболыйага развою гэтае ганеньне набывае ў часе (1934 г.) так званае рэформы беларускага правапісу, калі пісьменьніку закіда-ецца засьмечваньне мовы архаізмамі й паветалізмамі, а літарату-ры варожымі савецкай рэчаіснасьці героямі. Завяршальны адбітак усё гэтае знайшло ў вялікім артыкулу „Нашы абвінавачваньні Ю. Ві-цьбічу“(„Літаратура іМастацтва“) за подпісамі тагачасных каму-ністычных слупоў — А. Александровіча, М. Клімковіча іМ.Лынькова.
Калі замест гвалтоўна зьліквідаваных літаратурных Згурта-ваньняў, а ў першую чаргу „Ўзвышша“, паўстаў абагулены калгас — Саюз Сав. Пісьменьнікаў БССР, Юрку Віцьбіча не прынялі ня толькі ў склад ягоных сябраў, але й кандыдатаў. Яго не арыштавалі, перад ім не зачынілі дзьверы часапісаў. Нават больш — тагачасныя крытыкі заўважылі нейкія сьляды так званае перабудовы ў гэткіх апавядань-нях, як — „Курт Лебэн аналізуе азот“, „Адоніс!“, „Альдэбаран“, „Аргон“ і г. д., самыя назовы якіх сьведчаць вылучна аб штучнасьці. Аднак ніхто, як сам пісьменьнік, вычуваў, што апынуўся на бездарожжы. I ўсё ж яму пашанцавала знайсьці адтуліну ў тых неспрыяльных для творчасьці варунках.
За тыя часы пісьменьнікі30 распачалі пісаць гісторыі фабрык і заводаў. Ю. Віцьбіч працуе над гісторыяй старых віцебскіх, го-мельскіх і барысаўскіх прадпрыемстваў. Яму давялося пагутарыць з сотнямі работнікаў і работніцаў, якія да яго як да суродзіча й колі-шняга работніка ставіліся з вылучным даверам. Акрамя таго, калі пасьля ягонага пераканальнага артыкулу ў „Зьвязьдзе“ў БССР ства-раюцца навуковыя абласныя экспэдыцыі па ўліку і ахове помнікаў гісторыі і мастацтва — ён ачольвае сьпярша Віцебскую, а потым Гомельскую і Беластоцкую экспэдыцыі31. Гэта дае яму магчымасьць
30 У чарнавіку: „паводле ініцыятывы Максіма Горкага...“
31 У архіве царквы сьв. Эўфрасіньні Полацкай у Саўт-Рывэры захоўваюцца 52 сшыткі з матэрыяламі Віцьбічавых экспэдыцыяў. На кожным стаіць пячат-ка „Jury Stukalich“i назовы, надрукаваныя на машынцы (часам з праўкамі рукою Віцьбіча. Сам тэксту сшытках напісаны ад рукі): „1. Полацак. Сабор Сьвятое Сафіі. 1 фото. 2. Полацак. Спаска-Еўфрасіньеўская царква.
2 фото. 3. Полацак. Вал Валоўяга возера. 4. Полацак. Вал Ніжняга зам-ка. 5. Полацак. Мікалаеўскі сабор. з фото. 6. Полацак. Паўночная вайна (Дом Пётры Першага). 1 фото. 7. Полацак. „Французкая батарэя“.^
16
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта
беспасярэдне, а ня толькі празь літаратуру і архівы пазнаёміцца з слаўным мінулым народу. Адначасна ён наведвае тыя мейсцы Бела-русі, што маюць дачыненьне да яе выдатных сыноў і да падзеяў на ейных абшарах, як Крошын (Паўлюк Багрым), Лясная (бітва са швэ-дамі ў 1708 г.), Цяпіна (Васіль Цяпінскі), Студзёнка (пераправа фран-цузаў празь Бярэзіну ў 1812 г.), рэчка Пяшчанка (бітва радзімічоў у 980 г.) і г. д. Усё гэтае — несьмяротны народ і гістарычныя помнікі — даюць яму вялікую маральную падтрымку як пісьменьніку. I цікава, што ў 1939 г. Ю. Віцьбіча нарэшце прынялі ў склад ССПБ, хоць, дарэ-чы, ён аніякае заявы аб гэтым туды не падаваў, уважаючы сябе таг-ды й дагэтуль за „ўзвышэнца“.
^8. Віцебск. Ламіха, Альгердава гара. 1 фото. 9. Віцебск. ЦаркваДабра-вешчаньня. б фото. ю. Віцебск. Мейсца пакараньня забойцаў Езафата Кунцэвіча. 11. Віцебск. Вусьпенскі сабор. 3 фото. 11. Траецкая царква („Бе-лая Тройца“). 3 фото. 14. Віцебск. Ратуша. 15. Віцебск. Губэрнатарскі па-лац. 1 фото. 16. Віцебск. Помнік 1812 г. 2 фото. 17. Вгцебск. Пятрапаўлаў-ская царква. 1 фото. 18. Віцебск. Касьцёл Антона Падуанскага (бэр-нардзінскі). 5 фото. 19. Віцебск. Заручэўская сынагога. 1 фото. 20. Віцебск. МагілаА. Сапунова. 1 фото. 21. Ворша. Пячоры. 22. Ворша. Касьцёл Нараджэньня Божае Маці (францішканскі). 2 фото. 23. Ворша. Францішканскі кляштар. 3 фото. 24. Ворша. Раждзесьцьвенска-Багаро-дзіцкая царква. 1 фото. 25. Ворша. Акопы Пётры Першага. 2 фото. гб. Ворша. Кацярынінскі слуп. 1 фото. 27. Талачын. Кацярынінскі слуп за горадам. і фото. 28. Талачын. Кацярынінскі слуп у горадзе. 1 фото. 29. Ключнікава. Кацярынінскі слуп. 1 фото. 30. Чэрвіна. Кацярынінскі слуп. 31. Падкасьцельцы. Барысаў камень. 2 фото. 32. Высокі гарадзец. Барысаў камень. 1 фото. 33. Дзятлава. Рагвалодаў камень. 34. Чарэя. „Белая царква“. 1 фото. 35. Гарадок. Мур замка. 2 фото. 36. Смаляны. Замак каралевы Боны. 2 фото. 37. Смаляны. Прэабражэнская царква (ву-ніяцкая). 1 фото. 38. Лукамля. Замчышча. 1 фото. 39. Абольцы. Вусь-пенскі касьцёл („КасьцёлЯгайлы“). 4 фото. 40. Бешанковічы. Дом Пётры Першага, Напалеона,АляксандраПершага. 41. Бешанковічы. Вал марша-ла Сэн-Сіра. 2 фото. 42. Копысь. Паўночная вайна (Вал Пётры Першага). 2 фото. 43. Копысь. Прэабражэнская царква (летняя). 2 фото. 44. Сьлітцэ. Могільнік нязнаныхжаўнераў. 45. Сіроціна. Раждзесьцьвен-ска-Багародзіцкая царква. 1 фото. 46. Якімань. Юр’яўская царква. 2 фото. 47. Мястэчка. Мікалаеўская царква. 48. Бачэйкава. Будынак аб-шарніка (ракока). 2 фото. 49. Дрыса. Помнік 1812 г. 1 фото. 50. Сівошын Перавоз. Помнік ген. Кульеву. 1 фото. 51. Стасева. Пагранічны губэрнскі слуп. 1 фото. 52. Здраўнева. Маёнтак I. Рэпіна. 2 фото“. Матэрыялы ча-сткова выдрукаваныя ў: ARCHE. №4. 2009. С. 82—134.
17
Лявон Юрэвіч
На пачатку Другой Сусьветнай вайны Ю. Віцьбіч знаходзіцца ў сваім родным Вяліжы, дзе ў верасьні 1941 г. ставіць помнік на паруга-ных брацкіх могілках блізу юоо вяліскіх паўстанцаў і партызанаў, расстраляных бальшавікамі пасьля славутага Вяліскага паўстань-ня 1918 г.,у якім сам удзельнічаў хлапчуком32. Пазьней, пераехаўшы сьпярша ў Віцебск, а потым у Менск, супрацоўнічае ўрозных анты-савецкіх выданьнях. А ў канцы вайны працуе як работнік у баўраў Нямеччыны.
Пасьля вайны Юрка Віцьбіч аднаўляе распачатую ім яшчэ ў часе вайны працу — ,^Антыбальшавіцкае змаганьне на Беларусі“, а ў выс-наве зьяўляюцца ягоныя артыкулы й нарысы, прысьвечаныя паў-станьням — Слуцкаму, Вяліскаму, Койданаўскаму, Гомельскаму, Ба-рысаўскаму і г. д., як і паасобным героям-партызанам — Семянюку, Дзяркачу-Адамовічу, Нілёнку, Чырвонцу, Монічу ды іншым. Асабліва цікавіцьяго вялікаяроля ў гэтым змаганьні генэрала Булака-Булахо-віча. У1956 г. газэта „Бацькаўшчына“ выдае ягоную кніжку „Плыве з-пад СьвятоеГары Нёман“ — яе прыхільна сустрэла нашая эміграцыя ды варожа, што зусім зразумела, бэсэсэраўскія калябаранты.
Юрка Віцьбіч ня толькі пісьменьнік, але33 й журналісты. Кары-стаючыся пераважна сваёй роднай беларускай мовай, ён часам дру-куецца й на расейскай. У найбольш пашыранай на эміграцыі газэце „Новое Русское Слово“ пад подпісам „Юрйй Стукалйч“ часта друку-юцца ягоныя артыкулы, нарысы ды зацемкі, у якіх ён прапагуе бела-рускую вызвольную ідэю і заўжды стаіць на варце нашай нацыяналь-най годнасьці.
I напасьледак варта зацеміць аб той нянавісьці, якую выказва-юць Юрку Віцьбічу ў сваіх выданьнях і праз радыё бэсэсэраўскія па-піхачы Масквы. Яны ўсяляк ганьбяць яго ў сваіх адмыслова яму прыз-начаных артыкулах, фэльетонах, карыкатурах і г. д. Пісьменьнік уважае гэтае за найлепшую ўзнагароду для сябе як для змагара за шчасьце беларускага народу й за волю роднай Беларусі“.
Трэба пагадзіцца, што аўтабіяграфія, названая аўтарам „Жыць-цяпіс Юркі Віцьбіча“, пісалася, відаць, для публікацыі ці частковага
32 У чарнавіку сьледам ідзе наступны сказ: „Паводле ягонае ініцыятывы ў топцы тутэйшае электрастанцыі спальваецца каля 15 тыс. асобнікаў рознае камуністычнае макулятуры, пачынаючы адМаркса і канчаючы Кааініным“.
33 У чарнавіку: „й стары...“
18
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта скарыстаньня ў адным зь беларускіх эміграцыйных выданьняў з наго-ды бо-годзьдзя пісьменьніка й няшмат дадае да ўжо вядомага пра яго. У лістах жа, якія адрасаваліся такім самым, як і ён, эмігрантам з былых падсавецкіх тэрыторыяў, можна было пачувацца вальнейшым ды больш шчырым у сваіх згадках пра агульнае мінулае.
Слова карэспандэнцыя ў беларускай мове мае некалькі значэньняў: гэта ня толькі фізычны аб’ект, самыя лісты, але й узаемныя адносіны паміж пісьменьнікам — аўтарам ліста, які адначасна й чытач, і чытачом ліста, які адначасна й пісьменьнік — аўтар адказу. To бок карэспандэн-цыя — гэта занатаваны на паперы дыялёг паміж двума суразмоўцамі, роля якіх па чарзе мяняецца.
У кожнага эмігранта, пазбаўленага свайго звыклага кола, жыхара пэўнага месца не празь сьведамы выбар, а як сумарны вынік шэрагу незалежных ад яго самога акалічнасьцяў, існуе праблема суразмоўцы. У выпадку Віцьбіча лістоўныя стасункі былі тым больш важнымі, што ў Саўт-Рывэры ён апынуўся фактычна ў ізаляцыі, пра што троху далей; выцечкі нават у блізкі Нью-Ёрк былі для яго адначасна й дарагімі, і невыгоднымі, бо трэба было б пакідаць без дагляду хворую жонку й старую маці. Да таго ж, тэлефон у Віцьбічавай кватэры зьявіўся даволі позна, пра што ён сам гаворыць у адным зь лістоў. I таму эпісталяры-юм Віцьбіча — гэта й сьведчаньне ягонае самоты, і разам з тым імкнень-не тое адзіноцтва пераадолець.
Для сёньняшняга чытача, для дасьледніка ліставаньне ёсьць ня толькі гісторыяй асабістых зацікаўленьняў Віцьбіча, ягонага псыхаля-гічнага стану. Ліставаньне адыгрывае значна большую ролю — як фіксацыя штодзённае культуры эміграцыі ў самым шырокім значэньні (паводзінаў, учынкаў, эмоцыяў, ідэяў беларусаў на выгнаньні), зьяўля-ючыся пры тым часткай гэтай самай культуры.
Такім чынам, лісты Віцьбіча варта разглядаць якуспаміны з дава-еннага часу, пачаткаў эміграцыі, і як дзёньнік-біяграфію самога часу, адпаведнага датам на лістах.
Лісты Віцьбіча як жанр можна падзяліць на некалькі катэгорыяў адносна канфэдэнцыйнасьці: лісты ў рэдакцыі выданьняў („адчыне-ныя“); лісты-копіі, што далучаліся да арыгінальных лістоў; лісты пры-ватныя („паміж намі“), што абумоўлівалася іхным зьместам або асобаю рэспандэнта.
Тэматычна сярод лістоў вылучаюцца мэмуарныя (успаміны пра асабістае даваеннае мінулае ці часоў лягераў ДП, згадкі пра літарата-раў); гісторыка-літаратурныя (прысьвечаныя Слуцкаму паўстаньню,
19
Лявон Юрэвіч
Еўфрасіньні Полацкай, мовазнаўчым праблемам, водгукам на прачы-таныя мастацкія творы ці артыкулы); побытавыя (рэакцыя на ўнутры-эміграцыйныя падзеі, чуткі, плёткі etc. Гэтаму тыпу ліставаньня ўлась-цівы характэрны для Віцьбіча саркастычны фэльетонны стыль). Зразу-мела, лістоў выключна аднаго тыпу няшмат — звычайна яны ўяўляюць сабой кантамінацыю некалькіх тэмаў.
Цікава адцеміць, што ў Віцьбічавых лістах амаль цалкам адсутніча-юць небеларускія тэмы — амэрыканскае жыцьцё, падзеі ў сьвеце, хоць, здавалася б, немагчыма было абысьці такія здарэньні 1960-х, як забой-ства Кенэдзі ці пабудова Бэрлінскага муру.
Гаворачы пра характар Віцьбічавага ліставаньня, нельга не закра-нуць яшчэ адзін надзвычай істотны аспэкт: лісты як інструмэнт улады.
У лісьце да ўладыкі Васіля (Тамашчыка) Віцьбіч піша:
„Між іншым, я маю вялікаеліставаньне (за мінулы 1968 г. — 258 лістоў), якое ня толькі не перашкаджае творчасьці, забіраючы ў яго час, а наадварот, садзейнічае яму, бо такім чынам літаратар лепш ведае, што трэба пісаць дзеля дабра свайго народу ды на шкоду яго-ным адвечным ворагам.Аднак найболыйую вартасьць уяўляе ў гэтай галіне ліставаньне з Асобамі, якія з ЛаскіБожае ачольваюць нашую эміграцыю і ў стане ўплываць на ейнае жыцьцё — па зразумелых пры-чынах, у іх болыйы кругагляд, шырэйшыя гарызонты“34.
У прыведзенай цытаце некалькі цікавых момантаў: па-першае, сап-раўды ўражвае колькасьць напісаных лістоў; па-друтое, не зусім верыш аўтару, што ліставаньне давала яму тэмы: фэльетоны й нарысы пера-важна былі народжаныя артыкуламі газэтаў „За вяртаньне на Радзіму“, „Новое Русское Слово“ й надта ж рэдка закраналі жыцьцё самой эміг-рацыі. Але пасаж робіцца зразумелым, калі чытаеш другі сказ, пра Асо-баў. Слаба прыхаваны рэвэранс у бок рэспандэнта, уладыкі Васіля, выяўляе сапраўдныя інтэнцыі аўтара ліста: маніпуляцыя сваімі чыта-чамі. Згаданы ліст заканчваецца маленькім характэрным для Віцьбіча постскрыптумам, дзе ён наракае на нейкі ўчынак а. Мікалая Лапіцка-га (хоць зазначае, што тое ня вартае ўвагі ўладыкі).
Віцьбіч празь лісты намагаўся фармаваць сьветапогляд сваіх рэс-пандэнтаў і шырэй — агульную грамадзкую думку, ствараючы вобра-зы трэціх асобаў — герояў лістоў, даючы ацэнку і ўласнае насьвятленьне рознаўзроўневым (часта выключна побытавым) здарэньням у эмігра-цыйным жыцьці. Пры гэтым ён любіў паўтараць, што нікому не на-
м Ліст Юркі Віцьбіча да ўладыкі Васіля ад 07.10.1969.
20
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта
кідвае ўласнага пагляду на таго ці іншага чалавека ці падзею. От толькі шматгадовая практыка дасылкі копіяў уласных лістоў сьведчыць аку-рат пра адваротнае.
Тут патрабуецца невялічкі экскурс у мінулае Юркі Віцьбіча — за часы лягераў DP.
Раскол БНР і БЦР, падзел на крывічоў і зарубежнікаў — зьява збольшага насьветленая ў працах з гісторыі беларускае эміграцыі35, і цяпер ня месца разглядаць наноў усе прычыны, што паспрыялі таму. Але дазволю сабе выказаць здагадку, што галоўным рупарам БЦР, ча-лавекам, які фармуляваў аргумэнты ды агучваў закіды, якія потым падхопліваліся іншымі выданьнямі, быў ніхто іншы, як Юрка Віцьбіч36.
У сваім грунтоўным артыкуле, прысьвечаным памяці пісьменьніка, напэўна, найлепшым у тагачасным друку37, Часлаў Сіповіч у пераліку рэдагаваных Віцьбічам выданьняў („Шыпшына“, „Зьвіняць Званы Сьвятой Сафіі“, „Беларускае Слова“) забыўся (?) згадаць яшчэ адное — „БІС“ („Беларуская Інфармацынная Служба“). А яно было, бадай, ас-ноўным выданьнем прыхільнікаў БЦР за часы DP, найбольш гучным, найбольш агрэсіўным, што атакавала ня толькі Міколу Абрамчыка, а ў ня меншай ступені і Антона Адамовіча, галоўнага ідэоляга БНР (1946— 1949), аўтара (разам зь Янкам Станкевічам) ідэі Крывіі, да якой, дарэ-чы, прэзыдэнт БНР ня меў аніякіх адносінаў.
Трэба сказаць, што ў палітычным двубоі зь Віцьбічам за галасы насельнікаў лягераў DP Антон Адамовіч прайграваў, хоць і быў талена-
35 Гл., напрыклад, кнігу Яна Максімюка „Беларуская гімназія імя Янкі Купа-лы ўЗаходняй Нямеччыне (1945—1950)“ (Нью-Ёрк—Беласток, 1994) ці яго-ны ж артыкул „Аднаўленьне Рады БНР пасьля Другой Сусьветнай вайны“ (Запісы БІНІМ. №25. 2001. С. 41—48).
36 На паседжаньні Калегіі БЦР у нямецкім лягеры Эльванген (10.05.1948) Віцьбіча прызначылі сакратаром прэсы й прапаганды. Варта адзначыць, што для бальшыні тагачаснае эміграцыі роля Віцьбіча ў БЦР была дастат-кова зразумелай. Прыкладам, ва ўлётцы „Ордэн Двупагоні. Да гісторыі паўстаньня арганізацыі“ (1951) невядомы аўтар піша: „Абодвума існаваў-шымі тады кірункамі былі высунутыя розныя закіды [...], што рабілася лідэрамі груповак (М. Абрамчык, Я. Станкевіч, Ю. Віцьбіч і Р. Астроўскі) сьведама, кабуратаваць іхняе жлідэрства“. Праўда, Віцьбіч быўпалітыч-на актыўным ня толькі ў БЦР. У 1946 г. у Рэгенсбурзе ён разам зь Юр’ем Сабалеўскім і Міколам Шчорсам рабіў спробу закласьці Ініцыятыўны вы-канаўчы камітэт Сялянска-работніцкае партыі вызваленьня Беларусі.
37 А. Дзе-ка. Юрка Віцьбіч // Божым Шляхам. №1—2 (143—144). 1975. С. 2— 8, 25—26.
21
Лявон Юрэвіч
вітым прамоўцам: ён не аднойчы паўтараў, што ненавідзіць гэтыя „масы“, і сваёй пагарды не хаваў, а ягоныя артыкулы ў „Бацькаўшчы-не“ бальшынёй проста не разумеліся.
„БІС“ атакаваў самымі рознымі сродкамі. Ад баек Міхася Кавыля „На Парнасе“ („Патрыёты там, як на падбор... /Падбрамкоўскі сам праводзіў скрынінг /1„назьвіскі“Крыўі на вузор: / Склют,Альгердзіч, Вуніч і Скарыніч“}^ да фэльетонаў і артыкулаў Ігната Тура39. Наступ-ная вялікая цытата неабходная ня толькі праз выключную рэдкасьць на сёньня асобнікаў „БІС“, але й для лепшага разуменьня тых зьменаў, што адбыліся зь Віцьбічам пасьля пераезду ў ЗША, ды ягонага ліставаньня з пачатку 1950-х гг. Трэба толькі зьвяртаць увагу на характарыстыкі імёнаў, што неаднойчы потым будуць сустракацца ў Віцьбічавай карэс-пандэнцыі:
„[Крывічы] мяркуюць, што прышлы гісторык беларускае палі-тычнае эміграцыі будзе пісаць гэтую гісторыю, выходзячы вылучна з камплектаў „Бацькаўшчыны“, „Ведамак“, „Руху“, „Сакавіка“, „Кры-віцкага Сьветача“, „Беларуса на чужыне“, „Летапісу“ і„Змаганьня“, з пашквіляў „БНЦ“ ірозных іншых гоп-камітэтаў, зь „Белых“ і шэрых кніжкаў. Яны пэўне пераконаныя, што гісторыя — гэта начная дзеў-ка з найдарагой іхнаму „крывіцкаму“ сэрцу Маршалкоўскай. А між тым гэты будучы гісторык возьме таксама камплекты „Зьвіняць Званы Сьвятой Сафіі“, „Шляхам жыцьця“, „Вызваленьня“, „Аб’еднань-ня“, „Беларускае Волі“, .Дпошніх Вестак“, „За Еднасьць“, „ГоласБела-pyca“, „EIC“V>. Ен апытае тысячы людзей, што належаць да розных
38 БІС. №21.1 верасьня 1948. С. 3—4.
39 ІгнатТур — адзін з псэўданімаў Юркі Віцьбіча.
40 Беларускі друкулягерахРР — зьява надта ж цікавая. Пры параўнальна не-вялікай колькасьці беларусаў (зь іншымі народнасьцямі) у Нямеччыне, імі выдавалася больш за 90 пэрыёдыкаў — рататарным друкам, што тлума-чыцца як нутранымі, гэтак і вонкавымі абставінамі. Акупацыйныя саюзныя ўлады ўсіх трох зонаў, якія ня надта цямілі ў „беларускім пытаньні“, спры-ялі прымусовай рэпатрыяцыі, выдаючы ўцекачоў савецкім камісіям. Бела-русы, што працяглы час ня мелі сваіх лягераў, хаваліся па польскіх, ле-тувіскіх, латыскіх, нават запісваліся ў турэцкія й габрэйскія, мяняючы ў паперах сваю нацыянальнасьць адпаведна лягеру, што даў прытулак. Атры-маць ліцэнзію ад уладаў на выданьне беларускай газэты было немагчыма й таму (акром агульных для ўсіх законаў), што афіцыйная статыстыка пада-вала параўнаўча невялікую колькасьць беларусаўу лягерах. У выніку, пры адсутнасьці сваёй прэсы (праўда, у 1945 г. у Парыжы пачалі выходзіць =>
22
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта
партыяў і беспартыйных. I толькі пасьля гэтага зробіць свой бясхі-бны высноў.
Ён пабачыць, што ў той час, калі Спадар Прэзыдэнт Прафэсар Радаслаў Астроўскі на чале беларускага народу змагаўся супраць бальшавіцкае навалы за Незалежную Беларусь, стары заслужоны камсамолец, будучы крывіцкі„тэж-прэзыдэнт“Мік. Абрамчык вык-ленчыў у паміраючага волата Захаркі цыдульку Ларысе Геніюш і сабе на годнасьць архіварыюса БНР. Ён сьцьвердзіць, што ў той час, калі тысяча найлепшых беларусаў зьехалася ў Менск на Другі Кангрэс, кабратаваць Бацькаўшчыну ад бальшавіцкае акупацыі, найболый ачмурэлая частка цяперашніх „крывічоў“рыхтавала бальшавіцкія міны, каб узарваць будынак Драматычнага Тэатру, дзе адбываўся ДругіКангрэс! Ён пабачыць, што ў той час, калі, трапіўшы на эміг-рацыю, сэнатар былога польскага сэнату стары Васіль Рагуля зьбіраў на вуліцы Эгінгену недакуркі, сучасны ..крывіцкі міністар па алькагольных cnpaeax“ Станіслаў Станкевіч пісаў прадажніцкі ліст генэралу Андэрсу, прапаноўваючы яму беларускае гарматнае мяса. Ён пабачыць, што калі пасол Юры Сабалеўскі стварыў у часе вайны Беларускую Народную Самапомач, якая вырвала з абыймаў галоднае
=> „Беларускія Навіны“, але паколькі паштовая сувязь паміж Францыяй і Нямеччынай была перарваная, газэта абслугоўвала фактычна адно эміг-рантаў у Францыі ды беларусаў войска Андэрса) не заставалася іншага выйсьця, як друкаваць нелегальна. Прычым нелегальнасьць палягала ня столькі ў дачыненьні акупацыйных уладаў (на што тыя глядзелі скрозь пальцы), колькі з разьлікам на начальства лягераў. Але ўмовы былі непа-раўнальныя ані з савецкай акупацыяй, ані з польскай ці нямецкай. Таму кожны, хто вычуваў здатнасьць да часапісьменства, кінуўся да рататару ці асадкі. Той „рататарны“ пэрыяд выявіў ці мала здольных журналістаў і навукоўцаў. У1947 г. беларусам выдалі першыя дзьве ліцэнзіі — на газэту „Бацькаўшчына“ і часапіс „Сакавік“— і гэта прыпыніла існаваньне часткі пэрыёдыкаў: журналісты й пісьменьнікі пачалі супрацоўнічаць з выдань-нямі, што выходзілі друкам. Наяўнасьць аўтараў, вольных у сваім лягерным часе, забясьпечыла выкарыстаньне ўсёй паперы, якая прызначалася згод-на зь ліцэнзіяй. Да грашовай рэформы ў Нямеччыне друк аднаго нумару „Бацькаўшчыны“ мог аплаціцца рэалізацыяй параўнальна невялікай коль-касьці амэрыканскіх цыгарэтаў. 3 1949 да 1951 г. у лягерным друку наступіў крызіс, зьвязаны з масавым выездам беларусаў у іншыя краіны. У гэтай сытуацыі сваю сумную ролю адыграў штомесячнік „За вяртаньне на Радзі-му“, што выдаваўся камітэтам генэрала Міхайлава ва ўсходнім Бэрліне й рассылаўся бясплатна ў адмысловых капэртах.
23
Лявон Юрэвіч
сьмерці шмат суродзічаў, дыкрозныя„крывіцкія“экс-сакратары СНК БССР экс-Кандыбовічы прысабечылі сабе пасьля вайны грамадзкую касу. Ён пабачыць, як плявузгалі „крывічы“ з УНРРАўскім стажам накшталт Мечыслава Перапупа на арганізатара й кіраўніка перша-га „Саюзу Беларускае Моладзі“ — „Беларускае Хаткі“, потым савец-кага катаржніка, а пазьней ПрэзыдэнтаДругога Кангрэсу —Яўхіма Кіпеля. Ён пабачыць, як сапраўдны, а не „тэстамэнтавы“ сябра Рады БНР сьвятое памяці Мікола Шыла, пра якога калісьці ўся Беларусь сыіявала словамі Міхася Чарота
Жыве Шыла, Грыб, Мамонька, Будзем жыць і мы,
паміраючы, сьпяшаўся скончыць сваю „антыкрывіцкую“ працу „А што далей?“ і як за гэтая аплявалі ягоную магілу „крывічы“. Ён да-вядзе, чаму бязьлітаснае заўсёды НКВД не накіравала палотага польскага капітана Францішка Кушаля, разам з усімі афіцэрамі Рэчы Паспалітае, да Катыні, а выпусьціла яго з сутарэньняў маскоўскае Лубянкі на волю. Ён адзначыць, што калі сотні, тысячы самаадда-ных патрыётаў жаўнераў БКА гінулі ў няраўнай барацьбе за Баць-каўшчыну, тэй жа Францішак Кушаль дэзэртуе на Захад, каб як найхутчэй скласьці там заяву на годнасьць фольксдойча. Ён паба-чыць, што першы Беларускі Нацыянальны Камітэт на чужыне ў Рэгенсбургу стварыў зусім не„мізэрны брат вялікага брата“Міхась Міцкевіч і не палітычная інфузорыя Васіль Кендыш, а Аляксандар Ру-сак. Ён пабачыць, што першым старшынёй Беларускага Цэнтраль-нага Дапамаговага Камітэту быў не„крывіцкі біскуп“ Тамашчык, a протаярэй, магістар багаслоўя МікалайЛапіцкі. Ён пабачыць, што першую беларускую гімназію на чужыне заклалі не спадарыня Орса з мужам, а Хведар Шыбут. Ен пабачыць, што калі пісьменьнік-узвы-шэнец Юрка Віцьбіч дзяўбаў остэрбайтаўскай кіркай супрацьтанка-выя ірвы на беразе возера Шпірдынг, калі пакутнік Калымы паэта і драматург Тодар Лебяда хаваў сваё дзіцянё ў рыштаку за агароджай баўарскіх могілак, калі другі пакутнік Калымы паэта Ўладзімер Клішэвіч, ня вытрымаўшы зьдзекаў, уцёкуначы ад аплявушанага ім баўэра ў невядомасьць, прыціскаючы сваё дзіцянё, дык у гэты час антоны адамовічы ірозныя іншыя глебы альгердзічы яволілі ў шта-бе Розэнбэрга. Ён пабачыць, як цяперашні тэстамэнтавы „тэж-ма-гістар“ Аўген Каханоўскі закладае 23 кастрычніка 1945 г. у Рэгенс-бургу „крывіцкую“ нацыянал-сацыялістычную партыю, якая потым
24
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта разьдзярэ беларускую палітычную эміграцыю на два варожыя ляге-ры. Ён пачуе, што першым ударыў у магутны гістарычны звон Сьвя-. тое Сафіі Юры Стукаліч, а ўжо год пазьней задзілінькаюць супраць праваслаўя адлітаваныя ў Ватыкане вуніяцка-езуіцкія званы ў Па-рыжы („Божым Шляхам“), у Рэгенсбургу („Адраджэньне“), у Госьляры („БеларускаяДумка“) і ўЛёндане („Беларус на чужыне“). Ён пабачыць, што калі адзін з аўтараў Акту 25 Сакавіка генэрал Кастусь Езаві-таў і пісьменьнік Юрка Віцьбіч заклалі на чужыне Літаратурнае Згуртаваньне„Шыпшына“, якое паступова аб’яднала бязмалага ўсіх беларускіх пісьменьнікаў і паэтаў-выгнанцаў, дык „крывічы“ імкну-ліся ўвесь час разбурыць гэтае апалітычнае Згуртаваньне і зачыніць ягоны аднайменны часапіс. Ён пабачыць, што ўсе свае грошы Бела-руская Міжлягерная Рада ўжыла не на выданьне сэксотаўскіх вы-даньняў, ішпо практыкуе „крывіцкі“ „БНЦ“, а на выданьне друкава-ных кнігаў Масея Сяднёва („Спадзяваньні“, „У акіяне начы“). Ён паба-чыць, якШчорсы, Коўшы, Стукалічы, Ільляшэвічы, Шыбуты, Вайце-хоўскія і інш. змагаліся супраць далучэньня беларускіх япіскапаў да Расейскае Зарубежнае Царквы і дагэтуль не вызнаюць яе, а тымча-сам „крывічы“, прапагуючы вунію, спрабуюць нацкаваць іх супраць праваслаўя і, атрымаўйіы адпор, прышылі мянушку „зарубежнікі“. Ён пабачыць, як зьнішчылі „крывічы“ 4 чэрвеня 1946 г. у Рэгенсбургу памешканьне Беларускага Праваслаўнага Аб’еднаньня, абранага ўсімі праваслаўнымі беларусамі Нямеччыны, і скінуўшы на падлогу „Пагоню“і сьвяты абраз Юрыя Пераможцы, патапталі іх ботамі. Ён пабачыць ня толькі разрэклямаваную „крывічамі“ 12-ку на чале з былым энкэвэдэшнікамАляксандрам Бутам, але запраўды гераічную плятлінгаўскую юнацкую 16-ку, якую тыя ж „крывічы“ выкінулі зь беларускага лягеру ў Рэгенсбургу. Ён пабачыць, як „крывічы“, перака-наўшыся, што ня ў стане апанаваць беларускія лягеры ў Гэгенсбур-ге, Гэрэнбэрге, Фэгенштраўсе, дамагліся ад УНРРА, а пазьней IRO іхнага зьнішчэньня. Ён пабачыць, якібо беларусаў, беларускіх сяля-наў-палешукоў уцяклі зь лягеру Остэргофэн у расейскі лягер Натэр-нбэрг ад „крывіцкіх“ палак. Ён пабачыць, як „крывіцкая“ газэтка „Бацькаўшчына“, цалкам падтрымоўваючы крэмлёўскую „Правду“ ды савецка-бэрлінскі „Тагішэ Рундшаў“ і „Нахт Экспрэс“, высуне бела-рускім нацььянальным дзеячам абвінавачваньне ў „квісьлінгоўстве“. Ён пабачыць, як цалкам падтрымае гэтае абвінавачваньне крэўны брат правакатара na справе Юрыя Лістапада, дэлегат сусьветна-га кангрэсу КІМ’у 1924 г. у Маскве „тэж-прэзыдэнт“Мік. Абрамчык,
25
Лявон Юрэвіч
салідарызуючыся ў гэтых адносінах з Вышынскім. Ен пабачыць, як жменька польскіх падлабызьнікаў на чале з Галяком, што цалкам апраўдвае ў маральным сэнсе сваё прозьвішча, добраахвотна зьмяняе беларускі лягер Ватэнштэт на польскі лягер Маёрвік, каб адтуль пад аховай палякаў і за іхні кошт ганьбаваць на старонках пашкві-лянцкага часопісу „Летапіс“ беларускіх нацыянальных дзеячаў іпаа-собныя беларускія лягеры за „русафільства“. Ён пабачыць, як„кры-вічы“, што цалавалі на працягу ўсяго жыцьця і„ожал бялы“, і„акен-кройц“, і„красную звезду“, завішчэлі аб нацыянальнай здрадзе, калі беларуская нацыянальная стыхія ў Міхэльсдорфе зьняважыла „крывіцкі“ сьцяг. Ён пераканаецца, перагарнуўшы камплекты „Кронікі“, „Сітвы“, „Ожал Бялы“, „ДзеннікЖолнежа“, „Лех“, якрэкля-маваліся ўвесь час „крывічы“ палякамі, і ня знойдзе на старонках „Эхо“, „Посева“, „Обозренія“і іншыхрасейскіх газэтаў ніводнага сло-ва аб тых беларускіх нацыянальных дзеячох, якім „крывічы“ прышылі мянушку „русафілаў“. Ён перагледзіць сотні даносаў, якія склалі „крывічы“ ў IRO, палітычныя паліцыі і савецкія місіі на беларускіх нацыянальных дзеячаў і адначасна пераканаецца, што цяжка нават пералічыць усю тую мастацкую беларускую літаратуру, якую выдаў ганьбаваны „крывічамі“ за „зарубежніцтва“ беларускі лягер Ватэнштэт“4'.
Меў рацыю Часлаў Сіповіч, зазначыўшы ў згаданым вышэй арты-куле, што „быў гэта, магчыма, найбольш цёмны і сумны час у жыцьці беларускай эміграцыі. Сваркі ўсялякага роду — палітычныя, рэлігій-ныя, ненавісьць і даносы множыліся, як бацылы заразнайхваробы“''2.
Дзень, калі пісьменьнік прыбыў у ЗША — 26.09.1949 — можна лічыць днём зьяўленьня ў беларускай эміграцыйнай журналістыцы й палітыцы новага Віцьбіча.
Яшчэ ў Нямеччыне ён пачаў рэдагаваць газэту, блізкую да „БІС“, — „Беларускае Слова“, на старонках якой таксама друкаваўся Ігнат Typ, але ўсё ж гэта было больш абачлівае ў сваіх выразах ды параўнаньнях выданьне. Тым ня менш, па прыезьдзе ў ЗША Віцьбіч да рэдагаваньня не вярнуўся (газэту пераняў Аляксандр Русак), а празь нейкі час, у 1954 г., напісаў ліст да Міколы Абрамчыка:
41	БІС. №22. 25 верасьня 1948. С. 3—5.
42	А. Дзе-ка. Юрка Віцьбіч // Божым Шляхам. №1—2 (143—144). 1975. С. 7.
26
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта
„Глыбокапаважаны Спадар Прэзыдэнт!
[...]Надысь атрымаў №5 (19) „Беларускага Слова“ і сталася до-сыць сумна. Сумна не з тае прычыны, што зьмест гэтага № „Б. С.“, як і папярэдніх, разьлічаны не на змаганьне з расейскім бальшавіз-мам, а на распальваньне грамадзянскае вайны ў сваёй жа эміграцыі. Па-першае, гарбатага толькі магіла выправіць, na-другое, аж занад-та дробны калібр мае зброя гэтых „змагароў“, na-трэцяе, бадай ніхто цяпер да голасу іх не прыслухоўваецца ў нашай хаце, а тым больш па-за ёй. Сумна сталася вылучна з тае прычыны, што ўжо значны час, як няма „Бацькаўшчыны“ — сумленьня нашае нацыяналь-нае эміграцыі, ейнага запраўднага і шчырага афіцыйнага, няўтомна-га амбасадара на чужыне нашага народу“43.
Абрамчык адказаў:
„Вельмішаноўны й дарагі спадар Віцьбіч. [...] Пішаце, „Беларускае Слова“ зрабіла на Вас благое ўражаньне. Час ад часу чытаю і я гэтую газэту. Безумоўна, шкода, што людзі ня ў той бок скіравалі сваю энэргію, але што парадзіш? Апазыцыя наша (бэцээраўцы) глыбока памыляюцца, думаючы, што Абрамчык прэтэндуе быць прэзыдэн-там Беларусі, або штоя нат трымаюсярукамі й зубамі за прэзыдэн-цтва на эміграцыі. Далёка ня так. Заданьне, якое паставіў сябе я, значна скрамнейшае. А ўласьне папулярызацыя нашай дзяржаў-насьці за граніцай і захаваньне канцэпцыі БНР“44.
Паміж гэтымі датамі, прыездам Віцьбіча ў ЗША і перапіскаю з Аб-рамчыкам, стаіць яшчэ адна — 9 ліпеня 1951 г. Дзень, калі Юрка Віцьбіч афіцыйна выйшаў з БЦР і абвесьціў сябе „нэўтральным“ у дачыненьні да БЦР і БНР. I гэта быў той дзень, ад якога пачалася Віцьбічава самота.
Натуральна, былыя аднапартыйцы не маглі дараваць й ніколі не даравалі вырачэнства, што ў невялічкім Саўт-Рывэры, неафіцыйнай сталіцы БЦР, вычувалася штодзённа на побытавым узроўні даволі во-стра. Але й беларусы зь іншага лягеру, БНР, не забыўшыся на артыку-лы Ігната Тура, ня кінуліся з абдымкамі да пісьменьніка.
Сёньня складана назваць (калі наагул магчьіма) сапраўдную пры-чыну Віцьбічавага выхаду з БЦР. Сам ён неаднаразова паўтараў, што асноўная задача палітычнае эміграцыі — змагацца з Масквою, з баль-шавізмам, а не паміж сабою, і ў Амэрыцы тое зрабілася для яго зусім зразумелым. Цалкам магчыма.
43 Ліст Юркі Віцьбіча да Міколы Абрамчыка ад 22.09.1954.
44 Ліст Міколы Абрамчыка ад 10.01.1955.
27
Лявон Юрэвіч
Дакладна іншае: у выніку Віцьбіч застаўся ня толькі без былых паплечнікаў, не здабыў новых, але й, што мо было больш істотным для яго, перастаў быць рэдактарам адразу чатырох выданьняў. Натуральна, ён мог надалей дасылаць свае творы ў іншыя рэдакцыі, што й рабіў пазьней ахвотна, рэдка адмаўляючы каму, але тое былі нарысы пра Беларусь — на замову, фэльетоны — на змаганьне з „завяртанцамі“. Віцьбічава ж натура прагла змаганьня з жывымі.
Вынікам зьмены палітычнага кірунку сталіся пэўныя перамены і ў жыцьці Юркі Віцьбіча.
Першая — ён пачаў моцна піць. Гэтая хвароба не абыйшла ня толькі яго: піў Мікола Панькоў, заплянаваўшы веліч праектаў, энцык-ляпэдыю, кронікі, але нічога не дарабіўшы, ня выдаўшы; піў Алесь Салавей, згубіўшы натхненьне на заводах Аўстраліі; піў Уладзімер Дудзіцкі (Гіцкі), губляючы ў няспынных уцёках ад жанчын і іхных мужоў рукапісы ўласных твораў; піў Ізыдар Гуткоўскі, так ніколі і ня скончыўшы бясконцага ўкладаньня зборніка паэзіі свайго брата, Язэ-па Пушчы; пілі іншыя45. Зрэшты, Віцьбіч піў, як Стась Станкевіч, —
45 Антон Адамовіч, абмяркоўваючы магчымую кандыдатуру супрацоўніка для радыё „Вызваленьне“, пісаў Міколу Абрамчыку (02.09.1957): „Становішча, занятае Вамі што да Віцьбіча й Сяднёва, падзяляю цалкам. Ня думаю, каб Віцьбіч сам прасіўся й паехаў наагул — гэта за яго хтось стараецца бязь ягонага ведама (а мо якіясь зарубежнікі ці паўзарубежнікі, мо Шчорс, які часам каля камітэту пакручваецца, і яго й Сяднёва ткнулі). Сяднёў летась прасіў мяне разьведаць у Мюнхэне, ці ўзялі б яго, але калі я ехаў сёлета і ўспомніў яму пра гэта, сказаў, што гэта неактульна. Паўтараю яшчэ раз, што матывы Вашыя супраць абедзьвюх гэтых кан-дыдатураў, асабліва ў сучаснай сытуацыі, зусім слушныя, і ня думаю, каб нехта зь інійых нат падумваў нешта рабіць за іх; у кажнымразе, будзем іх толькі валіць, а не падпіраць, калі йіто б. Мушу расчараваць Вас і што да Гуткоўскага. Хоць язьім яшчэ й ня бачыўся, але болый чым пэўны, што ён нізавошта не паедзе. Калі ж бы й здарыўся нейкі цуд і ён даў зго-ду, дык трэ было б узяць на ўвагу гэткія рэчы: 1. тая ж чарка ў яго на тым жа месцы, а мо яшчэ й горш, як у каго; 2. пры гэтым якраз па лініі гэтае чаркі Гіцкі яму даўны й блізкі кумпан; 3. калі ЗаЗаць сюды ягоныя моцныя антызаходніцкія пачуцьці, дык адзіны фронт з Гіцкім прынам-ся на першы пачатак забясьпечаны; 4. сюды ж трэба дадаць пачуцьцё непрыязьні да Сыча й „нацьіянал-камсамольцаў“, як ён дражніць Цьвірку, Запрудніка й пад., дарма, што асабіста іх ня знае; 5. наагул, у сужыцьці чалавек ён цяжкі, калі ня болый; 6. нарэшце, нельга ігнараваць і ягонага кампанаваньня з Паньковым з усімі адсюль высновамі“.
28
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспакдэнта
паміж працаю: знаходзячы ў сабе настрой і жаданьне сесьці за чарго-вы нарыс, але ўжо ніколі не напісаўшы ні радка мастацкае прозы46.
Другой пераменаю стала супраца з „Новым Русскнм Словом“. От дзе ён мог даць волю свайму сарказму, сваім — будзем шчырымі — улюбёным дэмагагічным прыёмам. Там, у рубрыцы „Допісы чытачоў“, віравала сапраўднае жыцьцё, якога не ставала яму ў беларускай пэры-ёдыцы.
Трэцяю акурат сталася інтэнсіўнае ліставаньне.
Эпісталярыюм ня толькі адлюстроўвае стасункі, адносіны двух чала-век, ён ня толькі падтрымоўвае гэтыя адносіны, але й разьвівае іх. Калі ліставаньне вялося праз параўнальна вялікі час, чытач можа бачыць гэтае разьвіцьцё, ягоны ўздым ці заняпад або нават нараджэньне новых адносінаў. Як заўважыў амэрыканскі дасьледнік Брус Рэдфард, ліста-ваньне ня проста адбівае сьвет, як люстэрка; яно — сьветаўтваральнае47.
Толькі каб бачыць ды разумець разьвіцьцё адносінаў, неабходна прынамсі ведаць зыходны пункт — іх пачатак.
Палітычны (а адгэтуль і грамадзкі, а далей — і побытавы) расклад на сьвітанак 1950-х, час, якім датуюцца першыя карэспандэнцыі наяў-нага Віцьбічава ліставаньня ў ЗША і які зьяўляецца кантэкстам — важ-ным! — гэтага ліставаньня, выглядаў больш-менш наступным чынам.
Магчыма, чытач зьвярнуў увагу на патлумачэньне Абрамчыкам у лісьце да Віцьбіча тэрміну „апазыцыя“ — „бэцээраўцы“. Прэзыдэнт БНР меў на ўвазе асноўную апазыцыю, але й блізу не адзіную. Пасьля
46 У лісьце да Вітаўта Тумаша (30.11.1952) Віцьбіч гэтак вызначае радавод сваіх нарысаў: „Нумар 2 „Запісаў“ [БІНіМ], за вылучэньнем хіба кампіля-цыйнага артыкулу Уладзімера Сядуры, спакідае добрае ўражаньне. Ад-нак мяне асабіста зьдзівіла рэцэнзыя Праф. Л. Акіншэвіча наконт тво-ру Галіны Родзькі-Русак „Барбара Радзівілянка“, дзе між іншым рэцэн-зэнт значае, што ўпершынюмы, беларусы, маем „удалую сынтэзу стро-гага дасьледаваньня й жывое, напоўбэлетрыстычнае формы“.Яасабіста без малога 25 год і можа не бяз посьпехаў працую ў гэтай галіне. Сваім настаўнікам лічу найвыдатнага майстра „ўдалае сынтэзы“ Вацлава Ластоўскага. „I вось прыйшоў Малерб“ — у асобе Галікы Родзькі-Русак. Міжволі ствараецца такое ўражаньне, што і Ластоўскі, і Віцьбіч і ініа. зьяўляюцца толькі нязграбнымі папярэднікамі Галіны Родзькі-Русак, ня годнымі ўвогуле таго, каб расшнуроўваць ейкыя чаравікі. Безумоўна, трэба падтрымліваць маладыя таленты, але ня варта пры гэтым пе-рабіраць мерку й крышыць крэслы“.
47 Redford, Bruce. The Converse of the Pen: Acts of Intimacy in the Eighteenth-Century Familiar Letter. Chicago: University of Chicago Press, 1986. P. 9,16.
29
Лявон Юрэвіч
вялікага падзелу — на крывічоў і зарубежнікаў — падзел і драбленьне палітычнае эміграцыі працягваліся надалей.
БЦР у параўнаньні з БНР мела тую перавагу, што менавіта ейныя прадстаўнікі першымі прыехалі зь лягераў DP у ЗША, а таму раней па-чалі наладжваць кантакты з палітычнымі арганізацыямі іншых нацы-янальнасьцяў.
БЦР у ЗША рэпрэзэнтоўваў выканаўчы камітэт, абраны ў верасьні 1954 г., зь Нікандрам Мядзейкам на чале, ягоным заступнікам Аўгенам Занкавічам і сакратаром Сьвятаславам Каўшом.
Найболыпую апазыцыю Радаславу Астроўскамуўнутры БЦР скла-даў Беларускі кангрэсавы камітэт, створаны на ўзор Украінскага канг-рэсавага камітэту й кіраваны доктарам Міколам Шчорсам. Сутнасьць супрацьстаяньня пакладалася ня столькі ў палітычных поглядах, колькі ў амбіцыях Шчорса ачоліць Раду. Восеньню 1953 г. ён выдрукаваў прак-лямацыю, дзе абвяшчаў, што Камітэт болып не падначальваецца Аст-роўскаму й не зьяўляецца часткаю БЦР. Разам зь ім пакінулі БЦР Юры Сабалеўскі, Іван Касяк, Віктар Чабатарэвіч.
Існавала таксама невялікая групоўка „Беларускіх патрыётаў“, што выдавала пэрыёдык пад тым самым назовам (Антон Даніловіч (Янка Золак). У сваіх артыкулах яны найболып атакавалі Шчорса.
Яшчэ адной партыяй, што вызнавала Астроўскага, была Беларус-кая народная партыя, якую ачольваў Яўхім Кіпель.
Беларускі вызвольны рух, кіраваны на той час зь Нямеччыны За-рэчным, меў свайго прадстаўніка ў Саўт-Рывэры — Сяргея Казакова. БВР адышоў ад Астроўскага ў 1953 г., а на канфэрэнцыі ў Манчэстэры (Брытанія, жнівень 1954 г.) была афіцыйна зацьверджаная іхная неза-лежнасьць як ад БЦР, гэтак і ад любой іншай палітычнай партыі.
Прыхільнікам БЦР уважаў сябе й Масей Сяднёў — праз свае анты-каталіцкія й русафільскія погляды48.
48 БЦР падтрымоўвалі (старшыні або прэзыдэнты арганізацыяў у ЗША пада-юцца па стане на 1955 г.): Злучаны беларуска-амэрыканскі дапамаговы ка-мітэт(а. М. Лапіцкі); Беларуска-амэрыканская нацыянальная радаўЧыка-га (Салавей); Беларуская праваслаўная царква сьв. Еўфрасіньні Полацкай (a. М. Лапіцкі); Беларускі царкоўны камітэтуАмэрыцы (В. Місюль); Згур-таваньне беларускіх жанчын у Амэрыцы (А. Брылеўскі); Саюз беларускай моладзі ў ЗША (М. Сенька); Згуртаваньне беларускіх скаўтаў (У. Пеляса); Беларускае страховачнае таварыства пры Украінскім работніцкім саюзе (В. Чабатарэвіч); Беларускі хор у Саўт-Рывэры (А. Евец); Беларуская футбольная дружына „Нёман“ (С. Казакоў).
30
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта
Прыкладна гэтаксама выглядалі справы і ў БНР. Большая частка сябраў Рады падтрымлівала палітычны кірунак прэзыдэнта Абрамчы-ка, але і ён меў нутраную апазыцыю ў асобе Аўгена Калубовіча з кіра-ваным ім Аб’еднаньнем беларускіх нацыянал-дэмакратаў. Асноўную нязгоду выклікала супраца Абрамчыка з Амэрыканскім камітэтам за вызваленьне ад бальшавізму. У 1954 г. Калубовіч афіцыйна пакінуў Раду БНР, але частка сябраў ягонае партыі не далучылася да свайго старшыні.
У межах БНР дзеяла Ўсекрывіцкая (беларуская) дэмакратычная незалежніцкая злучнасьць, якую ачольваў Ян Станкевіч. Паміж ім і Абрамчыкам былі ня столькі палітычныя, колькі асабістыя непаразу-меньні й прэтэнзіі. У сьнежні 1954 г. д-р Станкевіч за неэтычныя паво-дзіны і закіды асобным сябрам быў часова выведзены з Рады.
Прэзыдэнта БНР падтрымлівалі таксама Беларускі незалежны народны хрысьціянскі рух, Беларускі сялянскі саюз (Васіль Рагуля) і Беларускі нацыянальны цэнтр (Лявон Савёнак)49.
Леанід Галяк, некалі зацяты вораг БЦР, пасьля таго, як Франц Ку-шаль адсунуў яго з пасады рэдактара „Беларуса“, выйшаў з Рады й пачаў навязваць кантакты з групаю Міколы Шчорса.
Да БНР належаў і Мікола Панькоў, хоць усім было вядома, што там ён фактычна выконваў ролю інфарматара Сяргея Хмары5°.
49 БНР вызнавалі наступныя арганізацыі (старшыні або прэзыдэнты аргані-зацыяўу ЗША падаюцца па стане на 1955 г.): Беларуска-амэрыканскае за-дзіночаньне (М. Тулейка); Згуртаваньне беларусаўу штаце Ілінойз (В. Па-нуцэвіч); Беларускае аўтакефальная праваслаўная царква (Мітрапаліт Васіль (Тамашчык); Беларускае каталіцкае згуртаваньне (С. Грынкевіч); Згуртаваньне беларускіх жанчын (Н. Орса); Згуртаваньне беларускіх кам-батантаўі вэтэранаў (Ф. Купіаль); Згуртаваньне беларускай моладзі ў Амэ-рыцы (М. Белямук); Згуртаваньне беларускіх скаўтаў (В. Пануцэвіч); Бела-рускае студэнцкае таварыства ў Злучаных Штатах Амэрыкі (В. Русак); Бе-ларускі інстытут навукі і мастацтва (В. Тумаш); Усебеларускі архіў у Амэры-цы (М. Панькоў); Аб’еднаньне беларускіх лекараў на чужыне (В. Тумаш); Крывіцкае (беларускае) навуковае таварыства Франціша Скарыны (Я. Станкевіч); Беларускі выдавецкі фонд (М. Міцкевіч); Саюз беларускіх журналістых (М. Панькоў); Беларуская бібліяграфічная служба (М. Пань-коў); Беларускія хоры (А. Валюшка, Нью-Ёрк; М. Куліковіч, Кліўлэнд); Бе-ларускі спартовы клюб у Нью-Ерку (М. Казьлякоўскі); Беларускія футболь-ныя дружыны („Беларус“, Нью-Ёрк; „Пагоня“, Кліўлэнд).
50 Зь ліста Вітаўта Тумаша да а. Лява Гарошкі ад 19.05.1955: „Цяпер — такса-ма ў парадку дыскрэцыі — хачу Вам крыху й пажаліцца з тутэйшых^
31
Лявон Юрэвіч
Трэба сказаць, што нават калі БЦР пасьля сьмерці Астроўскага існа-вала адно намінальна, праблемы Рады БНР працягваліся надалей. Неўзабаве пасьля абраньня на ейнага прэзыдэнта Вінцэнта Жук-Грыш-кевіча Раду пакінуў шэраг дзеячаў, пра што ў гісторыі ведама значна менш. Станіслаў Станкевіч у лісьце да былога пасла польскага Сойму Аляксандра Стагановіча тлумачыў свой учынак наступна:
„Вельмі Паважаны йДарагі СпадарА. Стагановіч,
Вельмі дзякую за Ваш ліст з 21 верасьня сёлета, які атрымаў сёньня й сяньня ж, пад сьвежым уражаньнем, адказваю на яго. Перш-наперш што да майго выхаду зь цяперашняй Рады БНР пад цяпе-рашнім ейным кіраўніцтвам. Тут раблю вынятак і перасылаю Вам копіюмайголіста пра выхадмой з Рады БНР, але толькі для Вашага вылучна ведама, бо я прыабяцаў д-ру В. Грышкевічу, на ягоную просьбу, не пашыраць пра мой выхад з Рады. Калі сьв. пам. Прэзыдэнт Абрамчык падчас свайго апошняга побыту ў ЗША мяне пытаўся,
^клопатаў. Некалькі год таму Вы., акурат, запрапанавалі стварыць пры ІнстытуцеАрхіў ды на архівара-кіраўніка выбраць сп. Панькова. Гэ-так паўстаў УсебеларускіАрхіў.АднакПанькоў аказаўся да гэтай пра-цы неадпаведны. Першая рэч, ён таксама пачынае „пахварваць“ на тую ж хваробу. Было тут ужо пара публічных скандалаў. Адзінраз у мінулым годзе сваімі выступамі пад п’яную руку публічна сарваў практычна рэ-фэрат праф. Акіншэвіча. На шчасьце, на ім было толькі пара дзясяткаў нашых, а нікога чужога. Гэта прыносіць незвычайныя шкоды арганіза-цыі. Прышлося яго пры апошніх выбарах адсунуць з управы Інстытуту. Гэта — адзін „бок мэдалю“. Другі — ён здаўна быў ціхім супрацоўнікам Хмары. Ад мінулага лета працуе тут пад ягонымі загадамі поўнаю па-раю. Пераслаў яму (наколькі тут ведама) копіі пратаколаў сэсіі БНР (паколькі ён быў сакратаром тады), пачаў зь ягонага ж загаду біць паш-квільную літаратуру тыпу Асіпчыка дый Попкі — хіба дасланы Вам „Наш Кліч“быццам ангельскага выданьня, а біты йрэдагаваны цалкам тут Паньковым (як гэта выяўлена тут напэўна). Інстытут — арга-нізацыя непартыйная. I калі нехта мае іншыя палітычныя пагляды — гэта рэч для арганізацыі неістотная. Але ёсьць і „але“ — аўтары й пра-дукцыянэры тыпу Асіпчыка, Попкі і г. д., якой бы групы яны не былі, не надаюцца да ніякай работы ў апартыйнай навуковай арганізацыі, не надаюцца й на становішча кіраўніка архіву: бо хто ж дасьць нешта са-ліднейшае ў такі архіў, калі будуць ведаць, што кіраўнік у кажны ма-мэнт без аніякіхмаральньіх скрупулаў зможа іх выкарыстаць для паш-квільнай ананімнай літаратуры“.
32
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта што я думаю, калі сваім заступнікам і эвэнтуальна наступнікам зробіць ён д-ра В. Грышкевіча, я адказаў, што іншай кандыдатуры ня бачу таксама. Значыцца, я ня быў тады ўпярэджаны да кандыдату-ры д-ра В. Грышкевіча, а ўважаў, што спасярод нас тут усіх ён мае найболыйыя дадзеныя стаяць на чале БНР: першае — гэта ідэй-насьць, якой ад яго адняць нельга; другое, вольны ад усяго іншага час, трэйцяе — матар’яльныя магчымасьці дзейнасьці, бо, як я пераканаў-сяйна сваёй скуры, разьлічваць на дапамогу нашых багацейшых як рэкампэнсату таго, што яны нічагусенькі ў беларускай справе ня робяць, нельга. Абяцанка звычайна застаецца абяцанкай. 3 гэтае прычыны я паступова ўжо адыходжу ад маёй актыўнасьці па лініі рэспубліканскай партыі й здаецца пасьля прэзыдэнцкіх выбараў адыйду цалкам.Думалася тады, што д-р В. Грышкевіч, будучы чала-векам бясспрэчна ідэйным ды маючы аб’ектыўныя ўмовы для дзей-насьці, хоць і не дараўняе Абрамчыка, але прынамся будзе больш-меній на месцы. Тымчасам па сьмерці Прэз. Абрамчыка, калі ён да апошняй сэсіі Рады быў спачатку ягоным пасіўным заступнікам, a потым і пасіўным наступнікам, ды пры ўсіх іншых ягоных ходах, я пабачыў і зразумеў, што далей аставацца ў Радзе было б мэтазгод-ным адно ў выпадку, калі б у ейных радох мантаваць здаровую апа-зыцыю й рэчовай крытыкай змусіць да належнае дзейнасьці.
Вось жа роля гэткага апазыцыянэра для мяне выдалася цалкам немагчымай. Па-першае, не было ў мяне для гэтага ані часу, ані энэргіі, ябой без тагомаю па вушы работы ў сувязі з газэтай. Дру-гое, такая апазыцыя, хай сабе й вельмі тактоўная, ня была б падт-рыманая большасьцю сяброў Рады. Рэч у тым, што бальшыні сяброў Рады асабіста падабаецца гэная бязьдзейнасьць, бо бязьдзейнасьць кіраўніцтва дазваляе быць бязьдзейнымі ім самім, а займацца бескла-потна зарабляньнем даляраў. Таму адзіным магчымым для мяне кро-кам быў выхад з Рады БНР, даволі вымоўна, на маю думку, уматыва-ваны гэнай маёй заявай, копія якой для Вашага асабістага ведама тут залучаецца. Да ўсіх згаданых бедаў далучаецца яшчэ адна, да-волі загадкавая, бяда, якая, аднак, ня мела ўплыву на мой выхад з Рады, але якая заіснавала й пра якую нам усім таксама нельга пуб-лічна гаварыць, каб ня даць козыраў у рукі нашым ворагам. Ведама Вам гэта ці не, але ізь сьмерцяй Прэзыдэнта Абрамчыка Рада БНР перастала быць легітымным дзяржаўным органам БНР і законным прадаўжальнікам традыцыяў слаўнае БНР і носьбітам сувэрэнных правоў беларускага народу. Усе гэтыя прэрагатывы меў Прэзыдэнт
33
Лявон Юрэвіч
выступаў за сучасную палітыку расейскай эміграцыі ды супраць бела-русаў-сэпаратыстаў. Ягоных артыкулаў у „Новом Русском Слове“ Віцьбіч ніколі не пакідаў без адказаў55.
Вось гэткім, багатым на новыя палітычныя ўтварэньні, быў пачатак 1950-х гг., калі Юрка Віцьбіч быў даслаў свой першы ліст Антону Ада-мовічу.
Натуральна, асабістыя прыязьні Віцьбіча залежалі далёка ня толькі ад партыйнасьці суразмоўцы. Яскравы таму прыклад — Уладзімер Ся-дура. Зрабіўшы ўдалую акадэмічную кар’еру (асабліва для эмігранта-гуманітарыя), ён трымаўся ўбаку ад усіх палітычных фармаваньняў — дый ад шырэйшае эміграцыі таксама, не ўваходзячы ў грамадзкія ар-ганізацыі, не належачы да беларускае царквы56. Нешматлікія ягоныя
55 Зь ліста Вітаўта Тумаша да Юркі Віцьбіча ад 03.12.1954: „Вельмі паважаны сп. Віцьбіч! Сяньня прачытаў у нядзельным нумары „Нового Русского Слова“ супрацьбеларускія блявоціны „сваёй косткі, што чужым мясам абрасла і сьмярдзіць“, гаворачы словамі нашага кашталяна Смаленска-га Мялешкі, гадуна-янычара чарнасоценнай настаўніцкай сэмінарыі Івана Баранцэвіча. Гэты „фэдэралісты“, як чорт у ведамых і слаўных нашых казках з Случчыны Сержпутоўскага, адным узрыгам намогся апаганіць усю беларускую справу, і прошласьць, і сучаснасьць, і мову, і культуру, і палітыку. Накідаецца ён і на Вас, сугеруе ману, перакруч-ваньне фактаў і гісторыі. Ня ведаю, ці будзеце й ці зьбіраецеся гэтай „сьмярдзючай костцы“ адказваць, алё гэткую магчымасьць дапушчаю, і гэта ня толькі таму, што заатакаваў і Вас асабіста, бо паганіць ён справы нашы агульныя, і тут асабістыя рэчы малаважныя, але й таму, што Вы найчасьцей у „H.P.C.“ на беларускія тэмы пітаце, нават пера-лічаны ў сьпісе сталых супрацоўнікаў. А адпор даць трэба, бо гэты чар-насоценны павук-перакіншчык намагаецца падгрызьці беларускую спра-ву ў карні, высоўваючы старыя расейскія цьверджаньні, што ўся гісто-рыя Беларусі — „выдумка“ нашых„самастьшнікаў“. Думаю, што ягоны артыкул паявіўся ў газэце невыпадкова, а гэта плянавая акцыя ўсяго фронту Керанскі—Мельгуноў—Вайнбаўм, якія ў гэтым месяцы акурат распачалі генэральную атаку на Парыскі Блёк, на нацыяналаў, атаку-юць адным артыкулам за другім, ціснуць на Амэрыканскі Камітэт усімі магчымымі спосабамі, каб той часам не пайшоў на нейкія далейшыя ўступкі„нацыяналам“, „расчленйтелям". Вось для гэтага даецца месца дляДзікіх ды Баранцэвічаў у „H.P.C.“. I дзеля гэтага няма пэўнасьці, ці Ваш, ці чый-небудзь іншы матар’ял супроць гэтых„стаўбоў“Вайнбаўма наагул будзе прапушчаны. Але пісаць, na-мойму, трэба“.
56 Уладзімер Сядура й ягоная жонка пахаваныя на могілках Расейскай пра-васлаўнай зарубежнай царквы ў Джорданвіле, штат Нью-Ерк.
36
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта
беларускія кантакты былі зь сябрамі літаратурнага згуртаваньня „Шыпшына“ й БІНіМу.
Напэўна, вытокі Віцьбічавага стаўленьня трэба шукаць у мінулым, але не ў даваенным, калі Сядура належаў да „Маладняку“ і пісаў кры-тычныя артыкулы, рэцэнзіі, закідаючы аўтарам „нацыянал-дэмакра-тызм“ і „трацкізм“ — падобных публікацыяў не пазьбегнуў у той час і сам Віцьбіч. У Нямеччыне ж Сядура пачаў менаваць сябе „доктарам філялёгіі“, хоць усе менчукі адмаўлялі факт ягонае абароны; узяў сабе псэўданім „Глыбінны“, што слаба адпавядала павярхоўным, кампіля-цыйным артыкулам. Гэта й вытлумачвае Віцьбічавы сарказм у лістах57.
57 Нібыта няма нястачы ў матэрыялах што да Сядуравага жыцьцяпісу: пісаў ён пра сябе ахвотна. Разам з тым, думаецца, варта падаць недрукаваны аўтабіяграфічны „Кароткі жыцьцяпісУладзімера Сядуры (Глыбіннага)“, бо той утрымлівае невядомыя раней факты й добра характарызуе асобу аўта-ра — асабліва калі ўлічыць, што раман „Вялікія дарогі“, пра які згадвае Сядура, аўтабіяграфічны: „Нарадзіўся ў беларускай сталіцы Менску 11 (24) сьнежня 1910 году ў сям’іМарыі (уроджанай Шабан) і Ільлі Сяду-ра. Па сканчэньні сямігодкі ў 1927 г. паступіў у Менскі Пэдагагічны Тэх-нікум імя Ўсевалада Ігнатоўскага. У1928 г. пачаў зьмяшчаць вершы ў літаратурным студэнцкім часапісу „Крыніца“. Тады ж далучыўся да літаратурнага аб’еднаньня „Маладняк“. Улетку 1929 г. пачаў друкаваць у беларускай газэце „Савецкая Беларусь“ мастацкія нарысы й крытыч-ныя зацемкі. У1930 г. паступіў на літаратурна-лінгвістычнае аддзя-леньне Беларускага Дзяржаўнага Ўтвэрсытэту і неўзабаве ўвайшоў у новае пісьменьніцкае аб’еднаньне БелАПП. У студзені 1933 г. быў арыш-таваны разам з маладымі пісьменьнікамі — Лукашом Калюгай, Максі-мамЛужаніным, СяргеемАстрэйкай і Фэліксам Купцэвічам, зьвінавача-ны ў антыдзяржаўніцкай дзейнасьці і як нацыянал-дэмакрат быў сасла-ны на тры гады ў Сібірскія, а пазьней у Байкала-Амурскія канцлягеры. Па адбыцьці тэрміну зьняволеньня ня меў магчымасьці зьвярнуцца ў родны горад і колькі гадоў мусіў жыць у Расеі. Спачатку бадзяўся на Каўказе. Пазьней, калі ўдалося схаваць сьляды былога выгнаньня, вучыўся ў Мас-коўскім і Ленінградзкім унівэрсытэтах. Вышэйшую навуку закончыў у 1929 s., а ў наступным годзе ўдалося часова асесьці ў родным Менску. Тут у траўні 1941 г. абараніў доктарскую дысэртацыю пры Беларускай Ака-дэміі Навук і атрымаў годнасьць доктара філялягічных навукаў. У пер-шы дзень вайны зноў арыштаваны, але на трэці дзень уцёк з этапу па дарозе зь Менску ў Магілёў. У вайну разгарнуў актыўную журналістыч-на-творчую дзейнасьць і выдаваў першы ў гісторыі беларускіх друкаў літаратурна-мастацкі часапіс заходне-эўрапейскага ўзору. Пытанькі ад-раджэньня беларускае культуры, дасьледаваньне і асьвятленьне ейных^
37
Лявон Юрэвіч
Зрэшты, падобнае стаўленьне характэрна было ня толькі для яго. Вітаўт Тумаш у лісьце да Аўгена Каханоўскага піша:
„Пераходзячы да пастаўленай Вамі першай справы (дыскрэт-наіі), справы Сядуры: яна паказалася з друку вось толькі гэтымі днямі, якВам ведама — у ангельскай мове58. На напісаньне гэтай пра-цы Сядура праз больш, здаецца, як тры гады, атрымліваў стыпэн-
узвышшаў ва ўсіхразгалінаваньнях у мінулым ісяньня заўсёды кіравалі творчаю працай. На працягу тыхжахлівыхгадоў ваеннае навалы ахвяр-наю працаю на дабро роднае культуры падрыхтаваў аж тры вялікія кнігі: „Жыве Беларусь!“, „Гісторыя Беларускага Тэатру“ і „Беларускае мастацтва“. Увесну 1944 г. першыя дзьве ў Рызе, а трэцяя ўМенску ўжо друкаваліся. Ваенныя падзеі і эвакуацыя засьпелі іх у карэктурных адбі-тках і перашкодзілі пабачыць сьвет. У1947 г. у Нямеччыне падрыхтаваў да выданьня нямецкі тэкст і колькі сотняў ілюстрацый да кнігі „Бела-рускае мастацтва“, але на гэтыраз перашкодзіла грашовая рэформа ды абыякавасьць дзе-якіх нашыхжа чыньнікаў. У1951 г. у кастрычніку даб-раўся нарэшце даАмэрыкі. Тут здолеў выклікаць зацікаўленьне пытань-нямі беларускае культуры з боку дзе-якіх амэрыканскіх навуковых колаў і атрымаў магчымасьць працы над стварэньнем вялікай гісторыі нашай культуры. Першы том яе пад назовам „Беларускі тэатар і драма“ў колькі com бачынаў ужо друкуецца ў ангельскай мове ў Ню Ёрку. Улет-ку 1954 г. спаўняецца дваццаціпяцігодзьдзелітаратурна-навуковай дзей-насьці. Да гэтых угодкаў падрыхтаваў вялікі зборнік на 500 бачынаў літаратурна-навуковых працаў з галіны літаратуры, мастацтва, тэ-атру, музыкі, этнаграфіі і гісторыі пад назовам „Да ўзвышшаў роднае культуры“.Адначасна працуе над вялікім раманам — трылёгіяй. Пача-так трэцяе часткі [напэўна, Сядура.памыліўся й меў на ўвазе першую частку] — „Вялікія дарогі“ — зьявіўся ў навуковым часапісу „Beda“ за 1952 г. Трылёгія мае ахапіць эпоху найноўшага беларускага адраджэнь-ня, падзей апошняе вайны і долю нашае эміграцыі. У адрознасьць ад міну-лае нашае літаратуры, у рамане ўпершыню даецца абраз сьвядомага інтэлігэнта-змагара за долю свайго народу. Калі інтэлігэнты ў творах Максіма Гарэцкага яшчэ шукалі Беларусь і не заўсёды знаходзілі яе, дык тут герой яе ўжо знаййюў і за яе змагаецца зь цёмнымі сіламі, супраць паняволеньня. У асяродку творчае задумы аўтара стаіць магутны воб-раз найноўшага адраджэнца, ягоныя гэроімаюцьжыць поўным інтэлек-туальным жыцьцём, эўрапейскімі і агульна-чалавечымі інтарэсамі“. Жыцьцяпіс датаваны сьнежнем 1953 г. Наагул, зьменаакцэнтаўурознача-савых Сядуравых аўтабіяграфіях заслугоўвае асобнага артыкулу.
58 Seduro, Vladimir. The Byelorussian theater and drama. New York: Research Program on the USSR, 1955.
38
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта
дыю ад Фордаўскага фонду. Пераглядаць уважней яе не прышлося, хоць надрукаваную ўжо бачыў гэтымі днямі. Пра самую працу не магу нешта канкрэтнае сказаць, бо зь ёю яшчэ не знаёмы, дыкмагу толькі служыць агульнымі інфармацыямі, якія тут існуюць у Нью Ёрку, і перадаюць агульны пануючы тут пагляд на ўсю справу. Пер-шая справа — гэта тое, што расейскі тэкст, які Вы атрымалі, ня ёсьць дакладным тэкстам кніжкі. Падчас друку амэрыканцы кнігу на некалькі дзясяткаў бачынаў скарацілі, выкідаючы слабейшыя мейсцы. Дзеля гэтага я ня пэўны, ці наагул бясьпечна пісаць рэцэнзію не па арыгінале. Каліходзіць аб агульную апінію аб самым аўтары — яна тут (шчыра й дыскрэтна гаворачы) ня важная. Сядура лічыцца за вельмі павярхоўнага публіцысту. Піша ён часта пад псэўданімам Глыбінны, што дае, напрыклад, Віцьбічу магчымасьць у лістах ста-ла менаваць яго ў дужках„Павярхоўным“. Гэткі запраўды ён і ёсьць. Нядаўна тут чытаў рэфэрат ,Дастаеўскі ў крытыцы“. Увесь рэфэ-рат збудаваны гэтак: цытаты, цытаты, павязаныя толькі ска-замі — „гэты сказаў так, гэты сказаў так“~ свайго абсалютна нічога.Дзеля свайго цяжкогахарактару (перадусім нястача звычай-нага выхаваньня) мала мае прыяцеляў, ці лепш кажучы — зусім іх ня мае сярод пісьменьнікаў цілітаратараў. Адзіны Віцьбіч, хоць у лістах і кпіць зь яго, яшчэ трымае нейкую зь ім сувязь“59.
Усе згаданыя вышэй фігуранты адыгрываюць свае ролі ў выдрука-ваных далей лістах Юркі Віцьбіча да Антона Адамовіча ды Янкі Запруд-ніка — чалавека маладзейшага ад аўтара эпісталярыюму й Адамовіча, а таму й адносіны ў карэспандэнцыі выбудоўваюцца інакшыя — менш успамінаў, менш чутага-бачанага пра супольных знаёмых (калі тое не
59 Ліст Вітаўта Тумаша да Аўгена Каханоўскага ад 19 05.1955. Трэба прызнаць, што ня ўсе падзялялі падобную апінію. Гэтак, А. Каханоўскі, азнаёміўшы-ся зь Сядураваю працаю, піша Тумашу: „Хацеў бы ўслух паўтарыць свой пагляд, які неаднойчы выказваў жонцы. На мой пагляд, самыя выдатныя навуковыя працы, якімі можа пахваліцца наша эміграцыя за 15 год свайго існаваньня, гэта: із паўнейшыхманаграфіяў такдэтальна распрацава-ная тэма У. Сядураю „Беларускі тэатар і драма“ (із увагамі праф. Кар-повіча); із меншых сваім аб’ёмам, але глыбейшых філязофскім абагуль-неньнем і арыгінальнасьцю ідэяў працы праф. Л. Акіншэвіча „Пра „цыві-лізацыйныя асновы“ беларускага гістарычнага працэсу“, Вашыя „Важ-нейшыя мамэнты культурных працэсаў Беларусі“ і „Міцкевіч і беларус-кая плынь польскае літаратуры" (ліст Аўгена Каханоўскага да Вітаўта Тумаша ад 07.12.1957).
39
Лявон Юрэвіч
датычыцца радыё „Вызваленьне“), затое можна прасачыць працу пісьменьніка над тэмамі па тых матэрыялах, што прасіў зірнуць у Нью-Ёрскай публічнай бібліятэцы, ды кнігах, якія замаўляў набыць у кнігарні (от дзе Віцьбіч грошай не ашчаджаў!). Багата ў лістах водгукаў аб прачытаных творах падсавецкай літаратуры; Віцьбічавы заўвагі ад-носна аўтараў і іхных твораў, ягоныя ацэнкі цікавыя самыя па сабе, але асабліва — калі іх параўнаць з густамі й паглядамі нутраных дысыдэн-таў, адраджэнцаў у Беларусі. Яны бадай ідэнтычныя. Відаць, не на-столькі розьніліся тыя людзі.
Выбраныя лісты Юркі Віцьбіча да Антона Адамовіча і Янкі Запрудніка з далучанымі да іх копіямі да трэціх асобаў60
Лісты да Антона Адамовіча
14.03.50
Саўт-Рывэр
Глыбокапаважаны Спадар Адамовіч,
Ад шчырага сэрца працягваю руку, і хочацца адчуць Ваш поціск яе. Вельмі магчыма, што нашыя сьветапогляды не супадаюць цал-кам, але яны цалкам супадаюць у самым галоўным — у любові да Бе-ларусі, у змаганьні за ейныя вольнасьць і незалежнасьць. У сьвятле гэтае вялікае мэты ці варта прыгадваць пра тое, хто з нас каму ў Нямеччыне больш залез за скуру. Мне хочацца думаць, што паміж былым фактычным рэдактарам „зарубежніцкіх“ выданьняў і паміж былым фактычным рэдактарам „крывіцкіх“ выданьняў паўстане ў ЗША згода дзеля сумеснага змаганьня мастацкім словам з адвечнымі ворагамі нашае Бацькаўшчыны. He сумняваюся ўтым, што яны (Ан-тонАдамовіч і Юрка Віцьбіч) назаўсёды застануцца ворагамі для ля-герных карытнікаў, якія да пэўнай ступені ў выніку гэтага змагань-ня вышэйпададзеных асобаў згубілі некаторую колькасьць цыгарэт-нага „прыдзелу“ і неданошаныя ў Тэксасе тюрткі. He падлягае такса-ма сумневу й тое, што яны застануцца ворагамі для таго ці іншага колішняга местачковага бургамайстра, які не атрымаў у тым ці іншым ДП-лягеры „міністэрскага партфэля“. Але гэта ўжо дробяз-ныя справы, якія не засланяюць сабой Беларусь.
60 Копіі лістоў у гэтай калекцыі за лічанымі выняткамі не захаваліся.
40
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта
Дарагі Сябра! Дзеля Сьвятое Памяці беларускіх пісьменьнікаў, закатаваных расейскім бальшавізмам, дзеля пакутаў тых нашых пісьменыакаў, што дагэтуль гібеюць у савецкіх засьценках, дзеля нашага ўласнага эміграцыйнага горкага хлеба, а самае істотнае — дзеля прышлае Вольнае й Незалежнае Беларусі — спалучым нашыя магчымасьціразам, каб такім чынам садзейнічаць найбольшаму рос-квіту беларускае мастацкае літаратуры на чужыне.
Дазвольце на гэтым скончыць ліст.
Зычу Вам усяго найлепшага.
3 пашанай
П.С. Чалавецкае жыцьцё параўнальна кароткае, каб пасьпець выявіць свае магчымасьці, а гэтым самым як найбольш прылучыцца да вызваленьня Беларусі. Між тым, у нас на чужыне ўжо некаторыя паэты заплакалі. Я асабіста нічога нямаю супраць плачу. Але калі плакаць, дык толькі так, як плакаў Сяргей Ясенін — ягоныя сьлёзы дагэтуль пакрысе падтачваюць крамлёўскія муры, калі плакаць, дык толькі так, як плакалі біблійныя жыдоўкі на раках Бібілёнскіх, калі плакаць, дык толькі так, як плакаў калісьці Мілет Сматрыцкі — пачуўшы гэты плач, кароль забыў пра свае гарматы, калі плакаць, дык толькі так, як плакаў УладзімерЖылка ў сваім:„Ляпей чужы-ны золь, Сьцякаць ад чорнай працы потам“61.
Яшчэ раз усяго добрага.
24.07.51
Саўт-Рывэр
Дарагі Спадар Адамовіч!
Без малага месяц не пісаў аніякіх лістоў, хаця сам атрымаў іх адусюль цэлую жменю. Ня ведаю, як Вам, але ў мяне лісты пішуцца вельмі цяжка і заўсёды атрымліваюцца непаўнавартаснымі, бо не адбіваюць цалкам таго, што хацелася б напісаць. Зайздрошчу ў гэ-тай галіне Сядуру абоХмары —хто аб канапцы, хто аб трэцяй сіле, але пішуць даўжэзныя лісты. На жаль ці не на жаль, але мне бракуе гэтых эпісталярных здатнасьцяў.
Бадай, адзінае, што напісаў за астатні час, — гэта тыя два лісты, якіх копіі адначасна дасылаю Вам. Можа, на першы погляд яны здаюцца прыватнымі, але ўсё ж мне хочацца, каб яны сталіся веда-
61 Радкі зь вершу Ўладзімера Жылкі „Ляпей жабрачы лёс“.
41
Лявон Юрэвіч
мыя нашаму беларускаму актыву, бо друкаваць не зьбіраюся. Да гэ-тых лістоў хіба яшчэ можна дадаць заўвагу Мік. Лапіцкага: „Калі Вы, спадар Віцьбіч, зьвернецеся ў Віцебск, дык новы Наум Воўк заб’е Васяк здрадніка
На жаль, ня ведаю, пра які Віцебск ідзе гутарка — пра сучасны савецкі або пра прышлы незалежны. Калі пра сучасны, дык не падля-гае сумневу — мне там адкруцяць галаву, а што датычыць прышла-га Віцебску, дык не ў Лапіцкага з Касяком маюся атрымліваць туды візу.Але Бог зь імі. Навошта адбіраць хлеб у „эвэнтуальных гаспада-роў“, калі адчуваеш сябе вылучна літаратарам, які і напалову яшчэ ня выказаўся.
Працую ў вольны час над апавяданьнямі і артыкуламі. Дзякую Бога за тое, што Ен даў мне пэўныя магчымасьці, а таму пасьля фізычнае працы адчуваеш знаёмую Вамрадасьць. Хочацца данесьці сваю цеплыню ў часе нараджэньня таго ці іншага вобраза да чыта-ча і падтрымаць яго на дусе і лішні раз давесьці яму пра непаўтор-насьць ягонае краіны й народу.
Напісаў артыкул пра артыкул Сяднёва „Зацемкі аб нашай літа-ратуры“62. Мне думаецца, што калі багамроўныАхілесмеў адну не-бясьпечную пятку, дык у сяднёўскім артыкуле іх некалькі дзясяткаў.
62 Маецца на ўвазе артыкул „Зацемкі аб літаратуры“ (Беларуская Трыбуна. №3 (6). 29 красавіка 1951. С. з). Сярод іншага Сяднёў пісаў: „Нам могуць зрабіць даўно вядомы і збрыдлы па сваёй банальнасьці закід: мастацкая літаратура ня можа быць апалітычнай, яна ня можа разьвівацца па старой і ўжо адкінутай самім жыцьцём формуле „мастацтва для ма-стацтва“. Мне здаецца, што гэта ўсё толькі звычайны — сьвядомы ці несьвядомы — адгалосактакзв. марксысцкага ^літаратуразнаўства“, на жаль, моднага ў нашы часы. Як гэта ні дзіўна, прыблізна такі прагма-тычны пагляд на літаратуру ўкараніўся і ў нашых некаторых пісьмень-нікаў-эмігрантаў, часта ня ведаючы іншай эстэтыкі. [...] Урэшце, калі хочаце, можа якраз і не хапала нашай літаратуры менавіта „мастац-тва длямастацтва“ — прынамсі, не пераважала б у ёй „флёра“ і„фаўна“. Чым больш наша літаратура будзе нацыянальнай, але толькі вонкава, тэматычна, сьвядома нацыянальнай, тым больш яна будзе прымітыў-най. Хвала гэтага прымітыву — ён у нас заслужоны, але наша літара-тура прыйшла ўжо да такога пункту свайго разьвіцьця, калі прымітыў затрымлівае яерост. [...]I тут, на эміграцыі, нашая літаратура носіць нейкі прэтэнсійны, дэклярацыйны характар. Улітаратуры мы задэкля-равалі хутчэй сваё палітычнае крэда (публіцыстыкаю гэта можна было б зрабіць яшчэ лепей), чым вырасьлі літаратурна, творча“.
42
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта
Ён высоўвае на першы плян тэму —Ягомасьць Чалавек, у той часяк, на маю думку, для нас пераважнай тэмай ёсьць — Ейная Эксцэленцыя Бацькаўшчына. Адсюль у Сяднёва ў гэтым артыкуле Беларусь ста-лася „геаграфічным разуменьнем“, а Акт 25 Сакавіка „зашмульга-ным“. Калі злачынца перад забойствам чытае Малітву Гасподню, або Яўхім Кіпель чытае рэфэрат пра Акт 25 Сакавіка, дык хіба гэта дыскрэдытуе Малітву Гасподню абоАкт 25 Сакавіка?Паход Сяднё-ва супраць палітычнае паэзіі тым больш незразумелы, што, магчы-ма, лепшым творам пра 25 Сакавіка ёсьць ягоны „Забраны Менск“. Крый Божа, не хачу сказаць, што нельга пісаць пра домік у Менску, пра хусьцінкі й вятрак, але прапагаваньне выключна гэтага рэчыш-ча для ўсяе нашае эміграцыйнае літаратуры зьяўляецца шкодчым. Наймагутная ў сьвеце дзяржава штодня пяе пра „Містэра Micicini“, „Гуд морнінг, Тэнэсі“іг. д., расейцы і палякі („Россія“, „Нов. Руск. Сло-во“, „Новы Сьвят“, „Агніва“, ДАмэрыка-Эха“63 і г. д.) у мастацкіх воб-разах ушаноўваюць „расейскі“ Смаленск і „польскую“ Нарыч, амы (паводля Сяднёва) мусім пераключыцца на псіхакапацельства. Напад Сяднёва на Арсеньневу таму зусім невыпадковы — мне думаецца, што Арсеньнева знайшла сябе як паэтку за апошнія ю год. Ейны „Сталёвы зьвяз“ зь незабываемым канчаткам успрымаецца якма-ніфэст'^.
Чытаеце „Баявую Ўскалось“? Мяне абурылі выказваньні М. Ра-венскага наконтЯнкі Купалы, УладзімераДубоўкі іМіхася Чарота — маю на ўвазе артыкул „Крыху пра беларускую опэру“ (№3). Ніколі ня дам веры, кабЯнка Купала сказаў Уладзімеру Дубоўку: „Я — Дзяр-жавін, а ты — Пушкін“. Янка Купала ёсьцьЯнка Купала, а Ўладзімер Дубоўка ёсьць Уладзімер Дубоўка — безь Дзяржавіных і Пушкіных. Навошта абавязкова падганяць нашую літаратуру пад іншаземны назоўнік? Крыху адхіляюся ўбок, але і вось надысь Сяднёў надаў Клішэвічу годнасьць другога Леапардзі. А чаму не назваць Клішэвіча 44-м Шапэнгаурам?Мне думаецца, што каліў ЮркіВіцьбіча нос кры-ху нагадвае нос Віктара Гюго, дык гэтага яшчэ занадта замала, каб надаць яму тытул другога Віктара Гюго. Параўнаньне Купалы зь Дзяржавіным, аДубоўкі з Пушкіным зьніжае нашую літаратуру. На мой погляд, кажная нацыянальная літаратура толькі тады дасягае
63 Расейскія й польскія эміграцыйныя выданьні.
64 „Тады мы зьвяз сталёвы / з блакітнай Бацькаўійчыны зьвяжам, / і раз нарэшце моцным словам / ня нам, / а мы штось сьвету скажам!“
43
Лявон Юрэвіч
найбольшага росквіту, калі крытычна ператраўліваючы ўсе найлеп-шыя здабыткі сусьветнае кулыпуры, яна, разам з тым, цалкам захоўвае свой апрычоны шлях.
Міхась Чарот належыў да ЎсеКП(Б)Б, але зь яго быў такі каму-ністы, якз Лукаша Бэнды крытык. Мы ня можам паводля біля Мэк-КаранаЬ5 заглядацца на сваюлітаратуру. НаватАндрэйАлександ-ровіч (асоба вельмі й нават вельмі адмоўная) мусіць захаваць сваё месца ў нашай літаратуры. Між іншым, варта прыгадаць хаця б ягоную „худую вош“66. Што датычыць Міхася Чарота, дык увесь маладнякізм зьвязаны ў першую чаргу зь ім. Ён жыцьцё паклаў за свае памылкі, і ня варта ліць памыі на ягоную Сьвятую Памяць. Паміж намі кажучы, гэтае асабліва ня вартарабіцьМ. Равенскаму, бо ў свой час я яго літаральна за каўнер пасьля досыць доўгіх спрэчак выцягнуў з савецкагарэпатрыяцыйнагалягеру („весьма загарэўся ехаць“) іперацягнуў на сваю„кватэру“пры тартаку Фукса ўЭгін-гене, дзе сам працаваў пасьля капітуляцыі. Мне думаецца, што „Бацькаўшчына“вельмі добра зрабіла, што ў свой час не надрукава-ла гэты артыкул, які пасьля падабрала „Баявая Ўскалось“. Па-пер-шае, усяму беларускаму сьвету ведама спрэчка Равенскага з Куліко-вічам, якая мае вузкі асабісты характар: Равенскі ведае, што Кулі-ковіч як майстра опэры стаіць вышэй за яго. Па-другое, калі закіда-еш Куліковічу расейскае паходжаньне, шторобіць Равенскі, дык сха-піся абодвумя рукамі за „папу Філафея“. A na-трэцяе, нельга гэтак легкадумна падыходзіць да імёнаў уласных.
Дазвольце тымчасам на гэтым скончыць ліст.
Чакаю Ваш ліст.
Зычу ўсяго найлепшага.
3 пашанай
65 МакКаран-Ўолтэр біл (McCarran-Walter bill), таксама вядомы як Immigration and Nationality Act / INA, y 1952 г. абмяжоўваў эміграцыю ў ЗША.
66 Антон Адамовіч піша: „ПаэтаА. Александровіч прабаваў выкарыстаць і ведамы графічны спосаб акрастыху ў вершы „У. М. Ігнатоўскаму“, дзе зварот „Краіна вітае правадыра, камуніста, наркома...“канчаўся акра-стыхом „Пад бізун“, а таксама ў паэме „Векапомныя паходы“(1930), дзе, у вадказ на пастаўленае ў тэксьце пытаньне „Што даў нам каст-рычнік?“, пачатныя літары наступныхрадкоў даюць акрастыхам «Ху-дая вош»“. (Адамовіч, Антон. Да гісторыі беларускае літаратуры. Менск, 2005. С. 534).
44
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта
П.С. Часам мяне наведвае Юхнавец. Люблю яго як паэту. Ня ве-даю, ці чытаў ён „Апакаліпсіс“, але гэтая Кніга сугучна яму як паэце. I шчыра хочацца, каб ён перамог некаторыя свае недахопы.
Яшчэраз усяго добрага.
05.07.522.
Саўт-Рывэр.
ДарагіАнтонАдамовіч.
Ад Сп. Юхнаўца, які тыдзень таму завітаў да мяне, ведаю, што на Ваш погляд мне варта наведацьДаліна67, калі ён зьвернецца з Эў-ропы. Між іншым, я дагэтуль ня маю адказу наконт мае работы, як і не атрымаў адказу на свой ліст, які месяц таму даслаў туды. Усё гэтае сьведчыць аб вялікае „фейнасьці“68 далінаўскага хлеба. Тым часам працую на фабрыцы і ўжо здаецца на 80—90% набыў фах, які мне вельмі патрэбны пры наяве 47 год. У такім веку ўАмэрыцы ня толькі ў вучні, але ўвогуле на фабрыцы прымаюць без асаблівае ахво-ты. Усё ж гэта больш пэўны кавалакхлеба для сямейнага, ійто мае адпаведныя абавязкі.
Дазвольце адначасна прылучыць копію майго ліста ў „НРСл“69. Спачатку думалася: ці варта ўвогуле зьмяшчаць што-небудзь на старонках„НРСл“, ці ня лепш друкавацца вылучна на старонках свае прэсы. Прышоў да выснаву — варта друкавацца ў„НРСл“. На падста-ве пэўных дадзеных сьцьвярджаю, што, напрыклад, мой артыкул „Беларускія партызаны“70 шмат якім расейцам і зрусіфікаваным беларусам адчыніў вочы на запраўдны станрэчаў. Тым больш, што ў мяне пры гэтым ёсьць (думаецца) самае галоўнае, істотнае — я ні на каліва не губляю нашае нацыянальнае прынцыповасьці, а заўжды застаюся на варце нашых нацыянальных вартасьцяў. Калі ўлічыць вялікі тыраж „НРСл“, дык роля артыкулаў і зацемкаў у іх набывае вылучна прапагандовы характар. Як Вы заглядаецеся на гэта?
А тым часам усяго добрага.
67 А. Далін, намесьнік дырэктара Інстытуту вывучэньня СССР. Ідзецца пра работу Віцьбіча „Антыбальшавіцкія паўстаньні й партызанская барацьба на Беларусі“.
68 Ад/eign (анг.) — выдуманае, удаванае.
6’ „НРСл“ — газэта расейскамоўнай эміграцыі „Новое русское слово“, выда-ецца ў Нью-Ёрку.
70 Новое Русское Слово. 22 нюня 1952.
45
Лявон Юрэвіч
Спадзяюся, што Вы нарэшце „дерзнете“ і знойдзеце час, каб адка-заць мне.
Прашу Вас іВашую сям’ю прыняць прывітаньне ад мае сям’і.
3 пашанай
2O.O1.53Z.
Саўт-Рывэр
Дарагі Антон Адамовіч.
Дасылаю Вам копію свайго чарговага опусу. Хочацца таксама хаця б коратка падзяліцца думкамі і аб іншым.
Атрымаў нарэшце (тры гады на мяне злаваўся) вельмі добры цёп-лы ліст ад Дудзіцкага. Чуў заўчора, як„ГолосАмерйкй“ падаў зусім не благое апавяданьнеМарціна Люціча. Чытаў у №132—133 „Бацькаўш-чыны“ зацемкі Масея Сяднёва аб чысьціні нашае літаратурнае мовы71. Увогуле Масей беспаваротна захварэў на Аляксея Максімавіча72. Як для ягонага літаратарскага стажу, дык крыху зарана. Хіба можна ўвогуле друкаваць такія„вершы“, якП. Сыча73 ? Навошта таксама пад гэтак уласьцівымі добраму Салаўю вершамі зьмяшчаць перакладны твор пра сабаку, што вые пасярод вуліцы?™ Умаёй рэчы зусім зьнікнуў канчатак, а таму загаловак і эпіграф апынуліся ў паветры75. Гэткія ампутацыі робяць толькі над фокстар’ерамі. He даю веры Васілю Ра-гуле, што пасьля Эльвангэну ён спакінуў БЦР. Навошта проста ў вочы хлусіць? Увесь час ён падпіраў БЦР і нават досыць актыўна спрычы-ніўся да апошняга пашквілянцкага нумару „Беларускага Слова“. Пэў-не ж таксама чыталі артыкул а. Татарыновіча аб нацыянальным на-зове. Мне здаецца, што ён маерацыю.
71 Сяднёў, Масей. Некалькі заўваг аб нашай мове. Друкуецца ў парадку дыс-кусіі // Бацькаўшчына. №1—2 (132—133). Каляды, 7 студзеня 1953. Літара-турны дадатак. С. 5—6.
72 Маецца на ўвазе расейскі пісьменьнік Максім Горкі.
73 Сыч, П. Замала... // Бацькаўшчына. №1—2 (132—133). Каляды, 7 студзеня 1953- Літаратурны дадатак. С. 6.
74 Вежыньскі, К. Да сабакі, выючага пасярод вуліцы. (3 польскае мовы пера-лажыў П. Сыч) // Бацькаўшчына. №1—2 (132—133). Каляды, 7 студзеня 1953- Літаратурны дадатак. С. 5.
75 Віцьбіч, Юрка. Слава на вышынях Богу // Бацькаўшчына. №1—2 (132— 133). Каляды, 7 студзеня 1953. Літаратурны дадатак. С. 6.
46
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта
Тымчасам усяго добрага.
3 пашанай да Вас
П.С. „Чорт і баба“ адсунулі пісьменьніцкую нараду ў невядо-масьць. А можа, ім абодвум дапамагае ў гэтай галіне Віцьбіч? Хто ведае.
Яшчэраз усяго добрага.
29-05 53 г.
Саўт-Рывэр.
Дарагі Сябру!
Прабачце за спазьненьне з адказам на Ваш ліст ад 17.05.53 г. Хаця я й ня грэк, але ёсьць у іх адзін старажытны бог, да якога астатнім часам стаўлюся з вылучнай пашанай76. Вось менавіта гэты самы бог значна перашкаджае мне ва ўсіх галінах, а ў тым ліку і ў эпісталяр-най. Але гэта ўжо асабістае, а цяпер пераходжу да таго, што Вас цікавіць.
Наведаў Сянкевіча і ўвачавідкі пераканаўся, што Жылкавае „На ростанях“у яго няма. Ён зблытаў яе з тым жа падобным па назову зборнікам Кавыля.
Патрэбнае Вам з таго зборніку Жылкі, што ёсьць у мяне, выгля-дае наступна:
Верш „Марта“: „Усё тое ж буднасыро цьвіце“.
Верш XXXз пачаткам „Крыху ўзрушаны ірады“: „Крыху ўзру-шаны і рады, Спатыкаюся з табой“. У тымжа вершы: „Толькі мовіць мне нясьмела Ўсё пабожна, што таю, Толькі ўзяць ру-кой зьнямелай Руку дробную тваю“.
Аднак бачу, што пасьля „ручкі“ будзе найлепшым, калі я Вам па-зычу зборнік, бо пасьля гэткага аматарскага перадруку памылкі непазьбежныя. Сам я астатнім часам быў двойчы ў Нью-Ёрку, але, на вялікі жаль, ня меў магчымасьці (вазіў жонку да доктара), каб заві-таць да Вас і перадаць кніжку непасрэдна. Няма ўжо значны час і Юхнаўца, каб празь яго перадаць яе. Ва ўсякім разе, я заўтра наведаю Родзькаў-Русакоў, якія амаль штотыдзень наведваюць Тулейкаў. Паспрабую празь іх даслаць Вам зборнікЖылкі: калі ўжо перавыда-ваць яго, дык без памылак.
76 Маецца на ўвазе Дыяніс, або Вакх, старажытнагрэцкі бог віна.
47
Лявон Юрэвіч
Між іншым, чамусьці ўсе кнігі, якія я пазычаю Вам, Сядуры і іншым, падграбае пад сябе Панькоў. Я ж тымчасам яшчэ жывы, a таму можа і ня варта загадзя браць на сябе місію майго спадкаемцы ў гэтай галіне. Можа, у сувязі з гэтым лепш абыходзіцца безь ягона-га пасрэдніцтва?Прыкра, што адна з кнігаў, пазычаныхмной Сяду-ру, у якой меліся біяграфічныя зьвесткі аб Панамарэнку, была мне вельмі й вельмі патрэбная.
На жаль, яшчэ не напісаў пра Сьвятое Памяці Равенскага, хаця ўжо трэба толькі сесьці за стол, каб напісаць. Вось толькі ці ня бу-дуць мае ўспаміны аб ім аж занадта дражлівыя для тых, хто гурту-ецца вакол „Запісаў“. Але ж праўда ёсьць праўда. Таму калі напішу іх, дык адразу аддам у „Веду“.
Экскурсія ў Вашынгтон, пра якую Вы прыгадваеце, здаецца, будзе вельмі цікавай, але ўсё жяне аматар экскурсій. Люблю ў гэтым сэнсе заставацца самотным, калі ніхто і нішто не замінае непасрэдным уражаньням.
Шкадую, што ня ў стане выканаць просьбу Спадарыні Савёнак, бо ня толькі„ЗападнойДвйны“Сапунова, але ўвогуле нічога зьягоных твораў цяпер ня маю. Ва ўсякім разе, каб яна была ў мяне, ябяе ах-вотна даслаў Сп. Савёнак, да якой заўсёды стаўлюся з вылучнай па-шанай. Нават не спалохаўся б, што наш кніжны Іван Каліта77 і яе падграбе пад сябе.
Надысь атрымаў запрашэньне ад Русака (рэгенбурскага гаршэч-ніка) узяць удзел у нарадзе, што мае адбыцца ў „Шака“7^, і абгава-рыць пытаньне наконт кансалідацыі беларускае эміграцыі. Ня ведаю, што ім адмяне патрэбна?Я асабіста гэтае пытаньне для сябе даў-но вырашыў на практыцы. Цешуся з таго, што і некаторым шып-шынаўцам79 дапамог вырашыць яго. Ці варта марнаваць час на тое, каб мірыць Кушаля з Сабалеўскім, Яп. Васіля з Лапіцкім, Каўша зГа-ляком, Кіпеля зьЯн. Станкевічам, Хмару з Акулай, Касяка з Калод-кай, Попку з Сычом, Асіпчыка зь Львом Гарошкам і г. д. і г. д. I нарэш-це, што карыснага для нашае місіі як палітычных эмігрантаў мае прынесьці вось гэткая кансалідацыя?Ноеў Каўчэгмагчымы толькі ў Бібліі.
77 Маецца на ўвазе Мікола Панькоў.
78 Маецца на ўвазе гэтак званая Заля Шакаў — месца ў Саўт-Рывэры, дзе адбываліся ў той час беларускія імпрэзы.
79 Маюцца на ўвазе ўдзельнікі літаратурнага згуртаваньня „Шыпшына“.
48
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта
Дарэчы — чуткі аб тым, што нібы Астроўскі прапанаваў мне і Кавылю пераехаць у Эўропу, каб там рэдагаваць бэцээраўскую газэ-ту, досыць дзівосныя. Прынамсі, кажны бэцээравец сёньня расьсьмя-ецца, пачуўшы пра гэта. He захаваю ад Вас, а можа і Вы пра гэта чулі, што мой адыход ад БЦР зьяўляецца для бэцээраўцаў і па сёнь-няшні дзень вялікай стратай. Таму зь іхняга боку дагэтуль робіцца ўсё магчымае — часам ветлівая просьба на пісьме або непасрэдна, часам шантаж або проста данос — каб зноў уцягнуць мяне ў сваё „обіцество“. Вось такія чуткі і ёсьць нішто іншае, як шантаж. Мне думаецца, што і бэнээраўцы не дадуць веры таму, нібы сучасны Юрка Віцьбіч надаецца на тое, кабрэдагаваць колішнае „Беларускае Слова“ ірозныя іншыя больш ці менш адпаведныя яму выданьні.
Вось здаецца тым часам і ўсё.
Прашу перадаць прывітаньні Вашай сям’і і ад мяне і ад маіх.
Пішэце, калі займееце час і ахвоту.
Можа, Вас зацікавіць копія майголіста да др. Тумаша, якую ад-начасна дасылаю.
Шчыра зычу ўсяго найлепшага.
Ваш
28.10.53 г.
Дарагі Сябру!
Неякадразу паназьбіралася шмат пазафабрычнае працы —мушу да суботы напісаць нарыс абХведару Ільляшэвічу ў сувязіз5-міўгод-камі ад дню ягонае сьмерці, да суботы дапрацаваць нарыс пра Слуц-кае паўстаньне. Аднак адкладаю ўсё гэта ўбок і з прыемнасьцю вы-конваю Вашую просьбу, дасылаючы адначасна тое праЛастоўскага і„Старажавы курган“К. Каганца, што ёсьць у М. ГарэцкагаЯо.
3 маіх навінаў найпрыемная тая, што зноў навязаў лучнасьць з Масеем Сяднёвым. Аднак шчыра й паміж намі кажучы, сумняваюся, каб яна значны час працягвалася. У нас абодвух больш рознага, чым агульнага. Між іншым, амаль дзіўлюся — скуль у яго такая (зь пенай на вуснах) нянавісьць да шляхты? У сувязі з гэтай нянавісьцю ён пра-фануе і наш адраджэнскірух, і„Ўзвышша“, і шмат чаго эміграцыйна-га, сучаснага. Мне чамусьціздаецца, што яна мае не сялянскае, якіне праваслаўнае, карэньне, а вузка асабістае. Даводзіцца часам і ўсё ж
80 Маецца на ўвазе „Гісторыя беларускае літаратуры“ Максіма Гарэцкага.
49
Лявон Юрэвіч
досыць нязграбна імітаваць у творчасьці тыя рысы ці якасьці, якія для іншых зьяўляюцца ўраджонымі. Але Бог зь ім.
У нядзелю наведаўмяне„эвэнтуальны і кансэнквэнтны“др. Шчорс. Кляўся й бажыўся, што тыя непрыемнасьці, якія Вы астатнім ча-сам, на вялікі жаль, перажываеце, ідуць, паводля ягонае стараннае праверкі, ня з боку БЦР-аўцаў, а з боку БНР-аўцаў. Ёсьць у гэтай га-ліне выдатныя фахоўцы сярод першых (Касяк, Ясюк, Попка, Зарэчны), але запраўды мне здалося, што да гэтага сёньня спрычыніўся нехта з другіх. Гэта, праўда, маё прыпушчэньне, алемне здаецца, штояно адпавядае запраўднасьці. Прынамсі, ніхто з вышэйадзначаных фа-хоўцаў нелічыў Вас за астатнія два гады сваім„галоўным ворагам“.
Тым часам усяго добрага.
Прывітаньні Вам і Вашым ад мяне і маіх.
Ваш
31.01.542.
Саўт-Рывэр
Дарагі Сябру!
Перш за ўсё наконт „Р. Г.“3' і „Н. З.“82. Даслаў Вам гэтыя паа-собнікі назаўжды. Зьбіраюся практыкаваць гэтае й надалей. Між іншым, у тым жа самым „Р. Г.“ ад 24 студзеня г. г. ёсьць наступны адказ„Ю. Соболевскому“.
„Обраіценйе Мйнского Архйепйскопа Пйтйрймааз к бело-руссам было напечатано в канадской газете „Вестнйк“, 5 де-кабря 1953 года“.
Значыцца, там „обраіценйе“ зьмешчана цалкам, а не скарочана, яку „Р. Г.“. Дарэчы, пры першай нагодзе хочацца павіншаваць Саба-леўскага, што ягонае імя прыгадваецца ў газэце пятай калёны.
Есьць розныя прыпушчэньні аб тым, хто зьяўляецца аўтарам „обраіценйя“ — аднак безумоўна не Пйтйрйм. Маюзрозных крыніцаў весткі, што інфарматарам тут стаўся яп. Апанас^4. Між іншым, гэтае ўпарта сьцьвярджае й Касяк, што надысь двойчы наведаў мяне з мэтай, на якой хочацца крыху затрымацца ніжэй. Запраўды, па
81 Магчыма, маецца на ўвазе выдаваная ў Нью-Ёрку газэта „Русскнй Голос“.
82 Расшыфраваць абрэвіятуру не атрымалася.
83 Піцірым (Сьвірыдаў) (1887—1963), пазьней мітрапаліт Крутыцкі й Ка-ломенскі, з 13.01.1947 быў архіяпіскам Менскім і беларускім.
84 Маецца на ўвазе архіяпіскап Апанас (Мартас) (1904—1984).
50
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта
выказваньням, стылю прыгадваецца Апанас. Цікава, што сёньня Апанас ужо не ў Аўстраліі, а ў Тунісе. Хаця БЦР-аўцы гэнае адмаўля-юць, але ёсьць вестпкі, што з Аўстраліі ён выехаў ня добраахвотна, a дэпартаваны адтуль урадам. Чаму — паўстае пытаньне? Чаму ён таксама трапіў у няўтульны і куды горшы для былыхДП заАўстра-лію Туніс, а не якую-небудзь краіну Эўропы?Адмовіліся прыняць?85 Я асабіста лічу Апанаса цалкам здатным (хаця далёка яму да Бэнэдык-та№) на навязваньне лучнасьці зь„Пйтйріімом“, з МГБ. Але... Апанас ні ў якім разе не амінуў бы Беларускую Аўтакефальную Царкву і яп. Васіля (свайго сьмяротнага ворага), Апанас прыгадаў бы Касяка, але амінуў быАстроўскага і г. д. Увогуле, усяго толькі прыпушчэнь-не, якое да пэўнай ступені нагадвае запраўднасьць. Аднак не падлягае таксама аніякаму сумніву, што МГБ мае, бадай, на кажнага палі-тычнага эмігранта, а тым больш на прадстаўнікоў эміграцыйнае эліты, „Лйчное дело“. Можа, гэна ўстанова і ня ўсё ведае, як паво-дзіцца той ці іншы эмігрант на эміграцыі, але затое яна лепш за нас саміх ведае (мы пасьпелі ўжо тое-сёе забыць), як мы „жйлй-быліі“ ў часе вайны. Ва ўсякім разе гэнай установе і без тутэйшых інфарма-тараў вядома куды больш за тое, што падпісаў „Пйтйріім“.
Між іншым, відавочна таксама тое, што „Обраіценйе“адмысло-ва прызначана для экспарту — ніякае выданьне яго ТАМ не зьмясь-ціла. Хто ТАМ дазволіць нейкаму „Пйтйрйму“ ісьці наўсуперак таму, што „нзреклй“ абДПуАН Уралава, Кісялёў, Грамыка87 і інш.
85 Насамрэч Архіярэйскі сабор у кастрычніку 1953 г. пастанавіў аб пераводзе архіяпіскапа Апанаса з Аўстраліі ў Туніс. Аднак да гэтай афрыканскай краіны ярарх так і ня выбраўся, а працягваў жыць у Мэльбурне. У хуткім часе прыйшло новае прызначэньне — у Канаду — куды Апанас таксама не паехаў, потым у Бразылію — аналягічна. I толькі ў 1956 г. ён выехаў з Аў-страліі на новае месца ў Аргентыну. Падрабязьней пра гэта гл.: Архіепіс-кап Апанас (Антон Мартас). На ніве Хрыстовай: у пяцідзесятыя ўгодкі сьвятарства (1928—1978). Успаміны. Нью-Ерк—Менск—Варшава, 2005. — 192 с.
86 Маецца на ўвазе архіяпіскап Венядзікт (Бабкоўскі) (1876—1951).
87 Маюцца на ўвазе беларускія савецкія дзеячы, што былі прадстаўнікамі БССР у ААН, удзельнічалі ў паседжаньнях Генэральнай асамблеі ААН, дзе разглядаліся пытаньніўцекачоў пасьля Другой сусьветнай вайны: Еўдакія Ўралава (1902—?), дзяржаўная дзяячка БССР, была наркамам асьветы ў 1930-х. У другой палове 1940-х была прадстаўніцай БССР у адным з камітэ-таў Генэральнай асамблеі ААН. Кузьма Кісялёў (1903—1977), партыйны^
51
Лявон Юрэвіч
Пераходжу цяпер да ўлюбёнага, да літаратуры. Прыемна, што нашыя погляды на прыстасаваньне імёнаў вялікіх беларусаў да дыя-лекту Ашмяншчыны бадай што супадаюць. Калі я, напрыклад, зь Віцебшчыны, дык зусім не абавязкова для мяне называць Кастуся Каліноўскага Касьцюком, Міхася Чарота Міхалком і, нарэшце, Сьця-пана Баторага Стэськам. Трэба мець пашану да спадчыны.
„Бадай што супадаюць“ — мае дачыненьне да Францыска Скары-ны. Згаджаюся з Вамі, што калі „Францйск Скорйна“ стаўся Фран-цыскам Скарыной — гэта сучасная граматычная карэкта. Але вось калі Францыск стаўся Пранцішам, дык з правапісам гэтая зьмена нічога агульнага ня мае. Слоў няма — у нашай народнай ілітаратур-най мове Францыск ёсьць Пранціш ці Пранцішак. УАлеся Гаруна доб-рыя „два Пранцішкі“ рыфмуюцца зь мястэчкам Зацьвілішкі. Аднак усё жАляксандр Македонскі ня ёсьцьАлесьМакедонскі, а „Нван Грозный“ ня ёсьцьЯнка. Шчыра кажучы, мне дагэтуль невядома тая прычына, якая прымушае др. Янку Станкевіча глуміцца з нашае спадчыны.
Цяпер наконт Касяка (,А Божанька ж мой, Божанька мой“). Ён заеітаў да мяне з просьбай, каб я ўзяў на сябе чынны ўдзел у падрых-тоўцы да друку кнігі npa II Кангрэс. Між іншым, кніга гэтая мецьму шмат фотаздымкаў, на двох, трох зь іх ёсьць і Вы, хоць агульнавядо-ма, што на Кангрэсе Вас не было. Я адмовіўся ад гэтае прапановы. Зьяўляюся ўдзельнікам II Кангрэсу й ганаруся гэтым, бо на ім пры-сутнічаў бадай увесь тагачасны беларускі нацыянальны актыў. Але адначасна не згаджаюся з сучаснымі БЦР-аўцамі, што Бэрлінская канфэрэнцыя разьвязала Ўрад БНР. 3 вылучнай пашанаю стаўлюся да найвыдатнейшых беларускіх дзяржаўных мужоў Крэчэўскага й Захаркі, якіх кніга амінае. Ці варта ўжо пісаць пра тое, што II Кангрэсмае сёньня падперці сабой касякоўшчыну. Можа, акурат у сувязі з гэтым (якая самаахвярнасьць!) Касякхоча выдаць кніжку пра II Кангрэс за свой кошт.
Зноў вяртаюся да літаратуры. Мяне цікавіць Ваш пагляд на наступнае. Амаль аднавіў першы варыянт свайго апавяданьня
дзяржаўны дзеяч БССР, у 1946—1966 гг. — міністар замежных справаў БССР, кіраўнік дэлегацыі БССР на Сан-Францыскай канфэрэнцыі Аб’ядна-ных Нацыяў. Андрэй Грамыка (1909—1989), дзяржаўны дзеяч СССР, у 1946—1948 іт. — прадстаўнік СССР у Радзе бясьпекі ААН, і далей як першы намесьнік, а пазьней і міністар замежных справаў СССР стала ўдзельнічаў у працы ААН як кіраўнік савецкай дэлегацыі.
52
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта
„Сьмерць Ірмы Лаймінг“ і мару цяпер аб тым, каб недзе зьмясьціць гэны першы варыянт. Хочацца думаць, што яго надрукуе „Бацькаў-шчына“. Аднак у мяне паўстала затрымка з аднаўленьнем першага „мотіпо“, а менавіта:
Погляжу (посмотрю? Ю. В.) на губы me,
На вйно „Арсау“.
Что ж вы не прйгубйте, Meine liebbe Frau?
Я вось ня помню аўтара. Між тым аўтар (помню толькі, што жанчына) — выдатны майстра: „на губы me“ — „прйгубйте“, „Ар-cay“ — Frau. Непаўторная Марына Цьвятаева? Толькі неАхматава! Ці ня Вера Інбер?Можа, яна?88
Гэты эпіграф спадабаўся Kpaniee, а яшчэ больш, што цалкам зразумела, Максіму Лужаніну. Аднак першы папрасіў мяне адмовіц-ца ад гэтага эпіграфу, каб самое апавяданьне трапіла ў друк. Iдагэ-туль ня ведаю, хто (ва ўсякім разе не Максім Лужанін) зрабіў мне мядзьведжую паслугу, пастанавіўшы, што калі аўтару падабаюцца эпіграфы, дык няхай будзе: „2x2 = няма шляхоў да мінулага“.
Гэты сухі (нагадвае альгебру) эпіграф потым трапіў і ў кніжку „Сьмерць Імры Лаймінг“ (рэдактар Ляўковіч. Дарэчы, а можа, ён не-благі беларус?). Абстрагуючыся ад недарэчнага эпіграфу, хочацца аднавіць ранеййіае. Але пры чым тут матэматыка — не разумею.
Ці ёсьць што „крамольнае“ ў тым, што эпіграф на расейскай мове, а не пераклад зь яе? Ужываньне расейскае або польскае мовы яшчэ ні ў якім разе ня сьведчыць аб сымпатыях да „вялікіх суседніх народаў“, як досыць нязграбна недзе выказаўся Сяднёў. Можна любіць сваю Бацькаўшчыну і адначасна захапляцца і Міцкевічам і Лерман-тавым. А ўвогуле, што датычыць закідаў, дык я іх ужо гэтулькі на сваім вяку меў з розных бакоў, што яшчэ адзін закід неяк перажыву. Але ад Вас я чакаю не закіду, а сяброўскае парады.
Дарэчы, у гэным апавяданьні ёсьць яшчэ і агульнавядомае:
В голубой далёкой спаленке
Наш ребёнок опочйл.
Тйхо вышел карлйк маленькйй
М часы остановйл84.
88 Недакладна цытуецца верш Веры Інбер „Эўрапейскі канфлікт“.
89 Недакладна зацытаваны верш Аляксандра Блока.
53
Лявон Юрэвіч
Як я магу пісаць пра Ірму Лаймінг і ейнае асяродзьдзе, пазьбя-гаючы расейскіхрэмінісцэнцый? Тым больш што для мяне асабіста Ірма Лаймінг ёсьць калісьці жывая й прывабная Іра Лаймінг, і з гэ-ным маім асабістым сугучны адноўлены эпіграф. Розьніца хіба ў тым, што Ірма Лаймінг загінула пад цягніком, а Іра Лаймінг аб-рынулася з абрыву ўДзьвіну. He хачу, каб родная і дарагая Дзьві-на забіла тое, што калісьці (сто-дзьвесьце год таму?) я вельмі кахаў.
Яшчэраз аб агульнавядомым абразу. Паводля тыхлістоў, ат-рыманых мной з розных краінаў, дык сёньня я мушу ўзначаліць нейкі крыжовы паход. Прыкра, але мы, беларусы, усё яшчэ знахо-дзімся ў стане станаўленьня. Ніхто з праваслаўных беларусаў (запраўды беларусаў) ня будзе зьневажаць той абраз, які зьяўля-ецца сьвятым для беларусаў-каталікоў. Тым больш, што гэты абраз высьвяціў Яп. Слосканс, да якога беларусы ўсіх веравызнань-няў ставяцца з пашанай. Аднак ня трэба мяшаць з балотам Льва Сапегу, абы толькі Ёзафат Кунцэвіч стаўся сьвятым. Хаця Леў Сапега, які загадаў „сьцяць галаву“ 114 віцяблянам, быў каталік, і справа абягоным кананізаваньш ніколі не ўздымалася, ён для нас, праваслаўных беларусаў, куды больш сьвяты, чым кананізаваны Ёзафат Кунцэвіч. Няўжо а. Сіповіч не разумее, што тыя памыі, якія ён спрабуе выліць на галаву Льва Сапегі, абражаюць нашыя найлепшыя нацыянальныя пачуцьці. Можа, я памыляюся, але яны (памыі) цалкам абвальваюцца на галаву гэтага лёнданскага сьвя-тара, які, абы дасягнуць свае (абмежавана-сьвятарскае) мэты, ужыў яшчэ шмат іншых зьдзекаў над гісторыяй. Паўстаньне 1623 г. у Віцебску ёсьць уплыў Масквы?Хлусьня!Мана! Сотні віцяб-лянаў уцякалі тады ад сьмяротнага прысуду ня ў гэтак блізкую (у геаграфічным сэнсе) Маскву, а ў далёкую Запароскую Сеч. Між іншым, няўжо а. Сіповіч, абвальваючыся ці спрабуючы абваліцца на Сапунова, ня ведае, што ў таго ёсьць адмысловы том, прысьве-чаны зьдзекам польскіх абшарнікаў і ксяндзоў над грэка-ка-таліцкімі (вуніяцкімі) сьвятарамі. He захаваю ад Вас, што мне вельмі хочацца пакласьці лёнданскага айца на абедзьве лапаткі, але адмаўляюся ад гэтага, бо гэтае і не на часе, і не на мейсцы. Гэтае разьбівае еднасьць нашае нацыі. Cn. Cm. Станкевіч зрабіў вялікую памылку. Ёсьць у нас два рэлігшныя часапісы, у якіх няхай і парушаецца царкоўная спэцыфіка. Пажадана, каб гэткія драж-
54
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта лівыя пытаньні не парушаліся й не дыскутаваліся на старонках нашае цэнтральнае эміграцыйнае газэты9°.
Шмат аб чым яшчэ хочацца напісаць, але што зробіш, калі і гэты ліст пішаш прыхапкамі, на працягу 2—3 дзён, па 20—30 радкоў. Да-сылаю Вам адначасна копіі з двох лістоў — да Сп. Юхнаўца і да Сп. Панькова. Калі Сп. Панькову я ліст запраўды выслаў, дык Сп. Юх-наўцу не адважыўся — не паслаў. Заўсёды цёпла стаўлюся да Юхнаў-ца, можа, і не задарма ён называе мяне сваім „хросным бацькам“, але магчыма, акурат гэтая годнасьць шмат чым абавязвае мяне ў дачы-неньні да хроснага сына. Тут безумоўна ня „страх іўдзейскі“ не даз-воліў мне паслаць гэты ліст, a проста нежаданьне згубіць хаця б маленькую кантролю над Юхнаўцом, да здатнасьцяў якога заўсёды стаўлюся запраўды з бацькоўскай цеплынёю.
Усяго добрага!
Як чуюцца Вашыя бацькі? Прывітаньне імад усіх маіх і мяне.
Пішэце, калі набяжыць болый-менш вольны час. Люблю чытаць Вашыя лісты. Тым больш, што я (як заўсёды) вельмі і вельмі салютны.
Ваш
П.С. У суботу (30.1) наведаў мяне Спадар Інжынэр М. Абрамчык. He заўважыў, якмінулі 3 гадзіны. Шчыра цешуся з таго, што да мяне завітаў беларус, які ачольвае пераважную (і колькасна, і якасна) ча-стку нашае палітычнае эміграцыі. Вельмі прыемна, што пасьля не-пасрэднага знаёмства склалася зусім іншае ўражаньне, чым тое, якое калісьці склалася на падставе ўражаньняў „собскіх карэспандэн-таў“ з Гарміш-Партэнкірхану, Майнлёйзу9' і г. д. Разам з тым мяне крыху зьдзівіла, што мой Паважаны Госьць палічыў за патрэбнае паінфармаваць мяне наконт Ватыкану, сустрэчаў з рознымі ра-сейскімі палітычнымі чыньнікамі, з адносінамі да польскага эмігра-цыйнага ўраду і г. д. Нарэшце, я ж просты пісьменьнік, журналісты, які, напрыклад, ня ў стане выканаць просьбу Яп. Васіля — натсаць
90 Ідзецца пра артыкул: Сіповіч, Ч. Леў Сапега й сьв. Юзафат. (Адказ на ар-тыкул С. Грынёва „Нятрапны выбар“. Гл.: „Бацькаўшчына“, №45 (176),
15 лістапада 1953, с. 1,3) // Бацькаўшчына. №50—51 (181—182). 25 сьнежа-ня 1953. С. 4, 8; №1—2 (183—184). 7 студзеня 1954. С. 6—7.
91 У Гарміш-Партэнкірхэне і Майнлёйзе знаходзіліся лягеры DPy Нямеччы-не, дзе жылі некаторыя беларусы.
55
Лявон Юрэвіч
адказ „Пйтйрйму“ад імя Беларускае Аўтакефальнае Царквы. Отжа я і ў станеяк сьлед адказаць „Пйтйрйму“(кроў маіх бацькоў і дзядоў на гэтым „Пйтйрйме“), але не ад імя, напрыклад, „прйсноблаженно-го протойерея“М. Лапіцкага і не ад імя „обер-прокурора Белорусско-го Святейшего Сйнода“Івана Іванавіча Касяка. Але гэта ўжо адхі-леньне ўбок. Увогуле — я задаволены тым, што асабіста пазнаёміў-ся з Спад. Інж. Абрамчыкам.
Яшчэраз усяго добрага.
3 пашанай
17.04.1954
Саўт-Рывэр
Дарагі Сябру'.
Заўчора нечакана атрымаў ад Сп. Натальлі Арсеньневай тую мастацкую прозу, штомае пайсьціўлітаратурны часапіс БІНІМ, і заякуюя, паводле пастановы Рэдакцыйнае Калегіі, адказны.Да гэнае адказнасьці я зусім не імкнуўся, мяне цікавіў толькі сьпіс твораў №1 часапісу. Аднак, калі ўжо гэтак сталася, дык мушу выказацца на-конт дасланае мне прозы, якую адначасна дасылаю Вам паштовай бандэроляй.
Мяне зьдзівіў твор Алеся Змагара „Сыны лесу“. Увогуле, „рас-хіліліся кусты каб ня стацца перашкодаю 25 Сакавіку. Ёсьць тут і„прыгожая стромкая жанчына“, і„высокі плячысты бара-дач“. Ёсьць і„хвойкі“, што„хіляць галоўкі“. „Зелянее“тут„шаў-ковая травіца“. Нарэшце, даюццаў знакіі„ейны стромкі квола-гнуткі стан“,аў выснаве — „уся салодкасьць чароўнага сьвету каханьня“ .Адзінае больш-менш сьвежае параўнаньне — чорны воран і ваўкалак. Але ж ваўкалак найшоў у нашым фальклёры някепскі ад-бітак. Між іншым, ня толькі ў фальклёры — пад Вяліжам калісьці змагаўся партызан, які сам сябе ахрысьціў ваўкалакам. Зь вялікай любоўю, вялікай пашанай ставіліся да яго людзі.
Крыху наконт абароныАлесем Змагаром „Шыпшыны“. Ні„Паго-ня“, ні„Сакавік“, ні„Шыпшына“гэткае прозы ня ведалі. Нават „кля-сычны“ твор „Бывай, незваротная“92 (замест Беатрычэ больш пра-заічная Юзя) шмат у якіх адносінах стаіць вышэй.Але...
92 „Бывай, незваротная“ — назва апавяданьня Янкі Золака, выдрукавана-га ў часапісе „Шыпшына“.
5б
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта
Дык „поймейте терпенйе“, як калісьці мне адзначыў на маёй тапаграфічнай рабоце адзін „камбат“. Дарагі Сябру, дапамажэце Алесю Змагару. Бо ён у сваім мінулым запраўды — слуцкі змагар. Ёсьць у яго неблагія творы.
Пераходжу да твору Г. Нямігі93 „Шарап!“. Можа гэта й не мас-тацкая проза, а звычайны фэльетон, які больш падаецца ў газэту, чым у часапіс? Між іншым, чаму „бом“ — п’яніца Нью Ерку? Гэта куды шырэйшае (ня п’яніца), пашыранае на ўсё ЗША сумнае разу-меньне.
Мартын Люціч" — „Каінава племя“. Мне здаецца, што ў нас амаль аднолькавы погляд на гэтага пісьменьніка. Тым больш што ў адносінах да яго „аз грэшны“ два ці тры разы ўжываў „тэрарыстыч-ныя“сродкі. Запраўды, „язя й галаўня трэба цягнуць умеючы“, але яшчэ цяжэй напісаць добры мастацкі твор. Мяне зьдзіўляе не-ахайнасьць мовы й стылю Мартына Люціча, зусім недаравальныя для ягонага літаратарскага веку. Яшчэ больш зьдзіўляе няведаньне ім нашае літаратурнае спадчыны. Для Люціча ў ягоным творы „Каі-нава племя“ Альберт Паўловіч — адмоўны тып. Але для ўсіх нас існуе іншыАльберт Паўловіч95, які заслугоўвае пашаны, якога шануе Haman эміграцыя і ўсё добрае, што ёсьць у нашым народзе.
А ўсё ж нягледзячы на тыя ці іншыя недахопы „Паэма пачаткаў“ К. Юхневіча96 мацнейшая за ўсё вышэйпрыгаданае. Можа, сам назоў ішпучны, аж занадта літаратарскі. Між іншым, стараверы на Бе-ларусізмагаліся не за „Родйну“, як сьцьвярджае К. Юхневіч, а супраць яе, і ў сувязі з гэтым шмат ліха спазналі. Няварта плявузгаць на людзей, продкам якіх нашая Бацькаўшчына калісьці дала як эмігран-там прытулак, і нашчадкі пра гэта ніколі не забываліся.
Гэткае мастацкае прозыяшчэ ня бачыў ні адзін наш літаратур-ны часапіс на эміграцыі. Аднак што зробіш. Паспрабуем зрабіць усё ад нас залежнае, каб не загінуў на чужыне ні адзін — ці вялікі ён ці малы — талент.
Шчыра зычу ўсяго найлепшага.
3 пашанай да Вас
Ваш
93 Г. Няміга — псэўданім Гіпаліта Паланевіча.
94 Мартын Люціч — псэўданім Міколы Цэлеша.
95 Альберт Паўловіч (1875—1951), паэт, байкапісец, перакладнік.
96 К. Юхневіч — псэўданім Янкі Юхнаўца.
57
Лявон Юрэвіч
20.06.54 г.
Саўт-Рывэр
Дарагі Сябру!
Вельмі ўдзячны за Ваш ліст і спадзяюся, што з Вашай. дапамогай, калі ўжо не пашанцавала цяпер, дык пазьней набуду паасобнік слоў-ніка97. Дзякую з гары, як кажуць некаторыя нашыя суродзічы. Між іншым мяне бадай расчуліла „пйсьмо — пісьмо, ліст“. Прыпушчаю, што слынны дзядзька й ня менш вядомы пляменьнікУ8 проста інтуі-тыўна прытрымліваліся гэнага слоўніку. Без сумневу, я памыляю-ся — справа тут палягае аж у залішнім пазьбяганьні „палянізмаў“.
„Конадні“ я чамусьці атрымаў зь вялікім спазьненьнем, а мена-віта ўчора. Можа, нехта падумаў, што Віцьбіч пакрыўдзіцца за разьмеркаваньне твораў у нумары. Крый Божа! Аднак, цалкам абст-рагуючыся ад гэтага, хочацца зазначыць, што цяпер я разумею Ізы-дара: „Лепш нічога, чым гэтае“. Дзівіць мяне й штучны, кніжны, лябараторны назоў, а яшчэ больш абвестка — дасылаць усё Рыгору Крушыне. Апошні нагэтулькі ва ўсіх адносінах дробны, што ці наўрад хто-небудзь празь яго будзе дасылаць свае творы ў літаратурны часопіс БІНІМ. Мне самому прыкра, што я трапіў у гэты нумар, і ўпэўнены, што не стануся ў гэтай галіне рэцыдывістам. Пэўне ж выйду таксама із складу Рэдакцыйнае Калегіі, бо з маім голасам у ёй ніхто ня лічыцца".
97 Гаворка ідзе пра „Руска-беларускі слоўнік“ пад рэдакцыяй К. Крапівы (Мінск, 1953).
98 Ідзецца пра Івана Касяка й а. Мікалая Лапіцкага.
99 Узаемаадносіны сяброў рэдакцыйнай калегіі „Конадняў“ вельмі паказаль-ныя што да тэмы „Літаратурны побыт і ўлада“. Характэрны ў гэтым пля-не ліст Уладзімера Сядуры, на той час адказнага рэдактара часапісу, да Натальлі Арсеньневай: „Ветлгва даводжу да Вашага ведама, што нівод-ны радок літаратурнага альманаху не павінен дасылацца ў друкарню да таго, як я асабіста яго перачытаю й зацьверджу. Для гэтага Рыгор Казак мусіць прывезьці мне ўвесь матар’ял для перагляду. Іначай я ня дам санкцыі на друкаваньне. Па-другое, дзелялітаратурнае, адукацый-нае і маральнае некампэтэнтнасьці некаторых сябраў рэдкалегіі йпат-рэбы ўзмацніць ейны склад кваліфікаванымі асобамі ды адсунуць палі-тычна й маральна няпэўных, прапаную неадкладна ўвесьці ў склад рэд-калегіі сп. Антона Адамовіча, надаўшы яму другі рашаючы голас у пы-таньнях прыняцьця матар’ялаў. Прашу давесьці абгэтым да ведама Ўправы Інстытуту. П.С. Маю засьцярогі і адносна назову. Досыць нам,^>
58
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта
Пераходжу да „анафэмы“, а ў сувязі зь ёю да Арх. Васіляюо. Мне вельмі не спадабаўся ліст ад яго і асабліва наступнае: „Памяць Ул. Жылкі для мяне таксама сьвятая, і „анафэме“ аддаваць яго я не зьбіраўся і не зьбіраюся, але, магчыма, аддаў бы ана-фэме тых, што несумленна выкарыстоўваюць яго для сваіх, незвычайна шкодных нам цяпер, непрыгожых мэтаў. Тымча-сам я навет ня ўспомніў імёнаў іхных, бо лічу сябе слугою Спа-са нашага, а Ён мілаваў найбольшых грэшнікаў ды разбойніка на крыжы ў апошнюю хвіліну, таму мне хочацца верыць, што й гэтыя нашыя грэшнікі некалі апамятаюцца, прыйдуць да розуму, хаця цяпер мне й вельмі цяжка на сэрцы“.
Між іншым, на гэным узроўні вытрыманы ўвесь ліст. Дык пакайце-ся, Дарагі Сябру, пакуль яшчэ ня позна. Што датычыць мяне, права-слаўнага, дык нехачу ісьці на споведзь ні даЛапіцкага, ні даАрх. Васіля.
Крыху зноў аб „нацыянал-балыцавіках''. Вы не правы, што гісто-рык лічыцца толькі з дакумэнтамі. Шмат дакумэнтаў мы ведаем — і пра Катынь, і пра бактэрыялягічную вайну ў Карэі, і пра злачын-ствы „ворагаў народу“. Каб зрабіць гістарычны выснаў, трэба мець сотні дакумэнтаў з розных крыніцаў, але ня некалькі з аднае. Калі ўжо прыпусьціць, што існуе тэрмін „нацыянал-бальшавізм“, дык ён мае дачыненьне толькі да бальшавікоў расейскага паходжаньня, якія з мэтай камуфляжу мабілізавалі сабена дапамогу і Аляксандра Неў-скага, і Івана Грознага, і Суворава, і Кутузава і навет патрыярха Аляксея. Вы спасылаецеся на тое, штоАлесь Чарвякоў і іншыя самым сабе паводля адпаведных дакумэнтаў надалі мянушку — бальшавікі. Гэта сьведчыць толькі абтым, што ім не забракла палітычнага розуму, каб пры наяве Крамля й ГПУ называць сябе нацыянал-каму-ністымі, якімі яны ўвесь час і былі. Па сутнасьці, „беларускія нацыя-нал-камуністы“ і „беларускія левыя эс-эры“ бадай што сынонімы. A часам вельмі цяжка правесьці мяжу паміж „беларускімі нацыянал-камуністамі“ і„беларускімі нацыянал-дэмакратамі“. Вашая спасыл-ка на тое, што першым ужыў тэрмін „нацыянал-бальшавізм“ Максім Гарэцкі, яшчэ зусім не абавязвае да пашырэньня гэтага тэр-
&эмігрантам сярэдзіны веку, жыць старымі катэгорыямі пачатку дваццатых гадоў. Акрамя таго, ніхто зы мною не ўзгадняў новага назо-ву, таму я яго адкідаю“ (04,02.1954).
10" Падрабязьней пра гісторыю анатэмы гл.: Лісты Ўладыкі Васіля (Тамаш-чыка) да Юркі Віцьбіча // ARCHE. №9. 2000. С. 91—108.
59
Лявон Юрэвіч
міну, бо пры ўсёй пашане да выдатнага Максіма Гарэцкага, трэба зазначыць, што ён аніякі палітык. Ня ў стане таксама згадзіцца з Вамі, што досыць прачытаць той ці іншы артыкул за той ці іншы год у тым ці іншым часапісу, каб адразу склалася перакананьне, што Цішка Гартны іАлесьДудар нацыянал-бальшавікі. Гісторыя — гэта ня дзёньнік, а гісторык — не летапісец. Можа, іў нас, грэшных, меліся калісьці тыя цііншыя артыкулы, але гісторык будучыні зробіць выс-наў аб нас не паводля толькі гэных менавіта артыкулаў, а паводля ўсіх нашых артыкулаў, усяе нашае творчасьці, усяго нашага жыць-ця. Я глыбака веру ў гэта.
Ня злуйцеся за шчырасьць.
Агульнае прывітаньне.
Пішэце.
Ваш
П.С. Значна пашкодзіў сабе на фабрыцы руку. Лячуся й сьцяў-шы зубы працую. Спадзяюся гэткім чынам дацягнуць да „ва-кэйшн“101 3—12.07, каб крыху падлячыцца ды пад’ехаць у Нью-Ёрк, у бібліятзку. Хачу напісаць аб Эдвардзе Самуйлёнку. Гэта найвыдатны наш пісьменьнік, хаця і Цэляш іягоны кум ахарактарызавалі яго ні то як„рабкора“, нітояк„сялькора“. Умяне асабіста ды на ўласнай скуры мелася болый магчымасьцяў (чым у двох сваякоў) пераканацца ў апар-тунізьме Самуйлёнка, але ўсё ж гэта добры, вельмі добры беларускі пісьменьнік. Памёр ён літаральна ў мяне на руках. I пэўне ж такі за-галовакмайго нарысу як „Спадманулі русальчыны сьцежкі“ характэр-ны для выдатнага беларускага пісьменьніка Эдуарда Самуйлёнка.
Яшчэ раз усяго добрага.
3 узвышэнскім і шыпшынаўскім прывітаньнем
Ваш
02.02.55 г.
Саўт-Рывэр
Дарагі Сябру!
Удзячны за Ваш ліст ад30.01.55 г. Мне прыемна, штомае творы ў „HPC“Вам, Сп. Др. Я. Станкевічу ды іншым спадабаліся. На жаль,
Ш1 Vacation (анг.) — вакацыі.
6о
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта
артыкул „Белоруссы в кавычках й без кавычек“102 значна скарочаны. Гэтае скарачэньне закранула шмат што арганічна злучанае з усім артыкулам, алеразам з тым усё істотнае пададзена бязь зьменаў. Няхай жыве „дымакрат“ Марк Ефімавіч!
У сувязі з гэтым артыкулам маю ладне непасрэдных і лістовых водгукаў, а ў тым ліку і ананімныя. Між іншым, магчыма безымен-насьць тлумачыцца тым, што калі Ігнагп Грынявіцкі забіў А ІГ°3, дык, можа, Юры Стукаліч таксама заб’е, калі падаць яму сваё прозьвішча. Больш за ўсё абураюцца з прычыны забойстваА II. А як жа — „Освободйтель“. Пры гэтым, аднак, ніхто не спасылаецца на ягоныя словы: „Лучше освободйть сверху... “104 і г. д. Што даты-чыць беларусаў, дыкА II заўсёды атаясамліваецца ў нас з „Муравьё-вым-Вешателем“, з пагібельлю на шыбеніцы Кастуся Каліноўскага.
Безумоўна, „фэдэралісты“ (расейцы) яшчэ ня раз паспрабуюць ліць памыі на Беларусь і беларусаў, але я тады ўжо зь іх зьдзяру апошнія калі ня шаты, дык„сарафаны“. Справа тут без сумніву не ў Баранцэвічах, а ў тым, што расейцы скарыстоўваюць іхякзброю ў змаганьні з намі. Але зброя гэтая, як да сёньняшняга часу, дыкму-зэйная.
Калядны нумар „Бацькаўшчыны“ бачыў. Застаецца толькі прасіць Вас з свайго ганарару за гэты артыкул адлічыць мне адпа-ведную частку ганарару. Усё ж гэтае менш істотнае (на тое Каля-ды, каб ушанаваць Бахуса), але затое прыкра, што „процанты зь Лювэнскага капіталу“ пачынаюць пакрысе надаваць „Бацькаўшчыне“ „Наперад“’аўскі характар'05. Адным з доказаў гэтаму зьяўляецца „фэльетон“, прысьвечаны Каханоўскаму. Блытаніна з нумарацыяй ворагаў сьведчыць толькі аб адсутнасьці сталасьці. Увогуле кажны
102 Стукалнч, Ю. О белоруссах в кавычках н без кавычек // Новое Русское Слово. 25 января 1955. С. 2—3.
103 Маецца на ўвазе расейскі імпэратар Аляксандар II.
10‘1 „Крестьянскйе„бунты“, возрастая с каждым десятйлетйем перед осво-божденйем, заставйлй первого помеіуйка, Александра II, прйзнать, что лучше освободйть сверху, чем ждать, пока свергнут снйзу“. Гл.: Ле-ннн, В. Собранне сочнненнй. Т. 17. Москва, 1965. С. 95.
105 „Наперад!“ — часапіс „Дванаццаткі“ (1948—1953). болыпасьць сябраў якой на пачатку 1950-х былі студэнтамі Лювэнскага ўнівэрсытэту. Юрка Віцьбіч мае на ўвазе тое, што былыя сябры „Дванаццаткі“ і, адпаведна, выдаўцы часапісу „Наперад!“, у сярэдзіне 1950-х сталі далучацца да вы-даньня „Бацькаўшчыны“ і друкавацца на яе старонках.
61
Лявон Юрэвіч
гімназісты марыць аб рэваншы ў дачыненьні да свайго настаўніка. Цяпер гэтая сьвятая мара зьдзейсьнілася'оЬ.
Вы запытваецеся праМасея Сяднёва. Я ўжо тры месяцы як зь ім не сустракаўся. Нічога акрамя добрага ён ад мяне ніколі ня бачыў і тым ня менш як у мінулым, гэтак і цяпер заўсёды спрабуе мне на-паскудзіць. Аднак усё ж спробы гэтыя больш-менш дробязныя. На-прыклад, распаўсюджвае тут у Саўт-Рывэры чутку, што артыку-лы ў „HPC“ пішу ня я, а мая маці. Мне прыемна, што мая добрая маці, даведаўшыся пра гэта, ад душы да сьлёзаў пасьмяялася. Мелі-ся й „большыя дробязі“ ў некаторых ягоных лістах да тых украін-цаў, якія маюць лучнасьць зь Мюнхэнскім Інстытутам, але ж аку-рат гэтыя, як і іншыя, украінцы да мяне добра ставяцца. А пэўне ж нешта дастаў ад яго й Сядура, бо ў сваім апошнім лісьце да мяне піша: „Перадайце прывітаньне дробненькаму хітранькаму мужычку з Магілёўшчыны“.
Адшукаўся сьлед Тарасаў. Нарэшце атрымаў ліст ад Дудзіцкага. Ачольвае нейкі дзяржаўны навукова-дасьледчы інстытут, у чым няма падставы сумнявацца, бо ўсё гэтае разам з тытулам — прафэсар — пададзена на канвэрце'07. Увогуле зноў трапіў на каня і, дай Божа, каб новая Елена Прыгожая яго ня выбіла зь сядла. На мой асабісты погляд, ён — найлепшы з нашых паэтаў на чужыне. He люблю разьмеркавань-ня, але другое мейсца, здаецца, належыць Кавылю. Салавей — вельмі штучны, бадай цалкам складаецца з прыкладаў для працы Каханоўс-кага'оЯ. Ад колішняга Сяднёва не засталося нават і „гайнаўскае пуанты“109. На вялікі жаль, Арсеньнева значна зьнізілася ў сваіх апошніх вершах. Мне хочацца, каб мой вузка асабісты і зусім не ар-тадаксійны погляд на нашых паэтаў застаўся між намі.
Атрымаў надысь ліст ад Міколы Цэляша. На маё папярэдняе пажаданьне посьпехаў у жыцьці і творчасьці ён адказвае, ійто няма куды пісаць. А можа, варта далікатным чынам падтрымаць яго?
106 Магчыма, маецца на ўвазе фэльетон Архіпа Папліскі „Дзеяч №1, або ля-герная палітыка“ (Бацькаўшчына. №1—2 (231—232). 7 студзеня 1955. С. 8).
107 Ул. Дудзіцкі падпісваўся ў той час наступна: Dr. Wladimir R. Hicky, Unidad Agricola de Turen — Institute Agrario Nacional, Centro de Experimentation y Propagacion, Estado Portugesa, Venezuela.
'°8 Маецца на ўвазе праца А. Каханоўскага (пад псэўданімам А. Верасень) „Паэтычная стылістыка. Падручнік для сярэдніх школаў“ (1947).
109 Выраз, ужыты Ю. Шэрахам у рэцэнзіі „Гарыць Шыпшына“ (Шыпшына. №4.1947. С. 28—30).
62
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта
Мне здаецца, што варта. Чым ён горш, напрыклад, адМакара Пась-лядовіча, якога часам па той бок вылаюць, а часам і пернік паднясуць. Даруйце, але вельміхочацца, кабВы да яго падышлі неяк стыльрэдак-тар, а як крытык.
Можа бачылі кніжку „Другі Ўсебеларускі Кангрэс“"" ?Вы там на двох агульных фотаздымках: 1. Паміж Касяком і Сянькевічам; 2. Паміж Беляковічам іЯзэпам Найдзюком.
Выданьне гэтае зьяўляецца найкаштоўным дакумантам для савецкае агентуры. Напрыклад, пададзены партрэт Вітушкі. Хто ведае, а можа ён пад іншым прозьвішчам хаваецца цяпер у СССР? Пададзены таксама імёны шмат каго з тых, хто застаўся там. Зь літаратараў адзначаны наступныя: Арсеньнева, Гэніюш, Ільля-шэвіч, Кавыль, Клішэвіч, Салавей, Случчанін, Сядура, Хмара, я. Сяд-нёва няма, хаця і ўдзельнічаў.
Дастаў надысь вялікі ліст ад Сп. Інж. Абрамчыка. Чым тлума-чыцца гэткая ўвага, ня ведаю. Застаецца толькірабіць розныя пры-пушчэньні — або гэта водгук на артыкул „Презйденты“Абрамчйк й Островскйй“'", або на мой ліст Сп. Др. Тумашу наконт злоўжывань-ня гіпэрбаламі. Ва ўсякімразеліст вельмі добры, і цешуся з таго, што яго дастаў.
Крыху пра Казака. Я раней неаднойчы самаахвяроваўся, каб не парушаць нашую нацыянальную гасьціннасьць.Аднак, прабачце, калі пераканаўся, што ён усе мае словы ў Нью-Ёрку перакручваў, калі ён тут нават пачаў пагражаць, што з кімсьці разам мяне ізалюе як літаратара, дык нічога мне больш не заставалася зрабіць. На вялікі жаль, ён не разумее, што калі ў сваім вялікім ліставаньні ўсяляк спрабуе зьняважыць Віцьбіча, дык гэтым толькі зьневажае „Конадні“ і самога сябе. Але Бог зь ім!
Умінулую нядзелю мяне наведаў Сп. Шукелайць. Для мяне гэтыя ветлівыя наведзіны сталіся сьвятам, бо ўсё ж ліставаньне гэта ня тое, што непасрэдная гутарка. Між іншым, упершыню даведаўся, што Сп. Ліманоўскізьмясьціў у газ. „Украінскі eicmu“вялікіартыкул
110 Другі Ўсебеларускі Кангрэс. Матар’ялы сабраныя і апрацаваныя на падста-ве пратакольных запісаў камісіяй Беларускай Цэнтральнай Рады пад рэ-дакцыяй праф. Р. Астроўскага. Выданьне Беларускай Цэнтральнай Рады. 1954 г.
Маецца на ўвазе згаданы вышэй артыкул „О белоруссах в кавычках н без кавычек“.
бз
Лявон Юрэвіч
пра Янку Купалу, у якім спрабуе матэматычна давесьці, што „Ма-ладняк“больш антыбальшавіцкі, чым „Узвышша“. Калі ён „гармо-нйю алгеброй проверяет“'™ і працэнтамі вымярае літаратуру, дык ці варта ўжо амінаць і фізыку, а менавіта — удзельную вагу. Вялікае пашаны заслугоўваюць як нацдэмы сотнімаладнякоўцаў, але ўсёжу літаратурным сэнсе яны разам узятыя ня годныя былі ценю Ўладзімера Дубоўкі. Без сумніву, нельга было таксама атаясамлі-ваць „Маладняк“ зь БелАППам, бо першы, па-першае, не зьяўляўся маскоўскай філіяй, a па-другое — закладзекы тымі, хто пазьней ста-ліся не БелАППаўцамі, а ўзвышэнцамі і полымяўцамі. Мне здаецца, што гэткі артыкул шкодны.
Шчыра зычу ўсяго найлетйага Вам і Вашым ад мяне й маіх. Пішэце.
3 пашанай да Вас
Ваш
П.С. Добра, што не пасьпеў кінуць ліст у паштовую скрынку. Кагадзе атрымаў ад Сп. Шукелайця №№ „Украіньскі Вісті“з арты-кулам М. Равіча „Янка Купала“. За вылучэньнем вышэйпрыгаданага мейсца аб Згуртаваньнях, артыкул цікавы, своеасаблівы і мае ладне новага, раней невядомага. Прыкра, што ён зьмешчаныне ў беларус-кай прэсе й таму застаецца невядомым для шырокіх колаў нашае эміграцыі. Застаецца толькі падзякаваць аўтару і выказаць пры гэ-тым упэўненасьць, што калі-нікалі, але ўсё ж ягоная каштоўная праца станецца вядомай суродзічам на чужыне.
П.П.С. Кагадзе дастаўліст зь Нью-Ёрку, зь якога даведаўся, што памёрМ. Клімковіч, і„Бацькаўшчына“ прысьвяціла яму прачулы нэк-ралёг"3. Паміж намі кажучы, на кажнага доктара хопіць прастава-тасьці. Шкада, што ён памёр толькі цяпер, а не тады, калірэзаўся ў сваім габінэце ды не дарэзаўся. Тое, што гэта„государево око“ на-пісала, не вытрымлівае аніякага параўнаньня з творамі тых шматлікіх нашых пісьменьнікаў, якіх ён зьнішчыў. Напрыклад, я аса-біста няў стане забыць, што ёнразам з Александровічам іЛынько-вым зьяўляецца аўтарам артыкулу „Нашыя абвінавачваньні Юрку Віцьбічу“ СДІітаратура і Мастацтва“), як і вядомых Вам выказвань-
112 Парафраз „Моцарт і Сальеры“ А. Пушкіна.
113 Ст. Памёр Міхась Клімковіч // Бацькаўшчына. №4—5 (234—235). 30 сту-дзеня 1955. С. 2.
64
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта
няў яго наконт „ЛшонаГабоа Бійрушалайм“. Хай яму ня пухам зям-ля, але асінавы кол. He, ня ўсё ў парадку ў нашай эміграцыйнай хаце.
Ячамусьці больш „Бацькаўшчыну“ не атрымліваю. Можа, да гэ-тага спрычыніліся мае выказваньні наконт тых ці іншых твораў у ёй. Аднак гэтыя выказваньні належаць ня Попку, а шчыраму прыхіль-ніку і сымпатыку, сталаму супрацоўніку „Бацькаўшчыны“Віцьбічу, які жадае для нашае цэнтральнае газэты на эміграцыі толькі добра-га, а не благога.
Іншая справа, што мне, напрыклад, хочацца недзе зьмясьціць зусім іншы нэкралёг Клімковічу, але не ў парадку палемікі з „Бацькаў-шчынай“. Ці не надаецца гэты мой нэкралёг для наступнага нумару „Беларуса“?"А
Ветліва прашу Вас спрычыніцца да наладжваньня добрых узае-маадносінаў паміж„Бацькаўшчынай“ іЮр. Віцьбічам.
Яшчэраз усяго добрага.
30.05.552.
Саўт-Рывэр
Дарагі Сябру!
Перадусім спадзяюся, што гэты зварот ня стаўся анахраніз-мам, які падтрымлівае толькі сіла інэрцыі. Здаецца, астатнім часам паміж намі прабег не адзін чорны кот. Прыпушчаю, што гэтак ста-лася, па-першае, у выснаве розных домыслаў, пад якімі няма належ-нага падмурку, na-другое, у сувязі з адсутнасьцю сталага непасрэд-нага кантакту.
Кагадзе да мяне завітаў Сп. Ханяўка і перадаў Вашую кнігу „Болыйевйзм на путяхкустановленйю контроля над Белоруссйей“115, з выйсьцем якое віншую і за дасылку якое ўдзячны. Удзячны таксама за аўтограф. Хоць, паводля яго, я выглядаю чымсьцінакшталт пра-курора ці судзьдзі (ніколі не вычуваў сымпатыі да гэтых фахаў), але ўсёж ён розьніцца ад першага ягонага варыянту „Юрку Віцьбічу для разносу“.
Пра гэты першы варыянт даведаўся ад аднаго ньюёркца, які на-дысь мяне наведаў. Тэрмін „разнос“ даволі спэцыфічны. Разносамі звы-
114 Віцьбіч, Юрка. 3 нагоды сьмерці Міхася Клімковіча // Бацькаўшчына. №11 (241). 13 сакавіка 1955. С. 4.
1,5 Адамовнч, Ант. Большевнзм на путях установлення контроля над Бело-руссней. Мюнхен, 1954.
65
Лявон Юрэвіч
чайна займаліся рабкоры й селькоры ў дачыненьні да „клясавых вора-гаў“. Калі не разносы, дык, яклюдзі кажуць, досыць гострыя артыку-лы мне давялося пісаць наконт брахні Баранцэвічаў, Макаравых, Дзьвіновых'іЬ і г. д. — гэта значыцца, супраць нацыянальных ворагаў. Спадзяюся, што ў Вас няма аніякіх падставаў сьцьвярджаць, што я разглядаю Вас як свайго клясавага або нацыянальнага ворага.
Іншая, зусім іншая справа, што нашыя погляды часам не супада-юць. Аб гэтым я шчыра пісаў Вам у папярэдніх лістах, але я асабіста ўпэўнены ў тым, што несупадзеньне поглядаў зусім не падстава для абвешчаньня ўзаемных крыжовых паходаў. Наадварот, лічу, што няма нічога больш сумнага, як наява грамадзкасьці, ва ўсіх сябрах якога існуе поўнае падабенства ўсіх поглядаў. Гэта ня менш жудас-нае за тое, каб усе людзі з твару сталіся падобнымі адзін да аднаго. Таму дазвольце мне ў наступным лісьце ад шчырага сэрца падзяліц-ца з Вамі сваймі думкамі наконт Вашае працы. Няхай ужо Казакі"7 займаюцца„спраўджваньнем розных чутак і апініяў“.Дарэчы, шкада, што ён толькі на адзін год выехаў у Мюнхэн.
Тымчасам дасылаю Вам копію майго ліста да Сп. Каханоўскага. Мяне вельмі абыйшоў ягоны артыкул у „Бацькаўшчыне“ „Аб памылках там і тут“"& у тэй сваёй частцы, што датычыць Уладзімера Пічэты. Намер, які ставіў перад сабой Сп. Каханоўскі, вельмі добры — публічнае адмаўленьне ад свае сучаснае завулкавае ці хутаранскае палітыкі, але падпірае ён гэты свой намер вельмі благімі тэзамі. Выказацца ў дру-ку наконт гэтага благога не выпадае — гэта значыцца прылучыцца да Архіпаў Папліскаў119 зь іхняй нумарацыяй ворагаў. Аднак і зусім амі-наць гэтае благое ня ў стане і выказваюся наконт яго ў ліставанычі. Але паколькі тут прыватнае ліставаньне набывае грамадзкае зна-чаньне, дык дасылаю копіі майго ліста да Сп. Каханоўскага Вам, Сп. Тумашу і Cn. Cm. Станкевічу. Калі займееце час і ахвоту, дык вет-ліва прашу пазнаёміцца зь ім і потым падзяліцца сваймі думкамі.
116 Маюцца на ўвазе аўтары „Нового Русского Слова“.
117 Маецца на ўвазе Рыгор Крушына (Казак).
118 Верасень, В. Аб памылках там і тут // Бацькаўшчына. №19 (249). 8 траве-ня 1955. С. 3. Праз нумар (№ 21 (251). 22 травеня 1955. С. 4) „Бацькаўшчы-на“ зьмясьціла „Пісьмо ў Рэдакцыю“ В. Верасьня (Каханоўскага) з тлума-чэньнем папярэдняга артыкулу.
1,9 Архіп Папліска — псэўданім Уладзімера Цьвіркі (да 1946 г. — Вадзіма Скурка, 1928—1992), супрацоўніка радыё „Вызваленьне“ і аднаго з аўтараў „Бацькаўшчыны“.
66
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта
I нарэшце справа вузейшага парадку. Калісьці я завёз Вам кнігу А. Цьвікевіча „Западно-руссйзм“, што належыць Сп. Сянкевічу. На-дысь Саўт-Рывэр наведаў Сп. Сядура, які прывез з сабой некалькі кніжок сучаснага саеецкага выданьня ў абмен на кнігі старых вы-даньняў. Сумна, але факт — ён прыгадаў мне і нэгацыянта, які пра-паноўвае, на ягоную думку, дзікунам каралі ў абмен на слановую косьць, і Чычыкава зь ягонай досыць непераборлівай мэтанакірава-насьцю, і проста цыгана на кірмашы. Напрыклад, мне ён прапаноўваў абмяняць ягоную чытанку для 9—10 клясы на... „Трысьцё“ Дубоўкі або на „Гісторыю літаратуры“Гарэцкага. Я не ўстрымаўся і паслаў яго да „Евгенйй Марковны“'20. Пераканаўшыся, што са мною аніякага абмену не адбудзецца, Сядура накіраваўся да Сп. Сянкевіча. Там ён, ужываючы вылучна нахрап (сьветка Міхась Кавыль), абмяняў зборнік твораў Кузьмы Чорнага на „Западно-руссйзм“ і атрымаў адпаведную даведку да Вас. Аднак толькі Сядура спакінуў Сянкевіча, як на апошняга накінулася Сянкевічыха, даводзячы, што ён абмянаў быка на індыка. Яна пры гэтым мела на ўвазе ня аўтараў, а магчы-масьць набыцьця іхных кнігаў, іхнюю ўнікальнасьць. У выснаве Сян-кевіч на другі дзень даслаў ліст Сядуру, што адмаўляецца ад гэтка-га абмену, алеліст, дасланы на стары адрас Сядуры, зьвярнуўся на-зад. Учора ён узяў у мяне новы адрас і зноў паслаў ліст. Я не зьяўля-юся гаспадаром гэтае каштоўнае кнігі, але, паводля просьбы Сп. Сян-кевіча, знаёмлю Вас з гэтай даволі ўсё ж прыкрай гісторыйкай. Аса-біста я пішу сёньня Сядуры адмысловы ліст, у якім ужываю больш гострыя характарыстыкі ягонага турнэ, чым вышэйадзначаныя, алеразам з тым мне хочацца, каб ён ня ведаў аб тым, што пра гэтае я напісаў Вам'2'.
120	Эўфэмізм, утвораны ад першых літараў брыдкаслоўя.
121	Асобнік, пра які піша Віцьбіч, мае наступны надпіс на тытульнай старон-цы: „Гэтую кнігу-унікум, ня выпушчаную цэнзурай на рынак, а падара-ваную мне самым аўтарам у 1935 г. у гор. Вятцы, ды ў часе ваеннага розруху нейкім экспрапрыяваную ў мяне й прывезеную аж за акіян, цяпер жа праўна набытую Ўладзімерам Сядурам — зацьверджаю за ім на веч-насьць і на ўспамін ды знак шчырай прыязьні. Ант. Адамовіч. 28 траўня 1955 г., Нью-Ёрк“. Далейшы provenance кнігі такі: незадоўга да сваёй хва-робы, што ўклала аж да самой сьмерці ў ложак, Уладзімер Сядура падара-ваў кнігу др. Вітаўту Кіпелю, які ў 2007 г. перадаў яе Лявону Юрэвічу, у зборы якога яна цяпер і захоўваецца. Кнігу перавыдаў, зрабіўшы адбітак зь Сядуравага экзэмпляру, Юры Попка ў 1982 г.
67
Лявон Юрэвіч
Вось, здаецца, і ўсё.
Агульнае прывітаньне.
3	пашанай да Вас
Ваш
01.04.56 г.
Саўтп-Рывэр
Дарагі Сябру!
Мяне вельмі кранула Вашае й Вашае сям’і спачуваньне з прычы-ны таго няшчаснага выпадку, які са мной стаўся. Кранула тым бо-лей, што паміж намі, як нам асабіста дый суродзічам вядома, болый разьбежнасьцяў у розных поглядах, чым агульнага.
Крыху асабістага, што датычыць гэтага выпадку. На канвэер-най лініі, за якой я працую, саскочыў ланцуг. У выснаве адзін рог тае „баксы“, што знаходзіўся на канвэеры, праваліўся, а другі падскочыў і ўдарыў мяне ў левае вока. Гадзіны 2—3, сьцяўшы зубы, мычэў, по-тым з тыдзень на гэтае вока бадай нічога ня бачыў, дый другое на-палову згубіла зрок. Аднак гаспадары фабрыкі зрабілі ўсёмагчымае, каб толькі дапамагчы мне. I цяпер, калі прыгадваеш, што на вочным яблыку меўся глыбокі шрам, дык, дзякуй Богу, усё больш-менш добра скончылася. Хіба што яшчэ зь месяц-два давядзецца хадзіць у чорных акулярах (сьвятпло спрычыняе боль), нагадваючы „шпега амэры-канскіх імпэрыялістычных колаў“.
Прыгадаўшы ў пачатку гэтага ліста пра разьбежнасьці і агуль-нае, хочацца таксама крыху затрымацца на гэтым. Пэўне ж Вам вядома, што неўзабаве мае паўстаць апрычонае ды незалежнае ад палітычных плыняў пісьменьніцкае згуртаваньне як выснаў звароту Уладзімера Сядуры й лістоў Янкі Ліманоўскага з М. Цэляшам. Вы-шэйпрыгаданыя асобы ў першую чаргу зьвярнуліся да мяне з просьбай прыняць чынны ўдзел у паўстаньні гэтае інстытуцыі, ад чаго я ўрэшце-рэйітаў адмовіўся. Зьяўляюся самым шчырым прыхільнікам таго, каб на эміграцыі мелася некалькі пісьменьніцкіх згуртаваньняў, як і некалькі літаратурна-мастацкіх часапісаў, але ў мяне склалася ўражаньне, што тое згуртаваньне, аб якім ідзе гутарка, зьявіцца нічым іншым, як нейкім. блёкам „унйженных й оскорблённых“. Сам я гэткім ні ў якім разе ня чуюся, і таму мне зусім ня хочацца, фігураль-на кажучы, стацца мыліцай для кульгавых, або тэй жэрдкай, якая падпірае сабой пахілы плот.
68
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта
Пераходжу цяпер да іншае справы, якая мае дачыненьне да тых жа рознага і агульнага. 31.05.55 г. у сваім прыватным лісьце да Сп. Др. Тумаша я пстрасіў не лічыць мяне больш сябрам БІНІМ. Hi БІНІМу, німне асабіста гэтая справа ніўчым не пашкодзіла. Аднак мне ўсё ж не бракуе мужнасьці вызнаць, што я зрабіў памылку — нельга адну асобу атаясамліваць з інстытуцыяй. У мяне ёсьць свой погляд наДр. Тумаша як на навукоўца, літаратара, арганізатара, палітыка й г. д., але, застаючыся пры гэтым сваім паглядзе, я не спрабую прапагаваць яго ці ў залежнасьці ад сваіх сродкаў гвалтам накідваць іншым. Карацей кажучы — калі ў прыватным лісьце да Сп. Др. Тумаша я заявіў аб сваім выйсьці зь БІНІМ’у, дык у гэтым прыватным лісьце да Вас складаю заяву аб сваім жаданьні зьвярнуц-ца ў БІНІМ. Паколькі БІНІМ, на мой пагляд, не вычэрпваецца цалкам асобай Сп.Др. Тумаша, дыкмне здаецца, што няма ніякае патрэбы ў непасрэдкым кантакце паміж Сп. Др. Тумашам і Юр. Віцьбічам.
Шкадую, што вока не дазволіла мне адсьвяткаваць 25 Сакавіка ў Нью-Ёрку, а між тым, наўсуперак сваім асабістым звычаям, хацеў туды прыехаць, кабразам з усімі адзначыць Сьвята. Учора да мяне завітаў Сп. Мерляк і паказаў мне фотаздымкі, якія красамоўна сьведчаць аб урачыстым абыходзе Сьвята. 24 сакавіка чуў парадыё сьвяточную праграму — па голасу й па мове пазнаў Вас. Тут на абы-ходзінах Сьвята (я не прысутнічаў) рэфэрат чытаў Масей Сяднёў, музычную часткуладзіў Сэлях-Качанскі, а на чале ўсяго ды ўсіх ста-ялі Лапіцкі, Шчорс, Сабалеўскі і Касяк.
Дык дазвольце на гэтым і скончыць ліст. Хіба што паводля тра-дыцыі дасылаю копіі сваіхлістоў.
Найлепшае прывітаньне Вам і Вашым ад мяне й маіх.
Пішэце.
3	пашанай да Вас
Ваш
15 06.56 г.
Саўт-Рывэр
Дарагі Сябру!
Перадусім аб „Узвышшы“. Наконт Вашага рэфэрату акрамя Вас дастаў добры й вычарпальны ліст ад БАЗА. Маё, усё ж даволі склада-нае ў мінулым жыцьцё, прымусіла мяне здаўна да ўсяго навакольнага ставіцца ў болыйай ціменшай ступені зь недаверам. I вось каліў ра-
69
Лявон Юрэвіч
нейшым гэты сталы недавер шмат у чым мне дапамог, дык цяпер ён часам інэрцыйны. Мне, грэшнаму, сёньня акурат 51 „годокмйновал“, і таму цяжка ламаць характар, хоць я зусім не закасьцянеў іламаю яго. Мне вельмі прыемна, што мой недавер менавіта ў вышэйпрыгаданым пытаньні ня мае аніякае рацыі, што пацьвярджае яшчэ й наступнае.
У №306 „Бацькаўшчыны“ чытаў цікавы артыкул „30-я ўгодкі заснаваньня „Ўзвышша“^2. Пад ім літара — А., але паводля яшчэ стылю прыпушчаю, што напісалі яго Вы. Мне вельмі прыемна, што разам з усімі сваякамі ўзвышэнскае сям’і прыгадваецца наймаладзей-шы ў ёй — Юрка Віцьбіч. Разам з тым, мне знаёмы добры водгук ста-рэйшага ў ёй Уладзімера Дубоўкі наконт майго першага апавядань-ня і, разам з тым, дагэтуль помніцца, як ніколі не даравалі маё прыйсьце да „Ўзвышша“агульназнаныя Бэнды, Клімковічы, Кучары, Бэрнштэйны,Александровічы і г. д. Без сумніву, што ў тыя часы, калі БелАППлітаральна шантажаваў мяне, каб я стаўся ягоным сябрам, дык да „Ўзвышша“я прыйшоў яшчэ й таму, што наўсуперак свайму характару вычуваў да яго вялікі давер.
Таксама вельмі прыемна, што гэты артыкулу „Бацькаўшчыне“ канчаецца прыгадваньнем К. Крапівы, П. Глебкі і М. Лужаніна — асабліва апошняга. Калі мне не давялося асабіста ведаць Дубоўку, Жылку, Пушчу, Бабарэку ды іншых старэйшых узвышэнцаў, а з Вамі, здаецца, пазнаёміўся толькі ў часе вайны ў Менску, дык затое меў сталую беспасярэднюю і лістовую лучнасьць зь іншымі ўзвышэнцамі. Максіма Лужаніна, нягледзячы на ўсе ягоныя перайманьні, лічу ад-ным з найбольш таленавітых і цікавых паэтаў. Нас пазнаёміў у Менску Сяргей Дарожны, і ў мяне склалася ўражаньне абЛужаніну, што як чалавек ён куды больш валявы, заўзяты, чым той жаДарож-ны, Тодар Кляшторны. Захоўвалася ў мяне й жменька ягоныхлістоў, добрых, сяброўскіх. У„Шыпшыне“я перадрукаваў некаторыя вершы Лужаніна („Вільнянка“, ,Дзьве вясны“ іг. д.), што выклікала абурэнь-не з боку Клішэвіча, Сядуры, Дудзіцкага й Сяднёва. Яны штосьці суп-раць яго маюць, алея ім не сказаў пра тое, што й супраць іххтосьці на эміграцыі штосьці мае. А ўвогуле — „Не судзіце да не судзімыя бу-дзеце“. Каб аб’ектыўна заглядацца на нашую родную літаратуру, мы ня будзем пазычаць акуляры ў Баранцэвіча, якіў іхніх беларускіх прысьпешнікаў у гэтай галіне.
122	А. 30-я ўгодкі заснаваньня „Узвышша“ (Юбілейная даведка) // Бацькаўш-чына. №24 (306). іо чэрвеня 1956. С. 3.
70
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта
Мнехочацца напісаць у гэтым падвойчы юбілейным годзе арты-кул або нарыс, прысьвечаны ўзвышэнцам напярэдадні і пасьля „са-мазьліквідаваньня“. Мне хочацца прыгадаць у гэтым нарысе Зьмітрака Бядулю, Кузьму Чорнага, К. Крапіву, Т. Кляшторнага, П. Глебку, С. Дарожнага, В. Шашалевіча, М. Лужаніна, як і ўскосна, праз успаміны прыгаданых, ужорэпрэсаваных бальшавікамі сябраў Згуртаваньня.
Учора дастаў №22 „Беларускага Голасу“, а ў ім прачытаў „рэ-цэнзію“ Сяргея Хмары на альманах„Ля чужых берагоў“'23. Умянезь ім зусім іншы падыход да гэтага гора-альманаху. Ім кіруе пакрыў-джаная амбіцыя, а я, наадварот, абстрагуючыся ад таго добрага, што прысьвяціў Ю. Віцьбічу й „Шыптыне“ ў сваёй прадмове Сп. Др. Cm. Станкевіч, таксама не зьяўляюся сымпатыкам гэтага выданьня.
Зьдзіўляе, што калі Нат. Арсеньнева займае 17% ягонае плошчы, дык кажны іншы аўтар, улучаючы сюды й прадмову, па 5% яе, а Юрка Віцьбіч аж бяз малага 3%. Адсутнічае раўнавага паміж паэзіяй (74 усяе плошчы) і прозай — 26%. Да гэтага трэба дадаць, што „проза“ (як і „паэзія“) Пётра Сыча стаіць па-за мастацкай літаратурай, a на мяжы зь ёй — „Янка сеяў, людзіжалі“Мартына Люціча.
Гэты надсанаўскі'24 падзагаловак, як.Абарваныя струны“, зьяў-ляецца проста зьдзеклівым у дачыненьні да Ларысы Геніюш, Хведара Ільляшэвіча й Лявона Случчаніна, творы якіх пад ім зьмешчаныя. Каб мяне хто пасьля сьмерці гэтак назваў, дык ябз труны вылез. Між іншым, пад біяграфіямі Ільляшэвіча й Случчаніна зьмешчана — „Юрка Віцьбіч“, хоць той, запраўды напісаўшы іхнія біяграфіі, прасіў друкаваць іх безь ягонага, недарэчнага пад біяграфічнымі даведкамі, подпісу. I пэўне ж мяне не паслухалі таму, што трэба было абавяз-кова зьмясьціць пад біяграфіяй Ларысы Геніюш — Сымон Брага'25.
Чамусьці ў біяграфічных даведках адзначана, колькі й дзе год той ці іншы літаратар адбываў бальшавіцкую кару. Гонар і слава іхным пакутам, але ўсё ж гэта ня часапіс былых савецкіх паліткатаржа-наў, алітаратурны альманах. Таму мімаволі складаецца такое ўра-жаньне, што аўтары просяць такім чынам у чытачоў нейкае скідкі ў дачыненьні да іхнае творчасьці.
123	Ля чужых берагоў. Мюнхэн: Бацькаўшчына, 1955.
124	Маецца на ўвазе расейскі паэт Сямён Надсон (1862—1887).
125	Сымон Брага — псэўданім Вітаўта Тумаша.
71
Лявон Юрэвіч
He захаваю ад Вас сваю крыўду — мяне зусім не абыходзіць тое добрае, што прысьвечана мне ў прадмове, але затое абураны з тае прычыны, што зьмешчаныя толькі тры маіх творы, хоць іхмелася куды больш ды, як на мой погляд, больш лепшых, больш для мяне ха-рактэрных. Па-першае, пасьляАрсеньневае засталося ня шматмей-сца для іншых, a na-другое, адна асоба з Управы БІНІМу спрабуе пры ўсякіх акалічнасьцях абмежаваць Віцьбіча'*. Нічога, акрамя „жало-cmu“да гэтае асобы не вычуваю.
А ўвогуле альманах ,Дя чужых берагоў“ стаўся крывым люстрам нашае літаратуры на чужыне. У незнаёмага ён стварае аб ёй вельмі благое ўражаньне. Таму мяне зусім ня дзівіць, чаму нашыя літарата-ры спакідаюць бяз водгуку заклік „Бацькаўшчыны“ дасылаць свае творы да новага альманаху, як і тое, што ў „Бацькаўшчыне“зьніклі калісьці добрыя літаратурныя старонкі.
Пераходжу да іншага, не літаратарскага. Надысь дастаў ліст ад Арх. Васіля, у якім ён (паміж намі кажучы) просіць мяне напісаць артыкул у абарону БАПЦ і яго. Я асабіста з пашанай стаўлюся да БАЛЦ іАрх. Васіля, вызнаю іхную кананічнасьць, але... Па-першае, Вам знаёмымой ліст да Івана Касяка яшчэ ў 1950 г., a na-другое, да-волі цяжка што-небудзь напісаць пасьля артыкулу К. М. „3 бруднай крыніцы толькі брудможа цячы“(„Бацькаўшчына“, №305). Мне зда-ецца, што й кніжыца Івана Касяка і гэты артыкул — абое рабое, бо разьвязваюць закранутыя ў іх пытаньні ў ДП-лягерным пляне. Я не сумняюся ў тым, што Іван Касяк душагуб, але калі прыгадаць гэты эпітэт 5—бразоў, дык на сярэдняга чытача ён дзейнічае ў процілег-лым намерам аўтара сэнсе. Ня ведаю, хто такі гэты К. М., але адно сьцьвярджаю, што журналісты ён недалужны. Журналісты, акрамя адпаведных фаховых здатнасьцяў, зьяўляецца яшчэ і ў першую і ў апошнюю чаргу палітыкам. Ён добра ведае пра тое, што адзін яго-ны артыкул можа больш уплыць на грамадзкую думку ягонае эмігра-цыі, чьш ю паседжаньняў тае ці іншае эміграцыйнае інстытуцыі. На жаль, К. М. ёсьць не палітык, а палітыкан, калі параўноўвае Арх. Ва-сіля з апосталамі. Для мяне асабіста гэтая справа палягае нават ня ў тым, што маю ў сваім архіве чарнавік пратаколаў паседжаньня БНЦ, на якім вырашаўся далейшылёс Сп. Інж. Тамашчыка, а ў тым, штоАпостал для кажнага хрысьціяніна — гэта вельмі вялікае й сьвя-тое разуменьне.
126	Маецца на ўвазе Рыгор Крушына.
72
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэшпа
Ці не дасталі Вы часам зь Лёндану рататарнае выданьне „На крывіцкім панадворку“'27, у якім прыгадваецца й Вашае імя? Калі не дасталі, дык прысьвечанае яно таму, куды зьніклі грошы, прызнача-ныя для „Беларуса“. Прачытаў ды пераканаўся, што астатнім ча-сам усё больш зьяўляецца ДП-лягернае літаратуры. Прыпушчаю, што частка гэтыхгрошаў пайшла на патрэбы Сп. Інж. Абрамчыка і Арх. Васіля — з палітычнага боку нічога рашуча не закінеій тым, хто пераадрасаваў гэтую частку грошаў. Прыпусьцім, што гэтыя грошы далі магчымасьць нашай найвыдатнай Натальлі Арсеньневай нейкі час не працаваць на фабрыках, а займець адмысловую працу — пераважная бальшыня нашае эміграцыі, а ў тым ліку і я, толькі па-цешыцца з гэтае прычыны.
Тым часам на гэтым „закругляюся“.
Дасылаю адначасна копіі некаторых маіх лістоў.
Найлепшае прывітаньне Вам і Вашае сям’і адмяне імаіх. Шчыра зычу ўсяго добрага.
3 пашанай да Вас.
02.02.57
Саўт-Рывэр
Дарагі Сябру!
Удзячны за Ваш ліст ад 13.01.572. Маеце рацыю, што ён зьяўля-ецца адказным намойліст ад 11.11.56 г., але гэтае спазьненьне не дае мне падставаў, як Вы прыпушчаеце, каб клясьці на Вас, бо добра ве-даю тыя прычыны, якія перашкаджаюць ліставаньню. Прынамсі ія дагэтуль не адказаў на адзін цікавы ліст ад 03.10.56 г., адказ на які для мяне патрэбны.
Дазеольце цяпер перайсьці да больш істотнага. Аніяк ня ў стане згадзіцца з Вамі, што быццам мы, палітычныя эмігранты — амбаса-дары свайго народу ў вольным сьвеце, мусім прыстасоўвацца або пры-тарноўвацца да хрушчоўскае „вясны“ (тае ж лорыс-мэлікаўскае'28 „дыктатуры сэрца“) ці эрэнбургаўскае „Оттепелй“129 за жалезнай
127 Прадуха, Аркадзь [В. Астроўскі?]. На крывіцкім панадворку. Лёндан, 1956. — 15 с.
128 Міхаіл Лорыс-Мелікаў (1825—1888), расейскі ваенны й дзяржаўны дзе-яч. Займаючы пасаду міністра ўнутраных справаў, прапанаваў даць палёг-ку сасланым па палітычных матывах, у першую чаргу студэнтам.
129 Ільля Эрэнбург (1891—1967), расейскі савецкі пісьменьнік. Ягоны раман „Адліга“ (1954) даў назоў кароткаму пэрыяду ў гісторыі СССР.
73
Лявон Юрэвіч
заслонай, там — на Бацькаўшчыне. Няўжо мы маем тут стацца чымсьці накшталт спадманутых і матыльковых па свайму веку „нэпманаў“? На мой погляд — ні ў якім разе. Яны (бальшавікі) нязь-менна кіруюцца 25Кастрычніка, а мы маем — 25 Сакавіка. Урэшце-рэштаў, што датычыць мяне асабіста, дыкя не нагэтулькі амбаса-дар (дыплямат-палітык), колькі проста жаўнер. Жаўнер ня толькі як літаратар і журналісты, але і адзін з маіх фахаў у мінулым — лейтэнант артылерыйскае рэзэрвы. Таму, каб мне давялося дзеля ажыцьцяўленьня Акту 25 Сакавіка абстрэльваць з гарматаў мой родны горад, дзе жывуць мае крэўныя, я б абстрэльваў. Абстрагую-чыся ад фігуральнасьці, хачу заўважыць, што калі мая дзейнасьць тут у той ці іншай ступені можа пашкодзіць „рэабілітаваньню“ — „Узвышша“, Гаруна, Гартнага, Пушчы й г. д., дык усё ж прыгаданае хоць і ёсьць вельмі дарагім, але не першарадным у параўнаньні зь бе-зупынным змаганьнем за вызваленьне Бацькаўшчыны ўвогуле. Да-руйце, але ніколі не зраблю памылкі чалавека вялікага інтэлігента Герцэна, які ў сваім эміграцыйным лёнданскім „Колоколе“130 пасьля 19 лютага 1861 г.13’ зьмясьціў артыкул „Ты перамог, Галілеянін!“. Між тым, калі перайсьці да сучаснасьці, дык Хрушчоў, даруй Божа, не Хрыстос, а мы не Юліяны Адшчапенцы'32.
Цешуся з тае прычыны, што нашыя пагляды на М. Куліковіча, ба-дай, супадаюць. Трэба ўсёжмець надзвычайны спрыт, каб узяць мэлё-дыю маршу расейскага Прэабражэнскага гвардзейскага палка, пад-ставіць вядомыя словы „Гэй, ну, браце, усе мы разам песьню запяем“ і выдаць за сваю творчасьць. Або песьню ДІубравачка“ Грэчанінава'33
130 „Колокол“ — расейская непадцэнзурная газэта, што выдавалася Аляк-сандрам Герцэнам і Міхаілам Агаровым у Лёндане ў 1857—1867 гг.
131 19 лютага 1861 г. быў апублікаваны Маніфэст Аляксандра II, якім адмяня-лася прыгоннае права ў Расейскай імпэрыі.
132 Маецца на ўвазе артыкул Аляксандра Герцэна „Праз тры гады“, надрукава-ны ў №9 „Колокола“. Згодна з паданьнем, сьмяротна паранены рымскі ім-пэратар Юліян Адступнік (331—363), што быў адмовіўся ад хрысьціянства на карысьць традыцыйнай рымскай веры, гэтак зьвярнуўся да Ісуса Хрыста.
133 Аляксандар Грэчанінаў (1864—1956), кампазытар. Мікола Куліковіч напісаў артыкул „А. Грэчанінаў і беларуская песьня“ (Беларус. №21 (45). 28 лістапада 1953. С. 4.), у якім праводзіў паралелі паміж творчасьцю эмі-грацыйнага кампазытара й беларускімі мэлёдыямі. Гэты ўплыў адзначаў-ся і ў нэкралёгу „Памяці кампазытара Грэчанінава“ (Беларус. №91. Каст-рычнік 1964. С. 6).
74
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта
(выданьне Юргэнсонсл'Д зьмясьціць у „Скаўцкім сьпеўніку“як музыку М. Куліковіча. Ямаю яшчэ ладне гэткіх прыкладаў, але ўсёж абмя-жоўваюся ў дадзеным выпадку выказваньнем свайго погляду на гэ-тую справу ня ў друку, а ў ліставаньні. Тым болей, што справа гэтая абыйшла мяне выключна ў сувязі з Равенскім, а потым ужо (ускосна) з Сэляхам'35 ды працай Беларускай Моладзі ў Саўт-Рывэры. Вось за тое арганічна ня ў стане прайсьці абыякава паўз іншага, да чаго цяпер і пераходжу.
Дасылаю Вам адначасна копію майго ліста ў Рэдакцыю, які на-пісаў, але на разе яшчэ нікуды не даслаў. Памылкі Сп. Ф. Кушаля вельмі шкодныя, бо яны самадыскрэдытавальныя ня толькі для яго, а ў сувязі зь ягонай годнасьцю для ўсяе нашае эміграцыі. На вялікі жаль, ягоныя памылкі сьведчаць аб няведаньні ім тыхвайсковых пы-таньняў, якія ён спрабуе разьвязаць. Калі ўжо нам гэтак пільна й патрэбны генэрал, дык няхай ён выказваецца на паседжаньнях, ака-дэміях, імпрэзах і г. д., але ня ў друку'36. У апошнім выпадку гэты сам генэрал скатваецца да ўзроўню слыннае ўнтэр-афіцэрскае ўдавы'37. Нашто адбіраць у гэтае гарапашніцы ейны апрычоны хлеб?Iхоць я ня маю ўпэўненасьці, што на мой ліст у Рэдакцыю ня будзе накла-дзена „вэта“ (Грамыка ж беларус па свайму паходжаньню), а ўсё ж дашлю, магчыма, яго, бо сорамна і перад сваімі, а што горш, перад чужынцамі за „опусы“„Ф. Кушэля“ізВ.
Аднак ня ў друку, а толькі ў лісьце хочацца выказацца наконт Сьвяточных Архіпастарскіх Пасланьняў Арх. Васіля. Яны бездапа-можныя з багаслоўскага пункту гледжаньня. Шматлікія спасылкі ў іх на Слова Божае часам недакладныя, а часам нават двухсэнсоўныя. Увогуле, калі чытаеш гэтыя Пасланьні, дык адразу прыгадваецца знаны бурсак — „несравненный домйнус Хома Брут“139. Дарэчы, у Сьвяточным Пасланьні Архіяпіскапа Міхаіла, Экзарха Сусьветнага
134 У Расеі было тры Юргенсоны, уладальнікі буйных нотных друкарняў у Маскве й Пецярбурзе — Язэп, Барыс і Пётар.
135 Маецца на ўвазе Вячаслаў Сэлях-Качанскі.
136 Ідзецца пра артыкул Франца Кушаля „Да 36-х угодкаў Слуцкага Паўстань-ня“ (Бацькаўшчына. №47—48 (329—330). 25 лістапада 1956. С. 1, 7).
137 Маецца на ўвазе гераіня п’есы Мікалая Гогаля „Рэвізор“, якая, паводле словаў іншага пэрсанажа, Гараднічага, высекла сама сябе.
138 Віцьбіч, Ю. Крыху аб небясьпечных памылках. Ліст у Рэдакцыю // Баць-каўшчына. №9 (343). 3 сакавіка 1957- С. 3.
139 Маецца на ўвазе герой аповесьці Мікалая Гогаля „Вій“.
75
Лявон Юрэвіч
Канстантынопальскага Патрыярха, няма аніякіх спасылкаў і канча-ецца яно наступна: „Наш абавязак — усімі магчымымі сродкамі памагчы тым, хто змагаецца супроць бязбожнага камуніз-му. Наш абавязак — маліцца за нашых беларускіх братоў, якія знаходзяцца пад камуністычнымрэжымам“.
Гэтае выказваньне набывае тым большае значаньне, калі ўзяць падувагу, што на інвагурацыі Айзэнгаўэра немітрапалітыЛявон і Апанас, а архіяпіскап Міхаіл вітаў Прэзыдэнта ад імя ўсіх правас-лаўных амэрыканаў — беларусаў, украінцаў, расейцаў, грэкаў і г. д. Нездарма прыгадваецца выдатны Архіяпіскап Іоан Сан-Францыскі14°. Князь Шахоўскі па свайму паходжаньню, дыякі князь — Рурыкавіч! — ён падбіў расейскіхманархістых зь іхнымі дзіцячымі марамі аб„Велй-кой Самодержавной Poccuu“ непараўнальна больш, чым усе Меяры-Ароны йАбрамы з „НРСл“ і„Соцйалйстйческого BecmHUKa“141.
Крый Божа, каб зрабіць адсюль выснаў, што я заўзяты вораг БАПЦ або кіруюся нейкімі асабістымі парахункамі з Арх. Васілём — я навет абстрагуюся ад тых вялікіх непрыемнасьцяў, што займеў калісьці ад Інж. Тамашчыка. Нават больш — каліАрх. Васіль зьвярнуў-ся да мяне з просьбай дапамагчы яму тым-сім для ягонае навуковае працы (Мюнхэнскі Інстытут), дык я ў залежнасьці ад маіх магчымась-цяў задаволіў ягоную просьбу. He падлягае сумневу, што лепш буда-ваць свае Пасланьні да вернікаў (хоць і няўдала) на Слове Божым, чым на даносах, што практыкуе Мікалай Лапіцкі. Можа, да Вас трапіў №2/31 „Беларускага Слова“, а значыцца Вы мелі „прыемнасьць“ пазна-ёміцца з ,Ддкрытым лістом да беларускае грамадзкасьці айца Мікалая Лапіцкага“. Дарэчы, у ім, не называючы Вашага імя, ён абураецца з прычыны зусім слушнае й вычарпальнае характарыстыкі Вамі„слын-нае працы“Івана Касяка'42 як „саламахі“. Мне асабіста крыўдна, што гэты свой брудныліст, якіраспачынаецца словамі„Вуніяцкая газэ-та „Бацькаўшчына“, прайдзісьветЛапіцкі падпірае вялікай цыта-тай з майго нарысу „Можна зьнішчыць звон, але нельга зьнішчыць
140 Ідзецца пра архіяпіскапа Шанхайскага й Сан-Франсыскага Іаана (Максі-мовіча) (1896—1966).
'4' Часапіс „Соцналнстнческнй Вестннк“ выдаваўся Расейскай сацыял-дэмак-ратычнай рабочай партыяй у Бэрліне, Парыжы й Нью-Ёрку (1921—1965). Апошнім рэдактарам часапісу быў народжаны ў Вільні Саламон Шварц (1883-1973).
142 Касяк, I. 3 гісторыі праваслаўнай царквы беларускага народу. Нью-Ёрк, 1956. — 190 с.
76
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта
народ“іп, што мае дачыненьне да народнага паўстаньня 1623 г.Яня ў стане забараніць Лапіцкаму ці каму іншаму цытаваньне з маіх друкаваных твораў, але ўсё жмаю права адзначыць, што самы вы-бар ім цытаты бессаромны й махлярскі.
Гэтак, злоўжываючы маім імем і творчасьцю, ён адмыслова пад-бірае з апошняе выгодную яму цытату пра Ёзафата Кунцэвіча. Між тым вобраз Ёзафата Кунцэвіча дагэтуль для мастака ўвогуле, а для мяне ў прыватнасьці невычарпальны. Ён даволі складаны, а таму бадай усёраней аб ім сказанае ў большай ціменшай ступені нагадвае схему. Што датычыць мяне, дык акрамя працытаванае Лапіцкім схемы, я па-іншаму падышоў да Кунцэвіча ў сваіх творах„Узарванае барока“'^, „Пахавала Віцьба Езафатаў камень“143, „Репйн в Белорус-cuu“ — „Новое Русское Слово“^6, „Арцыбіскуп і сьмерд“ — „Узвышша“, №5 за 1931 г. Вось таму і ўчынак Лапіцкага лічу ня годным сьвятара шулерстеам.
Аднак аж занадта я расьпісаўся пра „пречесных отцов“. Ня вар-та праймацца ні іхнімі „анафэмамі“, ні іхнім шулерствам. I крый мяне Божа ад таго, каб недзе ў друку выступіць супраць іх, бо тым самым можна прылучыцца да разьбіцьця нацыянальнае еднасьці на-шае эміграцыі, стацца хаўрусьнікам Асіпчыкаў і Касякоў.
Дазвольце цяпер коратка затрымацца на пачутай Вамі вэрсіі, што цыркулюе ў Нью-Ёрку, быццам я меўся разам з Сп. Каханоўскім выдаваць новую газэту пад назовам „Вольная Беларусь“. Вы маеце рацыю, што гэтая чутка не адпавядае праўдзе. He захаваю ад Вас, што мне рабіліся з розных бакоў прапановы ў гэтай галіне, а ўлась-не, кабя ўзяў рэдагаваньне газэты, а іншыя возьмуць ейнае выдань-не, але нязьменна ад гэтага адмаўляюся, хоць і люблю газэтную cnpaey. I мне здаецца, што стваральнікам і распаўсюджвальнікам гэтае чуткі ёсьць ніхто іншы, як„рнжская утка“ — Сп. ВольныР7, які й раней сфабрыкаваў пра мяне даволі іншых больш-менш дзівосных чуткаў, зь якіх, між іншым, адна да пэўнае ступенімне пашкодзіла.
143 Зьвіняць Званы Сьвятой Сафіі. №3. Красавік 1946. С. 13—14.
144 Віцьбіч, Ю. Нацыянальныя сьвятыні. Мастацкія нарысы. Бэрлін, 1944. С. 22—25.
145 Божым Шляхам. №62. Верасень—кастрычнік 1954. С. 11—12.
146 Пад назовам „Н. Е. Репнн в Белорусснн“ выдрукаваны ў„Новом Русском Слове", 13 ноября 1955.
147 Вольны — псэўданім Міколы Панькова.
77
Лявон Юрэвіч
Але ж трэба канчаць ліст.
Ветліва прашу Вас і Вашых прыняць найлепшыя пажаданьні ад мяне й маіх.
П.С. Пакрысе аб розным.
* Два дні таму атрымаў ад Дудзіцкага адзін паасобнік свайго нарысу „Плыве з-пад Сьвятое Гары Нёман“. Праз апошні № „Бацькаў-шчыны“ даведаўся, што кніжка ўжо прадаецца. Ня хочацца па гэтай справе зьвяртацца самому, але не губляю надзеі, што „Бацькаўшчы-на“ дашле мне пэўную колькасьць паасобнікаў.
*Атрымаў ліст ад Сп. Др. Я. Станкееіча, дзе ён просіць мяне на-пісаць паводле „Плыве з-пад Сьвятое Гары Нёман“ некалькірэфэра-таў. Крый мяне Божа ад гэтага. Жыцьцё параўнальна кароткае, вольнага часу бадай няма, ілепш гэтае„бадай“ужыць для працы над 2-й часткай нарысу.
Вось на разе і ўсё.
Яшчэраз усяго добрага.
П.П.С. Можа, чыталі мой ліст „Подымается мускулйстая рука...“ у „НРСл“ ад 04.01.57 г.? На жаль, загаловак і крыху зьіначаны і ўвогуле павіснуў у паветры, бо рэдакцыя чамусьці не зьмясьціла наступны кавалак:„М пророческйм не только no отношенйю к царйзму, но u в равной степенн к болыаевйзму являются сло-ва московского ткача Петра Алексеева, сказанные йм еіцё ю марта 1877 г. на „Процессе 50“: „Подымается мускулйс-тая рука мйллйонов рабочего люда й ядро деспотйзма, ог-раждённое солдатскймн штыкамй, разлетйтся e npax“.
Паводля атрыманых мной дадзеных, мой ліст стаўся для „Нва-нов“ беларускага паходжаньня прыкрай неспадзяванкай. Незалежнік Стукаліч аж дзесяць гадоў пражыў у Маскве, а яны — халуіМасквы — толькі тэарэтычна зь ёю знаёмыя. Аднак для мяне асабіста тут справа палягае ня ў тым, як„Мваны“ на мяне заглядаюцца.
Я перакананы ў тым, што адзінымрэвалюцыйным (у запраўдным сэнсе гэтага слова) рухавіком там зьяўляюцца толькі работнікі. Я ведаю таксама на практыцы тое, што, напрыклад, маскоўскія ра-ботнікі зьяўляюцца ня ворагамі, а прыхільнікамі поўнага дзяржаўна-га самавызначэньня беларусаў, украінцаў, грузінаў і г. д. Iлше асабіста прыемна, што я ня толькі ўзвышэнец, але й гужочавец'48.
148 Маскоўскі завод „Гужон“ (у 1922 г. у гонар 5-годзьдзя Кастрычніцкай рэ-валюцыі пераназваны ў „Серп н молот“).
78
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта
Хоць мне пазьней ужо не давялося працаваць на прадпрыемствах Віцебску, але напісаў гісторыю ягоных фабрыкаў і заводаў, пагава-рыў з сотнямі ня толькі віцебскіх, але й гомельскіх, магілёўскіх, бары-саўскіх і г. д. работнікаў іработніц, знаходзячы ў іх міжнацыяналь-ныя гужонаўскія рысы.
Мне здаецца, што дагэтуль шмат хто з нашае новае эміграцыі памылкова ўважае Беларусь за пераважна сялянскую краіну. Таму мне даўно хочацца напісаць адпаведны артыкул, або некалькі іх, прысьвечаныхработнікам Беларусі. Слоў няма — нельга ні ў якім разе толькіработнікамі, або толькі сялянамі (калгасьнікамі) падмяняць увесь народ, алеразам з тым трэбамець на ўвазе, што ў народзе на сёньня зьяўляецца пагрозным для бальшавізму.
I крыху аб другарадным. Мне прыемна, што ў сьпісах„НРСл“ на 19572. ёсьць — Юрйй Стукалйч — адкрыты вораг„основной лйнйн нашей газеты“ (М. ВейнбаўмР9) і няма „Мванов“ — скамарохаў і танцораў з „Балов Народов Poccuu“. Iможа, кажны шчыры беларус, пабачыўшы маё сьціплае імя ў пераважна варожым для насі для мяне сьпісе, з радасьцю падумае, што Стукаліч і ў далейшым ніколі не даз-воліць на старонках найбольш пашыранае на чужыне газэты пляміць нашую добрую нацыянальную годнасьць.
Вось і„отвёл душу“.
Яшчэ й яшчэраз усяго добрага.
11.02.61 г.
Саўт-Рывэр
Дарагі Сябру!
Бадай, цешуся з тае прычыны, што... хвароба („ocmep-apmpum“) прымацавала мяне на тыдзень-другі да дому. Займеў такім чынам час, каб скончыцьраней распачатыя творы іліквідаваць запазыча-насьць у ліставаньні. Пэўне ж запазычанасьць да мяне маеце Вы, Але ж не пажадаю я Вам таксама захварэць, а тым болей на тое, на што захварэў. Усё ж патрэбна вялікая сіла волі, каб не падпарадкавацца цалкам хваробе, якая не дае нават магчымасьць спаць. А потым і думкі аб розным іншым, што мае да гэтае хваробы беспасярэдняе дачыненьне.
149 М. Вейнбаўм быў галоўным рэдактарам „Нового Русского Слова“ (памёр У 1973 г.).
79
Лявон Юрэвіч
Хоць і ёсьць у мяне пара даляраў на благі дзень (недатыкальны фонд), хоць і маю дастаць грошы ад „Сошыял Сэкурыты“150, хоць і спадзяюся неўзабаве пайсьці зноў на фабрыку, але... Адзін я зарабо-ташнік на маіх двох безнадзейна хворых. Адсюль і вялікая просьбада Вас. Калі яе чаму-небудзь немагчыма ажыцьцявіць, дык гэтае ні на каліва не ўплыве на нашыя ўзаемаадносіны.
Ці незацікавіць бел. сэкцыюрадыё„Свабода“што-небудзь змайго ўжо надрукаванага? На разе — надрукаванага, каб празь нейкі час даслаць ёй недрукаванае? Калі зацікавіць, дыкуласьне што ў першую чаргу? Ці можна навязаць лучнасьць зь Мюнхэнскім Інстытутам па вывучэньню СССР?Прынамсіхоць зь ягоным зборнікам?
Даруйце за просьбы й клопаты. Здаецца, О’Генры сказаў: „Муж-чына ня мае права на самалюбства, калі ў яго ёсьць сям’я“. Адхіліў я ўбокрозныя прапановы (без маіх папярэдніх просьбаў) з боку чужых на эміграцыі і спадзяюся, што свае дадуць мне магчымасьць крыху падзарабіць. Шмат я даслаць не змагу, бо зь вялікімі патраба-ваньнямі заўжды стаўлюся да сябе.
Шчыра зычу ўсяго найлепшага.
Агульнае прывітаньне.
3 пашанай да Вас
Ваш
01.10.61 Саўт-Рывэр
Дарагі Сябру!
Мне прыкра й прашу прабачэньня, што з гэткім значным спазь-неньнем адказваю на Ваш ветлівы ліст ад 06.08.61. Мяне меліся пак-лікаць уДэпартмэнт Іміграцыі (Нуарк'5') праз тыдзень пасьля візы-ты ў канцы жніўня адпаведнага ўрадоўца, аб якой пісаў Вам, але да-гэтуль не паклікалі. Таму й затрымаўся з адказам, бо хацелася на-пісаць аб канчатковых выніках.
Вельмі ўдзячны за Вашую згоду пацьвердзіць, калі ў гэтым зойдзе патрэба, што я запраўды: Серафнм ІЦербаков (няўжо гэта я? — Юр. В.).
150 Social Security — фэдэральная праграма дапамогі пэнсіянэрам або інва-лідам.
151 Newark, NJ.
8о
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта
Можа я й памыляюся, але раблю прыпушчэньне, што Дэпаргп-мэнт Іміграцыі не прыдае гэтай справе асабліва вялікага значэньня, бо дагэтуль не турбуе мяне зь ёй. Пэўне ж за гэты час ён ужо апыт-ваў аба мне каго-небудзь, а магчыма й цяпер апытвае. Увогуле я маю ладне непрыхільнікаў і не зьдзіўлюся з прычыны самога даносу.
Справа Ізыдара'^, аб якой Вы ў сувязі з маёй справай згадалі, ад-розьніваецца адмае. Аб гэтай справе чуў ад Cn.Cn. Ханяўкі (падаба-ецца мне гэты дзядзька), Іг[ара] Шчорса, Сянкевіча ды іншых, і, маг-чыма,Дэпартмэнт Іміграцыі (а можа й Эф Бі Ай'53) цікавіўся тут ня толькі зьменай прозьвішча. Я здаўна зь вялікай пашанай і сяброўскім даверам стаўлюся да Ізыдара, а таму шчыра задаволены, што яго-ная справа скончылася добра. Спадзяюся, што і з маёй справай гэтак станецца.
He захаваю ад Вас, што з антыпатыяй стаўлюся да Сп. Др. Шчорса, але ўсёж ня думаю, каб ён, або ягоныя браты, спры-чыніліся да справы Ізыдара. Фахоўцам у гэтай галіне зьяўляюцца „Нван Нвановйч“Касякз сваім стрыечным братам ды амбасадарам Хмары ў Нью-Ёрку™. Апошні нават дасылаў адмысловыя апы-тальнікі, каб потым на падставе іх скласьці данос.
Што датычыць Міхася Кавыля, да якога я стаўлюся зь вялікім недаверам, дык сваю думку аб ім я нікому не накідваю. Аднак занад-та ўжо Кавыль задробны, каб завяртанцы чамусьці вырашылі пад яго падрабляцца. Разам з тым двойчы Эф БіАй, а цяпер Дэпартмэнт Іміграцыі пыталіся ўмяне ў канцы допытаў: „Ці ня ведаеце Носй-фа Леіцйнского?“
Цікавае аж патройнае супадзеньне. Я й раней ведаў, што гэткае пытаньне датычыць даношчыка, а вось надысь адзін тутэйшы адвакат пацьвердзіў, што гэткім чынам адпаведныя ўрадоўцы ЗША дэмаскуюць няўдалага й непрыемнага для іх саміх даношчыка. I калі я з шчырай павагай стаўлюся да Вас, Арсеньневае, Ізыдара, Сядуры, Сяднёва, Казака, Салаўя,Дудзіцкага ды іншых, дык ніхто не прымусіць мяне інакш заглядацца на Кавыля, чым гэтак, як я на яго заглядаюся.
А ўвогуле ня хочацца пісаць пра гэты бруд, які ўсё ж да нейкае ступені перашкаджае жыць. Спадзяюся, што ўсё скончыцца добра.
152 Маецца на ўвазе Ізыдар Плашчынскі.
153 FBI, Federal Bureau of Investigation (анг.) — ФБР, Федэральнае бюро расьследаваньняў.
154 Маецца на ўвазе Мікола Панькоў.
81
Лявон Юрэвіч
Шчыра зычу Вам і Старому ўсяго найлепшага ад мяне й маіх.
Пішэце пры наяве часу і ахвоты.
3 пашанай да Вас
Ваш
П.С. Пакрысе аброзным.
* Шкада мне Ўсевалада Краўчанку, якога добра ведаў асабіста. У сёньняшнім № „НРСл“ушанаваў ягоную памяць155.
* У часе гучнага вясельля дачкі Сп. Др. Войтанкі („Ужасно шум-но е доме Шмеерзона“'5,‘) завітала да мяне былая Рытарыха'57. Скардзілася, між іншым, на тое, што Вы неяк абыякава паставіліся да яе прозы. Цалкам разумею Вас.
*Мне, як старому... антысэмігпу (ня ў гітлераўскім разуменьні) спадабаўся ў №572 „Бацькаўшчыны“ артыкул аб жыдох15Й. Запраўды, ня варта перабольшваць іх сучасную нацыянальную трагедыю ў СССР у параўнаньні з нацыянальнай трагедый нібы дзяржаўных бе-ларусаў ды іншых падсавецкіх (падрасейскіх) народаў.
А вось затое не спадабаўся ў №573—574 »Б“ артыкул „Я. З“'54, прысьвечаны Всеваладу Краўчанку. Сантымэнтальны (проста „каш-марны“) загаловак і„канцылярыт“, ужываючы тэрмін К. Чукоўска-га, — „дзеля гэтага“, „набіраць сваю сілу“,„падчырквае факт“, „у сьвятле гэтага“,„набіраць асаблівага гучэньня“іг. д.Лепш зусім не пісаць, чым гэтак.
Бракуе часу, каб належным чынам адказаць „Ю. Сречйнскому“, які ў „НРСл“ ад 06.08.61 у сваім артыкуле „Русскнй народ u мйровой колшунйзм“зазначыў: „й Белоруссйя й Украйна былй заняты для большевйков главным образом белорусскймй й украйнс-кймй частямй“. Што гэта ня так, сьведчыцьВашая добрая праца „Болыйевйзм u установленйе контроля над Белоруссйяй“. А ў ёй, між
155 Памятн Всеволода Кравченко // Новое Русское Слово. 1 октября 1961.
'56 Назва песьні, пачатак якой гучыць так: „Ужасно шумно в доме Шмеерсо-на / Ужасно шумно в доме Шмеерсона, / Нз окон прямо дым йдёт. / Там женят сына Соломона, / Который служйт в «Капремонт»“.
157 Маецца на ўвазе Іна Рытар (Аляксандра Саковіч, 1906—1997).
158 Будзіч, А. [Янка Запруднік]. Жыды бядуюць не адны // Бацькаўіпчына. №37 (572). 10 верасьня 1961. С. 1.
159 Я. 3. [Янка Запруднік]. „Моцна кахаў я цябе, дарагая, але расстацца нам час... “ (Да трагічнай сьмерці Ўсевалада Краўчанкі) // Бацькаўшчына. №38-39 (573—574)- 24 верасьня 1961. С. 5.
82
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта
іншым, ёсьць цытаты з добра вядомага мне твору Агурскага1Ьо. Уво-гуле, у Срэчынскага „ловкость рук й нйкакого мошенстпва“.
Нечакана ўбачыў у сёньняшнягаДубоўкі:
„Мітусіць лісьцё па аселіцы, як дзьвіна матылькоў-мітульгі“.
А я раней думаў, што „дзьвіна“ (шмат чагосьці) — паветалізм Віцебшчыны. Можа, адсюль і назоў Дзьвіны, які супадае па зьместу з латыскім назовам яе.
П.П.С. Ці бачылі недалужную „Субожню“? Асабліва пацешыла біяграфія „эксэлэнцыі“'61.
Аднакхопіць.
Усяго Вам добрага.
160	Кастрычнік на Беларусі: зборнік артыкулаў і дакумэнтаў / Улажыў С. Агурскі. Менск, 1927.
161	Маецца на ўвазе „Bielaruskaja Chryscijanskaja Artadaksalna-katalickaja Suboznia (Naslednica Litouskae Jadnoty)“, пазьней „Bielaruskaja Chryscijanskaja Suboznia (Artadaksalna-Katalickaja)“, y №1 (13) якой ад 1 студзеня 1961 г. была зьмешчаная „Кароткая біяграфія“ „Ягонай Эксэлэн-цыі Апостальскага Візытатара для Беларусаў Католікаў у Злучаных Гаспадарствах Амэрыкі і Канадзе Ксяндза Доктара Вацлава Мацейчы-ка“: „Я. Э. Кс. Др. Вацлаў Мацейчык нарадзіўся ў вёсцы Пузіневічы Турэц-кай гміны Стаўпецкага павету. Ягоны бацька, селянін, быў застрэлены маскоўскімі бальшавікамі ў час „асвабаджэньня“ ад Палякаў Заходняй Беларусі. Дванаццацігадовым хлапцом Я. Э. быў вывезены акупантамі ў Сібір, дзе пачаў свой выгнанчы крыжовы шлях, працуючы на вырубцы лесу. Пасьля з Польскім Корпусам г. Андэрса прайшоў праз гарачы Ся-рэдні ЎсходАзіі, Палестыны, папаўшы ўрэшце ў Англію, а пазьней у Ка-наду. Сярэднюю асьвету здабыў у Польскім Вайсковым Ліцэі ў 1947 z. У 1950 годзе атрымаў ступень Магістра Штукаў-Мастацтва, абараніў-шы тэзу „Чалавек і Грамадзтва ў Паэзіі Бранеўскага“ пры Атаўскім. Каталіцкім Унівэрсытэце, дзе і прарабіў адносныя курсы дзеляДоктар-скай Ступені ў Славістыцы. 3 прычыны прасьледу Рымскай Царквой док-тарскую працу змушаны быў здаваць у „Southern Bible College“, за якую атрымаў навуковую ступень Доктара Філязофіі. 3 прычыны недахопу Беларускага Пратэстанцкага Цэнтру змушаны быў паступіць у Сэмі-нарыю Польскага Нарадовага Касьцёлу, якую закончыўшы, быў высьвя-чаны на ксяндза і адпрацаваў пробышчам тры гады на Польскіх пара-фіях. Аднак шчырая хрысьціянская і беларуская душа Я. Э. стала адчува-ла крыўду і духовую патрэбу Беларускага народу і не магла пагадзіцца з npo-камуністычнай палітыкай Польскага Нарад. Касьцёлу, які ў
83
Лявон Юрэвіч
18.06.69 г.
Саўт-Рывэр
Дарагі Сябру!
Сардэчна віншую із бо-годзьдзем Вашага плённага жыцьця дый дашлі Вам Божа яшчэ спорных дзясяткаў прынамсі з чатыры. Пра-шу прыняць мае найлепшыя зычэньні, а перадусім добрага здароўя і духовае нязломнасьці, гэтак для Вас уласьцівае. Глыбака пераконаны ў тым, што Вы — сябра слаўнага„Ўзвышша“ — яшчэ, далучыўшы да ранейшага, шмат дасьцё для нашая нацыянальнае справы. I ад усяе душы жадаю Вам гэтага ў дзень Вашага юбілею.
Дай Вам Божа найболыйае дабрыні!
3 пашанай да Вас
Ваш
Лісты да Янкі Запрудніка
22.06.572.
Саўт-Рывэр
Глыбокапаважаны Спадар Зструднік!
На вялікі свой жаль, яняў стане на працягу бліжэйшага часу, паводля ветлівае прапановы Вашае і Спадара Бурдзеля, даць 3—4 інтэрв’ю для беларускае сэкцыірадыёстанцыі„Вызваленьне“. Прычы-ны мае прыкрае й тымчасовае адмовы наступныя.
Ад уласьне мае сям’і, зьнішчанае, бадай, балынавікамі, застава-ліся, акрамя мяне з маткай, толькі два мае браты. Паводля тых ве-сткаў, што атрымаў і зь якімі маю старую не пазнаёміў — мае бра-ты забітыя на фронце ў часе апошняе вайны, паблізу Ленінграду.
сучаснасьці супрацоўнічае з чырвоным камуністычным рэжымам Полыйчы. Я. Э. пакідае Польскі Нарад. Касьцёл і шукае магчьймасьці слу-жыць сеайму народу. Навязвае кантакт зь Беларускім грамадзтвам і становіцца ў рады Беларускай Хрысьціянскай Субожні (Артадаксальна-Каталіцкай), Насьледніцы .ДІітоўскае Ядноты“, якАпостальскі Візыта-тар для Беларусаў Католікаў і зацьвярджаецца на гэта становішча і Місію і-га лістапада г.г. Я. Э. Кс. Др. Мацейчык ёсьць аўтарам шасьці вы-сока-кваліфікаваных навуковых, літэратурных і філязафічных працаў“.
84
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта
Затое мне нічога невядома пра лёс маіх сваякоў з боку жонкі, якія ў часе вайны жылі ў Віцебску і ў ягонае ваколічнасьці. Між тым, калі яны толькі жывыя, дык усім там вядома, што ім сваяком даводзіц-ца Юрка Віцьбіч. I хоць цяпер у СССР ёсьць закон аб тым, што ў про-цілегласьць мінуламу сваякі за сваякоў не адказваюць, але, па-першае, як колішні падсавецкі чалавек, не даю веры шчырасьці гэтага закону, а па-другое, калі нават прыпусьціць, што гэтага закону там прыт-рымліваюцца, дык за тое зусім незабясьпечаны ад таго, што баль-шавікі праз гвалт над жончынымі сваякамі не пачнуць шантажыра-ваць іх, маю жонку, а значыцца й мяне. I калі я з жонкай ня ў стане стацца ахвярамі гэтага шантажу, дык падуладныя бальшавікам нашыя сваякі такімі, з прычыны майго выступу праз „Вызваленьне“, стануцца без сумлеву.
Таму дазвольце пытаньне аб маіх інтэрв’ю лічыць адчыненым і толькі тымчасова адкладзеным. Тымжа шляхам, якім дастаў вест-ку пра братоў, я ўжо месяц як пачаў праз трэціх асобаў пошукі жон-чыных сваякоў. Я чамусьці ўпэўнены ў тым, што іх, як і маіх братоў, няма цяпер у жывых. I вось калі гэтая мая ўпэўненасьць неўзабаве, на жаль, пацьвердзіцца, дык тады дазвольце скарыстаць з Вашае прапа-новы. Мне здаецца, што гэтыя інтэрв’ю, якія з майго боку ўжо цал-кам падрыхтаваныя, ня згубяць свае актуальнасьці, нават спазьніў-шыся на месяц-другі.
А на разе шчыра зычу Вам усяго найлепшага. Ветліва прашу пісаць мне.
3 пашанай да Вас
Ваш
31.01.60 г.
Саўт-Рывэр
Глыбокапаважаны Спадар Запруднік!
Удзячны за Ваш ліст ад 26.01.60 г. Кніжку П. В. Сытйна „Отку-да пройзошлй названйя улйц Москвы“я калісьці меў у сваёй кніжніцы, бачыў яе таксама на паліцы ў „Фор Кантынэнт Бук“'Ь2, але... Калія думаю цяпер пра вуліцы добра знаёмае мне асабіста Масквы з гэткіміназовамі, як„Хамовнйкй, Собачья Плоіцадка, Разгуляй,
162	Four Continent Books — кнігарня ў Мангэтане. Кнігу Сыціна перавыдалі Ў 1959 г.
85
Лявон Юрэвіч
Швйвая (былая Вшйвая), Горка, Болвановка“іг.д,дыкмнепры-гадваецца адразу расейская салдацкая песьня:
По улйцам московскйм грязным
Мшёл мужйк Демьян
Гораздо пьян,
А сзадй шла его Евсеевна —
далей суцэльнае шматкроп’е, ад якога трамваі сыходзяць з рэй-каў. Гэта адзіная асацыяцыя.
Акрамя Сыціна пра паходжаньне назоваў маскоўскіх вуліцаў пісалі больш ды цікаеей ГіляроўскўДабрынін, Самакутаў.Аднак няма ў мяне найгалоўнага — цеплыні да маскоўскіх назоваў. Няма тае ра-дасьці, зь якой я, напрыклад, даведаўся надысь пра паходжаньне назо-ву мястэчка Індура і адразу ўсплыло ў памяці:
Да Ружанкі па абаранкі,
Да Індуры па куры,
Да Бераставіцы па рукавіцы.
Змалку знаёмая мне калыханка, сардэчная матчына калыханка, хоць надмаёй асабістай калыскай яе й не сьпявалі.
Шчыра зычу ўсяго найлепшага.
3 пашанай да Вас
17.06.65 г.
Саўт-Рывэр
Глыбокапаважаны Спадар Запруднік!
Вельмі ўдзячны за ветлівае павіншаваньне ды добрыя зычаньні з нагоды бо-х угодкаў майго жыцьця. Вашая тэлеграма для мяне тут, самотнага, набыла асаблівую прыемнасьць.
Шчыра зычу Вам усяго найлепшага.
3 пашанай да Вас
Ваш
17.07.66 г.
Саўт-Рывэр
Глыбокапаважаны Спадар Запруднік!
Дзякую за атрыманыя мной учора №6 „Полымя“ і 13 паасобнікаў „Звязды“ на суму і даляр ю цэнтаў. Такім чынам я вінаваты Вам 86
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта
35 цэнтаў (мой ліст ад 10.07.66 г.) і дасылаю адначасна 1 даляр, спа-дзяючыся, даруйце за клопаты, на Вашую ветлівасьць у далейшым. Таксама ўдзячны й Сп. Станіславу Станкевічу за ягоны намер дас-лаць мне набыты ім № „Полымя“.
У№6 „Полымя“мне вельмі спадабалася аповесьць ЛідзііАрабей „На другой зіме вайны“. Гэта запраўднае мастацтва. А вось затое дужа не спадабаўся пачатак аповесьці Паўла Кавалёва „Падзеньне Хвядоса Струка“. Схема, штамп, агітка, што перагукваецца аж да дробязяў з кніжыцай Макара Пасьлядовіча „Па воўчых сьцежках“. Пэў-не ж невыпадкова, бо абодва шэранькія ва ўсіх адносінах літаратары.
Неблагі таксама артыкул пра майго земляка Мікалая Нікіфа-роўскага, якога, між іншым, тры кніжкімаю ў сваёй кніжніцы. I нішто гэтак не характарызуе бэсэсэраўскага калябаранта, як на-ступныя радкі зь вершу „Румынскія эцюды“Міколы Сурначова:
Прэч з дарогі!
Бачыце, на Захад ступіла Расея.
А ў яе салдацкія ногі.
Проста хочацца скарыстаць гэтае як эпіграф да наступнага твору.
У„Звяздзе“ ж найбольшае ўражаньне спакідае афіцыяльная таб-ліца выйграшаў грашова-рэчавай лятарэі 1966 г., дзе падаецца кошт тых самыхрэчаў, як, напрыклад, халадзільнік „Мінск“ — 220 руб., тэлевізар „Зорка“ — 354 руб., аўтамашына „Масквіч“ — 4511 руб. 25 кап.
Няма ў мяне адпаведныхлічбаў пад рукой, але цікава, колькі часу трэба працаваць савецкаму работніку, каб набыць гэтае. He ўяўляю таксама сабе, каб у ЗША разыгрываліся ў лятарэю жакеты, дываны, электрабрытвы, палаткі, веласіпэды і г. д.
Дык дазвольце яшчэраз падзякаваць за дасланае.
Шчыра зычу найлепшага адпачынку, якога, між іншага, дастану праз тыдзень.
3 пашанай да Вас
Ваш
П.С. 3 кніжкаў, набытых праз Камкіна'Ьз, мне спадабалася „Архе-ологйя Белоруссйй“Э. Загарульскага. Нарэшце навукова абгрунтава-
163	Маецца на ўвазе кнігарня ў Мангэтане, што гандлявала кнігамі з СССР.
87
Лявон Юрэвіч
на (раней меліся домыслы), што радзіміцкія курганы адрозьніваюцца ад крывіцкіх і дрыгавіцкіх жаночымі завушніцамі. Завушніцы радзі-мічанак маюць 7 праменяў, што зусім не ўласьціва завушніцам кры-вічанак і дрыгавічанак.
Яшчэ раз усяго добрага.
П.П.С. Калі Вам у часе адпачынку давядзецца трапіць у Саўт-Рывэр, дык прашу не амінуць маіх „румоў“1^ — буду вельмі рады. He бярыце прыклад з Масея Сяднёва, які, трапіўшы сюды, ня толькі не завітаў да мяне, але распаўсюджваў розныя недарэчныя плёткі па майму адрасу. Эх, Мося, Мося, што мне з ТАБОЙрабіць?
08.10.66 г.
Саўт-Рывэр
Глыбокапаважаны Спадар Запруднік!
Перадусім, дазвольце падзякаваць Вам за тое, што праз „Навіны зь Беларусі“'65 (№65) пазнаёміўся зь вершамі Анатоля Грачанікава „Паэта“ і Генадзя Бураўкіна „Ёсьць турма болей страшная“. Запраўднае мастацтва, цудоўныя творы.
Гэты мой шчыры выснаў перагукваецца з канчаткам майго чар-говага артыкулу „Цьвілікае шэранькі верабейчык“, які адначасна да-сылаю для ветлівага азнаямленьня166. Апошнім часам пішу вылучна для самога сябе — няў стане нё пісаць, але напісанае наразе не дасы-лаю для друку. Такім чынам і паназьбіраў колькі твораў (на дваіх мовах), якія лічу больш-менш няскончанымі.
Шчыра зычу ўсяго найлепшага.
Прашу пераказаць мае прывітаньні Спадарыні Арсеньневае й Спадару Адамовічу.
Пішэце, калі ласка.
3 пашанай да Вас
Ваш
164 Room (анг.) — пакой.
165 „Навіны зь Беларусі. (Агляд савецкага друку)“ — пэрыёдык, што выходзіў у 1963—1969 гг. пад рэдакцыяй Янкі Запрудніка.
166 Віцьбіч, Юрка. Цьвілікае шэранькі верабей // Беларус. №116. Сьнежань 1966. С. 2. Артыкул прысьвечаны Станіславу Шушкевічу.
88
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта
22.10.66 г.
Саўт-Рывэр
Глыбокапаважаны Спадар Запруднік!
Вельмі ўдзячны за ветлівую дасылку Вамі артыкулу „Не вам бе-ларусамі звацца!“ („Звязда“ад 15.10.66 г.), ў якім згадваюся ія'67. Пе-радусім, даволі сьмешным здаецца ягоны назоў, бо нібы ад кагосьці залежыць зьмена месца майго нараджэньня зь Вяліжу ды на Парыж. Па-другое, сталася даволі сумна за тых беларускіх здатных маладых літаратараў, чые подпісы падпіраюць сабой бездапаможны твор, напісаны шараговым газэтчыкам або „палітруком“ з мазгамі на бакір.
Калісьці, яшчэ ў 30-ыя гады, Міхась Лынькоў запрапанаваў двом літаратарам — мне й Рыгору Казаку — напісаць для чарговага № „ЛіМ“’у сваё ўражаньче аб Сталінскай канстытуцыі. Зразумела, што мы адразу напісалі, і атрымалася нават няблага, як сьцьвердзіў той жа Лынькоў. А паспрабавалі б не напісаць?А паспрабавалі б во-сем аўтараў артыкулу „Не вам беларусамі звацца!“ ня даць свае под-пісы пад ім? Праўда, цяпер не „яжоўшчына“, што спадарожнічала абмеркаваньню ў друку Сталінскае канстытуцыі, але ж...
Восем маладых клянуцца, што ,/Іінія партыі, ачышчаная ад ска-жэньняў культу асобы, ад валюнтарызму і кан’юнктуршчыны — наша лінія“, г. зн. іхняя лінія, а між тым, дзякуючы сваёй шчырай любові да Беларусі, яны шмат чым у сваёй творчасьці разбураюць камунізм. He дарма ж Броўкі ўсіх нацыяў не шкадуюць памыяў для Васіля Быкава?
Шчыра зычу ўсяго найлепшага.
Прывітаньне Cn.Cn. Арсеньневае іАдамовічу.
Пішэце.
3 пашанай др Вас
Ваш
167 У 1966 г. „Звязда“, „Літаратура і мастацтва“ й расейская „Лнтературная газета“ надрукавалі артыкул за подпісамі Рыгора Барадуліна, Генадзя Бураўкіна, Васіля Быкава, Анатоля Вярцінскага, Ніла Гілевіча, Івана Пташнікава, Барыса Сачанкі, Івана Чыгрынава. У лістападзе ліст пад на-зовам „Наш адказ“ падпісалі Кастусь Акула, Юрка Віцьбіч, Рыгор Круціы-на, Станіслаў Станкевіч. Ліст быў напісаны Станіславам Станкевічам пры ўдзлеле Антона Адамовіча й Янкі Запрудніка.
89
Лявон Юрэвіч
П.С.Дастаў учора ліст ад суродзіча з Ангельшчыны, да якога дак-ладзеная вытрымка са „Звязды“за 19372., дзе згадваюцца рэпрэсіра-ваныя беларускія літаратары, а ўласьне:
„Чарот — гэта вораг народу, а творчасьць яго поўная подлага здрадніцтва інтарэсаў краіны.
Зарэцкі — контррэвалюцыянэр, мярзотнік і нягоднік, які ў сваёй творчасьці праводзіў праграму нацыянал-фашызму.
Баранавых — ядавітая кулацкая гадзіна, а культура яго на ўзроўні дарэвалюцыйнага канавала“.
Пад артыкулам подпісы — Андрэй Александровіч іАлесь Кучар. Чаму б васьмі не запытацца ў Кучара, дзе літаратурньія бацькі су-часных маладых літаратараў?
Яшчэ раз усяго добрага.
oi.ii.66 г.
Саўт-Рывэр
Глыбокапаважаны Спадар Запруднік!
Калі толькі я не спазьніўся, дык прашу не набываць для мяне ў „Фор Кантынэнт Бук“ №8 „Беларусі“. Мне дастаў яго й даслаў Дзядзька Міцкевіч.
Вялікае ўражаньне спакідае„Балады каменя“Ўладзімера Карат-кевіча ў зборніку „Дзень паэзіі“. Цудоўная рэч, пад якой хочацца расьпісацца аберуч.Добра было б пазнаёміць зь ёю шырокія колы эмі-грацыі, перадрукаваўшы яе на старонках „Беларуса“ або якога-не-будзь іншага нашага выданьня, накшталт „Беларускае Моладзі“. Пе-радрукавала ж„НРСлово“Васіля Быкава„Мёртвым не баліць“. I, між іншага, характэрна, што няма подпісу Ўладзімера Караткевіча пад „Не вам беларусамі звацца!“.
Шчыра зычу ўсяго найлепшага.
Пішэце, калі ласка, пры наяве часу і ахвоты.
3 пашанай да Вас
Ваш
П.С. Можа, Вы прачыталімой артыкул „Цьвілікае шэранькі ве-рабей“? Пытаюся таму, што адначасна дасылаю копію ліста Міко-лы Цэлеша аб гэтым творы, якімае друкавацца ў сьнежаньскім ну-мары „Беларуса“. А ўсё ж тхне ад Цэлеша прасаветчынай — выра-шыў больш зь ім не ліставацца.
90
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта
Дарэчы, аб бальшавіцкіх паліткатаржанах. Калісьці я працаваў над кніжкай „Не чарнілам, а крывёю“, фрагмэнты зь якое друкава-ліся ў „Шыпшыне“. Матар’ялам для яе паслужыліся ўспаміны Сяд-нёва, Клішэвіча, Лебяды, Адамовіча, Сядуры, Я. Кіпеля ды іншых, якія толькі часткова скарыстаў дагэтуль. Акрамя таго яшчэ за часы вайны ды ў ДП-лягерох запісаў успаміны дзясяткаў колішніх савецкіх вязьняў. Чаму Цэлеш ня едзе ў Менск? Яго ж запрашалі? Праўда, там цяпер няма „культу Сталіна“, але Сахно з Гарбацюком засталіся.
Яшчэраз усяго добрага.
01.08.672.
Саўт-Рывэр
Глыбокапаважаны Спадар Запруднік!
Вельміўдзячны за дасланыя Вамі№6 „Полымя“за 19672., як і за сёлеташнія №№і, з, 6 „Беларусі“. Акурат №№і і 3 мне бракавала для камплекту, а, найгалоўнае, у іхладне чаго ёсьць цікавага.Дзякую!
Перадусім, прашу Вас перадаслаць мой маленькі лістп, які тут дакладаю, да СпадарыніНатальліАрсеньневае, бо, на жаль, ня ведаю ейны адрыс, каб даслаць беспасярэдне. Прабачце за клопаты.
Дазвольце цяпер падзяліцца сваймі ўражаньнямі аб ветліва дас-ланым, хоць яшчэ й павярхоўна зь ім пазнаёміўся. Цешыць, што ў сваім зьмястоўным артыкуле пра Скарыну („Полымя“, №6) Язэп Юхо згадвае яго як Франьцішка. 3 асаблівай прыемнасьцю пазнаёміў-ся ў артыкуле Юліяна Пшыркова з адмоўнай характарыстыкай не-забытнага Лукаша Бэндэ. Усім ён за тыя часы залез за скуру, а ў тым ліку й мне. Між іншым, ён забараніў у ДзВБ',м да друку маю юііжку ДІшоча Габоа Бійрушалайм“ дый акрамя гэтага чапляўся на кожным маім кроку. Увогуле трапна заўважыў хтосьці — „Ці ня ходзіць Бэндэ там з наганам?“. Пад неблагімі вершамі Івана Леткі нечакана заўважыў назоў знаёмага мне зь юнацтва заводу — Масква, аўтазавод імя Ліхачова, або тагочасны — АМО. Дарэчы, цалкам разумею ягоныя літаратарскія цяжкасьці, бо й самраспачы-наў свой беларускі пісьменьніцкі шлях у Маскве. Добра таксама, што ў зацемцы для Беларускай Энцыкляпэдыі пра добрага беларуса Сьця-пана Некрашэвіча згадваецца і ягоны тагочасны напарнік па слоўні-кахМікола Байкоў, закатаваны бальшавікамі ў часе вайны ў Нямеч-
168	ДзВБ — Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі.
91
Лявон Юрэвіч
чыне. Мяне гэта асабліва ўсхвалявала, бо ў сваіх лістах абараняў ягоную сьветлую памяць ад паскудных закідаў а. Пятроўскага'ь'>.
169	Зь ліста а. Яна Пятроўскага да Юркі Віцьбіча ад 25.06.67: „Прыпамінаец-ца мне, недзе чытаў я ў ангельскай мове нейкую малітву, у якой аўтар прасіў Бога, каб Ён дараваў яму на старасьць здольнасьць добрага ду-маньня. У сувязку з гэтым матывам прыпамінаецца мне адно дзіўнае здарэньне, якім хацеў бы падзяліцца з Вамі, проста з мэтаю зафіксавань-ня яго на паперы.
Было гэта, мусіць, недзе ў сярэдзіне 1944 г. Прыбыў у Бэрлін у Вінэту прафэсар Байкаў. Прадстаўляючы ўсім нам прафэсара, фон Врэдэ ска-заў, што з гэтае пары ў нашай рэдакцыі апотнім аўтарытэтам у бела-рускай мове будзе прафэсар Байкоў. Я ня ведаў, чаму, але зь першае га-дзіны прыбыцьця праф. Байкава ўсе супрацоўнікі казалі: Будзьце асьця-рожны зь ім! I мы былі асьцярожны зь ім.Дый хоч ня хоч — мусіш быць зь ім „асьцярожным“. Зь ягонага слуху мусіць не асталася болей як якіх два працэнты. Зь ім ніхто не гаварыў, бо не было магчымасьці лёгка скаму-нікавацца зь ім.Дзякуючы страце слуху, ён даўно ўжо згубіў кантакт з жывою беларускаю моваю, дый наогул, як пасьля факты пацьвердзілі, ён згубіў кантакт з жывымі людзьмі і палітычнымі падзеямі, якія разгор-тваліся навокал яго, за што ён і заплаціў уласным жыцьцём.
Праф. Байкоў зусім не разумеў рэчаіснасьці, але вельмі хацеў прыслу-жыцца сільнейшым. 3 гэтае прычыны ён часта зьвяртаўся да мяне з прапановаю разам зь ім перакладаць зь нямецкае моеы на беларускую твор Ю. Розэмбэрга „Міт дваццатага стагодзьдзя“. Гутарка зь ім была толькі ўзраковая. Можна было глядзець на яго, і ён глядзеў на мяне — і гэта ўсё. Ён мусіць ну здагадваўся, што я не падзяляю паглядаў Розэмбэр-га, выражаных у ягоным творы. I няма ніякай пэўнасьці, што праф. Бай-коў добра ведаў, пра што ён гаворыць. Але ў гутарцы зь ім няможна было сказаць яму „не“, як ня можна было сказаць „так“. Бо ж яго трэба было „высьцерагацца“! Такціінакш, пэўным аставалася, што прафэсарзгубіў вычуцьцё часу, у якім ён жыў. Бо калі б нават ён вельмі натужыўся сам і прыдбаў сабе некалькі памагатых, дык і тады ўжо не аставалася часу добрага, каб гэткі твор перакласьці. Але ён гэтак быў сканцэнтраваны ў самым сабе, што пра ўсё іншае забываўся...
Аднойчы вярнуўся я гэтаксама раней з абеду і сядзеў за сваім пісьменным сталом. Зараз за мною ўвайшоў і Байкаў і сеў за сваім сталом, які знаходзіўся насупраць мяне на значную адлегласьць, бо гэта быў вялікі пакой-заля, якую займала ўся рэдакцыя пасьля таго, як нас выбамбілі з займаванае раней. Назіраючы яго, я заўважыў, што ён нешта ў руках трымае й лше дзіўна ўсьміхнуты твар. Дзеля таго, што гэта трывае нейкі час, улавіўшы мамэнт, калі наш узрок спаткаўся, я даў яму кіўком^>
92
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта
У№1 „Беларусі“ благое ўражаньне спакідае верш Янкі Непачало-віча „Імя сыну“, у якім бацька, Янка, надае зь вядомых меркаваньняў свайму сыну імя „Ваня“. У №3 падабаюцца, як заўжды перад тым, вершыДануты Бічэль-Загнетавае. Нічога новага няма ў артыкуле праАлеся Чарвякова, але добра хоць, што згадваюць аб ім. У№6 „Бе-ларусі“ абурае зацемка пра вылучную пашану саветчыкаў да по-мнікаў Віцебску. Цяжка пералічыць усе зьнішчаныя імі там помнікі на чале зь беларускай нацыянальнай сьвятыняй — царквой Дабра-вешчаньня. Жалю годная таксама спроба перакруціць на свой капыл вядомую гістарычную песьню аб „хлопцах-пяцігорцах“'70.1 цешыць хіба толькі трапная заўвага ў лістох Міколы Сурначова пра мяшча-нінаАйзіка Кучара, які ў пачатку вайны бегаў знэрваваны каляДому Пісьменьніка, каб толькі не спазьніцца на эшалён для ўцекачоў.
He падлягае сумлеву рост іросквіт падсавецкае мастацкае літа-ратуры ў БССР. Але разам з тым ёй уласьціва адна вялікая загана. У 2О-х і30-х гадох блізу кажны беларускі паэта й празаікмеў свой ап-рычоны твар. Па 2—4 радкох або абзацах можна было адразу ад-
^галавы ўверх, што хацеў бы ведаць, што ён там такое аглядае і гэтак радасны. Зразумеўшы мяне, прафэсар цяжкім рухам устаў з фотэлю і, нахіляючыся цяжарам уласнага цела, накіраваўся да мяне. Прыйшоўшы да мяне, ён падаў мне сваю маленькую фатаграфічную картачку, выцер-тую ўжо ў кішэні, гэткую, якія я аглядаў ужо і ў іншых людзей: гэта маленькая фатаграфія, якою агледжаліся ўсе савецкія паспарты — бяс-профільная і тэхнічна дрэннага выкананьня. Аглядаючы пададзеную фота-картку, я бачыў твар старога чалавека, плоскае выкананьня й стырчачыя двое вушэй. Падаючы мне гэтую фатографію, не выгаворва-ючы літары „г“, прафэсар сказаў: ,Дядзіце, якая разумная meap!“
Я быў ашарашаны, чуючы гэта. Я павярнуў да яго свой твар, і, здушва-ючы ў сабе зьдзіўленьне, рабіў натугу, каб не пакрыўдзіць нявіннага, але закаханага ў сябе дарослага чалавека.
Усваёй аналізе ён прыйшоў да перакананьня, якое гарантавала яму зда-еоленае йрадаснае існаваньне. Гэта ня важна, якою цацкаю дзіця забаў-ляецца — важна, каб яно ня плакала. I прафэсар Байкоў ня плакаў. Ён радаваўся. Радаваўся да тае пары, пакуль ворганы палітычныя Савецка-га Саюзу прыйшлі і не забралі яго. I тады, як казалі нямецкія гаспадары пані Дубейкаўскай (і гэтая пазьней мне апавядала) ён роў, як вол, якога вялі ў бойню“. (Віцьбіч-Стукаліч. Ян Пятроускі. Факты Мінулых Дён. Вспо-міны... Gainsville, Florida, Usa: Выдавец Ян Пятроускі, 1999. [Старонкі не-нумараваныя]).
'7° Маецца на ўвазе песьня XVI ст. „Бітва пад Воршай“.
93
Лявон Юрэвіч
розьніць Хадыку ад Пушчы, Маракова адЛужаніна, Дубоўку адДуда-ра, Каваля ад Галавача, Зарэцкага ад Самуйлёнка і г. д. Нават ня можна было зблытаць шмат у чым падобных Калюгу й Чорнага, і аж самы пераймальны з усіх Паўлюк Трус, якога часам невыпадкова на-зывалі Паўлюк Шпак, усё ж мей свой апрычоны літаратарскі твар. Цяпер жа трэба прачытаць нізку вершаў або дзясяткі старонкаў прозы, каб больш-менш адрозьніць аднаго літаратара ад іншага. Ёсьць у гэтай галіне вылучэньні („гэрэтыкі“), але яны толькі выпук-ляюць агульную безасабовасьць. I гэта вельмі й вельмі сумна. Тым болей, што зусім бескаляровыя ды ўбогія кавалёвы прылучацца да таго, каб канчаткова забіць усё асабістае, каб стварыць агульнаа-бавязковы калектыўны савецкі стандарт.
Шчыра зычу ўсёго найлепшага.
Пійіэце, калі ласка, пры наяве часу й ахвоты.
3 пашанай да Вас
Ваш
24.08.672.
Саўтп-Рывэр
Глыбокапаважаны Спадар Запруднік!
Кагадзе прыйшоў з пошты — даслаў у „Божым Шляхам“ нарыс „Зарніца ў беспатольнай цемры“17' . Тыдзень таму скончыў для калян-дару БАПЦ артыкул „Менск, а не Мінск“ (Зьіначаныя геаграфічныя назовы на Беларусі)172. Днямі, „Е.Б.Ж.“'73, мяркую, нарэшце скончыць даўно ўжо распачаты, а потым на значны час адсунуты ўбок нарыс „Спадманулі русальчыны сьцежкі“, прызначаны бо-годзьдзю ад дню нараджэньня Эдуарда Самуйлёнка, які памёр у Сасноўцы пад Віцебскам бадай штоў жяне на рукох. А наразе шчыра цешуся з магчымасьці пе-рагукнуцца з Вамі, і даруйце за спазьненьне з адказам на Ваш ветлівы ліст ад 10.08.672. Прыпушчаю, што Вы ўжо зьвярнуліся з Манрэалю, але на работу яшчэ не пайшлі, і таму пішу на Ваш хатні адрыс.
Перадусім, дзякую за знойдзенае ймя бацькі слаўнага Ўсевалада Ігнатоўскага. Нас, беларусаў, імя па бацьку не турбуе, на Віцебшчы-
171 Віцьбіч, Юрка. Зарніца ў беспатольнай цемры. (Ворша, 1067—1967) // Бо-жым Шляхам. №5 (104). Верасень—кастрычнік 1967. С. 10—12.
172 Беларускі праваслаўны каляндар на 1968 г. Нью-Ёрк, 1967. С. 66—71.
173 „Е.Б.Ж.“ (расейск.) — скарот выразу „калі буду жывы“.
94
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта
не, напрыклад, яно зьіначалася б на Макаронак, дый то толькі ў тым выпадку, калі на вёсцы шмат цёзкаў або аднапрозьвішнікаў, але трэ-ба пацешыць былога вучня Ўсевалада Ігнатоўскага зь менскага рэ-альнага вучылішча Хайкіна, які дамагаецца ад мяне ягонага „отче-ства“.Дзякую.
Цешуся, што разьвітаньне з нашай НатальляйАрсеньневай ад-былося добра й нават пад акампанэмэнт перуноў, якія, між іншым, люблю'™. Толькі не пішэце, каліласка, Ларывонаваму сыну175 (за баць-ку хаваецца), колькі прысутнічала пры гэтым асобаў — каб, крый Божа, не дастаў нэрвовы кідун. Таксама не пахваляйцеся, што „выпіўкі й закусі стала на ўсіх“, бо каб я скінуў са сваіх плячэй, пры-намсі, дзесяць год дый, паводля ветлівага запрашэньня, завітаў, дык першага без сумлеву забракавала. А ўвогуле пашчасьліў БожаАрсень-невай на новым мейсцы, ад душы ёй зычу як найболый здароўя ды новых посьпехаў у творчасьці.
Мне здаецца, што цяпер, акрамя тэлефону, яна пачне пісаць лісты, якія на самоце прыемна пісаць і атрымліваць. Аднак разам з тым у мяне няма аніякіх падставаў, каб скардзіцца на сваю нейкую самотнасьць. Часам зусім ня сумна аднаму са сваймі думкамі і асаб-ліва ў часе творчасьці, або над добрай кніжкай.А потым мяне, дзякуй ім, наведваюць час ад часу добрыя суродзічы. Гэтак, завіталі да мяне, ды неаднойчы —Др. Васілеўскі, Ул. Бакуновіч, Час. Ханяўка, Ант. Шу-келайць, Mix. Міцкевіч іладне іншых. Зразумела, што аніякіліст не дае гэтулькі, як беспасярэдняя гутарка. Між іншым, ад Сп. Бакуно-віча дазнаўся шмат цікавага пра беларусаў Аўстраліі, пра Лувэн і „Бацькаўшчыну“ за ягоную там бытнасьць, пра сучаснае наша жыцьцё — ёнразумны й цікавы апавядальнік. Ад Сп. Ханяўкі дастаў падарунак — рэпрадукцыю малюнка, на якім воўк уначы дзівіцца на зімнюю вёску — паважаю гэтага зьвера за ягоную, хай сабе й дзікую, вольналюбівасьць. Павесіў гэты малюнак на сьценцы, зірну на яго ды згадваю з Уладзімера Салаухіна:
Дрожйте в подклетй,
Когда на охоту мы выйдем!
Всех больше на свете
174 Натальля Арсеньнева ў 1967 г. пераехала зь Нью-Ёрку да сына ў Рочэстэр. Гл.: Разьвітаньне з Натальляй Арсеньневай // Беларус. №125. Верасень 1967. С. 2.
175 Маецца на ўвазе Масей Сяднёў.
95
Лявон Юрэвіч
Мы, волкй,
Собак ненавйдйм.
А надзвычайныДзядзька Міхась'^ ?Нібы ўсё Панямоньне завіта-ла ў хату. Акрамя таго, маем усе разам прымусіць яго напісаць пра Усебеларускі Кангрэс, а тым больш з прычыны ягоных угодкаў. He кажу ўжо пра крэўнае сваяцтва з дарагім Якубам Коласам.
Вітаю Ваш намер наведаць мяне. Тое ж мяркуе неўзабаве зьдзьейсьніць і Сп. Др. Тумаш. Сустрэну зь вялікай прыемнасьцю.
Шчыра зычу ўсяго найлепшага.
Пішэце, калі ласка, пры наяве часу і ахвоты.
3 пашанай да Вас
Ваш
П.С. Дасылаю адначасна копіі некаторых маіх лістоў і прашу, калімаеце ахвоту, зь імі пазнаёміцца.
Яшчэраз усяго добрага.
П.П.С. Перачытаў ліст і мушу дадаць, што ня сумна ня толькі над добрай кніжкай. Вось, напрыклад, учора даведаўся з кніжкі Ўла-дзімера Глыбіннага „На сонечных берагох“'77, што „негрыцянка зьбялела як палатно“. He, не дарма грошы на яе выдаткаваў. He выпадкова ў ёй, акурат пад прачулым аўтографам, прыклеіў і квіток на 5 даляраў, які ён мне пасьля паўторнага (бракуе мне сумленьня) рахунку і паводля мае просьбы даслаў. Дзякуй яму за асалоду. Каб грошы меў, дык і юо даляраў не пашкадаваў бы. Дальбог жа.
Копія
12.07.67z.
Саўт-Рывэр
Глыбокапаважаны Спадар Шукелайць!
3 прыемнасьцю згадваю Вашую ветлівую візыту да мяне, што аднаўляе, спадзяюся, нашую старую добрую лучнасьць. Цешуся так-сама з тае прычыны, што дзякуючы Вам займеў нарэшце магчы-масьць пазнаёміцца з кніжкай Айца Язэпа Гэрмановіча „Кітай. Сібір. Масква“.Дазвольце наразе й падзяліцца сваймі ўражаньнямі абёй.
176	Маецца на ўвазе Міхась Міцкевіч.
177	Дакладная назва кнігі Ўладзімера Глыбіннага, выдадзенай у 1964 г., — „На берагох пад сонцам“.
96
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта
Нават у свае сьціплае кніжніцы я маю літаратуру, прысьвеча-ную тэй тэме, якую разьвязвае А-ц Гэрмановіч, а ўласьне кніжкі: Р. Нванов-Разумнйк „Тюрьмы й ссылкй“, Ю. Марголйн „Путешествйе в страну Зэ-Ka“, В. Шйряев „Неугасймаялампада“, К. Петрус„Узнй-кй коммунйзма“.
Акрамя таго перахоўваю ў адпаведнае папцы шмат успамінаў аб савецкай катарзе, якія выразаў з расейскае, польскае, украінскае і г. д. прэсы. У дадатак, паводля ўспамінаў былых бальшавіцкіх вязьняў, і сам надрукаваў ладне артыкулаў і нарысаў аб ахвярах Расейскае чырвонае імпэрыі. Аднак кніжка А-ца Гэрмановіча выгодна адрозь-ніваецца ад сяго-таго з прыгаданага, яна ў іншым, сваім апрычоным пляне разьвязвае няновую тэму, яна адбіваецца ў памяці.
Перадусім, гэтая кніжка спачатку й да канчатку беларуская. I справа тут ня ў мове, не ў літаратурных рэмінісцэнцыях (Багу-шэвіч, Купала, Буйла, „Тарас на Парнасе“), не ў фальклёры, які аўтар добра ведае ды ўдала скарыстоўвае, а ў самае нацыянальнасьці аўта-ра, у беларускасьці ягонага характару. Для беларуса характэрная трываласьць, сталы супраціў розным вонкавым ды хатнім нязгодам, адпорнасьць. Іншыя народы даўно б зьніклі, апынуўшыся ў беларускіх гістарычных умовах, але жыве „беларус неўмірушчы“, як заўважыў Янка Купала. А-ц Гэрмановіч зьяўляецца ўвасабленьнем гэтае нашае істотнае нацыянальнае рысы, зь якой спалучаецца ў яго глыбокая вера ў Бога й прыроджаная душэўная чысьціня.
Шмат чаго я выпісаў зь ягонае добрае кніжкі, як, напрыклад, адказ сьледчамуІванову: „Каб ад Бога адрокся ўвесь сьвет і ўсё духа-венства і навет сам рымскі Папа, дык гэта для мяне ня мела б ніякага значэньня, бо я адказваю толькі перад Богам...“
Або: „Магамэтане раскладвалі дыванчыкі, або хусьцінкі, і білі паклоны ў бок Мэккі. Праваслаўныя шырока хрысьціліся й малітвы гаварылі голасна. Каталікі мелі ражанцы з хлеба, шапталі пацеры й біліся ў грудзі, а некаторыя зь іх спавяда-ліся ў сваіх сьвятароў. Сэктанты, адны маліліся стоячы й моўчкі, а другія станавіліся на калені і падымалі рукі да неба. Рэдка хто зь вязьняў не маліўся“.
Ці:„Паручаю ягоную душу бясконцаму Божаму Міласэр-дзю! Каб Бог яе супакоіў у ціхай вечнасьці. Бо на гэтым сьве-це ён шукаў праўды й справядлівасьці ды дабра, хоць і хваль-шывымі дарогамі, і ня меў ні дабра, ні шчасьця. Бялікі раз-бойнік і слабы чалавек... і вельмі няшчасны“.
97
Лявон Юрэвіч
Гэтая вера й чысьціня душы дазваляюць аўтару з нашым народ-ным гумарам ставіцца да вельмі далёкіхад гэтага гумару жудасных абставінаў, як, напрыклад: „Цьвік у чаравіку ўжо добра ўеўся ў пяту: чую кроў там, а боль пранікае аж да сэрца. Здаеуца, што пята самая малаважная частка ў нас, але яна мне так жа дарагая. I пята ёсьць апошняй інстансіяй, куды, як веда-ма, у вялікім страху „ўцякае душа“. А як цьвік зрабіў дзіру, дык што будзе з душою? I ад пяты згінуў найбольшы герой у гісторыі, Ахільлес. Ой, гора мне...“
Або: „Але ён так зжыўся з грахамі, што піў іх, як ваду, і дыхаў імі, як паветрам. Каб хто невядома як адукаваў сьвіньню, дык яна памытая, як здарыцца нагода, палезе зноў у балота, а пасьля абатрэцца аб чыстага чалавека“.
Ці:„Я зьеў не сьпяшаючыся, падзякаваў як умеў і пайшоў такі задаволены, як той у казцы мядзьведзь, што за кама-ром сем міль гнаўся. Злавіў і зьеў: „А ўсё ж такі, кажа, пасі-лак маю!“
Пэўне ж у кніжцы ёсьць стылёвыя й моўныя хібы ды шурпа-тасьці. Зусім бездапаможнай выглядае мастацкае афармленьне вок-ладкі кніжкі — нібы хтосьці абуў яе ў лапці. Але гэта ўжо другарад-нае, не істотнае ў параўнаньні з тым уражаньнем, якое спакідае зьмест. Хочацца нават напісаць аб ёй грунтоўны артыкул-агляд.А найгалоўнае — падзякаваць Высокашаноўнаму Аўтару ды пажадаць яму юо год найлепшага жыцьця.
Шчыра зычу Вам усяго найлепшага.
Прашу перадаць маё прывітаньне Спадару Гладкаму.
Пішэце, калі ласка, пры наяве часу і ахвоты.
3 пашанай да Вас
Ваш
21.06.1968 г.
Саўт-Рывэр
Глыбокапаважаны Спадар Запруднік!
Вельмі ўдзячны за Ваш добры ліст ад 14.06.1968 г., а таксама за №105„НзьБ“, №5„Полымя“ і№5„Беларусі“за 1968 г., як і за адбітак пачатку цікавага артыкулу Вадзіма Круталевіча аб Булаку-Булахо-вічу. У сувязі з апошнім хочацца ўдакладніць адну фармальную спра-ву — у зьмесьце на дакладзенае вокладцы №3 час. „Неман'за 1968 г. ня
98
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта
згадваецца гэты артыкул. А можа №4 або №5„H“?Пытаюся, каб не памыліцца ў часе магчымыху будучыні спасылкаў на крыніцу. Дарэчы, з прамежкам у 2 дні атрымаў у другі раз гэты артыкул, што не аб-цяжарвае мяне, але, магчыма, спрычынілася да залішняе працы й клопатаў Бам. I спадзяюся, што паводля Вашага ветлівага абяцань-ня, атрымаю неўзабаве адбітак з працягам артыкулу Круталевіча.
Заўчора на невядомы час завёз сваю Спадарожніцу ў шпіталь — у яе нешта падазронае на аднаўленьне рака, з прычыны якога яна мела іо год таму апэрацыю. Мушу таксама пільнаваць у хаце сваю 92-гадовую матку, што патрабуе сталага дагляду. Ужо нічога не пішу пра сеае собскія нядужасьці — яны падпарадкуюцца папярэдня-му. Увогуле — знаходжуся паміж шпіталём і хатай ды спадзяюся на ласку Божаю. Шмат чым абавязаны добраму Спадарству Банке-таў — калі ён вязе мяне да жонкі ў шпіталь, дык Спад. Банкетава ў гэты час пільнуемаю маці. Між іншым, сёньня маюць мне паставіць тэлефон, які, па-першае, дазволіць наладзіць беспасярэдні кантакт з жонкай (цяпер я карыстаюся тэлефонам гаспадароў хаты — Лена ,Дашкевіч“), а, na-другое, для старых ён зьяўляецца прадметам пер-шае неабходнасьці — доктар, амбулянс, аптэка, шпіталь і г. д.
Прыемна, што Вы згаджаецеся са мной наконт немагчымасьці зьмяшчэньня нэкралёгу па Кушалю ў „НРСлове“. Паміж намі кажучы, калі ў нашым друку „Змагарныя дарогі“ выклікалі ня добрую палемі-ку (Пануцэвіч—Акула), дык ня трэба чуцца прарокам, каб прадба-чыць, што зьявіцца ў ня нашым друку. Трэба спадзявацца, што ў на-ступным „Беларусе“ будзе добры артыкул, прысьвечаны сьв. пам. генэ-ралу Францішку Кушалю, але без памылкаў, як у абвестцы аб ягонае сьмерці — год нараджэньня (1965?!), Валожынскі павет — не было гэт-кага ў Менскай губэрні, бо колішняе мястэчка (цяпер горад) Валожын ніколі й не зьяўлялася павятовым цэнтрам. На жаль, гэтыя памылкі зьяўляюцца вельмі ўдзячнай глебай для завяртанцаў, хмараўцаў ды на іх падобных. Між іншым, у апошняй (№5,68) „Беларусі“ ёсьць артыкул аб Пяршаях, зь якіх паходзіць сьв. пам. Францішак Кушаль.
Ладне яшчэ аб чым хочацца напісаць, але... Хіба адзначу, што цешуся з нашае аднамыснасьці аб выдатным творы Веры Палтаран Дзівасіл“. Артыкул Круталевіча на 99% складаецца зраней вядома-га, закранутага ў розных крыніцах — найгалоўнае тут у вызнаньні змагарнае дзейнасьці гістарычнае Рады БНР, у „рэгабілітаваньні“ цудоўнага Булак-Булаховіча.
Шчыра зычу ўсяго найлепшага Вам і Вашай сям’і.
99
Лявон Юрэвіч
Агульнае прывітаньне.
Пішэце, каліласка, пры наяве часу і ахвоты.
3 пашанай да Вас
Ваш
П.С. Мне здаецца, што паводзіны Масея Сяднёва ў Мюнхэне цал-кам адпавядаюць ягонай даволі нескладанай натуры — падлабызь-нічаць перад вялікімі ды пхаць нагой малых. Прычым, першае можа пашырацца ня толькі на „босаў“ Свабоды, але й на... стукаў.
Даруйце за асабістае. Мне згадваецца сьвятое памяціЛеанід Ка-рась, які калісьці на селішчным сходзе ў Міхэльсдорфе зь мейсца заў-важыў Юрку Віцьбічу:
— Мы саб’ем зь цябе твой баварскі капялюх.
Дагэтуль з прыемнасьцю згадваю гэтую шчыруюрэпліку, бо па-важаю шчырых людзей, а толькі ня тых, што ў вочымакам сьцелюц-ца, а па-за вочы ўсіх сабакаў на цябе вешаюць. Між іншым, капялюх стаўся баварскім не таму, што ягоны сьціплы носьбіт меў санты-мэнт да Баварыі, а таму, што перад тым ён належаў, відаць, нейка-му баварскаму баўэру, які выкінуў яго на сьметнік.
I шкада спадара Цьвірку. Упершыню пазнаёміўся зь ім, калі разьмяркоўваў вопратку, даслануюДр. Малецкім на адрас „Шыпшы-ны“ — лепшае зь яе атрымалі Юзя Брэчка й Цьвірка. Але ня ў гэтым справа. Уважаю яго з усіх тых, што там (Мюнхэн) ёсьць, за най-больш адпаведнага на пасадзе галоўнага дырэктара.
Што датычыць Рыгора Казака, дык, перадусім, ён гэтак даўся ў знакі тамтэйшым, што адно ягонае імя мае прапагандовую вагу. Ак-рамя добрых скрыптаў, ён якРамановіч — Рыгор Казак напісаў лад-не цікавых артыкулаў, якіх ня ў стане амінуць першы-лепшы гісто-рык нашае літаратуры. Дарэчы, мне нават падабаецца сам ягоны голасяк дыктара — нейкі сам па сабе зьедлівы — незалежліа ад тэмы, хай сабе й больш-менш нэйтральнае.
Яшчэраз усяго добрага.
П.П.С. Кагадзе мне паставілі тэлефон, якога нумар 257-0791. Па-даю яго Вам на ўсякі выпадак, як і ў сваю чаргу прашу падаць свае ад-паведныя нумары, бо, магчыма, тыя, што калісьці Вы мне далі ў шпіталі, згубілі сваю актуальнасьць.
1OO
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта
12.07.1968 г.
Саўт-Рывэр
Глыбокапаважаны Спадар Запруднік!
Удзячны за №6/68„Полымя“, №107 „НзьБ“ іза гутарку па тэле-фону, якая зьявілася тады для мяне вялікай маральнай падтрымкай. Дзякуй Богу, мая „цётка Ўладзя“ ня блага, каб не сурочыць, цяпер чуецца, а зь ёю разам ачуняў і я.
Усьцейіыла мяне дужа рэцэнзія Мікалая Ўлашчыка на кніжку В. Жучкевіча „Топонймйка Белоруссйй“, якуюмаю ў сваёй кніжніцы. Гэты „навуковец“ стаіць на ўзроўні нашага незабытнага Ўладзіка Павярхоўнага178. Калісьці мне давялося Жучкевічу ды іншым як аўта-рам кніжкі „Города й сёла БССР“ прысьвяціць у „Бацькаўшчыне“ (№508—509) артыкул „Іх меў на ўвазе Франсуа Рабле“.
Аповесьць Васіля Хомчанкі „Гром у ліпені“ цалкам адпавядае яшчэ бэндаўскім патрабаваньням, перагукваючыся ў гэтым сэнсе з „Па-дзеньнем Хвядоса Струка“ Паўла Кавалёва. Можа, акурат з гэтае прычыны Кавалёў зьмясьціў Хомчанку на першым мейсцы.
Сумнае ўражаньне спакідае халтурны нарыс Валянціна Мысьліў-ца „Жывуць хлопцы-равесьнікі“. ю год я адпрацаваў на тамтэйшых заводах, 18 год на тутэйшых, а таму й спадзяюся, штомая думка ў гэтай галіне зьяўляецца аўтарытэтнай, бо датычыць жыцьця „ра-бочего класса“. Прыемна хіба толькі тое, што нягледзячы на спробы й намеры Мысьліўца, бальшыня ягоных герояў менш за ўсё нагадва-юць таго новага вузорнага савецкага чалавека, якому стала акахві-сты сьпявае „Голасрадзімы“.
На высокім навуковым узроўні напісаны, як заўсёды, артыкул Фё-дара Янкоўскага „Адказваем на пытаньні чытачоў“. Спадабалася таксама йрэцэнзія Генадзя Бураўкіна на новы зборнік цудоўнае Да-нуты Бічэль-Загнетавае.
Паводля добрага скрыпту ў „НзьБ“ раблю прыпушчэньне, што Ўладзімер Цьвірка адноўлены на пасадзе галоўнага рэдактара Бела-рускае сэкцыі Радыё Свабода, з чаго шчыра цешуся. Як і... цешуся з таго, што такім чынам Масей Сяднёў дастаў паразку. На жаль, я ня ў стане ставіцца да апошняга больш-менш аб’ектыўна, а можа, гэ-тае й зусім зразумела, калі з сотні падобных прыкладаў прыгадаць наступныя.
178 Маецца на ўвазе Ўладзімер Сядура.
1О1
Лявон Юрэвіч
Каліўлістападзе 1951 г. я, выходзячы з самых найлепшыхмерка-ваньняў, шчыра ды па-сяброўску на кватэры Панькова паціснуў руку Антону Адамовічу, дык Сяднёў безадкладна абвесьціў мяне паміж тутэйшых местачкоўцаў „ворагам народу“. За тыя ж часы на чар-говай сэсіі шакаўцаў, маючы на ўвазе маё добраахвотнае выйсьце з калегііБЦР, ён у сваёй палкай прамове заўважыў: „Віцьбіч зьнява-жыў усю беларускую эміграцыю, зьвярнуўшы ёй сваю парт-фэлю“.А на фабрыцы, дземы нейкі часразам працавалі, ён жа спра-баваў пераканаць казакаў, што Стукаліч зусім не беларус, а расеец, які з кар’ерных меркаваньняў шыецца пад беларуса. Усё гэтае, яклад-не чаго іншага, прымушае мяне без пашаны й прыязьні ставіцца да Масея Сяднёва. Але Бог зь ім!
Прыемна, што Вы ў шырэйшым пляне падалі ў „НзьБ“ вытрым-ку зь „Дзівасілу“ Веры Палтаран — яна не абмежаваны Мысьлівец. Ёсьць толькіў мяне засьцярога да зацемкі, што„вучні кожнае дзя-сятае школы ў Беларусі будуць праз 2—3 гады вывучаць гішпанскую мову“. Гэта без сумлеву добра, каб ня тая акаліч-насьць, што можа ўжо цяпер вучні кажнае дзясятае школы БССР вы-вучаюць беларускую мову.
Шчыра зычу ўсяго найлепшага.
Прашу перадаць маё прывітаньне Cn.Cn. Каханоўскай, Cm. Стан-кевічу й Адамовічу.
Пішэце, калі ласка, пры наяве часу і ахвоты.
3 пашанай да Вас
Ваш
П.С.Дасылаю дзьве копіімаіхлістоў, зь якімі прашу пазнаёміцца. Адзін зь іх адрысаваны нашаму вядомаму „Піліпусу Тэафрастусу Бамбастусу Парацэльзусу“'79, а другі датпычыцца Самсона Самасуя.
Яшчэраз усяго добрага.
179 Зь ліста Яна Пятроўскага да Вітаўта Тумаша ад 02.06.1967 г.: „...я думаю, што аўтарам кароткае зацемкі пра Скарыну, зьмешчанай у №118 „Бе-ларуса“ [Пра Доктара Скарыну на Міжнародным Кангрэсе Гісторыі Мэды-цыны // Беларус. №118. Люты 1967. С. 2.], зьяўляецеся Вы, у якой замест Філіпус Тэофрастус Бомбастус Парацэльсус, як гэта ў мяне напісана і ў арыгінале, Вы ўжо выражаецеся: Піліп Тэафраст Парацэльз“. Паколькі імя, ужытае Віцьбічам, зьяўляецца кантамінацыяй гэтых дзьвюх, немаг-чыма сказаць, каго менавіта меў на ўвазе аўтар ліста.
102
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта
30.08.68 г.
Саўт-Рывэр
Глыбокапаважаны Спадар Запруднік!
Зь вялікай падзякай дасылаю адначасна паштовай бандэроляй 2 нумары „Советской Белоруссіш“ і, паводля Вашае просьбы, пачатак арт. Вадзіма Круталевіча зь „Немана“, які дастаў ад Вас двойчы. Учора кінуў у паштовую скрынку арт. „Горбатюкй в поход собра-лйсь“, прызначаны для „НРСлова“, а прысьвечаны прамоўцам на чэр-веньскім пленуме ЦК КПБ'Во. 3 тае прычыны, што мне, па-першае, уласьціва ўвогуле стылёвая сьцісласьць, na-другое, патрабаваліся спасылкі на розныя крыніцы, na-трэцяе, нядужасьці мае ды хатніх, дык гэты параўнальна вялікі артыкул патрабаваў часу й працы.
Магчыма, чыталі ў №1040 „Голаса радзімы“ арт. Л. Прокшы „Рамантыкі будуць заўсёды“?Мяне ён дужа пацешыў — у канцы яго Шэксьпірэнка (Л. Прокша) спрабуе пераканаць чытачоў, што ён... пісьменьнік. Там жа ў №1039 ёсьць вялікі артыкул „Как перестара-лйсь мйстеры Шймкйн й Вейчбаум“, накіраваны супраць кніжкіДзя-ніса Гарбацэвіча ,Два месяца в гостях у колхознйков“'*', якую, магчы-ма, чыталі. Справа тут ня ў тым, што напад завяртанцаў не па адрысу, а ў тым, што аўтар кніжкі не заслугоўвае аніякае нашае абароны. Калі ўзяць пад увагу, што перад сваёй апошняй паездкай ён выдаў дзьве кніжкі аб сваіх папярэдніх падарожжах туды^1, дык усё гэтае здаецца проста вельмі й вельмі падазроным. He кажу ўжо пра ягоную пагарду да беларускае культуры, што найболый абражае ды вылучае магчымасьць якога-небудзь простага ці ўскоснага кантакту зь ім. Крый нас Божа ад таго, каб абараняць розных прайдзісьветаў.
Аднак асабліва паскудны арт. „Соловкй вы, Соловкй“ („Голасра-дзімы“, №1041) С. Клімковіча й Т. Рэўтовіча, дзе, паводля, бадай, па-важных аўтараў, царызм калісьці катаваў сваіх нявольнікаў. А ты-сячы, дзясяткі тысячаў тамтэйшых бальшавіцкіх ахвяраў? Шмат хто з нашых нацдэмаў і нацыянал-камуністых загінулі на Салаўках,
,8u Новое Русское Слово. 8 сентября 1968.
181 Горбацевнч, Д. Два месяца в гостях у колхозннков. (Заметкн амернканс-кого турнста с 22 нллюстрацнямн). Нью-Йорк, 1967. — ібо с.
182 Мннскнй Мужнк. Что я вндел в советской Росснн. Нз монх лнчных наблю-деннй. Чнкаго, 1935. — 336 с.; Горбацевнч, Д. М. Правда о Советской Рос-сйн (по лнчным наблюденням н матерналам советской печатн н статнс-тнкн). Нью Йорк. Printed in Riga. 1937. — 186 с.
103
Лявон Юрэвіч
як і чало Грамады. Хачу напісаць для „Беларуса“ адпаведны арты-куліаз.
Вітаю добры намер адзначыць у Нью-Ёрку юбілейныя ўгодкі на-шае Натальлі Арсеньневае. Нават, насуперак хваробе, вельмі хачу наведаць адмысловыя абыходзіны, каб асабіста засьведчыць свае прыязьнь і пашану.
Спадзяюся, што Вы дашлеце мне чарговыя „Полымя“ і „Бела-русь“ — яны ладне дапамагаюць мне ў літаратарскай працы, як і доб-рыя „НзьБ“. Адразу вышлю Вам вінаватае.
Шчыра зычу ўсяго найлепшага.
Агульнае прывітаньне.
Пішэце, каліласка, пры наяве часу і ахвоты.
201-257-0791.
3 пашанай да Вас
Ваш
П.С. Магчыма, чыталіў„НРСл“ад23.08.68 г. акахвістную зацем-ку, прысьвечаную выслаўленьню адмысловае лекцыі „Пастернак й Рйльке“ прафэсара й доктара „Владймйра Млыіча Седуро“. Паводля маіх дадзеных, напісаў яе сам лектар, а потым праз падстаўную асобу падаў да друку.
Эх, Уладзік, Уладзік — колішні ўлюбёны герой Казьмы Прутко-ва — Лукаша Бандылевіча. Штомнезтабойрабіць?Га?Рыхцік, нібы той Гэрастрат, як таго, цябе цягне да славы, хоць ты не з Эфэсу, a з Троі'^.
Яшчэраз усяго добрага.
26.11.68 г.
Саўт-Рывэр
Глыбокапаважаны Спадар Запруднік!
Даруйце, што злоўжываю Вашым часам — маю да Вас вялікую просьбу ды спадзяюся на Вашую ветлівасьць.
Галоўным чынам „Тартак“Івана Пташнікава натхніў мяне на разьвянчаньне тамтэйшага культу кіраўнікоў партызанаў і пад-польшчыкаў за часыДругое сусьветнае вайны. Таксама й Сп. Пану-
183 Віцьбіч, Юрка. „Салаўкі вы, Салаўкі!“ // Беларус. № 138. Кастрычнік 1968. С. 2.
184 Уладзімер Сядура на той час жыў у горадзе Troy, NY.
104
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта
цэвіч у сваім прыватным лісьце да мяне выказаў сваё абурэньне з кніжыцы Алы Сямёнавай „Ішлі ў паход партызаны...“ (б-чка „Гол. Радз.“185J, паводля якое наш народ добраахвотна і аднадушна пайшоў у лясы змагацца за бальшавікоў з фашыстамі, ды просіць мяне належным чынам адгукнуцца на гэтую хлусьню. Між іншым, што не заўважыў Сп. Пануцэвіч, Ала Сямёнава тут толькі перась-пявае ранейшую кніжку В. Раманоўскага „Супраць фальсіфікацыі гісторыі савецкага партызанскагаруху“ (Мінск, 1962 г.).
Мне ўжо давялося раней у сваім нарысе „Трубадур віцебскіх пад-польных пацукоў“ („Бацькаўшчына“, №634'^) больш-менш падрабяз-на затрымацца на савецкай сьвятой Веры Харужай. Цяпер мне хо-чацца свой чарговы нарыс у гэтай галіне прысьвяціць Канстантыну Заслонаву'87. Паводля пісакаў з „Гол. Радз.“(№985), як і партызанс-кага гісторыка В. Лабанка („В боях за родйну“, „Непокоренная Бело-руссйя“), Канстанцін Заслонаў — „слаўны сын беларускага наро-ду“. Міжтым Г. Лынькоў'™ у сваёй кнізе „Война в тылу врага“ назы-ваеяго — „коренным москвйчем“.
Калі ўзяць пад увагу тое, што Раманоўскі й Сямёнава вельмі абураюцца з зусім слушнае заўвагі Хаўэла, Армстронга й Вакара, што арганізавалі партызанскірух на Беларусі „агенты з Масквы“, дык пытаньне аб паходжаньчі Заслонава набывае асаблівае зна-чаньне. Па-першае, яно пацьвярджае сьцьверджаньне „буржуазных“ гісторыкаў, a na-другое, яшчэ раз падкрэсьлівае ўсю хлусьню са-вецкіх „гісторыкаў“. Мне не бракуе адпаведных матар’ялаў, бо ў сваёй добрай кніжніцы маю, між іншымі, і каля 15 кніжок па гісто-рыі партызанскага руху, але...
Ці няма чаго-небудзь аб паходжаньні Заслонава ў „Большой Со-ветской Энцйклопедйй“?Мне хопіць і сьветчаньня Г. Лынькова, аднак хочацца яшчэ болыйае абгрунтаванасьці. Прыпушчаю, што ў Нью-
185 Сямёнава, Ала. Ішлі ў паход партызаны. Мінск, 1968. — 56 с. — (Бібліятэч-ка газеты „Голас Радзімы“).
186 Віцьбіч, Юрка. Трубадур віцебскіх падпольных пацукоў // Бацькаўшчына. №1 (634). Сакавік 1966. С. 4. Артыкул уяўляе сабой водгук на кнігу Рыгора Няхая „Героі не адступаюць“ (Мінск, 1965).
187 Віцьбіч, Юрка. Канстанцін Заслонаў — заміж Кастуся Каліноўскага // Бе-ларус. №142. Люты 1969. С. 2.
188 Маецца на ўвазе Рыгор Лінькоў (1899—1961), адзін з кіраўнікоў партызан-скага руху ў Берасьцейскай і Баранавіцкай вобласьцях у часы Другой сусь-ветнай вайны, аўтар кнігі „Вайна ў тыле ворага“ (1959).
105
Лявон Юрэвіч
Адзін з апошніх здымкаў Юркі Віцьбіча
ёркскім Радыё Свабода ёсьць „БСЭ“, а ў такім выпадку вельмі прашу Вас зрабіць для мяне даведку аб тым, скуль паходзіць Канстан-тын Заслонаў.
Даруйце за клопаты.
Шчыра зычу ўсяго най-лепійага.
Агульнае прывітаньне.
Пішэце, каліласка, пры наяве часу і ахвоты.
3 пашанай да Вас
Ваш
П.С. Дасылаю копію майго ліста да мянчаніна Н. Кантаровіча, зь якім ужо колькі год маю сталае ліставаньне. Мне здаецца, што мы мусім, хоць і са
спазьненьнем, адзначыць у сваім друку сьмерць др. За-
рубавеля, які ўваходзіў у склад Беларускай Рады. Адначасна таксама маем удакладніць і ягонае імя, бо ў нашых выданьнях („Замежная Бе-ларусь“, Прага, 1926 г.) ён згадваецца якЗарубавень, а не пад сваім вя-домым біблейным па свайму паходжаньню псэўдонімам — Заруба-
вель.
Яшчэраз усяго добрага.
П.П.С. Зноў пра ліст da Н. Кантаровіча. А ўсё ж „Што скла-даць...“ Уладзімера Дубоўкі, напісанае ім у 1925 г. ды зьмешчанае ў зборніку „Трысьцё“ (Менск, 1925), непараўнальна мацнейшае, чымяно ж пад „Што складаць пра каханьне вершы“ (Ул. Дубоўка. Выбраныя творы. Tom I. Менск, 1965 г.). Ня можна ў старасьці перапрацоўваць творы, напісаныя за часы юнацтва.
3	П.С. — бадай альгебра. Спадзяюся, што ў каляндарыку беларус-кае сэкцыі Радыё Свабода ўжо знайшло адбітак Вяліскае паўстань-не, 50-я ўгодкі якога прыпадаюць на сёлеташні лістапад.
іо6
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта
19.11.71 г.
Саўт-Рывэр
Глыбокапаважаны Спадар Доктар Запруднік!
Вельмі ўдзячны за ветліва дасланыя Вамі №7 і 8 „Беларусі“ за 1971 г.,як і №8 і 9 „Полымя“ заі 971 г.
Дзякую таксама за сталую дасылку „ксерогс“, як і за ласкавую прапанову аб супрацоўніцтве ў чарговым №„Запісаў“.
Стакроць даруйце, што злоўжываю Вашым абмежаваным ча-сам, а тым болей, калі ёсьць выйсьце з гэтага прыкрага становішча. Прынамсі, мой добры знаёмы Пасол Стагановіч ужо год як выпісаў сабе патрэбную пэрыядычную літаратуру беспасярэдне з „Канты-нэнтаў“ ды больш-менш акуратна атрымлівае яе. I хоць ён безмало-га на 20 год старэйшы ад мяне, але, відаць, не хварэе на маю прыха-маць — не дажыву да канца таго году, на які падпісаўся. Дык веліка-душна прабачце за клопаты, якія Вам спрычыняю.
3 навінаў маіххіба заслугоўвае ўвагі тая, што замовіў Кардові-чу два помкікі на тутэйшым могільніку з надпісамі: „Матушка Еў-дакія Стукаліч з Надзьвіньня 1877—1971 Хай будзе воля Твая“ і „Стукаліч Юрка Віцьбіч 1905 — Ганна 1900 — „О, Беларусь, мая шыпшына“.
Сваякоў у нас тут няма, а таму мусім яшчэ пры жыцьці пас-тавіць сабе „нерукотворные памятнйкй“, каб па сьмерці мазоліць вочы тым суродзічам, якія наведваюць могільнік.
А тымчасам, дзякуй Богу, нішто яшчэ працуецца. На маім твор-чым „варштаце“ (ну хіба не „інжынэр чалавечых душаў“?) досыць працы. Дарэчы, хоць мой калега па „сіянісцкай“лінй189 стала ды без усякіх зьменаў друкуе мае творы, але дужа сумняваюся, каб зьмясьціў тое, копію чаго цяпер Вам для ветлівага азнаямленьня дасылаю.
Дзякую. Прабачце за клопаты.
Шчыра зычу ўсяго найлепшага.
Прывітаньні Cn.Cn. Каханоўскай іАдамовічу.
He забывайце.
3	пашанай да Вас
Ваш
П.С. Зьбянтэжыла мяне ў добрым увогуле артыкуле Рамана Ша-рупіча „2-гі том БелСЭ пра беларускую мову“ („Беларус“, №175) на-
189 Маецца на ўвазе М. Вэйнбаўм.
107
Лявон Юрэвіч
ступнае: „аўтар павінен быў бы дадаць яшчэ й паўдзённыя раёны Калінінскай вобласьці — Себескі, Вяліскі, Нявельскі і іншыя паветы былой Віцебскай губэрні“.Перадусім, акрамягэ-тых трох паветаў іншых беларускіх Віцебскай губэрні, што не ўвайшлі ў БССР, і няма. Потым, належаць яны цяпер: Вяліскіраён — да Смаленскае вобласьці РСФСР, Себескі — да Пскоўскае вобласьці РСФСР, Нявельскі — да Пскоўскае вобласыў РСФСР. Хіба паўсталі якія-небудзь зьмены — ня ведаю, але, паводля „Краткой географйчес-кой энцйклопедйй“ (1962 г.), як і некаторых іншых пазьнейшых кры-ніцаў, ёсьць нібы гэтак, як вышэй адзначыў.
Яшчэраз усяго добрага.
Копія
04.07.71 г.
Саўт-Рывэр
Глыбокапаважаны Спадар Бурбель!'90
Дасылаю адначасна 89 і апоійні мой скрыпт: „Боль муроў Дуко-ры“з сэрыі „Наша спадчына прамаўляе“.Дазвольце адначасна пазна-ёміць Вас з тымі прычынамі, якія прымусілі мяне спакінуць маё да-лейшае супрацоўніцтва ў Радыё Свабода, хоць мая сэрыя, паводле майго пляну, ня вычарпаная й на 50%.
Працу над скрыптамі, што падаваліся ў эфір як мастацкія нары-сы, я распачаў яшчэ ў лістападзе 1969 году пасьля настойлівае просьбы Сп. Масея Сяднёва, прычым чамусьці адразу займеў для іх аж двохрэдактароў — Сп. Праф. Антона Адамовіча й Сп. Сяднёва. Зусім нечакана для сябе, працуючы ўжо над 88-м сваім чарговым скрып-там,яраптамдаведаўсязьлістаСп. Сяднёва ад 11.06.71 г., штомае скрыпты як па зьместу, гэтак і па форме дэфэктныя, а таму спры-чыняюць яму шмат клопатаў як рэдактару. Так, як ён піша, яму даводзіцца адкідаць значную частку маіх канцовак і пісаць замест іх ceae. Mae стыль і мову ён уважае за благія. Увогуле, Сп. Сяднёў пра-панаваў мне падвучыцца пісаць скрыпты, выходзячы зь ягонае праўкі іх чорным алоўкам, якую я, маўляў, бачу на дасылаемых мне зь Мюн-хэну копіях скрыптаў.
Пачуцьцё звычайнае чалавечае годнасьці не дазволіла мнеў маім адказным лісьце да Сп. Сяднёва (копію я даслаў Сп.Др. Запрудніку)
190	Бербель — супрацоўнік радыё „Свабода“.
ю8
Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта
стацца на абарону якасьці маіх скрыптаў, спасылаючыся пры тьш на водгукі абіхз боку сваіх і чужых, сяброў і ворагаў. Я ў сваім лісьце, спадзяючыся наразуменьне Сп. Сяднёвым гіроніі, толькі падзякаваў яму за шчырасьць, хай сабе й занадта спозьненую, бо ён спакінуў без адказу мае леташнія зусім карэктныя лісты да яго ад 15 ліпеня, 9 ка-стрычніка і 19 лістапада і такім чынам я згубіў зь ім яшчэ з таго часу звычайны службовы кантакт, гэтак патрэбны ў супольнай працы.Дарэчы, і копіі тых скрыптаў зь ягонай праўкай я атрымаў ад яго за 20 месяцаўменш за палову. Аднакусёгэта, бадай, другараднае ў параўнаньні з наступным.
Я вызнаю права рэдактара на тое, каб у выпадку патрэбы правіць усе скрыпты, а ў тым ліку й мае, але нічога, акрамя зьдзіўленьня, не вычуваю, калі ён, адкідаючы маё, пачынае сам замя-няць яго сваім. Гэта ўжо не рэдагаваньне, а сааўтарства, якога я ў яго або ў каго-небудзь іншага ня толькі не прасіў, але ўважаю за шкоднае для сябе як для аўтара. Мяне нават зусім ня цешыць, што БССР-аўскі слухач (а мяне там ведаюць як літаратара яшчэ з 30-х гадоў) адразу адрозьніцьмой тэкст ад чужога. Паколькі мае скрып-ты перадаюцца туды пад маім імем, я й хачу, каб яны спачатку да канцоўкі былі маймі. Ведаю, што рэдактар у праве зусім адкінуць мой скрыпт або папрасіць аўтара, каб ён перарабіў у ім тую ці іншую ягоную частку, але толькі не пісаць за яго, устаўляючы нават абраныя аўтарам цытаты з розных крыніцаў.
Свой ліст да Сп. Сяднёва я скончыў просьбаю паставіць кропку над „і“, гэта значыцца, даслаць мне афіцыйную паперку, што маё далейшае супрацоўніцтва з Радыё Свабода непажаданае з прычыны неадпаведнасьцімаіх скрыптаў патрабаваньням Рэдактара. Дагэ-туль я не атрымаў ад яго аніякага адказу і гэтае, між іншым, прад-бачыў, калі пісаў Сп. Др. Запрудніку ў сваім лісьце ад 26.06.71 г., што мой 89 скрыпт будзе апошнім.
Нічога, акрамя пашаны, я не вычуваю да Радыё Свабода як інстытуцыі, якая нясе праўду вольнага сьвету й на маю Бацькаўш-чыну, прыгнечаную камунізмам Беларусь. Таму шчыра ганаруся з таго, што мне давялося на нейкі час стацца ейным супрацоўнікам, хоць, між іншым, і не вычуваў у гэтым асаблівае матар’яльнае пат-рэбы. Карыстаюся таксама зручным выпадкам, каб выказаць сваю шчырую ўдзячнасьць Сп. Др. Я. Запрудніку іі СпадарыніЯніне Каха-ноўскай, ад якіх атрымліваў сталую й добрую дапамогу. Прашу таксама не заглядацца на гэты мой ліст як на нейкую скаргу ці,
109
Лявон Юрэвіч
крый Божа, данос на Спадара Рэдактара Масея Сяднёва — нутра-ныя справы Радыё Свабода, узаемаадносіны паміж белсэкцыямі ў Нью-Ёрку й Мюнхэнемяне не датычуць — проста я асабіста больш не хачу залежаць ад Сп. Сяднёва як Рэдактара. Таму мой адыход будзе карысным як для яго, гэтак і для мяне. Уважаю толькі за пат-рэбнае дадаць, што хоць мне гэтага й ня хочацца, аднак, калі зойдзе ў гэтым патрэба, я вымушаны буду праз друк пазнаёміць беларус-кую палітычную эміграцыю з тымі прычынамі, якія прымусілі мяне адмовіцца ад далейшае працы ў беларускай сэкцыі Радыё Свабода.
Дзякую!
Шчыра зычу ўсяго найлепшага.
3 пашанай да Вас
П.С. На жаль, я дагэтуль ня ведаю, да каго мушу адрысавацца з гэтым лістом — да Вас або да Сп. Геруса19' ці да Вас абодвух. Калі ня толькі да Вас, але й да Сп. Геруса, дык прашу ў яго прабачэньня й прашу Вас — паколькі мой ліст ёсьць афіцыйны, а не прыватны, паз-наёміць яго зь ягоным зьместам, даслаўшы копію.
Прабачце за клопаты.
Яшчэраз усяго добрага.
191	Дараднік беларускай і ўкраінскай сэкцыяў радыё „Свабода“.
Тэма нумару: эпісталярыі
Натальля Гардзіенка
Менск
ЛІСТЫ 3 ЧАСУ СТРАЧАНЫХ НАДЗЕЯЎ: АНТОН АДАМОВІЧ
ДА НАТАЛЬЛІ АРСЕНЬНЕВАЙ
Пра вайну ў беларускай літаратуры й гісторыі напісалі багата. Не-калі своеасаблівым адкрыцьцём, новым поглядам на яе й чалавечыя адносіны ў ваенны час сталі творы Васіля Быкава. Але гэта былі сюжэ-ты „з савецкага боку“. Новыя, не-гераічныя, рэальныя ў сваіх чалаве-чых пачуцьцях і трагічных сытуацыях асобы ўягонай творчасьці былі ўсё ж „нашыя“, савецкія.
Іншую гісторыю вайны на беларускай тэрыторыі, заснаваную на падзеях „па той бок“ ідэалягічнай мяжы, пазьней паказаў Юры Туро-нак. Бадай, менавіта пад уплывам ягонай „Беларусі пад нямецкай аку-пацыяй“ айчынныя ваенныя гісторыкі сталі найбольш актыўна зьвяр-тацца да праблемы „калябарацыі“: нехта — каб давесьці „няправіль-насьць“ асноўнай канцэпцыі „польскага гісторыка“, іншыя — каб пад-трымаць, працягнуць. Зь меркаваньнем Юрыя Туронка, што каляба-рантам можна называць толькі тых, хто супрацоўнічае з акупацыйным рэжымам на шкоду сваёй нацыянальнай дзяржаве, пагаджаюцца ня ўсе. Да публіцыстаў, літаратараў, мастакоў, што ў часы нямецкай аку-пацыі працавалі ва ўстановах культуры ў Беларусі, у грамадзкай думцы трывала прыстала азначэньне „калябарант“, „здраднік“. Арсеньнева, Тумаш, Шчаглоў, Адамовіч, Станкевіч... дзясяткі дзеячаўяк бы „заплям-леных“ супрацаю з акупантам на сёньня ня моіуць знайсьці адэкватнай ацэнкі сваёй творчасьці ў мэтрапольных навукоўцаў. He апошнюю ролю ў гэтым, відаць, грала й тое, што ўласныя сьведчаньні тых дзеячаў пра жыцьцё ваеннага часу дайшлі да нас толькі ў выглядзе ўспамінаў, напіса-ных пазьней. I таму ўяўным калябарантам заўсёды можна закінуць няш-чырасьць, жаданьне апраўдаць сябе і г. д. Такіх закідаў і ахвотных іх зрабіць заўсёды было даволі. Дакумэнтаў жа з часоў вайны, тагачаснага
111
Натальля ГАРДЗІЕНКА
ліставаньня, паводле якога маг-чыма было б убачыць, чым на-самрэч жылі тыя людзі, якімі праблемамі й надзеямі, як ацэньвалі сябе й сучасныя па-дзеі, заўсёды бракавала.
Захаваныя ў архівах БІНіМу лісты Антона Адамовіча да На-тальлі Арсеньневай якраз і зьяў-ляюцца тымі важнымі матэрыя-ламі-сьведчаньнямі пра жыць-цё й памкненьні прадстаўнікоў інтэлігенцыі ў час вайны. Шас-наццаць лістоў, напісаных у пэ-рыяд з 14 сакавіка 1944 г. да 2 студзеня 1945 г. ахопліваюць, бадай, самы драматычны пэры-яд для беларускага руху ваенна-га часу — своеасаблівы „пэрыяд страты надзеяў“. Магчыма ме-навіта таму згаданыя эпісталя-
рыі ўяўляюць сабою надзвычайную каштоўнасьць.
Напэўна, няма патрэбы падрабязна спыняцца на даваенных біяг-рафіях Антона Адамовіча й Натальлі Арсеньневай. Інфармацыю пра іх лёгка знайсьці ў адпаведных выданьнях. Найбольш істотна, што на момант пачатку зьмешчанага далей ліставаньня гэта былі асобы, якія ўжо зрабілі сабе імя ў беларускім культурным кантэксьце, асобы з шэ-рагу беларускай інтэлектуальнай эліты, што ў свой час пацярпелі ад савецкай улады, а таму праца ў беларускім выдавецтве ў акупаваным Менску была іх натуральным сьвядомым выбарам.
У верасьні 1943 г. Антон Адамовіч быў вымушаны зьехаць зь Мен-ску і ўладкавацца на працу ў невялікім нямецкім гарадку Фрэйбурзе недалёка ад Бэрліну. Гэтую працу, паводле сьведчаньняў самога былога працаўніка „Беларускай газэты“, складана назваць вельмі прэстыжнай, уплывовай: асноўны яе зьмест — пераклады. I сам Адамовіч ня мог ус-прымаць яе як нейкае падвышэньне па кар’ернай лесьвіцы, бо зьяж-джаў зь Менску вымушана. Прынята лічыць, што прычынаю ад’езду стала знойдзеная ўягоным стале міна, аднак у сваёй аўтабіяграфіі, што захоўваецца ў архіве БІНіМу, Адамовіч згадваў: „У1943 г., пасьля выд-
112
Лісты з часу страчаных надзеяў: АнтонАдамовіч да Натальлі Арсеньневай
рукаваньня мною ў „Беларускае Газэце“ тэксту „Беларускае Марсэ-льезы“ паэты Ю. Сяргіевіча, словы якога, ськіраваныя супраць „прыб-лудаў“ акупантаў, немцы прынялі на свой адрыс, я атрымоўваю ад нямецкіх уладаў прапанову выехаць на працу ў Нямеччыну, бо мая праца ў Менску іх „не здавальняе“. Пакуль я думаў дзень над гэтаю прапановаю, у маім стале знайшлася міна, толькі выпадкам выкры-тая адным супрацоўнікам за 20 мінут да выбуху. Пасьля такіх вы-разных „папярэджваньняў“ давялося згадзіцца на прапанову выезду ў Нямеччыну“'. Такім чынам, і зь лістоў гэта выразна відаць, Антон Адамовіч зьехаў у Нямеччыну яшчэ й моцна пакрыўджаны на менскае нямецкае й беларускае кіраўніцтва, незадаволенае ягонай працаю й ім самім. Пра гэта, між іншага, піша й Арсеньнева ў сваім ,Аўтабіяграфі-чным нарысе“2.
Знаходзячыся ў Нямеччыне, Антон Адамовіч, паводле ягоных улас-ных словаў, меў даволі шырокае ліставаньне (17 адрасатаў), аднак са-мыя даўгія й шчырыя лісты ён пісаў менавіта Натальлі Арсеньневай. Пісаў ёй шмат, пісаў часам па некалькі дзён адзін ліст. Чаму? За часы працы ў рэдакцыі ў Менску абое адчулі блізкасьць сваіх творчых і ча-лавечых памкненьняў і пачуцьцяў, але ня толькі... Ужо самыя першыя лісты адкрываюць таямніцу асаблівага стаўленьня Антона Адамовіча да паэткі — ён быў закаханы ў яе яшчэ з маладых гадоў... Пачуцьцё юнацкай закаханасьці перарасло з часам у вялікую павагу, у адчуваньне духоўнага сваяцтва, роднасьці творцаў... I разам з тым праявы сапраў-днага каханьня ў часе супольнай працы ў Менску заціскаліся, ня мелі магчымасьці для разьвіцьця, аб чым дзеяч, здаецца, шчыра пашкада-ваў, апынуўшыся ў Нямеччыне.
Натальля Арсеньнева — на той час саракагадовая кабета з працяг-лым досьведам шлюбнага жыцьця. Мала вядома, як яна ставілася да маладзейшага за яе, 34-гадовага Антона Адамовіча. У яе аўтабіяграфіі ёсьць згадкі пра знаёмства ды працу ў рэдакцыі „Беларускай газэты“, калі яна „баялася Адамовіча. Ен, як некалі Гарэцкі, здаваўся мне не-чым вышэйшым, нейкім жыхаромАлімпу, ці што“3.
1 Цалкам тэкст аўтабіяграфіі Адамовіча можна знайсьці тут: http://vidy1nus.Iivejournal.com/1441o.html.
2 Арсеньнева пісала: „Ухуткім часе пасля здарэння зь мінай сп. Адамовіча выслалі на працу ў Нямеччыну. Відаць, ён пачаў рабіцца невыгодным аку-пантам“ (Арсеньнева, Натальля. Аўтабіяграфічны нарыс // Юрэвіч, Ля-вон. Беларуская мэмуарыстыка на эміграцыі. Нью Ёрк, 1999. С. 240—241).
3 Арсеньнева, Натальля. Аўтабіяграфічны нарыс... С. 486.
113
Натальля ГАРДЗІЕНКА
Вокладка й тытульны ліст зборніка паэзіі Натальлі Арсеньневай „Сягоньня“
Асобнік Антона Адамовіча з пэрсанальным прысьвячэньнем
Крыху болып пра адносіны Натальлі Арсеньневай да свайго рэдак-тара можа засьведчыць дарчы надпіс на яе паэтычным зборніку „Ся-гоньня“, што пабачыў сьвет ў траўні 1944 г. у Менску і першы ж асобнік якога быў адразу дасланы ў Фрэйбург. На тытульнай старонцы заната-вана: „Любаму сябры, на памяць аб супольна перажытых, у благім і добрым, днёх, адлюстраваных у гэтай сьціплай кнізе пад назваю „Ся-гоньня“. Аўтар. Абы давялося яшчэ перажыць іх нам побач шмат, стрэціцца і цешыцца, і працаваць разам. Н. Арсеньнева. Менск 5 траўня 1944 г. “4.
Пажаданьні Арсеньневай спраўдзіліся, яны сапраўды сустрэліся ў хуткім часе, але ня ў Менску, а ў Бэрліне, і бачыліся далей даволі час-та. Ці не адна з такіх сустрэчаў нарадзіла наступны, здаецца, не зусім тыповы для паэткі, верш?
Забудземся
У ночвах завулкаў вечар марознай імглы намясіў...
4 Асобнік зборніка з надпісам захоўваецца ў архіве БІНіМу.
114
Лісты з часу страчаных надзеяў: АнтонАдамовіч да НатальліАрсеньневай
Цалуе ў твар мяне вецер, згарнуўшы набок валасы. Прыемны мне сьмелы дотык ягоных сьцюдзёных губ.
Хай будзе, што будзе, потым — дап’ём наш п’яны багун!
Забудземся хоць на ймгненьне, што сочыць, як той ганчак, сьмерць нашы сьляды і сьцені, што йімат хто — ужо зачах, што трэба ісьці наперад, хоць сяньня і гэным — ноч, празь сілу, бяз смаку й меры крывавае піць віно...
У ночвах завулкаў вечар марознай імглы намясіў... Да рукмаіх туліцца вецер, згартае набок валасы.
Абвій жа мне шыю, варта даткнуць маіх цёплых губ. Хай будзе, што будзе заўтра, — дап’ём наш п’яны багун!
1945, Бэрлін
У той жорсткі ваенны „час страчаных надзеяў“ некаторыя жаданьні ўсё ж спраўджваліся: людзі разьвітваліся й сустракаліся, кахалі й нена-відзелі, крыўдавалі й прабачалі, і галоўнае — жылі. I ўсё гэта выдатна адчуваецца ў лістах.
Зь лістоў Антона Адамовіча відаць, што ягоныя адносіны да па-эткі — гэта вельмі блізкае сяброўства, сяброўства на мяжы закаха-насьці. Магчыма, абвастрэньню пачуцьцяў паспрыялі абставіны ваен-най няпэўнасьці ды само па сабе расстаньне дзьвюх асобаў, якія занадта добра разумелі адна адну. I таму Адамовіч мог пісаць Арсеньневай аб-салютна пра ўсё: і пра падзеі ў Нямеччыне, і пра чуткі, што даходзілі зь іншых месцаў, і пра мінулае, і пра сучаснасьць, і пра асобаў, і пра літа-ратуру, публіцыстыку, і пра свае пляны, і надзеі, і пра бацькоў, і нават пра пакінутую ў Менску „дзяўчынку“, да якой ён меў зусім іншае, мужчынскае пачуцьцё.
115
Натальля ГАРДЗІЕНКА
Ала Федаровіч
Імя гэтай „дзяўчынкі“ ў ліста-ваньні не называецца, бо зразуме-ла, што Натальля Арсеньнева яе ве-дала. Зь іншых крыніцаў інфарма-цыі вядома, што Антон Адамовіч меў у Менску сувязь з скрыпачкай аркестру Менскага тэатру Алай Фе-даровіч. Падрабязнасьці гэтага ра-ману сёньня застаюцца невядомыя. Аднак сярод папераў Антона Ада-мовіча захаваўся адзін ягоны ліст да „дзяўчынкі“ якраз з траўня 1944 г. Рускамоўны тэкст выразна адлюстроўвае характар дачынень-няў дзьвюх асобаў.
„Дорогая, хорошаяАллочка!
Простйте, что тгшу так мало u на таком клочке, но тороп-
люсь, чтобы йспользовать оказйю. Вашй оба тісьмеца получйл, Вам тоже послал, получйте, еслй еіце не получйлй. Сейчас я только хочу предложйть Вам йспользовать эту же, вполне надежную оказйю, йбо с этйм человеком Вы можете послать все, что только можно доверйть бумаге — даже то, чего почте нельзя доверйть. Нз Вашнх пйсем я догадываюсь (может быть, ошйбочно), что у Вас есть на душе что-то такое, чем Вам хотелось бы поделнться co мною, но чего почте нельзя доверйть. По-прежнему усйленно стараюсь прй-ехать й увйдеться с Вамй, но малая надежда. Онй не хотят пустйть меня в Мйнск даже на час, боятся моего контакта с друзьямй, остав-шймйся там. Так что прйехать можно будет только йлй буквально вырвав у нйхразрешенйе, йлй нелегально даже от нйх. Оба этй выхо-да не совсем невозможны, но почтй. Буду усйленно действовать в обойх направленнях, й может быть...
Аллочка, й мне очень скверно на душе, й я мог бы сказать о себе — не знаю, жйву йлй не жйву. Но знаю — жйть надо, надо держаться! Н Вам тоже!
Пока должен кончйть. Пйшйте, мйлая, хорошая, любймаяАллочка! Всегда ВашАнт...
13.05.44“
116
Лісты з часу страчаных надзеяў: Антон Адамовіч да НатальліАрсеньневай
У лістах да Натальлі Арсеньневай Адамовіч час ад часу зьвяртаўся да тэмы пакінутай у Менску „дзяўчынкі“. Аднак зь іх вынікае, што ў закаханых было больш адрознага, як супольнага: розьніца ва ўзросьце, бадай, і ў інтарэсах... Таксама варта заўважыць, і гэта цікава: Адамовіч не да канца давяраў „сваёй дзяўчынцы“. Згадка пра ўражаньне, што лісты за яе піша нехта іншы, адметная ў гэтай сытуацыі, нават нягле-дзячы на магчымыя выдаткі падазронасьці ваеннага часу... I тым ня менш, Адамовіч шчыра прызнаецца, што гісторыя з той „дзяўчынкай“, якую ён можа й сам сабе „прыдумаў“ і якая ня выехала ўлетку 1944 г. на Захад, у нечым таксама праз Адамовіча, будзе заўсёды яму балець...
Яшчэ недзе ў 1943 г. на старонках „Беларускай газэты“ быў апуб-лікаваны верш, які настроем перагукаецца з пазьнейшымі лістамі Ан-тона Адамовіча. Хоць „Верасень“ і падпісаны „В- Застрома“, можа, рэ-дактар насамрэч меў дачыненьне да гэтага твору?
Верасень
Жнівень жане журбу,
Верасень — возьме верне.
— Сядзь, ля мяне пабудзь —
Знаеш, што значыць — вернасьць?
Знаеш, што значыць — туга,
Туга спавітага болю?
— Можна маніць і лгаць, Толькі — ня перад сабою. Знаеш, што значыць — маўчаць, Словам скруціўшы галовы?
— Можна здушыць і адчай, Толькі — не верасьнёвы. Знаеш — ня знает — маўчы, Дружна маўчэм абое.
— Хутка навала начы 3 тылу і з боку абойдзе. — Пойдзеш і ты, скуль прыйшла, Што табероспач і вусьціш?
— Хутка асядзе імгла, Хутка асядзе і згусьне. Жнівень жане журбу, Верасень — возьме верне, — Як там ні стань, ні будзь — Скрозь пранясу сваю вернасьць.
117
Натальля ГАРДЗІЕНКА
Няма пэўнасьці, што верш дакладна належыць Адамовічу, таксама як і немагчыма сказаць, пачуцьці да каго менавіта тут адлюстроўваюц-ца: ці да Алы Федаровіч, ці нерэалізаванае каханьне да Арсеньневай? Як складана адказаць і на пытаньне, праз каторую зь іх, або праз каго іншага, і ў паваенны час дзеяч так і не ажаніўся.
Прьі ўсім багацьці інфармацыі пра прыватнае жыцьцё Адамовіча, ягоныя лісты з Фрэйбургу каштоўныя й шмат чым іншым. Найперш, яны зьяўляюцца адлюстраваньнем жыцьця беларускіх нацыянальных колаў напярэдадні ды адразу пасьля эвакуацыі зь Менску 1944 г. Спэ-цыфічныя міжасабовыя дачыненьні, пляны, выдавецкія праекты, што рэалізоўваліся ў Менску й Бэрліне — усё гэта паўстае з пажоўклых ста-ронак, напісаных вельмі спэцыфічным почыркам. Тут можна зразу-мець, як рыхтаваўся й як успрымаўся той альманах „Узвышша“, што выйшаў у 1944 г. Цікавыя дэталі падае Адамовіч і пра рэдакцыйную кухню бэрлінскае „Раніцы“, у тым ліку пра фінансаваньне й распаўсюд газэты.
Шмат інфармацыі ў лістах і да творчай біяграфіі самога Антона Адамовіча. Тут і ягоныя рэфлексіі з „узвышэнскага“ часу, што могуць быць цікавыя гісторыкам літаратуры, і думкі адносна ўласных тэкстаў, апублікаваных ці толькі падрыхтаваных да друку, а таксама мерка-ваньні што да твораў іншых асобаў і найперш самой Натальлі Арсень-невай. Выдатны мовазнаўца, Адамовіч правіў тэксты й Ларысы Гені-юш, і Масея Сяднёва, і Ўладзімера Дудзіцкага. У лістах прапаноўваюц-ца канкрэтныя выпраўленьні да вершаў Натальлі Арсеньневай, што самі па сабе могуць зрабіцца падставаю для дасьледаваньня літарату-разнаўцамі й мовазнаўцамі.
Чалавек, на меркаваньне некаторых сучасьнікаў, „складаны“, „сварлівы“, але пры тым пры ўсім з энцыкляпэдычнымі ведамі й прын-цыповы, Антон Адамовіч шмат дае ў сваім ліставаньні характарыстык іншым дзеячам беларускай культуры таго часу. Тут можна даведацца пра ягонае стаўленьне да Хведара Ільляшэвіча, Станіслава Станкевіча, Вітаўта Тумаша, Кастуся Езавітава, Юркі Віцьбіча, Масея Сяднёва й іншых. I ацэнкі ягоныя часам вострыя, непрыемныя, можна нават ска-заць злыя. Але гэта погляд як бы знутры тагачаснага беларускага „ба-монду“, погляд чалавека заангажаванага і таго, які меў права ды не баяўся „судзіць“ іншых, бо гэтаксама ж быў „суджаны“ ў адказ.
Нягледзячы на выразнае адчуваньне таго стану адзіноты, у якім апынуўся Антон Адамовіч у Нямеччыне, у лістах магчыма заўважыць і зародкі тае ідэі місійнасьці беларускай паваеннай эміграцыі, якая 118
Лісты з часу страчаных надзеяў: Антон Адамовіч да Натальлі Арсеньневай сфармулявалася больш выразна пазьней, ужо пасьля вайны. Ідэя пра-цы дзеля Бацькаўшчыны, на карысьць беларускай культуры, нацыя-нальнага разьвіцьця нават за мяжой, нават зь Нямеччыны (а пазьней і з-за акіяну) — тое, што палягае ў аснове сьветапогляду Адамовіча. Магчыма, ён не зусім пасьлядоўны ў сваім стаўленьні да немцаў. Ён крыўдзіцца на дзеяньні канкрэтных асобаў, таго ж славутага менскага „цэнзара“ Ёжэфа Сівіцы, але дзякуе за добрыя адносіны да сябе з боку фрэйбурскага кіраўніцтва, наракае на няўважлівасьць да беларускіх „остаў“ і адначасова сьцьвярджае, што толькі зь немцамі ў беларусаў можа нешта атрымацца ў будучыні. Наагул, лісты Антона Адамовіча адметныя тымі жывымі пачуцьцямі, што ў іх выказваюцца, той надзе-яй да канца, што Менск ня будзе зноў аддадзены Саветам, што ў другой палове 1944 г. вайна яшчэ можа павярнуць у іншы бок і ён зможа зноў вярнуцца ў Менск. Надзеі, надзеі, надзеі... Шмат надзеяў... страчаных надзеяў...
На старонках лістоў паўстаюць яскравыя малюнкі жыцьця Нямеч-чыны часоў вайны. 3 аднаго боку, Адамовіч хваліць нямецкія чыгункі й іх добрую працу, плянуе на вакацыях зрабіць падарожжа па краіне. Зь іншага, неад’емнай часткай жыцьця сталі рэгулярныя налёты й бам-бардаваньні. Аўтар рэгулярна бачыць зруйнаваны Бэрлін і галечу там-тэйшых жыхароў. 3 вуснаў чалавека, які па колькі разоў на дзень мог праседжваць гадзіны ў бамбасховішчы, выглядаюць зусім зразумелымі спадзяваньні на тое, што нехта за гэта мусіць заплаціць, няхай нават дзякуючы распрацоўцы новай нямецкай зброі.
Акрамя Адамовіча-творцы, у часы выпрабаваньняў аўтар ліста-ваньня паўстае яшчэ й як клапатлівы сын. Лісты вясны 1944 г. поўныя просьбамі да Натальлі Арсеньневай не забывацца на ягоных бацькоў, не хваляваць іх аповедамі пра ягонае рэальнае жыцьцё ў Нямеччыне, і ня кінуць іх пры неабходнасьці эвакуацыі ў будучыні. Другая палова 1944 г., калі лісты ідуць ужо не зь Нямеччыны ў Менск, а толькі ў межах самой Нямеччыны (бо і Арсеньнева апынулася тут), адзначаная апове-дамі Адамовіча пра спробы ўладкаваньня бацькоў ужо ў адным зь ім горадзе. I тут таксама зьяўляюцца цікавыя малюнкі побыту беларускіх уцекачоў часоў вайны.
Пра гэтыя ваенныя лісты Антона Адамовіча можна шмат разва-жаць. Яны поўныя цікавых дэталяў, апісаньняў, адносінаў. У іх адчува-ецца смак таго часу, часу складанага й няпэўнага, калі чалавечае жыцьцё ацэньвалася па-іншаму... У гэтых лістах „з таго боку“, як некалі ў працах Юрыя Туронка, выразна паўстае зусім іншая вайна — вайна й
119
Натальля ГАРДЗІЕНКА
Беларусь вачыма інтэлігента, які мае яскравую ўласную пазыцыю, які нязгодны на кампрамісы ні са „сваімі“, ні з „чужымі“.
Эпісталярыі Антона Адамовіча, адметныя сваім стылем і мовай, якая, між іншага, можа быць вельмі цікавай для мовазнаўцаў, як і яго-ныя моўныя заўвагі скрозь па тэкстах, — выдатныя сьведчаньні свайго часу. Гэта таксама й дакумэнты, што шмат дадаюць да разуменьня са-мога дзеяча, ягонага сьветапогляду, гісторыі ягонага жыцьця. Калі грунтавацца на ідэі перадвызначанасьці, дык, відаць, дзеля чагосьці было надзвычай важна й патрэбна, каб менавіта гэтыя лісты Антона Адамовіча захаваліся й зараз былі апублікаваныя. Можа, яны стануць нагодаю, для больш пільнай увагі ня толькі да ягонай творчасьці, але й да жыцьця, і мы некалі дачакаемся паўнавартаснай біяграфіі гэтага не-ардынарнага чалавека.
120
Тэма нумару: эпісталярыі
Антон Адамовіч
ЛІСТЫ ДА НАТАЛЬЛІ АРСЕНЬНЕВАЙ 1944—1945 ГГ.
Даражэнькая сяброўка!
Нарэшце!
Гэтыя дні так багатыя для мяне на радасьці. На лісты — як мех прадраўся. Першы прыйшоў ад Вас, пісаны пасьля атрыманьня пісулькі праз Саўчука1. А тады — два Вашыя разам (што праз Спадара Наўчонага-Касульнага2 і зь Вільні), перасланыя з „Раніцы“3. Адначас-на прыйшлі лісты ад Саўчука, з дому, ад Глебчыхі4 з Кенігсбэргу, яшчэ ад некага — самі ведаеце ад каго... Адным словам — цэлае багацьце, адным словам — Жыве Беларусь — жыву й я!
Вашыя лісты былі найчаканейшымі й аказаліся найцікавейшымі. Значыцца, з высланых Вамі лістоў, аб якіх пішаце, не дайшоў толькі той, што праз прапагандыстага-Каткавічанку5. Ну, ён мусіць і ляснуў. I дужа шкода, што ці ня ляснулі і мае, пасыланыя Вам — і „Каханы го-рад“, і іншае. I ці ні ёсьць навет між гэтым сувязь. Бо, апрача прыем-
1 Сяргей Саўчук, беларускі дзеяч у Бэрліне падчас вайны, актор.
2 Маецца наўвазе Янка Станкевіч (1891—1976).
3 „Раніца“ выдавалася ў Бэрліне з з сьнежня 1939-га да 21 сакавіка 1945 г. У розны час яе рэдагавалі Фабіян Акінчыц, ВітаўтТумаш, Мікола Шкялёнак, Станіслаў Грынкевіч-малодіпы. Пэрыядычнасьць звычайна раз на ты-дзень. Наклад — да 12 тыс. асобнікаў, выйшла 233 нумары, распаўсюджва-лася пераважна на тэрыторыі Нямеччыны, Польшчы, Чэхіі, Прыбалтыкі, у Беларусь паступала ў абмежаванай колькасьці.
4 Ідзецца пра Ніну Глебку, жонку Петруся Глебкі, якая падчас нямецкай аку-пацыі працавала на радыё ў Менску, а не паехала ў эвакуацыю з мужам. Пасьля вайны пазьбегла рэпрэсіяў, бо, паводле адной з вэрсіяў, у акупава-ным Менску яна засталася на заданьне партызанаў.
5 Маецца на ўвазе адна зь сясьцёр Катковіч — ці Анеля, што працавала перак-ладніцай, ці Вераніка — намесьніца кіраўнічкі СБМ Надзеі Абрамавай на Менскую акругу.
121
АнтонАДАМОВІЧ
насьцяў, меў гэтымі самымі днямі й невялікую непрыемнасьць. Вык-лікала мяне маё начальства і паказала паперку, у якой зь Менску пішуць, быццам я жаліўся некаму ў Менск, што ў мяне няма работы тут. Да гэтага Бэрлінскае начальства прапануе ці „нагрузіць“ мяне работай на месцы ці перадаць у Бэрлін т. зв. „Вінэце“6, дзе для мяне працы знойдзецца. Але начальства маё вельмі сымпатычнае, мы зь ім паразу-меліся добра, і ўсё застанецца па-старому (праўда, гэта не пашкодзіла яму падкінуць мне работкі на месцы, так што й гэты ліст пішу дома, a раней пісаў бы ўустанове. Ну, але гэта яшчэ дарма, зусім ня страшна).
Значыцца, у Менску нехта чытаў лісты і хутчэй за ўсё — нашыя з Вамі, бо я ж пісаў Вам, што для мяне тут не было зусім работы, якая б спэцыяльна клікала мяне сюды зь Менску, як гэта там малявалі (дый цяпер яе няма і пры ўсякіх абставінах быць ня можа). Думаю, што гэтае сьвінства круціцца нейдзе каля Сівіцы7, магчыма, каля Шрэтэра8, а мо нейдзе і каля мілейшае Каткавічанкі — мы ж ведаем яе крыху такія нахілы да, можа й міжвольнага, удаваньня нас перад ейнымі сымпаты-камі (успомніце раней Ермачэнку, ну, пэўне ж, д-р Рыхель9 і той самы Шрэтар, якога яна дужа шануе як свайго апекуна). Ці ні ў Сівіцы рукі трапіў і „Каханы горад“, і тады — яму канцы. Там у першым жа разьдзе-ле ёсьць крыху яго самога й пад даволі празрыстай мянушкай („Макры-ца“), далей ёсьць і ягоныя пратэжэ — Калубовіч10, Кіпель11 і таксама
6 „Вінэта“, арганізацыя пры Міністэрстве ўсходніх акупаваных тэрыторыяў і Імпэрскім міністэрстве прапаганды. Была таксама і асобная беларуская рэдакцыя. У складзе „Вінэты“ ў розны час працавалі Вінцэнт Гадлеўскі, Ян Пятроўскі, Андрэй Бароўскі, Юльляна Дубейкаўская-Мэнке, Мікола Бай-коў, Валянціна Жукоўская.
7 Ежэф Сівіца, сылескі немец, які з кастрычніка 1941 г. узначальваў Школь-ны інспэктарат у Генэральным камісарыяце Беларусі, а з кастрычніка 1942 г. таксама кіраваў Выдавецтвам школьных падручнікаў і літаратуры для моладзі ды фактычна выконваў функцыю цэнзара друкаваных кніг.
8 Ганс-Еган Шрэтэр, кіраўнік аддзелу прэсы пры Генэральным камісары-яце Беларусі.
9 Альбэрт Рыхэль, службовец нямецкай цывільнай адміністрацыі ў Мен-ску. Загінуў вясной 1945 г. у баях пад Бэрлінам.
ш Аўген Калубовіч (1912—1987) утой час бьгў працаўніком Выдавецтва школь-ных падручнікаў і літаратуры для моладзі, у 1944 г. узначальваў Беларус-кае культурнае згуртаваньне.
11 Яўхім Кіпель з другой паловы 1942 г. працаваў у навуковым аддзеле Школь-нага інспэктарату, затым рэдагаваў газэту „Голас вёскі“.
122
Лісты da Натальлі Арсеньневай 1944—1945 гг.
Антон Адамовіч
празрыста (Лабуніч, Кіпець). Сьвінства, асабліва падобнае да Сівіцы — наваліць мяне працай так, каб для Менску нічога ня мог пісаць, каб там наагул пра мяне забыліся, „па-ставілі крыжык і перайшлі да парадку дня“, як пішаце Вы пра Ізыдара12 (ці навет Ізыдараў). I яшчэ лепш — вяр-нуць мяне назад у Бэрлін, зусім пад бомбы. Якія высновы зрабіць з усяго гэтага? Першае — ліставацца найлепш праз радыё. Усе лісты мае й да мяне гэтым шляхам ідуць акуратна й куды хутчэй. Тыя зь іх, што высланыя адна-часна з „Каханым горадам“ і навет пазьней за яго, ужо дайшлі. Думаю,
што Вам, паколькі Вы працуеце на радыё, можна таксама слаць і лісты празь яго, як гэта робіць мая дзяўчынка13. Калі ж не — можна праз Саў-чука, як робяць бацькі14. Пагаварыце пра гэта з Саўчуком („радыё“ — я разумею, пэўна ж, як пошту радыёстанцыі, а не самое радыё-хвалі). Пішэце, пэўна ж, на просты адрыс (Freyburg a.d. Unstrut — на канцы t, а Вы напісалі г). Мая асьцярожнасьць зь ім — ня мой асабісты вынаход, а намаганьні Стася Грынкевіча15 й Караленкі16, часткава й Саўчука. Але цяпер я наважыў іх ня слухацца, хоць ім не кажу гэтага, патаемна ад іх раблю. На гэты адрыс можна было б і „Беларускую газэту“ слаць. Як хацелася б мець яе ад ад’езду ці хоць ад новага году (за ўвесь час даво-
12 Верагодна, маецце на ўвазе Ізыдар Плашчынскі (на эміграцыі Язэп Гут-коўскі, 1908—1986).
13 Маецца на ўвазе скрыпачка аркестру Менскага тэатру Ала Федаровіч, у якую Адамовіч быў закаханы.
14 Бацькі Антона Адамовіча: айчым Аляксандар Івашкевіч (1881—1968) і маці Паліна Івашкевіч (1874—1959) да канца чэрвеня 1944 г. заставаліся ў Мен-ску.
15 Станіслаў Грынкевіч (1913—1966) быў сакратаром Беларускага камітэту Самапомачы ў Бэрліне, у 1943 г. узначальваў яе бэрлінскі філіял. Увосень 1943 г. быў зьмеіпчаны з пасады. Ад 3 студзеня 1944 г. да канца жніўня 1944 г. — рэдактар бэрлінскай газзэты „Раніцы“. У1943—1944 гг. таксама рэдагаваў газэту „Беларускі работнік“.
16 Мікола Караленка, журналіст, рэдактар менскай газэты „Голас вёскі“.
123
Антон АДАМОВІЧ
дзілася бачыць усяго два-тры нумары яе). Хацелася б таксама мець і іншыя выданьні, кажны беларускі радок тут бязь меры дарагі мне. Але толькі, калі ласка, не перагружайце гэтым, я ведаю заўсёды ж вельмі занятога Herr Kuschel’a — малодшага17.
Другое. Усе рукапісы, пасланыя Вам, за выняткам „Каханага гора-ду“, у мяне ёсьць у дублікатах і цяпер пасылаюцца Вам разам з гэтым праз таго ж Саўчука. Рабеце зь імі, што хочаце, Вы ж цяпер, як пішэце, „рэдактар усіх газэт“. Праўда, цяпер яны часткава надрукаваліся ў „Ра-ніцы“ (адзін навет пасылаю ў вадбітках зь яе — як заўсёды, нарабілі шматпамылак, яны папраўленыя). Распараджэньнедрукавацьіху„Ра-ніцы“ было дадзенае тады, калі была страчаная ўсялякая надзея, што яны трапяць да Вас, і яны пакрысе старэлі й трацілі сьвежасьць, войст-расьць і актуальнасьць. Аднак, думаю, што ўсё гэта ня шкодзіць ім ця-пер надрукавацца і ў Менску. Гэта было б мне пажадана із шмат якіх меркаваньняў. Па-першае, „Раніца“ ў Менск масава ня йдзе, а артыку-лы маюць куды большую цікавасьць і вартасьць для Беларусі, як для беларусаў у Нямеччыне. Усе яны — рэзка антыбальшавіцкія. „Яны на беларускай зямлі“ і антыпартызанскі, можа быў бы цікавы і для „Бела-руса на варце“18, ці як там называецца той часапіс, у якім Вы, як самі пішаце, за „наймічку“ Вашага бацькі19. Нааіул дазваляю Вам друкаваць іх у якім-хаця выданьні на Беларусі (толькі, крый Божа, ня ў новасьпе-чаным „Узвышшы“: гэта быў бы яшчэ большы жах, каб яны ўздумалі там публіцыстыку друкаваць. Ну, але аб гэтым усім крыху ніжэй). He апошнія мае меркаваньні — ганарар, які маглі б атрымаць мае бацькі, якім мне перасылаць грошы адсюль цяжкавата. 3 „Раніцы“ я за іх ні капейкі не атрымаў, як і за іншыя працы і журналістычныя, і рэдактар-скія, якіх раблю для яе ці мала. Каб Вы ведалі, які ў гэтай „Раніцы“ ўва ўсім балаган, як пакутуе там бедны Караленка! Стась Грынкевіч — доб-ры хлопец, але — „gute menschen, aber schlechte Musikanten“20, як той нейкі нямецкі Шчаглоў пра сваіх аркестрантаў казаў, намагаючыся апошні раз абудзіць іх музычнае сумленьне. Адміністратар зь яго яшчэ
17 Маецца на ўвазе сын Натальлі Арсеньневай і Франца Кушаля Ўладзімер.
18 „Беларус на варце“ выдаваўся ў Менску з лістапада 1943 г. да чэрвеня 1944 г.
Быў адрасаваны жаўнерам, што служылі ў паліцыі й вайсковых фармавань-нях. Адказным за выданьне быў Франц Кушаль.
19 „Бацькам“ Натальлі Арсеньневай у лістах Адамовіч называе Франца Куша-ля.
20 „Gute menschen, aber schlechte Musikanten“ (ням.) — „Добрыя людзі, але дрэнныя музыкі“.
124
Лісты da Натальлі Арсеньневай 1944—1945 гг.
горшы, як зь мяне, так што можаце ўявіць сабе, як распусьціў усіх — ніхто нічога ня робіць, адзін Караленка (што праўда, і налёты памага-юць, але апошнім часам зь імі пацішэла). Ну, але ў мяне быў які-неякі, а Дудка, а ён сам мусіць і ў фінансавую дудку дзьмуць, і вось Карален-ка піша — на конто ўсяго іоо марак... Газэту рассылаюць у бальшыні дармовым „пачэсным“ падпішчыкам, як гэта рабілі, кажуць, беларус-кія газэты за польскіх часоў у Вільні. Ну, але мне асабіста ад „Раніцы“ і ня трэба ні капейкі — мне асабіста таго, што зарабляю, аж надта — усё роўна тут не разгонішся з грашыма, а ў маім гарадку жыцьцё зусім тан-нае, езьдзіць, як у Бэрліне, ня трэба, і ўсё таньней. Бяда толькі з баць-камі. Між іншага, лічуся тут у высокай годнасьці... перакладчыка, зь ветласьці велічаюць мяне часам „рэфэрэнтам“, але грошы атрымваю, як перакладчык (500 рм зь вялікімі вылічэньнямі, але затое — іоо з гакам марак дадатку за тое, што эвакуяваны з Бэрліну і раблю ласку жыць тут, у маленькім гарадку, у параўнальнай бясьпецы ад бомбаў). Ну, але я дужа задаволены і з грошай і, з шмат якіх меркаваньняў, — із свайго высокага тытулу. Дык, барані Божа, не кажэце нікому нічога ў Менску, каб які Сівіца не дачуўся й не пачаў зноў якія сьвінствы рабіць, а бацькі мае каб ня грызьліся, што вельмі ж я бедненькі й пакрыўджаны.
Так, яшчэ каб скончыць ізь сьвінствамі. Калі Караленка запрапана-ваў маю кандыдатуру на часапіс моладзі21, які меў і, здаецца, мае яшчэ выходзіць тут, яму сказалі, што ў Ostministerium22 супраць мяне ёсьць важкія засьцярогі, паходжаньня зь Менску (аб гэтым, здаецца, я ўжо Вам пісаў. Часапіс мае абняць такі баранаветы акіньчык Барановіч23 — ведаеце, здаецца, бачылі яго). Але гэта быўтолькі №1. Цяпер — №2. Я ўжо, здаецца, таксама пісаў Вам, што мне заказалі брашуру пра Бела-русь у гістарычным разрэзе, у сувязі з Радай. Калі я прадставіў зажада-ны імі плян, дык на яго ад шаноўнейшага д-ра Курца прыйшла да май-го начальства паперка, у якой перасьцерагалася, што я — вельмі ж
21 Ідзецца пра часопіс „Малады змагар“, які пачаў выдавацца ў траўні 1944 г. у Бэрліне і быў адрасаны працоўнай моладзі ў Нямеччыне.
22 Ostministerium — Міністэрства ўсходніх акупаваных тэрыторыяў.
23 Генрык Барановіч (1916—2002) як жаўнер польскага войска ў 1939 г. трапіў у нямецкі палон. Скончыў курс беларускіх прапагандыстаў, арганізаваны Фабіянам Акінчыцам у Вустраве. Потым сам працаваў як арганізатар і лек-тар школы прапагандыстаў. Падрыхтаваў праект Статуту СБМ. У1943 г. — супрацоўнік аддзелу моладзі ў Міністэрстве акупаваных усходніх тэрыто-рыяў. У лістападзе 1943 г. прызначаны кіраўніком Працоўнай групы СБМ у Нямеччыне.
125
Антон АДАМОВІЧ
нацыяналісты і каб як мага менш у брашуры было гэтага нацыяналіз-му, асабліва вакол гісторыі Беларусі і найбольш — 25-га сакавіка, дзе мне трэба як мага сьціснуцца, а больш расьпісваць тое, што зроблена для Беларусі цяпер. Начальства паказала мне гэтую паперку, з чаго мо-жаце бачыць ізноў ягонае сымпатычнае для мяне настаўленьне (на-агул, сваім начальствам я вельмі здаволены ў самым запраўдным і шчырым сэнсе, без усялякіх засьцярогаў). Я сказаў, што „сьціскацца“ не зьбіраюся і хай ужо яны рэжуць, як хочуць, ды гэтак і зрабіў. Цяпер брашураўжо скончаная і перапісаная мною асабіста на машынцы, што пэўне ж, заняло нямала часу пры маёй тэхніцы, але ж нічога ня зробіш, перапісаць па-беларуску тут ня было каму (дый тэхніка ў мяне крыху ўдасканалілася, хоць ціхенька, усё яшчэ адным пальцам і так яно, мусіць, і навек застанецца). Ад заўтра пачынаю расейскі пераклад, тут будзе хутчэй — буду дыктаваць адразу на машынку добрай машыніст-цы. 3 расейскага перакладу будуць рабіць нямецкі, тады — цэнзура, рэ-цэнзіі, „засьцярогі“... Адчуваю, што пакуль усё гэта пройдзе, брашура састарэе, зьнеактуаліцца, а можа й зусім адпадзе патрэба ў ёй. Зрэшты, гэткі шлях усяе працы мае шаноўнае ўстановы, і мала што выходзіць зь ейных нетраў на сьвет Божы, па дарозе старэючы й мусячы ляцець у Лету. Ну, але Бог із гэтым усім — малая шкода, а што праца ўложана — дык і самому ж прыямней было працаваць, чымся адседжваць бяз пра-цы даўгі дзень ад 8 да 6.
Вось гэткія былі „засьцярогі“ №2. A №3, самыя апошнія, я апісаў упачатку — тая інтэрвэнцыя зь Менску. Дык, ці дзіва, што ня маючы доўга ад Вас ні радка, я ўжо гатовы быў падумаць, што й на Вас якія „зась-цярогі“ падзеілі й хочаце „перайсьці нада мною да парадку дня й пас-тавіць крыжык“. Дык калі часам із майго боку была нейкая нэрвовасьць у дачыненьні да чаканых лістоў ад Вас, нараканьні, жаданьне атрымаць „адказ“ і ня пісаць самому, пакуль яго ня будзе — Вам трэба зразумець усё гэта, уявіць наагул усё маё палажэньне тут і наагул, і не крыўдаваць. Тым больш, што я цяпер так усьцешаны Вашымі лістамі, і, праўдачка ж — болей ня буду, буду і цярплівым, і добрым зусім хлопчыкам...
Некаторыя мясьціны Вашых лістоў змусілі мяне моцна задумацца. Вось тыя самыя „Ізыдары“, над якімі „беларускае грамадзянства паста-віла крыжык і перайшло да парадку дня“. Бачыце, ужо трэйці раз, зда-ецца, варочаюся да гэтага — даняло, значыцца. Галоўнае, што мяне тут даймае, гэта магчымая мая прыналежнасьць да катэгорыі „Ізыдараў“ у ваччу некаторых. Думаю, што ў Вашых хіба не, а можа? Аднак, нейкі „крыжык“ над сабою і „парадак дня“ за сабою адчуваю. Ну, калі іх ста-
126
Лісты da Натальлі Арсеньневай 1944—1945 гг.
вяць Калубовічы, Кіпелі, Чабатарэвічы24, дык уяўляю сабе, як ім хочац-ца гэтага, як быў я ім упоперак. Ды для мяне гэтыя, даруйце, халуі, — ніякае не „беларускае грамадзянства“, больш баліць, што за імі, воль-на ці міжвольна, могуць пайсьці і іншыя людзі, людзі, якіх я цаню і ўважаю за запраўднае беларускае грамадзянства. Да іх алежыце най-перш Вы і людзі, што каля Вас, каля газэты — Ваш бацька, Шкялёнак25, навет Шчаглоў26 і іншыя. Няўжо і гэтым я быў упоперак?
Што я ніколі ня быў „Ізыдарам“ у сэнсе „трусоват был Ваня бед-ный“ — гэта Вы, хіба, ведаеце, і гэта засьветчана цэлым лікам фактаў. Наадварот, у маёй натуры хутчэй тое, што называецца „перці на ра-жон“. Ці не яно ж і выперла мяне сюды? Бясспрэчна, яно, яно і ставіць мяне ўпоперак шмат каму. Ратаваньне свае скуры, чапляньне за мата-р’яльны дабрабыт — гэтым я ніколі не адзначаўся, і гэта ўсе ведаюць.
А вось вы пішаце — „нельга так баяцца“, „ісьці бальшавіком на руку“. Ну, наконт адрысу я ўжо вытлумачыў вышэй. Баяцца ж я нічо-га не баюся, але пытаньне, што значыць больш „ісьці бальшавіком на руку“ — пручыся ім проста ў пастку, каб схрумкалі адразу, ці седзячы тут і маючы магчымасьць хоць часам, а дастаць гэтых бальшавікоў са-мому й часам сёе-тое можа стварыць пазытыўнага для Беларусі?
Памятаеце, самі ж Вы пісалі ў першых лістох: „Як добра, што Вы пасьпелі выехаць27, напэўна, забілібВас, прызналіся, што мелі такое заданьне, Казлоўскі паў толькі ахвяраю28 Перад гэтым, яшчэ як я
24 Віктар Чабатарэвіч (1907—1963), у 1941—1943 гг. працаваў у Галоўным школьным інспэктарыяце, перакладчыкам пры генэральным камісарыяце.
3 сакавіка 1944 г. — кіраўнік афіцэрскіх курсаў БКА, затым — Менскай афі-цэрскай школы.
25 Мікалай Шкялёнак (1899—1946), пасьля забойства ў лістападзе 1943 г. Уладзіслава Казлоўскага — рэдактар „Беларускай газэты“, таксама са сту-дзеня 1944 г. — першы віцэ-прэзыдэнт БЦР, адзін з арганізатараў Другога Ўсебеларускага кангрэсу.
26 Мікола Шчаглоў (на эміграцыі Куліковіч, 1896—1969) у гады акупацыі пісаў музыку для менскага тэатру, быў супрацоўнікам Выдавецтва школьных падручнікаў і літаратуры для моладзі, пісаў на музычныя тэмы для „Бела-рускай ГазэтьГ й „Новага Шляху“.
27 Адамовіч выехаў зь Менску ў Бэрлін у верасьні 1943 г. Адной з прычынаў, што падштурнулі да выезду, была знойдзеная ў працоўным стале ў рэдак-цыі міна, падкладзеная савецкімі партызанамі. Адамовіч і супрацоўнікі рэдакцыі ацалелі, але быў забіты паліцэйскі, які выносіў міну.
28 Уладзіслава Казлоўскага забілі непасрэдна ў рэдакцыі „Беларускай газэты“ 13 лістапада 1943 г.
127
Антон АДАМОВІЧ
быўу Менску, Вы, наадварот, угаворвалі ня ехаць. Цяпер ізноў клічаце варочацца...
Гэты заклік варочацца ўсхваляваў мяне найбольш... Праўда, я ве-даю, што навет захацеўшы, мне ня так проста яго зьдзейсьніць. Калі я заікнуўся нядаўна навет аб звычайнай паездцы дадому ў часе Urlaub’y29 — мне станоўка далі зразумець, што мне аб гэтым няма чаго думаць пакуль. Ну, але я ўжо, пад уражаньнем Вашых лістоў, бадай гатовы быў стаць на галаву, паперці зноў на ражон і дамагчыся — ня Urlaub’y, а зусім. Аднак, учора атрымаў ад Караленкі весткі: забіты Аляхновіч30, забіта сям’я Шкялёнка на Дзісеншчыне (няведама толькі, ягоныя бацькі ці жанчыны)31, яшчэ цэлы шэраг ахвяраў... Мой пыл адразу астыг. He, варочацца мне нельга. Тым больш, што й не магу падзяліць Вашае філёзофіі: ці ня ўсё роўна, калі памерці. Па-мойму, ня ўсё роўна. У дачыненьні да сябе асабіста проста адчуваю, што ня маю права паміраць, не давёўшы да канца некаторых рэчаў, якія сталіся даўно ўжо справаю жыцьця, а ў пэўнай меры — і спадчынай дый запа-ветамі сяброў, што еамі ці памерлі, ці ў лапах сьмерці. У сьмерці такса-ма павінен быць сэнс, як і ў жыцьці. Часта прыгадваецца мне Ігнатоўскі, які зробленай самому сьмерцяй уратаваў ад ганьбы і сябе, і цэлую вя-лікую групу людзей, і адцягнуў яшчэ на колькі год станоўкае згортвань-не беларушчыны ў БССР (мінімум на тры гады) — і я пэўны, што быў сьведамы гэтага. Гэтая сьмерць мела свой вялікі сэнс і вялікую вар-тасьць. Але які сэнс у сьмерці чалавека, які сам прэцца пад кулю, доб-ра ведаючы, што ад гэтага нічога ня зьіначыцца, а калі і зьіначыцца, дык вельмі ж вельмі крышачку.
Ці праўда, што ў Менску для мяне няма небясьпекі? „Раскрытая цэнтраля мінаў“, шмат пасаджана, пацішэла. Ці надоўга? У гэтага ж цмока хутка адрастаюць адсяканыя галовы (вобраз нябожчыка Казлоў-скага). Было ж і пры мне, што „раскрывалі“, „садзілі“, „цішэла“ — на колькі дзён... Што з таго, што цяпер — не на колькі дзён, а даўжэй? Калі
29 Urlaub (ням.) — адпачынак.
30 Драматурга, рэдактара „Bielaruskaha holasa“ Франца Аляхновіча (1883— 1944) забілі ў ягонай віленскай кватэры 3 сакавіка 1944 г. Д а канца ня высь-ветлена, хто спрычыніўся да нападу — савецкія ці польскія партызаны.
31 Бацька Міколы Шкялёнка Восіп памёр, калі таму было 13 гадоў, а маці Аляксандра — у 1966 г. Брат Пятро вясной 1945 г. штурмаваў Бэрлін. Пад-рабязьней пра сям’ю Міколы Шкялёнка — у артыкуле Сяргея Чыгрына „Аляксандра Шкялёнак усё жыццё чакала сына...“ ( Народная воля. 20 сту-дзеня 2009).
128
Лісты da Натальлі Арсеньневай 1944—1945 гг.
забілі Аляхновіча ў Вільні, ці ж ня могуць забіць каго іншага ў Менску? Тое, што яго забілі ў Вільні, можа паказваць на той натуральны факт, што з пасоўваннем фронту пасоўваецца і перадфронтавая паласа, і ця-пер, відаць, ейны цэнтар перанёсься зь Менску ў Вільню. Можа, таму ў Менску часова пацішэла.
Бальшавікоў ня трэба баяцца, але нельга іх недаацэньваць, ня мо-гуць дастаць у Нямеччыне, хоць бы ў гэтым маім гарадку? Яшчэ і як могуць, цяжэй, праўда, але могуць. Цяпер я, аціраючыся крыху каля некаторых, казаў той, „крынічных“ матар’ялаў, яшчэ болып пазнаў, чымся ведаў. Дагэтуль не было так, каб бальшавікі, наважыўшы каго зьнішчыць, адступаліся ад гэтага, пакуль не давядуць да канца. I тут навет справа не ў маштабе, велічыні асобы — справа ў прынятай паста-нове. I я зусім сьведамы таго, што калі іх ня зьнішчаць, яны мяне рана ці позна зьвядуць. Мая задача — зрабіць, каб „позна“, адцягнуць. Гэта вымагае пэўнае развагі, асьцярожнасьці. Таму аб тым, каб варочацца ў Менск, пакуль ня можа быць і мовы, як бы не балела гэта, як бы не ха-целася, як бы проста — шчыра скажу — зайздросна не было на вашую ўсіхную працу там. Тым болып і апошняе: яшчэ ня ведама, ці не давя-дзецца нам спаткацца хутчэй тут, чым давялося б спаткацца ў Менску, калі б я зараз пачаў ходацца аб звароце. Я, праўда, і цяпер моцна веру, што Менск не павінен пайсьці ў разьмен і перайсьці да бальшавікоў, што ўрэшце — і можа хутка — на бальшавікоў ізноў усё павернецца, але згадзіцеся самі, што ўсё можа быць, і што магчымасьць пераходу і Мен-ску, і цэлай Беларусі ў іхныя рукі сёлета, сяньня — куды большая, чым-ся была летась, учора...
...Вы ўспомнілі Вільню, нашае падарожжа туды. Я таксама часта ўспамінаю яго. Так, няма ўжо Казлоўскага, Маракова32, ня стала цяпер і Аляхновіча. Засталіся і мы з Вамі, ці ж няпраўда? Хто ж із нас наступны?
Вы, хіба, можаце ўявіць, як уразіла мяне сьмерць Аляхновіча, Вы ж ведаеце, як я любіў яго, свайго хроснага бацьку ў беларушчыне. Ця-
32 Маецца на ўвазе Леанід Маракоў (1914—1943), настаўнік, брат пісьменьні-ка Валер’я Маракова. Быў у нямецкім палоне, уцёк. Пасьля легалізацыі працаваў у менскай адміністрацыі, займаўся аднаўленьнем разбураных гарадзкіх будынкаў. Узначальваў акруговую ўправу Беларускай народнай самапомачы. Вясной 1943 г. пасьля разгону БНС звольнены з пасады й адп-раўлены на Лідчыну. 13 чэрвеня 1943 г. разам зь Юліянам Саковічам сьмя-ротна паранены ў Васілішках акоўцамі. 27 чэрвеня 1943 г. у Менску адбылася паігіхіда па забітых. Антон Адамовіч адгукнуўся на гэтую падзею артыкулам „Паніхіда па свежых ахвярах“ (Беларуская газэта. 30 чэрвеня 1943).
129
Антон АДАМОВІЧ
пер — пасьля войстрага болю першага ўражаньня — тупы боль, і хіба можаце адчуваць яго з гэтай другой часткі майго ліста, што пішацца сяньня. Пішацца ўсё ня так, як хочацца, хаотычна, бо перад вачыма то-бо-то і ўсплывае — Аляхновіч...
Ну, але трэба пісаць. Даруйце, што ўжо мо й ня будзе патрэбанага парадку й выразнасьці.
Працу Рады сочым мы тут зь цікавасьцяй і здавальненьнем, што Астроўскі33 тым часам апраўдвае надзеі ўсіх беларусаў. Думаецца, што і апраўдае да канца. Я ўжо ці раз памыкаўся напісаць яму, але з розных меркаваньняў паўстрымліваюся. He апошнім зь іх і тое — каб гэта не здалося каму рэвэрансам ці халуйствам, чаго я цярпець не магу і ніколі ў жыцьці не дапушчаў і не дапушчу. Дый пры сяньняшніх абставінах — ці да мяне яму? Усё ж, калі будзе вам нагода — перакажэце яму маё шчырае прывітаньне і найлепшыя пажаданьні ды гатовасьць паставіц-ца пад ягоную руку, калі трэба будзе й дзе трэба будзе. Чуў ад Кара-ленкі, што яны з Шкялёнкам маюць быцьу Бэрліне, тады мне паведа-мяць хлопцы і можа ўдасца пабачыцца і пагаварыць. Між іншага, ці робіцца што, каб нашым тут зьнялі OST-ы? Казакам зьнялі, паўночным каўказцам зьнялі, а нашым, хоць і ўсякія Рады ёсьць, і мабілізацыя — тым часам нічога. Яшчэ між іншага: OST-ы пакрысе робяцца базай бальшавізму. Немцы ізноў глядзяць на гэта праз пальцы, із звыклай сваёй бясьпечнасьцю, а пасьля — хопяцца ды пачнуць касьціць напра-ва й налева. А тут ужо выразна адчуваюцца і агітацыя, і навет ячэйкі. Ёсьць і факты, аб якіх пераказваюць людзі, і нічога ня робіцца, каб выступіць супраць гэтага. А вы кажаце — у Нямеччыне не дастануць. Я выразна прадчуваю, што хутка гэта выявіцца яшчэ выразьней. Між іншага, і бальшавіцкім тэрорам рукамі гэтых остаў. Дык як важна было б, хоць частку нашых вырваць з-пад гэтага. Гэта ж, можа, значная час-тка таго, што застанецца ад нашага народу ў будучыні (ці думалі Вы калі аб тым, як мала, катастрафічна мала народу можа застацца ў нас?).
Добра, што і „Згуртаваньне“ нарэшце нарадзілася34. Там, відаць, шмат каму не хацелася даваць гэтага, проста як із горла выдзіралася.
33 Радаслаў Астроўскі (1887—1976) узначаліў БЦР у сьнежні 1943 г. і кіраваў ёй да 1976 г. Ддамовіч у лісьце мае на ўвазе першыя крокі Астроўскага на па-садзе прэзыдэнта БЦР, што шырока прапагандаваліся й рэклямаваліся ў Беларусі як новая хваля беларусізацыі.
34 Маецца на ўвазе створанае ў 1944 г. Беларускае культурнае згуртаваньне, якое ўзначальваў Аўген Калубовіч. Статут зацьвердзіў Радаслаў Астроўскім 25 лютага 1944 г.
130
Лісты da Натальлі Арсеньневай 1944—1945 гг.
Ня зусім добра, што на чале — бледная пасярэднасьць, халуй тыпу „Jawohl“, ну, але можа як удасца іншым апанаваць яго і кіраваць ім. За выняткам гэтых — на жаль, асноўных — рысаў (яшчэ сюды даходзіць і кар’ерызм ды інтрыганства, палітычная і асабліва беларуская бясхры-бетнасьць) — ён, можа й нічога чалавек. Паверце толькі, што ў гэтых ацэнках не прагаворвае нічога асабістага, толькі прадумваньне фактаў і назіраньняў.
Ну, нарэшце з Паніным разьвітваецеся! Мне дык аж цяпер ня ве-рыцца, што гэта станецца, цікава, які будзе ягоны далейшы шлях? Се-ляху35 — мае найлепшыя прывітаньні й пажаданьні. Спадзяюся, што за гэты час36 ня выявілася ў ім нічога паганага (ато неяк прывыклася, што спачатку як бы здаецца й добры чалавек, а пасьля аказваецца — кажу-чы па-гогалеўску — „свйнья в ермолке“) і ня выявіцца.
Цешыць, што „Ўсяслаў“ ідзе наперад. Праўда, аб тэмпах падрыхтоўваньня маю зь іншых крыніцаў крыху іншыя весткі, чым тыя, што даяцё Вы. Вось цытата зь ліста (пэўне ж, ведаеце, ад каго): „Шчаглоўрэпэтыруе сваю новую опэру „Ўсяслаў Чарадзей“ (у дзень па лісьціку) назначаюць у юг., пачынаюць працаваць у 11, а канчаюць у палове дванаццатай. Гора таму, хто прыходзіць да назначанага часу — замерзьне канчальна. Таксама гора і таму, хто захоча паслу-хаць гэтую рэпэтыцыю. „Усяслаў Чарадзей“ гучыць так, штомож-на вытлумачыць толькі на музыканцкай мове: „Ні адной жывой ноты“. Вось якмы цяпер працуем. Шчаглоў дырыгуе ў цьвярозым стане, што асабліва дзіўна. Відаць, ён крыху зьмяніў сваёрасьпісань-не.Але для нас усіх лепей, калі ён выпіўшы, бо тадыў яго зусім іншыя адносіны да ўсіх і настрой, хоць яму і прыходзіцца трошкі прытрым-лівацца за бар’еррукой...“
Калі мае быць выпушчаны „Ўсяслаў“? Хочацца ведаць, каб можа што даць тут у „Раніцы“ ці Вам прыслаць. Наконт наступнае опэры — пэўне ж, добра было б і „Скарыну“, а ці ня лепш і актуальней „Каліноў-скага“? Хоць і наагул мне здаецца, што з галіной гісторыі (асабліва да-лейшай) у опэры трэ было б крыху перадыхнуць, як і з фальклёрнай
35 Вячаслаў Селях (Сэлях, на эміграцыі Сэлях-Качанскі, 1885—1976) у 1943 г. быў кіраўніком аддзелу культуры й мастацтва Беларускай народнай сама-помачы. Пасьля стварэньня БЦР — кіраўнік аддзелу культуры. 3 студзеня 1944 г. — таксама сябра БЦР.
36 Вячаслаў Сэлях пераехаў у Менск толькі ў 1943 г., дагэтуль пасьля рэпрэсіяў ён жыў у Ленінградзкай вобласьці. што трапіла пад нямецкую акупацыю.
131
Антон АДАМОВІЧ
тыпу „Купальля“ ці фальклёрна-сялянскай тыпу „3 выраю“. Я ўжо, зда-ецца, казаў Вам, што хацелася б бачыць — і на часе было б у разьвіцьці мастацтва — нешта тыпу ,Дўгена Анегіна“ ці „Пікавае дамы“ — з галі-ны інтэлігенцыі, а найлепш пры гэтым — і нацыянальна-сьведамай, нацыяналістычнай інтэлігенцыі. Ну, але гэта — проста так, Вам жа відней.
Шчаглову — вялізазнае прывітаньне! А як там із маім „Рэвізорам“? Як із драмай наагул? Можа яшчэ што перакладнога ім трэ было б — я б мог тут перакладаць пакрысе між іншай працай у зацішку.
Ці ня думаеце надрукаваць „Затонуты звон“37? Па-мойму — варта было б, у тым часапісе, назваць які тут баюся (аб ім скажу ніжэй). Я б не ад таго, каб надрукаваць і „Рэвізора“ — вось Іваноўскі38 калісь перакла-даў, не надрукавалі, загінуў і сам, і пераклад яшчэ тады прапаў. Каб тут ізноў не паўтарылася.
Рады, што „Сягоньня“39 пасоўваецца і „Жоўтая восень“40 выплыла нарэшце. Тут зь ёю справа была б безнадзейная (ды яна й зусім тут зга-рэла ў Тумаша41, як я Вам, пэўна, пісаў). Тую вокладку „Драмы“ памя-таю, бачыў у Тумаша, нішто. А якая вокладка ў „Сягоньня“? Спадзяю-ся, што як выйдзе — атрымаю хутка, праўда?
Што вершаў ня пішаце — дрэнь. Хоць, мусіць, ня можа быць, каб гэта было зусім так. Будучы апошні раз (30.01) у Бэрліне, бачыў крыху Вашых у „Беларускай газэце“ — вельмі спадабаліся, мо яшчэ й таму, што даўно вершаў ня чытаў і асабліва Вашых. Уражаньне засталося добрае, хоць толькі ўражаньне, бо меў магчымасьць толькі раз хуценька прабегчы іх.
Аў „Раніцу“ — ні радка, хоць абяцаліся. Ня бойцеся, не папраўлю ні слоўца, хіба наборшчыкі з карэктарамі што сажуюць, яны тут такія.
37 „Затонуты Звон“ — п’еса (1896) ляўрэата Нобэлеўскай прэміі Гергарда Гаўптмана, якую пераклала на беларускую мову Натальля Арсеньнева.
38 Вацлаў Іваноўскі (1880—1943) у 1941—1943 гг. быў бурмістрам Менску. Вя-домы таксама як асьветнік, публіцыст, пісьменьнік, перакладнік.
34 Зборнік вершаў Натальлі Арсеньневай 1941—1943 гг. „Сягоньня“ пабачыў сьвет у траўні 1944 г. у Вільні накладам 5 тыс. асобнікаў. Адамовіч адгукнуў-ся на зборнік рэцэнзіяй у „Раніцы“ пад назвай „Беларускага слова жніво“ (Раніца. 30 ліпеня 1944).
40 „Жоўтая восень“ — зборнік вершаў 1928—1935 гг., які так і не пабачыў сьвету асобным выданьнем, а падрыхтаваныя ў яго вершы ўвайшлі ў пазь-нейшае выданьне „Між берагамі“ (1979).
41 Магчыма, маецца на ўвазе час, калі Вітаўт Тумаш быў рэдактарам „Раніцы“.
132
Лісты da Натальлі Арсеньневай 1944—1945 гг.
Нябожчык Казлоўскі казаў, што раз, калі ён быўу Вас і бацька Ваш быццам бы вельмі нападаўна „маю“ мову (ох, гэтая „мая мова“! Галоў-ны мой ражон. Ды ўжо нічога ня зробіш — буду перці на яго да канца), Вы быццам бы таксама не баранілі, а навет сказалі: „Калі ён (г. зн. я) мне паправіць, я потым ціхенька сама адвярну назад і так па-мойму будзе“. Казлоўскі, майстар выдаваць і перадаваць гаворкі, пэўна ж не хлусіў, і гэта, мусіць, так і было. Тады я колькі дзён перажываў гэта, як страшэнную непрыемнасьць для сябе з Вашага боку. Тым больш, што я ніколі ў Вашых вершах дыктатарска нічога не папраўляў, а толькі раіў Вам тое ці іншае, і Вы ж не заўсёды прыймалі, і заставалася па-вашаму. Калі ж часам праўда прыймалі „для вока“, а потым адмянялі (здаецца, гэтак бывала, я заўважаў, але думаў, што гэта ці машыністкі нядобра перадрукавалі, ці забыўшыся „адставілі“, ці наборшчыкі...) — навошта было гэтак рабіць? I сяньня ўспамінаць гэта мне вельмі непрыемна, бо гэта — адзінае, што было і засталося „кошкаю“ між нас, хоць я Вам нічо-га дагэтуль не казаў. I цяпер кажу толькі ў надзеі — а мо гэтак не было, ня так было? Ды не, ведаю. Было так, і Казлоўскі ня хлусіў, і мае на-зіраньні потым пацьвердзілі.
Хачу яшчэ сказаць нешта, што мо будзе крыху не зусім прыемным для Вас. Нядаўна Караленка прыслаў мне адзін нумар „Беларускае Га-зэты“ — той, дзе статут „Культурнага Згуртаваньня“. Я ня мог спакой-на чытаць яго дзеля шмат якіх прычынаў. Аднэй зь іх: ад мовы раней-шае „Беларускае Газэты“ — гэтае славутае „мае мовы“ — засталося ня больш як 20%. Навете тыя рэчы ў правапісе, што прыняў і Антон Лёсік42, і газэта, друкуючыся ягоным правапісам, мусіла б праводзіць (скажам, пісаць „паводля“, а не „паводле“) — і тыя пайшлі ў Лету. Што ж, да лепшага пайшло? He, кажны мовавед скажа — да жаргону. Усё тое, пра што пісала „Культура мовы“, як быццам пра цьвёрдую лінію газэты (скажам, „сільнейшы“, „адносіны“ — заміж — дальбог, не „маіх“, а народна-беларускіх і да мяне літаратурнай моваю прынятых „дужэй-шы“, „дачыненьне“) — бадай, усё гэта выкінута ў кошык. Я неяк хапіў-ся і хацеў быў Вам напісаць, паказаць, параіць, і тут жа, успомніўшы тую „кошку“ — астыг... Няхай будзе гэтак. Навет супакаеньне знайшоў: доб-ра, што хоць 20% засталося. Добра, што ня слухаў у свой час Гадлеўска-
42 Антон Лёсік (1879—1946), мовазнавец, настаўнік, брат Язэпа Лёсіка. Пад-час нямецкай акупацыі працаваў у Выдавецтве школьных падручнікаў і літаратуры для моладзі, у 1943 г. выдаў „Беларускі правапіс“ (кірыліцай і лацінкай).
133
АнтонАДАМОВІЧ
га43 і іншых і праводзіў 8о% свае праграмы, калі яны раілі мінімаль-насьць, паступовасьць, так працэнцікаў 30. Што б тады засталося? Яшчэ дурны — трэ было на ўсе іоо% гнуць, яшчэ больш засталося б.
Дый вось тымчасам дзякуй Вам за захаваньне гэтых 20%. Можа ж на ніжэйшую цыфру ня сыйдзе.
Божа мой, я пэўна, несправядлівы да Вас. Я ведаю, што ў Вас гібель працы, і ня думаю, каб гэта была злая воля. Але зразумейце — і Вы па-вінны б ведаць гэта, разам, можа ж, ужо зь які пуд солі зьелі на тых лёрдаўскіх страўнях БНС, маглі пазнаць адзін аднаго — гэта ж маё ба-лючае месца. Але я думаю, што лепш выказаць гэта адразу і ў вочы Вам, чым казаць гэта іншаму каму бяз Вас. Дык хіба ня крыўдуйце, бо і тут я — болей ня буду і буду добрым зусім хлопчыкам...
Але як дарвуся яшчэ калі-небудзь да мовы — сьцеражыцеся ўсе! Ужо на 150% гнуць буду! Дык не прасеце, каб варочаўся назад!
Гэта я пішу яшчэ й таму, што, здаецца, і на тыя 20%, што засталіся, зараз канцы прыйдуць. У Менск паехаў, ужо пэўна прыехаў і„вступйл öроль н должность“господйн Цыбулькйн (к сожаленйю, почему-то не Луковйцын). Я яго мала знаю, і можа, зноў жа, грэх гаварыць гэтак, дык зацытую толькі тое, што сяньня піша мне Караленка: ,Дга/ У „Беларус-кай газэце“з „шапкі“зьнялі вежу нашайратушы ў Менску й гэрб„Па-гоні“. Чыя гэта справа — ня ведаю, але факт, што шапка голенькая, „без ненужных эмблемов“. Вось дык што, браток! Паколькі на рэдак-тара „Беларускае газэты“ паехаў Цыбулькін, дык чакай новых не-спадзевак. Можа, пабачым хутка на шапцы „Бел. газэты“двухгало-вага арла! Так! Цыбулькіна раскусіў! Маскальскі халуй. Масквой сьмярдзіць. Мяшчанская душа. Але іншых іміня трэба. Бясхрыбет-ная жывёла будзе служыць ім верна, як сабака. Прыедзеш, раскажу лепш. Калега ён добры, таксама сябра ў кампаніі, нядрэнны чалавек, ну але аб „матушке мечтает“. Ды гэтая справа вылезла зь мяшка, калі мы зь ім na-сяброўску ўдвух выпівалі (між іншага, гаворыць ён тады толькі па-расейску). Ён жа таксама выстутў адзінраз з вой-страй крытыкай, даслоўна зь пенай на вуснах супроць твайго арты-кулу „Яны на беларускай зямлі“... “
Даруйце за такую даўтую цытату, але думаю, што яна не паш-кодзіць Вам дзеля арыентацыі. Між іншага, цікава, чаму і на самой рэчы зьнікла „Пагоня“ зь „Бел. газэты“? Я думаю, мо што тэхнічнае?
43 Кс. Вінцэнт Гадлеўскі (1888—1942) у 1941—1942 гг. працаваў галоўным школьным інспэктарам у Менску, кіраваў працай у рыхтаваньні праграмаў навучаньня — у тым ліку й па мове — для пачатковых школаў.
134
Лісты da Натальлі Арсеньневай 1944—1945 гг.
Для сябе я раблю з гэтага такія высновы: мусіць, у „Беларускай га-зэце“ мне больіп ня суджана друкавацца, як гэта ня хочацца. Усё ж па-сылаю Вам матар’ялы і, калі Вы не зазлуяцё на мяне за тое, што вышэй напісана (але калі напісана — няхай застаецца), — пастарайцеся іх як прапхнуць. Можа ж Цыбулькін не на галоўнага едзе? Каб яго адразу не дражніць, можна было б тое „Яны на беларускай зямлі“44 куды ў іншае месца здаць, хоць бы ў часапіс Вашага бацькі (ён жа хіба толькі ў „маёй мове“ супраць мяне, а ня ў духу, як Цыбулькін). Мне хацелася, паўтараю яшчэ раз, каб ён усё ж дайшоў да чытача на Беларусі, бо ён і антыпар-тызанскі, і антыбальшавіцкі, і антымаскальскі (апошняе, відаць, най-больш дапякло Цыбулькіну), і абаперты на фактычным матар’яле, на савецкіх газэтах.
Ага, што рабіць із „Каханым горадам“? Так хацелася б, каб ён над-рукаваўся і абавязкава ў „Беларускай газэце“. Але я так сьпяшаўся адас-лаць яго Вам, што не хацеў затрымвацца перадрукам на машынцы, і цяпер у мяне засталіся толькі чарнавікі, у якія я, перапісваючы набела, уносіў шмат паправак, не застаўляючы копіі іх у сябе. Дык другі раз перапісваць — якая была б пакута! Можа, яшчэ дойдзе? Можа, паспра-буеце як асьцярожна даведацца, ці не забадзяўся дзе ў якіх Сівіцаў, Гляйкснэраў45 ці Шрэтэраў? Калі ж канчальна высьветліцца, што няма, — пішэце мне адразу. Усё роўна, на злосьць усім, вазьмуся пера-пісваць. У гэтым, можа, паможа і Глебчыха (прасіў яе аб гэтым), nepanima на машынцы, і часткамі хоць буду высылаць. Калі ж у „Беларус-кай газэце“ нельга будзе друкаваць, а рукапіс, скажам, прыйшоў — адашлеце мне яго назад, усё роўна, на злосьць, хоць дзе ды надрукую! (калі будзеце адсылаць — найлепш заказным, Einschreben).
Між іншага, як цяпер палажэньне „Беларускай газэты“ з цэнзураю і з залежнасьцю ад Шрэтэра? Адчуваю, што апошні (пэўна ж, з нагаво-раў Сівіцы) ніколі не дапусьціць мяне да працы ня толькі ў „Беларускай газэце“, але і ў якой-небудзь іншай беларускай газэце. У „Раніцы“, фак-тычна, працую кантрабандай. Гэткае дзеяньне „засьцярогаў“ Сівіцы, сплеценых пры дапамозе шаноўных спадароў Калубовічаў і Кіпеляў.
44 Артыкул „Яны на беларускай зямлі“ быў падпісаны ,.В. Крыцкі“ і надрука-ваны ў „Раніцы“ (№8 (170) — іо (172).
45 Гляйкснэр — адзін з кіраўнікоў выдавецтва „Менск“. У прыватнасьці, быў выдаўцом „Беларускай карэспандэнцыі для палітыкі, эканомікі і культуры зь беларускімі весткамі“, што выдавалася з красавіка 1943 г. да чэрвеня 1944 г.
135
Антон АДАМОВІЧ
Як там із выдавецтвам? Мне хацелася б выдаць дзьве рэчы: зборнік апавяданьняў („Усяночная“46, „Трывога“47, „Каханы горад“48 — гэта, свайго роду, трылёгія майго трохгадовага жыцьця-перажываньняў у Менску), які мог бы называцца „3 таго берагу“, і зборнік антыбаль-шавіцкіх артыкулаў „Зусім інакшыя бальшавікі“49 (сюды ўвайшлі б апошнія і некаторыя ранейшыя артыкулы). Запраўды, чым я горшы за якога Глыбіннага50 ? Гэта ж такая пустэча, такая вада і лабуда, поўная і фактычных памылак, і зусім ня „глыбіннага“, а такога „павярхоўнага“, „верхагладнага“ падыходу, чыста абывацельскага — як, прыкладам, цяперашнія ягоныя падвалы ў „Беларускай газэце“ пра тэатар, як у тым нумары, што трапіў быў мне праз Караленку.
Баюся толькі, што празь Менск Юстапчыкавы51 апавяданьні ня пройдуць. Цікава, як із раманам Зубко — выдае той латыш52 ці не (і як сама Зубко маецца? Часам прыпамінаецца яе кволая хада і той „Добры дзень“)? Можа, яму можна было б усуручаць?
46 Апавяданьне „Усяночная“ за подпісам С. Юстапчыка апублікавала „Бела-руская газэта“ (№30 (148) — 34 (152). Красавік—травень 1943) і газэта „Ра-ніца“ (№15 (177) — 19 (181). Красавік—травень 1944). Пазьней выйшла так-сама асобным выданьнем у Выдавецтве Беларускага дапамаговага камітэ-ту ў Ватэнштэце (1946).
47 Апавяданьне „Трывога“ (С. Юстапчыка) друкавалася ў „Беларускай газэце“ (№№37—45,47-49,51—53- Травень—ліпень 1943).
48 Твор „Каханы горад“ (С. Юстапчыка) друкаваўся ў бэрлінскім „Беларускім ра-ботніку“ (№№ 38,40—44. Верасень—кастрычнік 1944). Пазьней, у 1948 г., у Остэргофэне быў выдадзены асобна з назваю „Казаны горад: завязка раману“.
49 Артыкул „Зусім інакшыя балыпавікі“ быў выдрукаваны ў „Беларускай га-зэце“ за подпісам В. Крыцкі (№79 (99). 25 кастрычніка 1942.). Менавіта ён, відаць, мусіў даць назву зборніку, які так і не ўбачыў сьвету.
50 Уладзімер Глыбінны (сапр. Сядура, 1910—1995) у гады акупацыі быў рэдак-тарам часопісу „Новы шлях“, актыўна друкаваўся на старонках „Беларускай газэты“. У гэтым выпадкуАдамовіч, магчыма, мае наўвазе падрыхтаваныя Сядурам у 1942—1944 гг. кнігі „Беларускае мастацтва“, „Беларускі тэатар“, зборнік артыкулаў „Жыве Беларусь“, якія, праўда, тады так і не пабачылі сьвету. Юры Туронак у сваёй кнізе „Беларуская кніга пад нямецкім кантро-лем“ (Менск, 2002) піша, што, напрыклад, кніга „Жыве Беларусь“, нягле-дзячы на гучную назву, не зацікавіла нікога з патэнцыйных выдаўцоў з прычыны сваёй слабасьці. Відаць, Адамовіч мае на ўвазе якраз гэтую кнігу.
51 С. Юстапчык — псэўданім Антона Адамовіча.
52 Маецца на ўвазе друкарня ў Рызе „Картаграфічны інстытут П. Мантнекса“, у якой друкаваліся беларускія кнігі.
13б
Лісты da Натальлі Арсеньневай 1944—1945 гг.
Так, цяпер пра тое „Ўзвышша“53. Калі я прачытаў гэта ў газэце — кроў ударыла мне ў галаву. Якая прафанацыя! „Узвышша“, у якім, хоць колькасна, а галоўнае месца займаць будуць вершы Цымбальскага54 і Лебяды55 ды артыкулы — у гэтым найбольшы жах! — Глыбіннага... Я з палёгкаю ўздыхнуў, калі прачытаў у Вашых лістах, што гэта — бяз Вас і навет супроць Вас. Дык хачу толькі падзякаваць Вам за Вашую пазы-цыю ў гэтым пытаньні. Пэўна, каб быў я — на галаву стаў бы, каб гэта-га назову не дапусьціць. Прапанаваны Вамі „Да ўзвышшаў“ быў бы як найлепшы і для тых традыцыяў, і для сьведамасьці свайго месца і сілы. Шкода, што Віцьбіч56 аказаўся такім недалёкім (ці гаворыць ён усё яшчэ па-расейску?). Што ён упарты — гэта не бяда, і мы ж з Вамі абое ня лепшыя. Можа, варта было б мне напісаць яму, можа, паслухаў бы, каб яшчэ большае прафанацыі не дапусьціцца? Калі ўважаеце, што варта — дык якім шляхам, каб не абцяжваць Вас перадачай, бо, як бачу, у Вас зь ім ня вельмі?
Зрэшты, хоць бы зь ветласьці гэтаму „Ўзвышшу“ ня шкодзіла б ус-помніць, што апрача Віцьбіча, які стаўся сябром згуртаваньня пасьля арышту й выгнаньня ўзвышэнскага ядра, ёсьць і яшчэ адзін узвышэнец па гэты бок мяжы і якраз із таго ядра. Можна было б, хоць і зь ветласьці, напісаць яму пару слоў пра магчымае супрацоўніцтва. Ну, але чаму гэта
53 Маецца на ўвазе часопіс „Узвышша“, выдадзены ў Менску ў 1944 г.
54 Верагодна, Антон Адамовіч зашыфраваў пад імем Цымбальскага пісьменьніка Ўладзімера Дудзіцкага (Гуцьку), што за немцамі курыраваў пытаньні культуры пры Менскай гарадской управе, рэдагаваў „Беларус на варце“, уваходзіў у Беларускае культурнае згуртаваньне, меў наўпроставае дачыненьне да аднаўленьня „Узвышша“ й выданьня першага нумару ад-ноўленага часопісу.
Адзінае месца, дзе фігуруе імя Цымбальскага, — сатырычны раман Ляво-на Савёнка „Дзёньнік Ів. Ів. Чужанінава“, у якім аўтар пад іншымі імёнамі вывеў дзеячаў менскай інтэлігенцыі часоў акупацыі. Г эты раман друкаваўся на старонках „Беларускай газэты“. У Савёнка Цымбальскі быў схільны да п’янства й праяваў маніі перасьледу.
55 Тодар Лебяда (сапр. Пятро Шырокаў, 1914—1970) у 1943—1944 г. быў рэдак-тарам віцебскай газэты „Беларускае слова“. Напісаў п’есу пра сталінскія рэпрэсіі „Загубленае жыцьцё“, якую паставіў на сцэне менскага тэатру Вя-часлаў Сэлях. У 1944 г. у Менску выйшаў ягоны паэтычны зборнік „Песьні выгнаньня“. Пасьля вайны паўторна рэпрэсаваны Саветамі.
56 Юрка Віцьбіч (1906—1975) стаў старшынём адноўленага „Ўзвышша“ й рэ-дактарам першага нумару.
137
Антон АДАМОВІЧ
ня здарылася, зусім ясна. Калубовічам і іншым гэты ўзвышэнец„не ко deopy“. Бог зь імі, і тут трэба задаволіцца хоць бы тым, што як і ў мове тыя 20%, прайшло ўзвышэнскае паняцьце „згуртаваньня“, а навет можа і гэтае традыцыі ў самым назове „Ўзвышша“ ня так ужо спрафа-нуюцца.
А вось Вам новае сьвінства. Толькі што мусіў перапыніць пісаньне ліста Вам, бо выклікала начальства. Зь Менску зноў паперка. Шрэтэр піша, каб я зьвярнуў яму ўсё тое, што выплацілі маім бацьком. I я, і начальства пастаўленае ў тупік. Найгорш — маральнае адчуваньне: няўжо за сваю працу ў газэце я ня мог заслужыць на тое, каб гэтыя няш-часныя 200 марак выплачваліся маім бацьком хоць бы за тое, што мяне гвалтам адарвалі ад іх, адарвалі ад тае газэты, якую я зарганізаваў і паставіў на ногі, над якой гэтулькі працы палажыў (колькі — Вам гэта цяпер як найлепш відаць, калі самі робіце тую працу).
Можа льга было б у Менску як націснуць на гэтых Шрэтэраў? Да-весьці іх да сумленьня? Нарэшце, можа, калі б друкаваліся мае рука-пісы ў Вас, можна было б пакрьіць із майго ганарару тую маю „завіна-вачанасьць“ ім, а ў далейшым я пасылаў бы адсюль бязь іхнае ласкі, сяк так пражыў бы на гэтыя 250 марак, якія заставаліся б мне пасьля гэтае пасылкі й вылічэньняў.
Вось якія паперы. Даруйце, што прашу Вас аб гэтым пасьля таго, як вышэй нагаварыў Вам, пэўна ж, несправядлівасьцяў. Але і цяпер вы-чыркваць, затойваць што-небудзь, хай сабе й несправядлівае, але наба-лелае й яшчэ неперабалелае — не, няхай...
Ну, што ж яшчэ? Сьсябраваўся цяпер із Караленкам. Думаю цяпер, што да яго мы ўвесь час былі несправядлівыя. Апошні раз ён сам рас-казаў мне пра тую ў хустцы, што, памятаеце, прыходзіла тады да яго, a ён схлусіў, што ад Жука57. Ён вельмі палітычна адвадзіў яе тады, зая-віўшы ёй, што яна правакатарка з другога боку.
Бедныя гэтыя Караленкі, зьвяліся зусім — ночы праседжваюць у бункеры (бамбасховішчы), удзень таму часам прасыпаюць абед, з гра-шыма таксама тугавата. У кватэры вокны забітыя дошкаю, шыбаў няма, было, што і печ не гарэла. А яшчэ ж і працаваць трэба.
На 25-га красавіка буду зноўу Бэрліне. Маю навету Камітэце рабіць даклад аб гэтым 25-м сакавіка. У Вас, пэўне ж, будзе ўрачыстасьць, і хацелася б там быць, ды што зробіш?
57 Магчыма, маецца на ўвазе менскі дзеяч Піліп Жук, якога 29 лютага 1944 г. прызначылі намесьнікам прэзыдэнта БЦР на Менскую акругу.
138
Лісты da Натальлі Арсеньневай 1944—1945 гг.
Але пакідаць зусім Бэрлін, як Вы пішаце, нельга, трэба быць і тут, і тут шмат работы для Бацькаўшчыны. Цяпер, як паехаў Цыбулькін, „Беларускі работнік“58 таксама пераходзіць да Караленкі. Думаю, што ўдасца павесьці празь яго нацыянальнае ўзгадаваньне нашых работ-нікаў тут. Ізноў паўтараю, гэта можа аказацца ў будучыні ладнай част-кай із таго, што ўцалее ад нашага народу.
„Раніца“ таксама ў Караленкавых руках. Ён, як можа, надае ёй леп-шага выгляду. Стась Грынкевіч, аб якім я пісаў, хоць добры хлопец, але ніякі ня толькі фінансысты, але й журналісты, і бяда, што да апошня-га мае прэтэнзіі. A з моваю ўяго — проста скандал, ня тое, што мяне, a й Караленку з душы верне.
Учора атрымалі зь Менску паперку, каб устанавіць дакладную дату сьмерці Купалы. Аб факце яе ўжо ня йдзе, добра хоць гэта. Але пра дату ў нас нічога няма. Я падаў 28-га чырвеня, што падалі мне Вы, і началь-ства казала, што паслала гэта. Можа, яшчэ паможа. I тое часткавае ад-наўленьне яго, пра якое пішаце, — ужо вялікая рэч.
Да мяне зьвярнулася кінатаварыства Остлянду, каб перакладаць под-пісы да фільмаў па-беларуску. Даў згоду. Паглядзім, што далей будзе.
Навіны з савецкіх газэтаў. Узнагароджаныя (апроч Матусэвіча59, аб чым, здаецца, пісаў Вам) Міровіч, Шырма, артыстыя Саньнікаў, Ільлінскі (брат таго, што Вы зналі ў Менску). У часапісе „Беларусь“, №1 якой выйшаў у Гомелі, ёсьць нарыс Клімковіча. Здаецца, ці не зрабілі яшчэ рэформу ў правапісе (здаецца, пішуць ш, „іншеі“, заміж „іншае“, як украінцы), і здаецца, ці не прабуе Танк па-расейску пісаць.
Аб некаторых із гэтых рэчаў пішу цяпер у новым артыкуле з тае самае сэрыі „Яны на беларускай зямлі“ (думаю весьці яе стала). Mae называцца: „Дзед Талаш навучае, Айзік Кучар памагае“. Як скончу, пашлю й Вам.
Задумаў апавяданьне „Пяты акт“ (на думку навяла адна з прамо-ваў Астроўскага). На фоне бэрлінскіх перажываньняў ад налётаў. Друкаваць думаю толькі ў „Раніцы“, для Менску ня будзе мець ціка-васьці.
58 „Беларускі работнік“ — штотыднёвая газэта для беларусаў, што жылі ў Ня-меччыне добраахвотна або былі вывезеныя прымусова — выдаваўся з чэр-веня 1943 да лістапада 1944 г. Затым быў аб’яднаны з „Раніцай“.
59 Відаць, ідзецца пра журналіста „Беларускай газэты“ Алеся Матусевіча, які забіў лідэра беларускіх нацыянал-сацыялістаў Фабіяна Акінчыца.
139
Антон АДАМОВІЧ
Як Вам падабаюцца „Слуцкія песьняры“6“ ? Я яшчэ толькі атрымаў, але ўжо ад абеглага прагляду бадай што захоплены. Буду пісаць у „Ра-ніцы“ перш рэцэнзію, а потым, можа, і артыкулы пра паасобных случ-чакоў (можа, у прысьвечаных ім спэцыяльна балонах). Цікава, што Клішэвіч61 захаваўусе тыя нашыя папраўкі, за якія тады такі гвалт узь-няў (за выняткам, здаецца, аднае). Апошнія ягоныя вершы, прысланыя ў „Раніцу“, часткава ўжо друкаваліся — зусім добрыя.
У „Раніцы“ цяпер даю сыстэматычна адказы паэтам. Апрацоўваю іхныя вершы. Бяда зноў з гэтымі памылкамі друку, а тут — дык най-горш: іх можна прыняць за папраўкі рэдакцыі... Адна ўлезла і ў верш Клішэвіча, баюся, наробіць гвалту.
На гэтай глебе выйшла сутычка з „Новай дарогай“62, з М. Дальным (здаецца, Ільляшэвіч63). Яму не спадабалася, і ён „выдаў мне порцыю“ „Аглобляй па галаве“, але дужа няўдольна. Я даў здачы — „Пугаю па вадзе“, падпісана „Н. Блізкі“. Бэрлінскім хлопцам дужа спадабалася, падабаецца навет і мне.
У гэтым жа памфлетычным стылі „выдаў порцыю“ маскальскаму агенту епіскапу Апанасу64 за ягоны выбрык супраць слова „сьвятар“ і Ластоўскага. Называецца „Крыху аб рызах і падрызьніках, „сьвятарох“ і „цемнярох“, подпіс менскі яшчэ — „С. Хізма“. Караленка із Стасем проста ў захапленьні. Караленка кажа, што гэта лепшае з усяго, што я напісаў за ўвесь час. Падабаецца і мне. Mae друкавацца, хоць баюся, каб не засела ў вапошні мамэнт. Гэты Апанас страшэнна мяне ўзьюшыў. A пісаць памфлеты, „выдаваць порцыі“ — здаўна мая наймілейшая спра-ва, за яе і ў балыпавікоў у няласку трапіў.
60 Маецца на ўвазе зборнік вершаў „Песьняры Случчыны“, выдадзены ў 1943 г. у Слуцку пры ўдзеле Лявона Случаніна, Арыстарха Крота, Палікар-па Манькова і пад рэдакцыяй Уладзімера Клішэвіча.
61 Уладзімер Клішэвіч (1914—1978) у часе вайны працаваў у рэдакцыі „Газэ-ты Случчыны“.
62 „Новая дарога“ выдавалася ў Беластокуў 1942—1944 гг.
63 Хведар Ільляшэвіч зь вясны 1943 г. быў старшынём Беларускага аб’еднань-ня ў Беластоку й рэдактарам штотыднёвіка „Новая дарога“. У ліпені 1944 г. выехаў у Бэрлін.
64 Апанас (Антон Мартас, 1904—1983), япіскап Віцебскі і Полацкі Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы, беларускі патрыёт. He прымаў рады-калізму ў здабыцьці незалежнасьці Беларускай царквы. Змаганьне з Апа-насам Ддамовіч працягнуў і пасьля вайны. У 1948 г. выдаў жорсткі памф-лет „Здрада“ пад псэўданімам Максім Зьніч, што спрычыніўся да канчатко-вага царкоўнага падзелу на беларускай эміграцыі.
140
Лісты da НатальліАрсеньневай 1944—1945 гг.
Шкада, што прапаў той Ваш вялікі ліст, пасыланы праз прапаган-дыстага. Бо адказаў на некаторыя свае пытаньні ў пазьнейшых Вашых лістох ня маю. Упаасобку — пра Лявонаў старога й маладога (Караленка пісаў, быццам стары ціснуў нейкі фэльетон у „Беларускай газэце“, а які лёс маладога?)65, пра Зору66. Ей асобнае прывітаньне на гэтым месцы (хай бы напісала мне калі пару радкоў, як жыве).
Чуў ад Караленкі, быццам Ганьку67 — адстаўка, Родзька68 завароч-вае. Цікава! Аяк Абрамава69?
Той, пра каго пішаце, што ладзіў забойства Іваноўскага, быў у вя-лікай ласцы ў „Спадара Наўчонага“ Касульнага. Ён навет пасьвячаў яго ў розныя свае шаптаныя справы. Я ж знаў таго яшчэ з савецкіх часоў, ведаў, што запраўднае беларускае сьведамасьці й шчырасьці няма, папярэджваў аб гэтым і Спадара7“, і Прафэсара71. Што ж, бясь-печнасьць, а мне ня верылі, думалі — западозрысты, запрычэплівы. Вось і маеце.
Ну, здаецца і ўсё. Вух, хоць выгаварыўся. Цяпер усё ж чарод за Вамі. Хоць „адказу“, як прынцып, чакаць ня буду, і як будзе што новае, час і „хэньць“, як казаў той Ізыдар, — напішу, але ўсё ж крыху пачакаю.
Хаотычны ліст і найбольш непакоіць мяне ў ім, каб Вы не пакрыў-дзіліся. Але думаю, што гэта трэ было выказаць хоць раз, каб больш здань навет тае „кошкі“ між намі ня бегала. I спадзяюся, што Вы так гэта і прымеце, і сяброўства між намі — дарма, што адлежнасьць — толькі ўзрасьце. Праўда ж, гэтак павінна быць, бо Вы былі заўсёды блізкая мне — яшчэ калі знаў Вас з адных толькі вершаў — і заўсёды такім, адным з найбліжэйшых людзей, застаняцёся, як бы самі да мяне ня ставіліся.
65 Відаць, размова пра Лявона Савёнка (1897—1974), які працаваў у „Беларус-кай газэце“, а таксама, магчыма, маецца на ўвазе Лявон Радзіміч (Цімох Рублёў, 1910—?), які часам друкаваўся ў „Беларускай газэце“.
66 Маецца на ўвазе Зора Кіпель (1927—2003), дачка Лявона Савёнка, што ў Менску ў той час вучылася ў школе.
67 Міхась Ганько быў кіраўніком СБМ, прабыў на сваёй пасадзе да самага кан-ца вайны.
68 Усевалад Родзька (1920—1946) вясной 1944 г. быў начальнікам прапаганды Галоўнага кіраўніцтва Беларускай краёвай абароны, з 20 траўня 1944 г. — камандзір 15-га батальёну БКА.
69 Надзея Абрамава (1907—1979) была кіраўнічкай юначак у СБМ.
70 Г. зн. Янку Станкевіча, які прыдумаў зварот „спадар“.
71 Г. зн. Вацлава Іваноўскага.
141
Антон АДАМОВІЧ
Канчаю. Вітайце ад мяне Вашага бацьку і наагул, і зь сяброўствам у Радзе72, і з маёрствам73 (аб гэтым пісаў Караленка). Вітайце сынка, Шкялёнка і ўсіх-усіх іншых, хто яшчэ „не паставіў крыжыка“ нада мною, ды навет і тых, хто паставіў.
Адрыс пішэце так:
io Freyburg a.d.Unstrut
Hotel Weintraube.
I бывайце здаровенькі, усяго-ўсяго Вам найлепшага ў жыцьці і ў працы, не забывайцеся й на сяброў ды галоўнае — ня крыўдуйце...
Заўсёды Ваш Ант Адамовіч
14.03.1944
Даражэнькая сяброўка!
Атрымаў цераз (як сп. Спадар кажа) Саўчука Ваш падзелены над-вая ліст, і было мне гэта як „разрешенйе от грехов“, і пачуваю цяпер сябе якраз добра, да Вялікадня — зусім чыстым, і так добра на душы, так што адразу павінен падзякаваць Вам за тое, што Вы так па-сяброў-ску, запраўды па-сяброўску, паставіліся да ўсяго таго сьвінства (дальбог, цяпер не магу назваць гэта іначай), якое наварочаў я на Вас у тым лісьце. Ужо напісаўшы і падпісаўшы яго, я колькі разоў памыкаўся па-дзерці й не адсылаць Вам, і ў самым лісьце тым колькі круціўся, каб як зьмякчыць тую пілюлю, але ўсё нешта карцела, каб ткі хоць раз выка-заць гэта ды зрабіць канцы гэтаму назаўсёды. А калі ўрэшце адаслаў, дык меў яшчэ большы непакой, чакаючы на адказ, як на прысуд, хоць у глыбі душы й верыў, што нашае сяброўства ня можа ня вытрымаць гэтага экзамэну. I, дзякуй Богу, мае надзеі й спраўдзіліся, і сам я пачу-ваюся цяпер куды бліжэй да Вас, як было, і бясконца рады, што выйшла так, як я спадзяваўся — прынамся з майго боку сяброўскае пачуцьцё да Вас яшчэ ўздужэла. За гэта Вам яшчэ і яшчэ дзякуй! Цяпер я магу на-пісаць Вам ізноў — даўжэзазны ліст — трымайцеся (але загадзя папя-рэджваю — ня бойцеся: ужо ніякага сьвінства ня будзе). Бо — і гэта Вы самі можаце ведаць — сярод маіх карэспандэнтаў (дарэчы, 17-ць і ня шмат) няма больш нікога, каму я пішу й мог бы наагул пісаць такія даўгія лісты.
72 Як начальнік Галоўнага кіраўніцтва Беларускай краёвай абароны Франц Кушаль увайшоў у склад Прэзыдыюму БЦР.
73 Ранг маёра БКА надаў Францу Кушалю сваім загадам прэзыдэнт БЦР Ра-даслаў Астроўскі 5 сакавіка 1944 г. 28 чэрвеня 1944 г. Кушалю прысвоілі званьне падпалкоўніка.
142
Лісты da Натальлі Арсеньневай 1944—1945 гг-
Цяпер, калі гэта ўсё мінула (і, спадзяюся, не пакіне ні ў воднага з нас ніякага „асадку“), магу добра вытлумачыць і сабе, і Вам, як да гэтага дайшло. Адразу, адна па аднэй, валіліся розныя прыкрасьці і на працы (аб чым Вам пісаў, здаецца, у тым лісьце), і той № „Бел. газэты“ з тымі 20% (папраўдзе, паглядзеўшы цяпер, дык і там іх было куды больш, гэтых %%, толькі што паасобныя выпадкі — накшталт гэтага ненавідна-га „сільны“ — вельмі ж пракудныя былі). I вось апанавала мяне часта знаёмае мне ў жыцьці адчуваньне: нейкае кола змыкаецца вакол мяне, і ў ім я зусім адзін-адзінокі, такі беспатрэбны, бяз жадных вынікаў пра-цы свае, без нашчадкаў, без пакінутае спадчыны, без аднадумцаў, толькі ворагі ці раўнадушныя вакол... У такія часіны мне заўсёды пры-ходзяць на думу Есенінскія радкі „u нет за гробом нй жены, нй друга“. Вам, мусіць, незнаёмае гэтае жудаснае хаўтурнае адчуваньне. Апошні, за каго я мог хапацца (і, пэўна ж, сьмела мог учапіцца), былі Вы. Але, растручаны ўсім, я пачаў упарта вышукваць на Вас якія-небудзь „пля-мы“ ў дачыненьні да мяне. I — хто шукае, той знаходзіць — знайшоў-ткі тую „кошку“. Папраўдзе, дык тады, калі гэта было, адчувалася яно ня зусім ужо так балюча, як гэта я Вам стараўся апісаць. Было гэта хутчэй зусім маленькае кацянётка, якое падрапала крыху і зусім на яго забыўся чалавек, і зусім не памятаваў ды не ўспамінаў аб ім пазьней, і тады, як давялося разьвітвацца з Вамі (так што, калі Вы пішаце, што каб ведалі, дык не чакалі б на тое разьвітаньне, а пайшлі б дахаты — дык цяпер можаце не шкадаваць, што не зрабілі гэтак, разьвітваючыся з Вамі, я ня памятаваў аб ніякіх „кошках“). Прынамся, пэрыяд нашага змаганьня вакол „Затонутага звону“ быў для мяне куды больш балючым. Але тое змаганьне дарэшты разьвязалася перад намі абаімі, і таму ад яго нічо-га не засталося, а гэтае малое сядзела, затаіўшы свае капцюркі, ува мне адным, і таму цяпер і вылезла. Растручаны ўсім (а найболып — поўнаю адзінотаю тут), я пачаў сам сябе растручваць, па-расейску кажучы„ра-стравлятпь й взвйнчйвать“. Тады, як Казлоўскі мне казаў тое, хоць і было прыкра, але адразу падумалася, што ён або перабольшыў, або перакруціў, або і ўсё выдумаў. Цяпер жа я пачаў пераконваць і сябе са-мога, і Вас, што не, Казлоўскі ў такіх разох не хлусіў, і ўсё было так. Цяпер — якраз цяпер, а не тады — пачаў выдумваць, быццам нешта заўважаў у Вашых вершах, „адпраўленае назад“ пасьля маіх правак, тымчасам як папраўдзе ніколі не заўважаў гэтага (апрача звычайных карэктарскіх памылак) ані раней, перад тым, ані пазьней не прыглядаў-ся. I гэтак„растравйв й взвйнтйв“ сябе, вылажыў гэта ўсё Вам на па-перу. Але і напісаўшы, і адаслаўшы, увесь час хацеў толькі аднаго: ня
143
Антон АДАМОВІЧ
столькі, каб Вы даравалі, але каб пераканалі, што гэта ня так. I тое, і тое цяпер маю, і гэты камень, фактычна, мною самім на сябе ўзвалены, зьляцеў далоў бязь сьледу. I калі паўторыцца зноў калі такое адчувань-не „кола, якое змыкаецца“, — будзе ўжо лягчэй, бо пра Вас можна будзе думаць сьмела як пра чалавека, які думкамі й душою будзе са мной. Праўда ж? Будзе, бо й заўсёды быў, бязь ніякіх „кошак“.
I што да мовы і тых працэнтаў — дык і ў тым нумары, што бяз Вас выходзіў (як цяпер даведаўся, дый яшчэ палягчэла), як я ўжо напісаў, таксама ня так ужо страшна было. I запраўды, трэ было б быць па-сьвінску няўдзячным, каб паважна, а не ў „растравленном й взвйнчен-ном“стане дакараць Вам за гэта. I калі я тады, як Вы пішаце, „так ня-добра дзякаваў“ за тое, дык цяпер хачу падзякаваць ужо добранька-добранька і шчыра, што Вы запраўды, пры наяўных абставінах і пера-думовах, робіце навет больш, чым можна ў гэтым дачыненьні. I на са-мой рэчы тут ня так справа ў колькасьці, у тых %%, як у некаторых „опу-сах“, якія прарываюцца часам, бо, ліхенька, надта ж мусіць „сільныя“. Калі з часам буду атрымваць „Беларускую газэту“ (а яшчэ ня трачу на-дзеі, што з часам гэта будзе, і можа ўвесь складаны апарат, які ў васноў-ным мае за сталыя велічыні Herr Kuschell-сынок, страшэнна заняты і перагружаны + пошта, мой даўны й заўсёдны, бадай, вораг — пачне-ткі нарэшце прапушчаць нешта празь сябе) — дык тады буду Вам выты-каць такія „опусы“, ухіленьня якіх, дальбог, аніякі Сабалеўскі74 ці Родзь-ка не заўважыць, і ведаю, што Вы, праўда ж, будзеце слухаць гэтага, як і тады, калі ў кутку сядзелі, слухалі? I гэта будзе рабіцца — пэўна ж, не зь якіх асабістых меркаваньняў, а ў імя тае ідэі, якой мы абое ж служым і якую ўсе тыя Сабародзькі (скарочанае абазначэньне) разумеюць вельмі ж плытка, зь вельмі блізкім прыцэлам. А калі я толькі што й дзякаваў Вам добранька-добранька — дык ізноў жа не ад сябе, а ад тае ж ідэі (пры гэтай падзяцы мог бы навет у руку пацалаваць, хоць ніко-му й ніколі не рабіў гэтага — і каб ведаў, што гэта запраўды магло б быць прынята Вамі, як знак падзякі, а ня звычайная „светская любез-ность“').
Каб скончыць з усім гэтым, яшчэ трэба сказаць пра тое, дзе Вы раі-це „ўдарыцца ў грудзі“ мне. Далібог, і „ўдарыўся“ б, і на калені стаў бы, каб было ў чым. Тое, што Вы пішаце пра „Сталёвы зьвяз“75 — самі ж
74 Юры Сабалеўскі (1889—1957) з студзеня 1944 г. быў віцэ-прэзыдэнтам БЦР. Да таго ж — кіраўніком Беларускай самапомачы.
75 „Сталёвы зьвяз“ — верш Натальлі Арсеньневай, напісаны ў 1942 г.
144
Лісты da Натальлі Арсеньневай 1944—1945 гг.
павінны ведаць, што не магло быць. Я ж уважаў заўсёды яго за адзін зь лепшых вершаў Вашых, і цяпер уважаю, няраз цытаваў, пішучы пра Вас, і так, і ў прамовах. Ці магло б гэта быць, каб я наконт гэтага вершу хоць у чым згаджаўся б з Вашым бацькам, ці з Казлоўскім, ці з Ізыда-рам (дый ня ўспомню, каб і гэты апошні якраз проці „Сталёвага зьвя-зу“ нешта меў — наадварот, мясьціны зь яго яму якраз, здаецца, навет падабаліся). Так што й тут так бязбожна перакруціў нябожчык Уладзік76 (няхай яму лёгка на тым сьвеце ікнецца), было зусім іначай і, з большага, як успамінаю, гэтак. Тое, на што абураўся й звычайна абураецца Ваш бацька, Ізыдар пераводзіў у іншую роўніцу, і чыркаў, як гэта заўсёды робіць у вабурэньні ці падпіўшы, што Вы раней пісалі лепш, а цяпер падпалі пад уплыў „горшага, што было ў маладнякоў-цаў і ўзвышэнцаў і што яны ў сябе даўно выжылі“. Для мяне ж у ўзвы-шэнцаў (Дубоўкі, Пушчы) ніколі ня было нічога горшага, а толькі адно — узвышэньне. Кожнаму ўзвышэнцкаму ўплыву, які я бачыў у Вас, я толькі цешыўся, бо заўсёды ўважаў, што Вы й былі ўзвышэнкаю (гэта ўважаў і Дубоўка, здаецца, я Вам казаў аб гэтым: ён казаў заўсёды, што ў Заходняй Беларусі ёсьць двое „нашых“: Жылка і Арсеньнева — Жылка тады яшчэ жыў за мяжою), і калі цяпер як бы й пераймаеце сёе-тое ад каго-небудзь з узвышэнцаў, дык гэтым толькі знаходзіце самую сябе, сваю запраўдную дарогу. I ўважаў, што гэтага якраз ня трэба Вам казаць, каб не спалохаць словам „уплыў“, і каб Вы не шарахнуліся высь-церагацца гэтых „уплываў“ і, значыцца, траціць самую сябе, сыходзіць із правільнае сьцежкі. I Ізыдару, памятаю, ня раз на гэты ягоны закід да Вас, казаў, што калі навет уважаць, як ён, што Вы берацё ад узвышэн-цаў„горшае, што яны ў сябе даўно выжылі“ — дык чаму ён думае, што і Вы гэтага ня выжывеце, калі яно запраўды „горшае“? Чаму ня даць Вам арганічна перажыць гэтую стадыю самой, нічога аб гэтым ня кажу-чы, нічым ня зьбіваючы й не палохаючы — ці ня трэба, каб кажны прайшоў праз „горшае“, а не праз адно голае „лепшае“. На гэтым Ізы-дар як бы пагаджаўся, прынамся, пакідаў чыркаць.
Вось яно як было збольшага — каб захацелі, маглі б у Ізыдара пра-верыць, ці хоць запытацца ў яго — казаў я калі-небудзь, што „Вашыя вершы дрэнныя, толькі ня трэба Вам абгэтым войстра казаць“. Думаю, што ня можа быць, каб ён тут схлусіў.
А повадам, як цяпер успамінаю, быў не „Сталёвы зьвяз“ зусім, a паасобныя вобразы, здаецца, той „сырадой зялёны ночы“ і напэўна
76 Маецца на ўвазе Ўладзіслаў Казлоўскі.
145
АнтрнАДАМОВІЧ
„песьня, якая капае“ — бо апошні вобраз Ізыдара вельмі брыдзіў, вык-лікаючы ўягоным сапсаваным, заўсёды настроеным на сэксуальны й нецэнзурны лад уяўленьні, няпрыгожыя асацыяцыі:„Чаму ўжозусім ня сц..., а толькі капае“, — казаў ён (даруйце за пёрадачу гэтае нецэн-зурнасьці) і пачынаў размазваць гэта, прыцягваючы сюды розныя вэ-нэрычныя хваробы. А мне якраз гэты вобраз падабаўся вельмі, і я яго вельмі бараніў, як вобраз, хоць Ізыдаравымі асацыяцыямі не абураўся так, як трэ было б, прызнаю, — бо звык да гэтага, вельмі ўзвычаенага сярод мужчынаў брыдкаслоўя, адвучыўся рэагаваць на яго войстра, a можа навет і сьмяяўся — толькі ня з Вашага вобразу, а з творчасьці Ізы-даравае нецэнзурнае фантазіі.
Вось гэта ўсё, у чым мог бы быць грэшны я перад Вамі. Гатоў бы і „ўдарыцца ў грудзі“, каб Вы прызналі. Прачытаўшы гэта, што павінен „ўдарыцца“. Думаю, толькі, што Вы гэта зразумееце й прымеце так, як трэба, без накіданьня на мяне чужых вінаў.
Што ж да „Затонутага звону“ — дык тут і зусім ня было ніякае няш-чырасьці. Я казаў усім тое, што й Вам і за што мы сварыліся з Вамі, ды высьветліўшыся, здаецца, ня мелі больш патрэбы варочацца да гэтага. Але й цяпер я, усё роўна, як тое галілееўскае „а ўсё-ткі круціцца“, паў-тараю тое самае: а ўсё-ткі лепш было, каб перакласьці пяцістопным ямбам! Думаю, што Вы хоць калі-небудзь, а прызнаеце мне рацыю (а мо і ўжо прызналі, ды толькі з таксама „галілееўскае“ ўпартасьці прызна-вацца ня хочаце?). Што ж тут няшчырага?
Ну, здаецца, усё з гэтым. Вы пішаце, што ня ўмееце доўга злаваць. А ці не пазналі Вы і ўва мне тое самае гэтулькі праседзеўшы ў куточку, але блізка? Я таксама ня ўмею доўга злаваць, праўда, часам варочаец-цаў мяне злаваньне, але толькі пры паўторных выпадках, ці калі „кола змыкаецца“ і зноў жа ненадоўга. На Вас жа па-праўдзе, ніколі не злаваў. I як за „Звон“ сварыліся — было толькі вельмі балюча. А ў вапошнім лісьце — толькі вынік накручваньня сябе, а ня злосьці. Тут перапрасіў-шыся за гэта, хачу крыху пра свае дачыненьні да Вас пагаварыць.
Некалі, як першыя Вашыя вершы зьявілісяўнасу нейкім календа-ры (з рук Максіма Гарэцкага) — я быў яшчэ зусім хлапчуком (гэта было яшчэ ў сямігодцы, ня ў тэхнікуме, мусіць у годзе 1923—24, значыцца, як было мне 14—15 год). I я адразу закахаўся ў іх і, пэўне ж, у Вас... Быў у мяне сшытачак, куды я перапісваў усе вершы, што мне падабаліся, і туды былі перапісаныя ўсе Вашыя (бальшавікі забралі пры першым арышце). Я заўсёды чытаў іх і стараўся ўявіць, якая Вы. I, ведаеце, ад-разу была ня толькі закаханасьць, але й нямінучая спадарожніца яго-
14Ф 6
Лісты da Натальлі Арсеньневай 1944—1945 гг.
ная — зайздрасьць. Сярод тых вершаў быў і прысьвечаны Ф. К. (здаец-ца, пачынаўся „Лес вітаў нас нячутнымі словамі“). Я перапісаўяго без гэтых словаў прысьвячэньня, але заўсёды як чытаў яго, вельмі балела. Пазьней я распытаўся і шмат даведаўся пра Вас ад Максіма Гарэцкага й ягонае жонкі. Таксама і пра Ф. К. Дзіцячая закаханасьць і зайзд-расьць, пэўне ж, мінулі, але пазьней як я пазнаў Вас асабіста, узрасло новае пачуцьцё — пачуцьцё добрага сяброўства. Але я заўсёды баяўся, каб яно не аб’ядналася з тым юнацкім, каб не праскочыла нейкая іскра праз гэтую гару гадоў і веку, каб не загарэлася... Іскра праскочыла — Вы гэта памятаеце, гарэць узялося, але адразу загасіў (на дварэ было шмат сьнегу, я навет убіўся ў яго і назаўтра расказваў Вам, памятаеце?). Як праскочыла друті раз — на разьвітаньні — было ўжо ня так страшна й цяпер — праз такую адлежнасьць, як між намі — між Менскам і Фрэй-бургам — не загарыцца. Але каб давялося яшчэ калі сустрэцца блізка і праскочыла б — можа й ня браўся б гасіць (і часам шкадую цяпер, што тады гасіў).
Ад першага знаёмства з Вашым бацькам заўсёды пачуваўся як бы нечым вінаватым перад ім. Хоць чым? Думкамі, дый яшчэ юнацкімі? Таму часам неяк цяжка бывае зірнуць яму ў вочы, хоць пазнаўшы яго, як чалавека й беларуса, вельмі люблю яго (пазыцыі ў мове і ў паэзіі гэтаму не перашкаджаюць — яны зусім зразумелыя і ня могуць быць інакшымі). Часам мне здавалася, што й ён да мяне нешта мае. Можа якія „намёкі“ тыпу тых Шкялёнкавых, аб якіх пішаце, ці гадкіх Касяч-ковых да мяне (аб чым, здаецца, пераказваў Вам сваім часам) даходзілі да яго? Ці сам што дагледжваў?
А між нас жа ніколі нічога гэткага ня было, дый ніколі ня будзе, навет калі б і сяброўства было яшчэ цясьнейшым. Таму ўрэшце і я стаў-люся да ўсіх тых „намёкаў“ як Вы — мне ўсё роўна, „е высшей степенй наплевать“. Тут у гэтай правінцыйнай дзіры Фрэйбургу, дзе людзям няма чаго рабіць, як толькі языкі чухаць, я, стаючы збоку ад усяго гэтага „грамадзкага жыцьця“ — толькі з нутраной усьмешкай сачу, як кажная бадай гаворка мужчыны з жанчынай адразу дае „грамадзкую апінію“: „нешта ёсьць“. I гэта я бачыў заўсёды і ўсюды, і найчасьцей якраз тады, калі якраз „нічога няма“. Дык, як казаў Дубоўка — „хай гаворацьлюдзі“, толькі што я ўжо адвучыўся ўспрыймаць „словы іх, як палыновы во-цат“ — простатак, нейкая трава...
Перачытаў напісанае, і зноў баюся — мо зноў будзе Вам дзе-нідзе прыкра, хоць ужо з другога боку. Бо тут жа ўжо нічога благога няма, і ўсё — як найшчырэй (толькі што — „незадаволенае“)---
147
АнтонАДАМОВІЧ
Яшчэ маю адзін сакрэт перад Вамі таго ж парадку, але хай сакрэ-там хіба й застанецца тымчасам. Хіба, як праваліцца канчальна тое, што ў ім „засакрэчана“, ці й так мо як сустрэнемся калі (здаецца, што праваліцца, а што сустрэнемся яшчэ калі-небудзь — дык напэўна) — раскажу. Толькі не палохайцеся — ніякае „кошкі“ ў ім няма, адно толькі страхаваньне на выпадак пажару ад тых іскраў (ну, здаецца, ужо ўвесь „сакрэт“ выдаў, што лёгка здагадацца, хоць не — мусіць лёг-ка толькі мне, ведаючы).
Ну і досыць ужо аб усім гэтым інтымным і толькі нас дваіх датыч-ным, шмат трэба пра іншае, агульнае напісаць.
Так, мусіць, і не дайду да таго агульнага й іншага — мусіў пера-пыніць ліст, бо прыйшло крыху пошты, у ёй — „цераз“ Саўчука пара „Бел. газэты“ і сёе-тое „цераз“ Караленку. Адразу ж прачытаў вершы, між іх і Ваш „О, родны край“. Верш добры, я ў ім зрабіў бы толькі адну папраўку: „абаўю“ на „абвію“. Гэта не „мая мова“, а гэткім формам — вію, лію — аддавалі перавагу больш чуткія на вуха Багдановіч, Купала, усе ўзвышэнцы з Дубоўкам на чале, тымчасам як Колас, Цішка Гартны ды іншыя, каму „мядзьведзь на вуха наступіў“, трымаліся ўпэўніўшы-ся, да [...] Дубоўка, аднак, ніяк цярпець ня мог гэтага „ую“, „ўю“. Пера-вага „вію“,.„лію“ чуваць (навуха — „лію“ проста „ліецца“, а ў „льлецца“ ці „льецца“ навет чуваць, што плыня нечага затрымваецца, нейкімі запрудамі. I тэарэтычна тут таксама поўная перавага — „вію“, „лію“ маюць вышэйшы паказальнік гармоніі галосных і зычных („вію“ = „війу“ = два галосных гукі на два негалосныя, „ую“ = „уйу“ = два галос-ныя на адзін паўгалосны, а „ўю“ = „ўйу“ = яшчэ горш: два паўгалосныя на адзін адзінюткі галосны!).
Кульгае правапіс у „Беларускай газэце“. У Вашым вершы аж два разы па-бальшавіцку „не стрымаць“ заміж „ня стрымаць“ (першы склад перад націскам!)
У іншым месцы ў нейкім падзагалоўку кінулася ў вочы „розшукі“ заміж „росшукі“. Пра тое ж, што пачалі зноў пісаць „паводле“ заміж „па-водля“, хоць Лёсікаўскага правапісу не адмянілі (а ў гэтым пункце ён якраз мае рацыю), я ўжо, здаецца, пісаў Вам. Таксама часта ня выконва-юць правіла прыстаўнога „в“ — пішуць „у адным“, „у апошнім“ — заміж „у вадным“, „у вапошнім“ — як трэба паводля ўсякага правапісу — і Та-рашкевіцкага, і Лёсікаўскага, за выняткам аднаго бальшавіцкага.
Ну, але досыць пра мову. Адно яшчэ толькі — ці не заўважылі Вы, што мы з Вамі ў ваднолькавым палажэньні: гэтую „маю мову“ ненаві-дзяць таксама й тыя самыя асобы, што і Вашыя вершы. Чаму — для
148
Лісты da Натальлі Арсеньневай 1944—1945 гг.
мяне ясна. Бо і гэтая „мая мова“ і Вашыя вершы — элемэнты таго сама-га, імя якому — узвышэнства. Аўзвышэнства заўсёды было наватарскім ува ўсім, і заўсёды яго ненавідзелі прадстаўнікі тупое масы сабародзь-каў. Гэтак было за саветамі, гэтак і цяпер, гэтак будзе заўсёды, пакуль будуць яны. Але мы ніколі не здаваліся перад гэтым, і ў выніку нашае ўпорыстае працы — як шмат узвышэнскага ўжо прышчапілася! I ў мове, і ў паэзіі — у вапошняй навет у савецкіх трубадураў. Ад магутнае Дубоўкавае рукі дагэтуль ня могуць вызваліцца ўсякія савецкія глебкі дый навет буйнейшыя рыбіны.
Дык гэтак будзем і надалей рабіць. „Што загіне — то загіне“, казаў Дубоўка, а нешта ж і застанецца. I калі я, як пішаце Вы, „нядобра дзя-каваў“зз 20%, дык ня зусім „нядобра“ [...].
Дык жа не, аказваецца, пра мову ня досыць. Папалуднаваўшы, крыху адпачываў і пераглядаў прысланую бацькамі зь Менску „Бела-рускую газэту“ — тры нумары маю, за 22, 25 і 29 сакавіка (як бачу, па-ранейшаму выходзіць двойчы на тыдзень — значыцца з трыма разамі нічога ня выйшла — ну, пэўна, яно й бадай немагчыма было б, пры тэй умове, што працуеце, бадай, Вы адна). Ну, дзякуй Богу, Пагоня й вежа зьявіліся зноў, толькі чаму такі стары, зацьвілы, вэгэтэрыянска-бяззу-бы лёзунг — [...]?
Правапіс — трэба „Касына“, а не „Касіна“. Граматыка — трэба „У гэтым дні“, а ня „дню“ (між іншага, „спадарызм“ проці Тарашкевіча). „У гэтым годзе“, „прыймайце ўдзел“ — як жыўцом зьлеплена з расейска-га, трэба „сёлета“, „бярэцеўдзел“. Правапіс: „Бухарэст“ — з расейскага, трэба з арыгіналу — з румынскага „Букарэшт“. Насьмешкай гучыць „геройскі чын нямецкіх лётнікаў“ заміж „гэраічны („геройскія чыны“ былі ў славутага Кузьмы Кручкова або барона Мюнгаўзэна). Ну, пэўне ж — „Злучаныя штаты“ заміж „Задзіночаныя“ — гэта ж можа й Саба-леўскі заўважыць (тымчасам як колькі выясьнілася сваім часам, што „злучанымі“ могуць быць толькі мэханічныя, мёртвыя рэчы — „Задзі-ночаныя штаты“ — гэта ж ня „злучаныя хаты“ ці „пакоі“). Ну, а за што імасьць біць трэба, дык гэта за верш Кавыля77 — гэта ж Вашая дзялян-ка! Як можна было прапусьціць жыўцом маскальскае: „У вакна адна сяджу“, калі можа быць толькі „ля вакна“? I „тою“, калі трэба „тэю“, і „не адна“, калі трэба „ці адна“. А так жа зусім ніштаваты, бойкі вершык, пад „Мяцеліцу“ (народную і Гаруна).
77 Міхась Кавыль (Язэп Лешчанка, нар. 1915) у 1943—1944 гг. працаваў у ад-дзеле прапаганды пры Генэральным камісарыяце ў Менску.
149
АнтонАДАМОВІЧ
А як абурае балыпавіцкая „аб’ява“, тым больш, што яно не зусім яшчэ выцясьніла нашую „абвестку“, хоць усё болей цісьне. Трэба ж са-чыць адзінства!
Скандал! Бальшавіцкае „ў днях“ — калі трэба „у днёх“ (гэта ўжо сьвяточны нумар). А што за скандал з гэтаю „вольнасьцю“ — гэта ўсё Шкялёнак прэ, ён і раней „страдал этйм расстройством желудка“ (бо нашае „вольнасьць“ — гэта ёсьць расейскае „расстройство желуд-ка“, польскае здаецца [...].
Цяпер усюды пайшло „англа-амэрыканскі“, калі трэба „ангельска-ам...“ Мо й да Англіі ўжо дайшло? Ды не, „Вугоршчына“, дзякуй Богу, трымаецца, і „Ангелыпчыну“ Бог шануе! Во і „Задзіночанае“ ёсьць — настрой пачынае папраўляцца ў мяне! Толькі — адзінства, адзінства!
Цьфу, і ў Радзюка78 ды яшчэ ў вершы — „вольнасьць“! Што гэта іх усіх, даруйце, „Аляксей спанаваў“?
А вось наўздагон (пэўна ён, бо „віленская хроніка“) — „таксама і другіх беларускіх школаў“. А чаму ня трэйціх, чацьвертых і s. w.? I даль-бог жа, каб на „іншых“ замянілі — ніводзін Сабалеўскі не заўважыў бы, а калі й заўважыў бы, дык што мог бы сказаць?
Цяпер, што я паправіў бы ў Вашым „Усяславе“. Найбольшыя скан-далы ў рэмарках — дый, бадай, вылучна толькі там. Ну як Вам ня со-рам — „рашыўшыся“! Па-беларуску калі й можна было б зразумець, дык хіба ў сэнсе „звар’яцеўшы“! Ёсьць жа „наважыўшыся“ — і народнае, і апрабаванае літаратураю, і прыгожае, і выразістае. I навошта Вам гэ-тая ўкраінска-маскальская „барацьба“, калі сваіх гэтулькі — і „змагань-не“, і „ходаньне“, і „доленьне“, і „дужаньне“ — падбірайце тое адценьне, якое трэба!
Ну а ў тэксьце найбольш рэзнула вуха тое месца, дзе Лада рыфмуе „ноч“ і „проч“. I ня толькі гэтаю, вельмі таннаю, рыфмаю ці няпэўнась-цю гэтага „проч“, але такой нейкай нясмачнай прозай усяго гэтага „лепш хадзем адгэтуль проч“.
Наагул, калі гэта Шкялёнак намогся друкаваць „Усяслава“ ўтакім выглядзе, як Вы пішаце, дык ці не зрабіў Вам нешта накшталт „мядзьве-жае паслугі“. Канечне ж лібрэта мае вартасьць толькі разам із музыкай, а калі й друкаваць яго, дык ці ў спэцыяльных выданьнях, ці ў форме г. зв. „літаратурнага тэксту“, г. зн. спэцыяльна перапрацаванага для чытача, пераробленага ў чыста літаратурны твор. Шырокая публіка нідзе ніколі не чытала такіх не-літаратурных лібрэта, прыме яго за літаратурны твор,
78 Маецца на ўвазе пісьменьнік Алесь Салавей (Альфрэд Радзюк, 1922—1978).
150
Лісты da Натальлі Арсеньневай 1944—1945 гг.
і будуць розныя „злосьнікі бразгатаць бубнамі“, як пісаў Дубоўка. Мо першы зь іх будзе які-небудзь Чабатарэвіч ці аўтар тае п’есы пра Ўсясла-ва, якую, памятаеце, ён хацеў некалі паставіць (Коўш79, здаецца). Ну, a пэўне ж, розныя Родзькі, вершаваныя практыкаваньні якіх не прахо-дзяць праз маё (а, здаецца, і Вашае) сіта. Куды лепш было б надрукаваць „Звон“ (хоць, яшчэ скажу — каб яшчэ дый пяцістопным ямбам!)
А цяпер яшчэ крыху каля музыкі, якую Карповіч80 у Вас разводзіць. Ці чытаеце Вы тое, што ён друкуе пад шапкай „Культура і веда“? Гэта ж таксама скандал, і большы, чымся тэатральныя глыбіні Глыбіннага. Бо там толькі „по глупостй й недоразвйтйю“, а тут, па-мойму, выразна „по злому умыслу“ ці, прынамся, з мэтаю страхаваньня ў бок „тавары-шаў“. Калі я чытаў пра опэру, дык проста ня ведаў, зь якое гэта опэры? Пра Равенскага81, заснавальніка беларускае опэры, пра ягоную „Бра-ніславу“ — ані ўспаміну, хоць я даў яму ўсе патрэбныя даведкі (між іншага, як із Равенскім — меліся ж сьцягнуць яго з Чэрвеня?). Затое колькі пра ўсякіх „Міхасёў Падгорных“ і Багатыровых, хоць сам жа піша, штоў„оного советского богатыря“ — скрозь „расейская опэрная клясыка“і, бадай, нічога ад „беларускай народнай песеннасьці“. А далей-болей і горай: тут і „Кон-Сагыз“, і „Як гартавалася сталь“ і „Пісьмо бела-рускага народу Вялікаму Сталіну“. Аж валасы дуба стаюць — гэта ўсё — беларуская музыка, ёйнае „арганічнае разьвіцьцё“, калі кажны смаркач скажа, што створаныя вакол гэтых рэчаў музычныя творы маглі быць толькі мёртванароджанымі ад дырэктывы ці заказу зусім чужароднымі наростамі на ёй, дый найчасьцей робленымі чужацкімі рукамі.
Дальбог, пачынаюць свае рукі сьвярбець „выдаць порцыю“ гэтаму панінскаму „последышу “ на балонках „Раніцы“ хоць!
Так, між іншага, як жа „Мйлейшйй Сергей Александровйч“ — „где он, что с hum?“ Ці выжылі-ткі? Баюся, што не, бо, як даведваюся з хронікі, тэатар усё яшчэ „мае адчыніцца“... А з Шчаглоўскага артыкулу дазнаюся, што „самі сябе адсунулі ў бок“ Сімачка, Купцэвіч, Лапацін, Шчаціхін... Што ж„протестйруют“ір мо жалоба? 1„пукст запарыц-
79 Сьвятаслаў Коўш (1917—1997) падчас нямецкай акупацыі быў бурмістрам Клецкага раёну, займаўся літаратурнай творчасьцю: аўтар балядаў, апавя-даньняў, аповесьцяў.
80 Маецца на ўвазе кампазытар і музычны крытык Алесь Карповіч.
81 Кампазытар Мікола Равенскі (1886—1953) падчас нямецкай акупацыі жыў у Чэрвені, кіраваў царкоўным хорам. Равенскі напісаў музыку да вершу Натальлі Арсеньневай „Магутны Божа“.
151
Антон АДАМОВІЧ
ца і хутка ахаладзее“... А Ачыцовіч ці не„перестройлась“, бо ў Шчаг-лова на першае месца вылезла? Можа знойдзеце калі час, дык крыху чырканіце пра ўсю гэтую халяйштру.
Дужа цешыць, што нарэшце вуліцы хоць некаторыя добра назвалі (у васноўным паводля майго калішняга праекту). Толькі што ж, бедная нашая Рагнедачка82 ўсё яшчэ незаконна-кантрабанднай застаецца? I чаму Комар83 падпісваецца аж праз два „м“ — ня хоча да інсэктаў нале-жыць, а выводзіцца ад „Komma“84 ?
Ну, 25-га, відаць, у Вас добра адсьвяткавалі. Навет і я крыху сьвятка-ваў — зьезьдзіўу Бэрлін (як мне заўсёды шанцуе: пасьля вялікага налё-ту, трапіў у наступны, праўда, крыху меншы, праседзелі з Караленкамі ў бункеры). Зрабіў даклад у Камітэце на ўрачыстым сходзе, на які зьехаліся прадстаўнікі Камітэтаў з усяе Нямеччыны. Дакладам задаволены сам, што рэдка са мной бывае. Але цяпер, так даўно не аратарствуючы, гэтак хацелася „рэкнуць“, і ткі „рэкнуў“ — з паўгоду сьмела маўчаць можна.
Засьпеў Караленкаў сярод кучы шкла і тынкаваньня са столі — пасьля налёту. Нічога, зноў пазабівалі вокны дыктаю, падмялі — жы-вуць! Выглядаюць абое блага. Караленчыха, наверх, аказваецца цяжар-ная. Пры кажным алярме лятуць у бункер, якраз можна пасьпець (апошні раз Караленчыха ляцела, несучы чаравікі ў рукох, толькі ў трэпках). Там хоць зацішна. Ато як раней сядзелі ў кэлеры, дык трэсь-ліся разам зь ім, і Караленка мусіў яшчэ разам зь іншымі мужчынамі надзяваць каску й выходзіць у часе налёту, глядзець, ці не гарыць, ато й гасіць. Цяпер я навучыў іх гэтых „палётаў“.
Тумаш жыве ў падобным да майго маленькім гарадку, толькі бліжэй да Бэрліну, але зьбіраецца перабірацца (ці яго хочуць перабі-раць) у нейкі іншы. Расьцяпы з Камітэту запозна паведамілі яму, і ён ня мог пад’ехаць на 25-га сакавіка, і мне не ўдалося зь ім цяпер бачыцца. Здаецца, нешта піша, але тымчасам для сябе, бо не друкуе.
Ці ведама ў Вас гэтая навіна — Ермачэнка85 сядзіць і прытым, як крыміналіста. Нарэшце! Гэта весткі ад Геніюшыхі з Прагі. Кажуць,
82 Маецца на ўвазе вуліца Рагнеды, дзе месьцілася рэдакцыя „Беларускай га-зэты“ (Рагнеды, 2), сёньня — вуліца Рэвалюцыйная.
83 Анатоль Комар (1902—1992), інжынэр, да вайны дацэнт Політэхнічнага інстытуту, бурмістар Менску зь сьнежня 1943 г. пасьля забойства Вацлава Іваноўскага. На эміграцыі жыўу Кўэбэку. Зьмяніў прозьвішча на Ромар.
84 Komma (ням.) — коска.
85 Іван Ермачэнка (1894—1970) з кастрычніка 1941 г. да красавіка 1943 г. — старшыня Беларускай народнай самапомачы. У красавіку 1943 г. у выніку=>
152
Лісты da Натальлі Арсеньневай 1944—1945 гг.
быццам і Шкурнікаўу Менску сеў, ці праўда? У Бэрліне працуе Бакач86, вельмі сымпатычны чалавек — Ермачэнка нацягнуў яму такі хвост „засьцярогаў“, што яшчэ большы, як мне мае „доброжелателй“ — аж у лягеры сядзеў!
Ага, вось якраз надумаў сабе яшчэ адзін псэўданім — „Засьцярога“ ці „Засьцярожаны“ — трэба будзе як выкарыстаць!
I дальбог — сьмех із панскіх ботаў з гэтаю поштаю: толькі што ат-рымаў Ваш ліст, стары-стары, дзе пішаце яшчэ пра Раду, як яна тво-рыцца, пачынаеце ад новагодніх пажаданьняў... Мусіць, той, што праз прапагандыстага пасылаўся. Ён, мусіць, меў кучу лістоў да мяне, і ця-пер нехта аднекуль пакрысе цыркае іх. Так, на 25-га сакавіка — якраз, як сьвяточны падарунак — ліст ад Каткавічанкі (пры нагодзе, перадай-це ёй прывітаньне і скажэце, што ліст атрымаў аж цяпер, мо як зьбяруся адпісаць — гэта ня ліст, а хутчэй маленькая пісулька). Дзён колькі таму прыйшоў ліст ад Шэфа-правадніка87 — прывітайце й яго пры нагодзе. Гэты вялікі муж просіць, каб яму пісаць, а пры ўласьцівай усім вялікім людзям „рассеянностн“ свайго адрысу не падае. Ну, як ён, асабліва з Родзькам? Пэўне, Родзьку я цаню вышэй, але ж таксама павярхоў-насьць і, як па-расейску кажуць, „пылевглазапускатель“. Да мяне так-сама, мусіць, засьцярогі мае — галоўна, што верш не ацаніў і не пусьціў, а для людзей — пэўна ж, мова ці што яшчэ. Ганько з апошняга боку бліжэй мне — навет і ў мове заўсёды стараўся, і цяпер, відаць, стараец-ца, навет у лісьце пра гэта піша.
Цікава, што за данос зрабіў на Вас Віцьбіч? I як ягоная расейская мова і „обіцеславянскйе“ з папоўскім адценьнем сымпатыі?
Што ж да Калубовіча — усё ж не магу зноў з Вамі зусім згадзіцца. Думаю, і ў дачыненьні да мяне ягоныя словы аб „незаменнасьці“ маёй няшчырыя, і безь мяне адчуваецца яму лягчэй, якраз мая „незамен-насьць“ яго гняла і гняла б, бо ён баяўся б якраз „заменнасьці“ сябе празь мяне. Прынамся, факт, што ён добра руку прыклаў да ўсякіх „засьцярогаў“, і думаю, хутчэй „вольна“, чым „міжвольна“. Зрэшты,
^рэпрэсіяў з боку нямецкіх уладаў зьмешчаны са сваёй пасады й адпраў-лены пад нагляд гестапа ў Прагу, дзе жыўу 1920—1930-х гт. Неаднаразова потым арыштоўваўся гестапа, у тым ліку й пасьля забойства Кубэ.
86 Пётра Бакач пры канцы 1943 г. узначаліў бэрлінскі філіял Беларускага камітэту самапомачы, працаваў у беларускім аддзеле Міністэрства прапа-ганды.
87 Маецца на ўвазе Міхась Ганько.
153
Антон АДАМОВІЧ
ніякага „зуба“ на яго ня маю, толькі што такія кар’ерыстычна-падхалі-мажныя тыпы заўсёды былі й будуць мне чужыя.
I чаму ж, калі я такі для яго „незаменны“, ён ні ачарніў, ні абяліў, калі тварылася Згуртаваньне і, асабліва, „Узвышша“ — каб хоць ізь вет-ласьці запрапанаваць супрацоўніцтва ці што падобнае, хоць бы сабе і з адлежнасьці?
Я згаджаюся, што ўсе можа й куды лепшыя, нішто сабе людзі, як Вы пішаце. Можа, навет і тое „gute Menschen, aber schlechte Musikanten“ не да ўсіх іх прыстасаваць можна, можа й музыкі ніштаватыя, кажны на сваім інструмэньце. Сакрэт увесь, відаць, ува мне самым. Кажу гэта Вам зусім шчыра, без усякае гіроніі ці адценьня „уіцемленностй“. Запраў-ды ж сам я заўважаў, асабліва апошнімі гадамі, што ёсьць ува мне ней-кая ўласьцівасьць, якая робіць мяне навонкі аб’ектыўна тым, што назы-ваюць „цяжкім чалавекам“, хоць суб’ектыўна такім сябе ніколі не адчу-ваў і прызнаць не магу. Нейкая ўласьцівасьць гнясьці сабой іншых. I што асабліва прыкра, гэта тое, што „прыгнечаныя“ мною бадай ніколі ня маюць адвагі паўстаць ці агрызнуцца мне ў вочы, хоць якраз мелі б у гэтым як найбольшую ўдачу і лёгка маглі б дамагчыся бадай ці ня поўнай здачы тых ці іншых пазыцыяў мною, бо як толькі я адчуваю, што некага „прыгнёў“ ад яго самога — гатоў ледзь не адразу „прылаш-чыць“ яго, і так далёка, аж да здачы пазыцыяў (гэта таксама дрэнна). Але „прыгнечаныя“ адступаюць заўсёды ціхенька, так затойваючы сваю „прыгнечанасьць“, што мне яе зусім ня відаць, і затое даюць ёй волю за вочы, найчасьцей снуючы тыя „засьцярогі“. „Печально, но факт“.
Пэўна, я не кажу пра звычайныя пасярэднасьці й павярхоўнасьці — гэтых ня шкода і зусім разгнейсьці, мне часам трапляюцца й людзі, якіх цэніш, навет любіш можа, і хацеў бы зь імі працаваць. Вось Вы пішаце „Дзіўна, што Шкялёнак не запаліўся адмайго звароту, а наадварот, пачаў выказваць, што добра і гэтак...“ А тымчасам як я ад’яжджаў, памятаеце ж, бадай, гаварыў адваротнае.
Праўда, аб’ектыўна я мушу быць яму ўдзячны, і можа гэта якраз вельмі прыязная й сяброўская лінія, жаданьне мне бясьпекі... А ў глыбі — шчыміць: ці ня „ўгнёў“ і яго чым-небудзь, што й яму безь мяне лягчэй?
А вось Астроўскі. Здаецца ж, я яму ніколі ні на які мазоль ня ўступіў і ня зьбіраюся ўступаць, цаніў і цаню, адразу, памятаеце, пісаў Вам, што ягоная фігура на чале Рады толькі й падтрымвае маю надзею, што гэта будзе або-або: або нешта вартае чаго-небудзь, або зусім нічога, бо Аст-роўскі ў выпадку чаго і дзьвярыма бразнуць можа, умее. I дагэтуль тры-
154
Лісты da Натальлі Арсеньневай 1944—1945 гг.
маюся гэтага погляду. Ніколі не зважаў надта, што казалі і нябожчык Казлоўскі, і іншыя пра ўсе ягоныя мінулыя „грахі“, пра „любовь к на-копленйю ймуіцества“, асабліва таго, што ня вельмі добра ляжыць і каля чаго, казалі, ён добра папахадзіў, будучы на Браншчыне, на Смаленшчыне дый яшчэ ў Менску88. He зважаў, хоць пэўны, што ў гэ-тым — шмат праўды, калі ня ўся яна. Няхай сабе, мне асабіста гэтая рыса глыбока чужая, як ведаеце самі, але ж яна можа зусім не пераш-каджаць чалавеку быць добрым дзяржаўным мужам і беларусам. I заў-сёды меў вялікую прыемнасьць гутарыць зь ім, калі ён прыяжджаў у Менск. I ніколі ён мне ў вочы ні ачарніў, ні абяліў пра тую „мову“. A цяпер Вы пішаце, што навет ён, пасьля Сабалеўскіх і Родзькаў, нешта мае да гэтага... Ізноў жа, цяпер даведваюся, што ён канструяваў Раду сам, каго хацеў, таго й называў, як Вы пішаце. Бязумоўна, каб я быў на Беларусі, я ніколі не прэтэндаваў бы на месца хоць якое-небудзь у гэтай Радзе, надварот, адбіваўся б, як мага — Вы ж ведаеце, як не люблю я ўсіх гэтых гаворак, паседжаньняў, усяе гэтае „грамадзкае працы“. Але прыз-наюся толькі Вам — калі я даведаўся, што Астроўскі канструюе Раду, дык спадзяваўся, што ён выкарыстае гэта, каб зьвярнуць мяне на Бела-русь, чаго мне тады вельмі-вельмі хацелася. I дагэтуль я думаў, што можа ён і спрабаваў гэта, ды яму выткнулі з афіцыйнага боку тыя „зась-цярогі“, далі „адводы“... Цяпер даведваюся, што навет і не спрабаваў. Значыцца, для яго мне або грош цана (ці, ува ўсякім разе, цана куды ніжэйшая за Сабалеўскага, Калубовіча), або зусім — перашкода...
А можа, ізноў жа, як і ў выпадку із Шкялёнкам, асабістае, прыя-цельскае жаданьне мае бясьпекі? Ня выглядае, бо зрэшты, хто я яму?
Мусіць на яго яшчэ Шавелевы „засьцярогі“ моц маюць? I дзіўная рэч, што якраз тады, на тым сходзе89, дзе Шавель90 выскачыў супраць
88 У ліпені 1941 г. Астроўскі ўзначаліў Менскае намесьніцтва, якое аб’ядноўва-ла 21 раён, пасьля ўсталяваньня цывільнай адміністрацыі выехаў разам з вайсковым камандаваньнем на ўсход, арганізоўваў беларускую адміністра-цыю ў Бранскай і Смаленскай акругах.
89 Відаць, маецца на ўвазе сход беларускага актыву летам 1941 г. у Менску, на якім абмяркоўвалася пытаньне стварэньня беларускай падпольнай арга-нізацыі.
90 Уладзімер Шавель (1915—1942/3?), вучань Віленскай беларускай гімназіі (Радаслава Астроўскага). Скончыў юрыдычны факультэт Віленскага ўнівэрсытэту. У1941 г. стварыў аддзелы беларускай паліцыі на Меншчыне, блізкі паплечнік Астроўскага летам 1941 г., калі той узначальваў Менскае намесьніцтва. Астроўскі й Шавель жылі на адной кватэры. Пасьля=>
155
Антон АДАМОВІЧ
мяне, я гаварыў пасьля Астроўскага, зусім у ягоным дусе, і ён у часе майго выступленьня ківаў мне галавою і навет казаў, быццам радасна, сваё такое нейкае асаблівае „але, але...“ А тады выскачыў Шавель і пачаўрабіць зь мяне... бальшавіка. I Астроўскі адразу зьвяў,„заскучал“, як Зошчэнка кажа, а ўжо на мяне зусім ня тое, што нуда, а проста жуда найшла. Я аж сваім вушам ня мог даць веры...
Пазьней я гэта зразумеў, ці прынамся стараўся зразумець і, здаец-ца, правільна. Шавель тады адразу ўзяў тон на „правадыра“, ледзь не Напалеона. А тут выткнуўся я, і ён пабачыў, што ў мяне язык гладка ходзіць (ніколі не ўважаючы сябе за „выдатнага аратара“, як часта да-водзілася чуць камплімэнты — можа, зноў жа, толькі ў вочы? — усё ж адмовіцца ад таго, што магу пушчаць язык у ход, не магу). Відаць, яму здалося, што й я магу (навет хачу ці не хачу) па тэй самай лініі падац-ца(хоць ніколі„оногоя йвмечтахнелелеял“). Ну, і адразу ж наважыў зрабіць станоўчае „тпру“. Дурань, мог зусім не баяцца ўва мне ніякага „канкурэнта“, бо я ніколі на тую лінію не пайшоў бы, навет каб мяне на яе стыхійна выносіла. I вось адразу налажыў мне шэраг „засьцярогаў“. Праўда, пад канец ужо як бы й зьмяніў свой погляд і, шчыра ці не, як бы адрабіць стараўся, ды позна было: ачарніць заўсёды лягчэй, як абяліць, па чорным як белым ні квэцай, заўсёды той, хто раней бачыў ці хоць чуў, як чарнілі, пакіне пры сабе тое „нешта ёсьць“, „дыму без агню ня бывае“. Гэтак і было.
Нябожчык Іваноўскі (зусім згодзен з тым, што аб ім пішаце, і адчу-ваю гэта ўсё больш і болын, наагул, толькі ад яго часам і адчуваў запраў-ды цёплае пачуцьце да сябе, як і ад нябожчыка Аляхновіча — ад гэтага дык ужо бяз усякіх „засьцярогаў“), якому, памятаеце, Шавель, як і Ас-троўскаму, так імпанаваў, таксама на тыя „засьцярогі“ настаўляў вуха.
А Спадар ці Наўчоны... Той дык, пераняўшыся гэтымі „засьцяро-гамі“, угаворваў мяне зусім па-энкавэдоўску: „Вам лепш прызнацца, калі што было ці ёсьць...“І сьмех, і грэх...
Між іншага, і з Наўчоным у нас расхайдас цяпер. Мусіць, пакрыў-дзіўся, што я ня даў свайго подпісу на той фразэалёгічны слоўнік91 (да-рэчы, выходзіць ён ці не?). Бо даўно напісаў яму, і ніякага адказу.
Фўсталяваньня ў Менску цывільнай адміністрацыі выехаў на Бярэзіншчы-ну. Удзельнік і арганізатар беларускага падпольля. Стварыў партызанскі атрад, што змагаўся супраць немцаў на Барысаўшчыне й Бягомльшчыне. Паводле няпэўных зьвестак, загінуў у 1943 г.
91 Слоўнік выйшаў на пачатку лета 1944 г. (інфармацыя пра яго зьявілася ў „Беларускай газэце“ іо чэрвеня 1944 г.) у Менску ў выдавецтве ВШПЛМ
15б
Лісты da НатальліАрсеньневай 1944—1945 гг.
I вось здаецца мне цяпер, ці ня меўрацыю нябожчык Казлоўскі, калі, злуючы часам, казаў, што я — той самы Спадар, такі самы Спадар... Агульна прызнана, што Спадар цяжкі чалавек. А ці шмат „лягчэйш ы“ я?
I калі я ад’яжджаў зь Менску, дык адчуваў, як шмат-шмат хто ўзды-хае з палёгкаю. Першы — той самы Казлоўскі. I ніхто ж зь іх — памята-еце, ніхто — палец аб палец ня стукнуў, каб затрымаць, пайсьці некуды. А папхнуць — ці адзін перад тым ня тое, каб палец, а цэлую лапу пры-лажыў.
I калі цяпер Калубовіч із Вамі хадзіў да нейкага шэфа, дык я пэўны, што перад гэтым ці пасьля гэтага ён казаў гэтаму шэфу ці свайму заў-сёднаму шэфу Сівіцу (бо я пэўны, што й цяпер ён застаецца ягоным верным агентам і інфарматарам, дарма, што парваліся сувязі службо-вае субардынацыі) зусім-зусім у другі бок (дарэчы, цяпер бачу, што гэ-тая Вашая інтэрвэнцыя выклікала тую нагонку на мяне тут, за тое, што „жаліўся“, і нагрузку ў працы. Тыя, вельмі важныя надпісы на фільмах яшчэ не пачаў рабіць, гэта ўжо будзе звыш (і за звышаплату — на 150 марак за фільм, мае быць адзін фільм на месяц), а так усялякае драбя-зы начальства стараецца напіхаць як мага).
He падумайце, што я нешта маю да Вас, што Вы міжвольна, але прычыніліся да мае нагонкі! Наадварот, я ведаю, што Вы — адзіны, можа, чалавек, які шчыра хацеў, каб я не ад’яжджаў зь Беларусі, а пазь-ней — каб зьвярнуўся. Гэта было так ясна для мяне, што аж дзіва, і вось таму я й шукаўтых „чорных кошак“, што проста неверагодна было, што іх няма, а найшоўшы, разьдзьмухаў, каб канчальна пераканацца — ёсьць ці няма.
Мяне моцна крануў той Ваш „арышт“ „Раніцы“ для Шкялёнка, аб якім Вы пішаце. Толькі запраўднае сяброўства можа змусіць зрабіць такую рэч, якая, аб’ектыўна беручы, зусім належыць да таго, што назы-ваецца „махінацыямі“. I на гэтым месцы мне зноў робіцца прыкра і брыдка за ўсе тыя „чорныя кошкі“ да Вас, якія каб і былі навет неразь-дзьмутыя, усе касаваліся б адным Вашым учынкам.
Але ў далейшым я па-сяброўску прашу Вас не рабіць нічога такога, што хай сабе і памагала б мне, але магло б кінуць хаця які-небудзь цень на Вас. Апошняе было б мне вельмі балюча.
меў наступны тытул: „Станкевіч Я. пры ўчасьці Ант. Адамовіча. Ма-ленькі маскоўска-беларускі (крывіцкі) слоўнічак фразэолёгічны і прыказ-каў ды прывітаньні, зычэньні ды інш.“. Слоўнік меў 151 старонку. У сярэ-дзіне 1990-х яго перавыдалі.
157
АнтонАДАМОВІЧ
I не старайцеся болып таксама, каб зьвярнуць мяне на Беларусь, усё роўна [...] няхай лепш безь мяне...
I не старайцесь пераканаць мяне, што гэта ня так, што „ўсе ўспа-мінаюць добра“і г. д. Такіх „усіх“ шчырых — вельмі мала быць можа.
Ну, зусім зьехаў, здаецца, на Есенінскае „Пнсьмо матерн“:
П молшпься не учй — не надо, К прошлому возврата больше нет...
Два наступныя радкі баюся дачытаваць — калі ведаеце, дацытуйце самі.
Між іншага, аказваецца, я меў слушнасьць, калі пісаў тым разам, што супакаеньне зь мінамі ў Менску — уяўнае й часовае. Цяпер жа й самі пішаце зноў — „ня соладка“. Таксама пацьвярджаецца й тое, што хваля іхнага тэрору пасоўваецца далей на Захад. Ня толькі Аляхновіч пацьвярджае аб гэтым, але й бомба ў Беларускім Аб’еднаньні ў Белас-току (ці чулі пра гэта? У мяне гэта апошняя навіна ад Караленкі. На шчасьце — без ахвяраў). I хто можа гарантаваць, што яна ня пойдзе й далей на Захад, аж сюды, тут жа такая ўдзячная база для гэтага ў выг-лядзе „остаў“, якім усё ніяк знакаў зьняць не адважацца, аж пакуль яны пачнуць самі іншых „значыць“ (яшчэ раз пытаюся! Ці робіцца што ў гэтым кірунку? I што зь меркаваным прыездам сюды Астроўскага й Шкялёнка ў сувязі з гэтым, аб якім чуваць было тут?). „Раніца“ ўжо ат-рымала два пагражальныя лісты ад некага з Кенігсбэргу...
Так што ў гэтых абставінах вяртацца на Беларусь — усё ж рызыка-ваць галавой. I чорт яе бяры, я ўжо ня так даражуся ёю й мог бы прадаць яе, але мінімальнай цаной было б — пераход выдавецтва ў беларускія рукі. Навет не ў мае асабіста, а толькі ў беларускія (Найдзюк92 здаваўся б мне найболып адпаведнай асобай для ўзначаленьня гэтае справы).
I Вы добра разумее справу з гэтай дзяўчынай і ейнымі таямнічымі ўцёкамі, калі ставіце яе пад пытаньне. Мэта тут вельмі простая — супа-каеньне Вас, так што супакаеньне ідзе тут, як відаць, ня так зьнізу, ад запраўднага стану рэчаў, як зьверху...
Атрымаў ліст ад Глебчыхі. Таксама піша, што ўцякла ад „чорнае хмары, што сабралася над ейнай галавою“. I навет на адпачынак у Менск не паедзе, і бацькі просяць, каб ня ехала... Нам із Вамі лёгка
92 Язэп Найдзюк (1909—1984) падчас нямецкай акупацыі быў працаўніком Школьнага інспэктарату, кіраўніком ВШПЛМ, у 1944 г. выйшла ягоная гісторыка-папулярная кніга „Беларусь учора і сяньня“.
158
Лісты da НатальліАрсеньневай 1944—1945 гг.
зразумець, што ўсё гэта можа значыць (перш я думаў, ці няма якой су-вязі зь ёй у тых пагражальных лістох із Кенігсбэргу, але цяпер, бадай, даводзіцца адмовіцца ад гэтага падозраньня...).
Вы пішаце, што і Цэлеш93 выехаў (аб такім ягоным намеры й чым ён выкліканы мне ўжо пісаў Караленка), і Цымбальскі94 выехаў (можа толькі выяжджаў?). Я ня хочу больш намаўляць Вас, бо зусім згодны з Вамі, што некаму трэба, а ў Вас можа й абставіны бясьпечнасьці крыху лепшыя. Тое ж сьвінства, што Вам за працу, у вабсягу, запраўды, боль-шую за тую, што я рабіў, толькі ранейшыя сто марачак „жалуют“ — зусім зразумелае для таго, хто добра пазнаў дабрадзействы ўсіх гэтых Шрэтэраў (між іншага, Караленка нядаўна бачыўу Бэрліне Гляйкснэ-ра. Сядзіцьу Мюнхэне, хварэе. Нагаворваў, каб мы варочаліся на Бела-русь, але навет Караленка пры ўсіх прыемнасьцях цяперашняга бэрлі-нскага жыцьця — ні блізка... А каб Вы бачылі цяперашні Бэрлін! Бадай, што перайшоўужо Менск. Руіны, руіны...95 Рэдкія прахожыя на вулі-цах. I дамоў, і людзей паменшала — проста страшна падумаць, у колькі разоў — ага, успомніў, што „Бел. газэта“ піша з расейскага — „колькі раз“)- Дык вось, зусім зь Беларусі можа й не ўцякайце, але як хацелася б пабачыцца з Вамі хоць... Можа, як хоцьулетку ўрвалі б тыдзень-другі? Я ўлетку ў свой адпачынак думаю павандраваць па Нямеччыне — па цікавых гарадох і дзе менш бамбяць (Дрэздэн, Ваймар, Вена). Між іншага, ад мяне дужа блізка і Ваймар, і Ляйпцыг (апошні — усяго толькі гадзіна язды... Але цяпер гэта толькі куча руінаў... I ў іх яшчэ кідаюць часам — толькі не кажэце маім бацьком, што так блізка кідаюць, асаб-ліва, што нядаўна за 3 клм. паветраную міну шуснулі — усё закалаціла-ся... Як лятуць — заўсёды чуваць, быццам, над галавой, хоць гэта най-бліжэй за 3—5 клм. Ну, але егеры разганяюць, і часам якая цаца на га-лаву зваліцца можа... Ага, між іншага, дзе цяпер Вашая братавая, што ў Ляйпцыгу жыла96 ? I ці не сваяк Вам нейкі праф. Арсеньнеў, які жыве тут даўно на эміграцыі?). Так хацелася б зноў, як добра пішаце, „пага-варыць і памаўчаць“.
93 Пісьменьнік Мікола Цэлеш (1900 — пасьля 1976?) у 1943 г. у Менску выдаў зборнік апавяданьняў „На крыжы“ пад псэўданімам М. Лясун.
94 Верагодна, Уладзімер Гуцька (Дудзіцкі).
95 Адсылка да вершу Натальлі Арсеньневай „Хоць усюды руіны“ (Менск, 1941): „Падыду незнарок да акна, / гляну — ўсюды руіны, руіны)“.
96 Брат Натальлі Арсеньневай да вайны жыў у Вільні, аднак у 1940 г. выехаў у Нямеччыну, жыў у Ляйпцыгу, дзе й памёр ад хваробы ў 1942 г. Наталь-ля Арсеньнева згадвае пра сваё разьвітаньне з братам ва ўспамінах.
159
АнтонАДАМОВІЧ
Вы пішаце, што шкадуеце свайго кутка, што замала прыслухоўва-ліся, седзячы там, да справаў мовы, замала ўваходзілі ў курс. Ну, праў-да, Вашага кутка цяпер няма (ці далі Вам пакой у Радзе, як Вы спадзя-валіся?), але затое застаўся мой куток — у газэце „Культура мовы“! Мне так хацелася б, каб Вы хоць цяпер зазірнулі ў гэты куток (бо здаецца мне, сваім часам, мала ім цікавіліся), каб проста па дзьве-тры зацемкі на дзень пераглядзелі — можа дзе й памагло б Вам увайсьці ў курс спра-вы цяпер, было б карысна і Вам, і справе, і мове газэты? Праўда ж, можа, ахвяраваліся б хоць на колькі часткаўуварваўшы часу, а я ўжо ня ведаю, які зарок із свайго боку мог бы даць Вам — усё, што хочаце, ба-дай аж да шасьцістопнага ямбу ў „Звоне“...
Пра Ізыдара, бадай, тое самае, што Вы, пісаўбацька. Ну, мне нек ня верыцца, каб ён сьлядамі папярэднікаў пайшоў — занадта баязьлівы, навет са страху. Як Вы пішаце, на большы страх ня пойдзе. Хоць — на кім мы ўжо не заракаліся... Успамінаю, што за колькі дзён перад тою мінаю Саўчук расказаў мне свой сон, быццам гэты „чалавек з цэмэнта-ванымі мазгамі“ хацеў забіць мяне, а Саўчук — бараніў. Пасьля міны Саўчук успамінаў гэта і выказваў падозраньне, але я станоўка адкінуў. Зрэшты, паводля абставінаў, здаецца, Ізыдараў удзел у гэтай справе выключаны. Хоць, хто яго там наагул ведае.
Цікава, чаму не ўдалося выкарыстаць Зубко? Хоць, з другога боку, можа й добра — хоць крыху мо Кіпелеву „сугубую хэмію“ ў „вёсцы“97 нэўтралізуе. Ці не яна гэта — „Дуброва“, аўтар рэцэнзіі на „Рагнеду“ Случчаніна ў „Бел. газ.“? Бэрлінскі Камітэт хоча выдаць гэтую „Рагне-ду“ хоць на рататары (спачатку папрабуюць з матрыцаў — будзе друка-вацца ў „Работніку“. Ініцыятыва выходзіць ад Караленкі). Я мушу на-пісаць прадмову98.
Між іншага, пішу пра „Слуцкіх песьняроў“. Выходзіць шматавата. Як скончу — прышлю Вам. Будзе называцца „Нашчадкі й спадкаемцы творцаў красы“99 і закранаць наагул пытаньні нашае літаратурнае су-
97 Гутарка пра газэту „Голас вёскі“.
98 ПаэмаЛявона Случаніна „Рагнеда“ выйшлаўтраўні 1944 г., надрукаваная ў Вільні накладам 5 тыс. асобнікаў.
99 Праўдападобна, рэцэнзіі так і не надрукавалі ў „Беларускай газэце“, апошні нумар якой выйшаў 28 чэрвеня 1944 г., аднак яна ўбачыла сьвет пазьней — пад назваю „Нашчадкі і спадкаемцы. Крыху думак каля „Слуцкіх песьняроў і нашае літаратурнае сучаснасьці“ за подпісам „Глеб Альгердзіч“ у часопісе „Шыпшына“ у Міхэльсдорфе (№2.1946. С. 30—40).
160
Лісты da Натальлі Арсеньневай 1944—1945 гг.
часнасьці, асабліва — пытаньне эпігонства. Для „Раніцы“ і зашмат (зраблю для яе выцяг-рэцэнзію), і задалёка для ейных чытачоў, тут трэба бліжэй да Менску і да Слуцку. Можа навет найбольш надавалася б да таго „Нэо-Узвышша“, але з шмат якіх меркаваньняў (навет і простай рэальнасьці, бо ўсё ж ніяк гэты часапіс выйсьці ня можа) — хацелася б друкаваць у „Бел. газ.“. Ну, але гэта яшчэ будзе за тыдзень-другі.
Ці чыталі С. Хізму ў „Раніцы“? Тут нарабілі вялікага гвалту. Праз цэнзуру прапхнулі, а тады пачыталі расейскую й нарабілі гвалт. Стась Грынкевіч ад страху ўзяў аўтарства на сябе, каб мне чым не нашкодзіць (так што не кажэце ў Менску лішне, што ведаеце гэтага схізматычнага аўтара). Цяпер, здаецца, абышлось. Езавітаў100 прыслаў абураны, але бясьсільна-недалужны артыкул contra. Але зь яго мы зрабілі зноў фак-тычную даведку проці Апанаса, выкінуўшы ўсю палеміку, у якой былі й даволі брыдкія выпады супраць „Бел. газэты“, хоць, здавалася б, пры чым яна тут (Езавіт вынюхаў, хто пісаў). Цікава, што й Езавітаў пачуў-ся „уіцемленным в лучшйх православных й обіцеславянскйх чувствах“. Тое, што Вы пішаце пра цяжкасьць адрозьніць, дзе пачынаецца баль-шавік і канчаецца маскаль, асабліва добра відаць тут, а выпадак зь Еза-вітавым дазваляе дапоўніць формулу яшчэ адной вялічынёю — веда-май адметнасьцю „рыскага беларуса“101.
Ну, а тутэйшыя расейскія эмігранты бальшавізуюць у масе ўва ўсю — „уверовалй“ў эвалюцыю Сталіна да„Велйкой Pycu“, зусім забыў-шыся на той час, як перлі сюды безвач з лахамі пад пахамі. Страшэн-ная поскудзь і цьвіль. Усе рыхтык як Малевіч. А калі Малевіч кажа, што Казлоўскага й Іваноўскага забілі за частае ўжываньне слова „маскаль“, дык гэта таксама спроба, казаў той, прафіляктычнага тэрору ці тэрары-стычнае прафіляктыкі. А калі ўзяць яе паважна, дык шмат каму з нас яны жадалі б налажыць галавой і, пэўне ж, будуць старацца ў гэтым кірунку.
Сяньня Караленка прыслаў „Bielaruski Holas“102, які я прачытаў з задавальненьнем — поўнае падтрыманьне пазыцыяў С. Хізмы. Цікава,
100 Канстанцін Езавітаў (1893—1946) у часе вайны жыў у Рызе, дзе заснаваў уласнае выдавецтва, ствараў беларускія школы. Пасьля эвакуцыі ў Бэрлін — міністар вайсковых справаў пры БЦР.
101 Пасаж супраць Езавітава ў лісьце да Арсеньневай яшчэ цікавы тым, што Езавітаў і Франц Кушаль у 1944 г. моцна канфліктавалі, у тым ліку й праз пытаньне, хто будзе кіраваць беларускім войскам на эміграцыі.
102 „Bielaruski Holas“ — газэта, што выдавалася ў Вільні з 1 сакавіка 1942-га да чэрвеня 1944 г. раз на тыдзень, усяго выйшла 122 нумары. Да сакавіка 1944 г- (забойства) яе рэдагаваў Францішак Аляхновіч.
161
Антон АДАМОВІЧ
што ён спасылаецца і на „Беларускую газэту“ — можа й яна чым падт-рымала? Наагул, як паставілася да Схізмы Рада (у паасобку — Сьвірыд103, прыкладам), а таксама самі Апанасы „й йже с humu“? А як Шкялёнак і Ваш бацька? Ці не шакіруе „людзей заходняй культуры“ крыху „неінтэлігентная“ лаянка, як гэта стараецца зрабіць выгляд Езавітаў, ківаючы на „ўсходніцкую“ „неінтэлігентнасьць“ аўтара? Але ж, дальбог, мне так хацелася ад абурэньня ня толькі лаяцца, а проста біцца й спляжыць гэтага Апанаса на горкую порхаўку. Такое ж па-чуцьцё было й у Караленкі — варта было б паглядзець хоць бы на по-чыркі нашыя ў тых лістах, дзе мы аб гэтым пісалі. Караленка кажа, што гэты памфлет — лепшае, што я напісаў за ўсе апошнія гады, я зь ім, бадай, згодзен (прынамся, у публіцыстычным жанры лепшае). Цяпер у мяне рукі сьвярбяць на Езавіта, але ж гэта як-ніяк хоць „рыскі“, а свой. Хоць Караленка падзуджвае й па ім „паніхіду справіць“. — Напішэце шчыра, як Вам самім і іншым гэты Схізма выдаўся (толькі шчыра!).
Пху, нарэшце ледзь да галоўнага — да „Каханага гораду“ дабраўся. Рады бясконца, што ён да Вас даехаў (наагул, гісторыя пошты апошніх гадоў яшчэ больш пераконвае мяне ў справядлівасьці адвечнага зако-ну захаваньня матэрыі: у прыродзе нічога ня траціцца, не прападае — таксама і на пошце! Ато мяне ўжо агорвала вусьціш перад пэрспэкты-ваю перапісваць другі раз, хоць Глебчыха й дакляравала сваю дапамогу машыністкі). Яшчэ больш рады, што Вам у васноўным падабаецца. Толькі вось гэта „неасноўнае“... Роіцца мне нешта, што хлапцоў і Кач-ку з жонкаю Вы раіце выкінуць не зь меркаваньняў драматызму й на-агул мастацкіх, а зь некаторых іншых... Наводзіць мяне на гэтую дум-ку і Вашая фраза: „Макрыца мог бы застацца“, — тут, здаецца, Вы ці не прагаварыліся. Дык тады лепш проста скажэце. Мне вельмі шкода было б выкідаць гэтаўсё (між іншага, сяньня пра гэта піша й Карален-ка, які чытаў рэч і якому я паведаміў пра прапанаваныя зьмены. Пэў-не ж, ён мне ніякі не аўтарытэт, і Вашаму голасу я прыслухаў бы больш непараўнальна, каб толькі быў перакананы, што мастацкія меркаваньні тут прамаўляюць, а ня іншыя якія). Хлапчукі мне ці не найболын з уся-го падабаюцца, і — ведаеце што — гэтая сцэнка якраз блізу даслоўна сьпісаная з натуры (за выняткам асобы парашутыстага, а так усё — і
'°3 Павал Сьвірыд (1888—1948), вядомы беларускі юрыст, адзін з архітэк-тараў абвешчаньня аўтакефаліі Беларускай царквы. Адамовіч намякае на тое, што Сьвірыд мусіў бараніць беларускіх япіскапаў ад нападаў.
162
Лісты da Натальлі Арсеньневай 1944—1945 гг.
хлапчукі, і лес, і ноч, і бацькі ў зямлянках, і партызаны, і навет самая гаворка й галоўнае собскае імя. Можа, калі, як сустрэнемся, раскажу, як гэта было — цяпер і няма дзе, і няма як), а Вам здаецца, што непраўда-падобна. Больш так блізка з натуры сьпісанага там, бадай, нічога й няма, хоць, пэўна ж, ёсьць асобныя рысы знаёмых. Найбольш выдума-ныя Юрка і Валік, хоць кажнаму зь іх прыпісаў крыху рысаў з самога сябе. Качка — складаная асоба — ня толькі сучасны рэдактар „Голасу вёскі“104, але й Рыгор Казак“5, і сямейная гісторыя Левановіча1"6, і кры-шачку Чабатарэвіча (крышачку яго й на ягонага цёску Віктара пайшло, але зусім мала — асноўнае там, пэўна ж, той знаёмы, пра якога Вы цьвердзіце, што ён „лепшы, як думалася“, а я ўсё больш знаходжу, што ці ня горшы яшчэ). Дык вось, калі ўжо трэба выкідаць, дык можа хіба якія паасобныя мясьцінкі, а ня ўсе гэтыя дзьве лініі? Дальбог, цалкам мне іх шкода. Паслабленьне драматызму, па-мойму, там патрэбнае якраз, а таксама патрэбнае й некаторае завяршэньне вобразу Юркі, і пэўная пэрспэктыва ідэйная, якая там даецца — а так гэта паляціць усё. Друкаваць пачынайце, як і думалі, і пішэце толькі хутчэй, як наважылі (па-мойму, у роўніцы немастацкай тут няма чаго баяцца, у крайнасьці можа толькі дзьве-тры дробныя мясьцінкі вон, а ў мастацкай — няхай ужо хіба на шкоду рэчы йдзе). Можа хоць з пачаткам друку „Каханага гораду“ пачну газэту атрымваць (проста ня ведаю, як і чым „ублагот-ворйть“мнеHerr Kuschell-сьшка, Караленкатаксамажаліцца). Цяпер два нумары зь „Яны на бел. зямлі“ прыслаў бацька. Перадайце пры гэтай нагодзе маю ўдзячнасьць машыністкам, якія перадрукоўвалі — блізу ніводнай памылачкі, аў „Раніцы“ гэтулькі насадзілі! Аж цешыць, што мае ранейшыя супрацоўнікі такія малайцы — запраўды ж, такіх машыністак, яку „Бел. газ.“ (я не забываюся й таго, хто па гэтых машы-ністках чытае!) — іншыя ня маюць.
Вам спадабалася навет „Вараты скрыпяць“, а мне ня вельмі. Асаб-ліва пасьля таго, як „Раніца“ насадзіла такіх жудасных памылак (прыкл., заміж„да самыхКалядаў ня было сьнегу“ — „ад самыхКаля-даў...“ і інш.) А сюжэт — з магчымага разьвіцьця падзеяў, якога я і ба-яўся, а Саўчук і цяпер баіцца (а нябожчык Казлоўскі „пільнаваў“) — такжа магло быць.
104 у 1944 г. газэту „Голас вёскі“ рэдагаваў Яўхім Кіпель.
105 Маецца на ўвазе пісьменьнік і грамадзкі дзеяч Рыгор Казак (Рыгор Кру-шына, 1907—1979), з 1943 г. — адказны рэдактар „Газэты Случчыны“.
ш6 Левановіч — журналіст „Беларускай газэты“.
163
Антон АДАМОВІЧ
3 публіцыстыкі пасылаю тут „Пасварыліся й прагаварыліся“ — не-вялікае і, здаецца, актуальнае якраз для Беларусі („Раніца“ яшчэ ня так хутка надрукуе, так што сьпяшайцеся. Зрэшты, здаецца, што гэтага і перадрук не пашкодзіў бы).
Хочацца зноў брацца за мастацкае, але ня ведаю, калі здолею — падсыпалі і на працы, і Караленка з „Раніцы“. Між іншага, „Раніца“ пераходзіць да газэтнага канцэрну, куды перайшло ўжо „Новое Слово“ (раней было прыватнай собскасьцю рэдактара Дэспатулі). I Караленка, і я думаем, што мо будзе лепш, хоць каб самастойнасьць не пацярпела яшчэ. Ато нарабілі доўгу 20 ооо марак, у касе ні фэніга, апошні нумар друкар ужо не хацеў друкаваць. Стась зусім распусьціў усіх і зрабіў яшчэ горшую „богадельню“, як некалі „Бел. газэта“ была, між іншага, наняў даволі вялікае памешканьне і дарагое (там і зьбіраліся на 25-га сакаві-ка, ня так далёка ад Камітэту).
А што цяпер у рэдакцыі на гары, дзе мы сядзелі й Казлоўскі жыў? Пра Сьпягальскую (?) бацька мне пісаў. Як „заўхоз“ — не апраўдаўяшчэ нашых спадзяваньняў хоць у каторы-небудзь бок (бо спадзяваліся ж, што або міну падложыць, або жулік будзе, або добры працаўнік)? I колькі разоў ужо пытаўся ў Вас пра Зору, а Вы ўсё забываецеся. Наагул, на бальшыню маіх пытаньняў забываецеся адказваць, імасьць — „ставлю на eud“. Праўда, гэта нахальства з майго боку ня толькі зму-шаць Вас чытаць такія даўжэзныя лісты, але яшчэ й вымагаць адказу на пытаньні. Ды калі ж так хочацца ведаць пра ўсё. Дык, можа, зрабілі б так, як мой бацька робіць — выпісалі б (хоць з гэтага й папярэдняга даўжэзных лістоў), як ён кажа, „сінодзік“ усіх пытаньняў і тады хоць караценька на кажнае. Ой, як быў бы ўдзячны!
Між іншага, у Караленкі было вельмі туга з матар’ялам на вялі-кодны нумар „Раніцы“ — мусіў падвойным выйсьці — дык я знайшоў у сваім архіве „Усяночную“ (якраз добра, што ўзяў з сабою), цяпер дру-куецца, аднавіўтое „евентуельне“ іяшчэ сёе-тое — цяпер ня страшна. Успамінаю, што мясьціны з „Усяночнае“ Вам падабаліся — тыя, дзе „ён“ і „яна“. Гэта й мне падабаецца. А „Яна“, пішаце, ходзіць вясёлая, „prima“107? Ачаго ж бы ёй плакаць? Зь лістоў выглядае разумнай, глы-бокай і чулай дзяўчынай. Але ўсё ж розьніца такая вялізарная між намі, што наўдачу, каб больш як сюжэт (ці шэраг сюжэтаў) з усяго гэтага калі-небудзь было. (Часам, пры навале ўсякіх „чорных кошак“, усплываюць у мяне думкі аб магчымасьцях такога разьвіцьця, як у
107 Маецца на ўвазе скрыпачка Ала Федаровіч.
164
Лісты da Натальлі Арсеньневай 1944—1945 гг.
„Вароты скрыпяць“, і навет пачынае здавацца, ці ня хто іншы лісты ейныя піша).
Божа мой, здаецца, ніколі ня скончу я гэтага ліста. To ж пішу ўсе сьвяты — ад пятніцы аж да сяньняшняга панядзелка (хоць і post festum — сьвяточныя вялікодныя прывітаньні!). Вось ізноў ліст ад Ка-раленкі прыйшоў, у ім восем Геніюшыных вершаў, перададзеных Ту-машам (крыху апрацаваў, але больш, кажа, часу няма). Ёсьць нішто радкі, як заўсёды ў Геніюш, але ўсё запраўды патрабуе шмат працы. Паспрабую (вось каб Вы тутака былі!). Караленка піша, што і Тумашу вельмі спадабаўся С. Хізма, ён узяў мой адрыс, дык, пэўне, буду мець зь ім сувязь.
Бедная, няшчасная „Жоўтая восень“! (Успомнілася пры нагодзе Тумаша...)
Ну, ды ўсё ж — „пора й честь знать“. Дык — „апошнія распара-джэньні“. Грошы бацьком плаціць, там будзе відаць (дарэчы, за што сядзеў Дудка? Бацька пісаў мне аб гэтым). Газэты слаць, калі і як мага, калі трэба аплаціць падпіску — вылічыць із ганарару.
За цёплую ўвагу да бацькоў, аб чым яны пішуць — вялікі й цёплы дзякуй. Ім усё эвакуацыя мроіцца. Але, здаецца, што бальшавікі будуць ціснуць цяпер усё на паўдня (румынская нафта,„податьруку помоіцй товаршцу Tumo“), а там ці не наложаць галавою, дый саюзьнічкі бед-ныя на гэта ўжо крыху скрыва пазіраюць. Можа, Менск і ня пойдзе ў разьмен (дарэчы, як на самой справе выглядае памыснасьць мабіліза-цыі і ўсе пэрспэктывы БКА?)
Ну, зусім вочы ліпнуць — спаткі хочацца. Вам тымчасам — дабра-нач! На пошты здам заўтра, дык яшчэ кавалачак белага месца пакіну — ану ж яшчэ што накруціцца. А на сяньня — бывайце здаровенькі, вітай-це ўсіх, ня злуйце (ні доўга, ні каротка) і ня крыўдуйце на мяне. Заўсё-ды Ваш Ан...
7-05-44
Даражэнькая сяброўка!
Зь лістоў ад Саўчука і бацькоў відаць, што Вы ўжо атрымалі мой даўжэзазны ліст. Але пішу, не чакаючы Вашага адказу, бо раз што й Вы самі выгаворвалі мне за „чаканьне адказу“, два, што можна будзе на-пісаць і „адказ на адказ“, і тры, што хутка мае ехаць у Менск на колькі дзён Стась Грынкевіч, дык празь яго й напісаць, і нагаварыць можна будзе колькі хаця як мне, так і Вам, дык некаторыя пільнейшыя рэчы хай ня боўтаюцца аж датуль, ато й зусім забыцца ці затраціцца могуць.
165
Антон АДАМОВІЧ
Сяргей Саўчук зь сям’ёй
Зь ліста бацькоў можна зра-зумець, што друкаваньне „Каха-нага гораду“ затрымваецца ча-каньнем на маю згоду на цэнзу-ру, як бацькі пішуць. Значыцца, я-ткі меў рацыю, што тут справа ў цэнзуры, а не ў мастацкіх мер-каваньнях. Дык маё апошняе слова — рабеце так, як па-Ваша-му трэба, пры як магчымым за-хаваньні таго, што я прасіўу па-пярэднім лісьце, і друкуйце (я думаў, што ўжо друкуецца, бо перш Вы пісалі, што пачняцё, a тады мо як раз і ад мяне згода будзе, пакуль да таго разьдзелу дойдзе). Бо цяпер мяне цікавяць грошы — здаецца, што давя-дзецца сплачваць ганарарам зь „Беларускае газэты“ ўсё тое, што сп. Шрэтэр быў ласкаў вып-
лаціць маім бацьком дагэтуль (ад красавіка зь мяне ўжо вылічаюць па 250 м., але йдзе аб тое, што да красавіка). А тут яшчэ і бацьком трэба — выдаткі ў сувязі з прыватызацыяй хаты. Адно прасіў бы — мой рукапіс „Каханага гораду“, а калі можна — і адзін паасобнік перадрукаванага на машынцы (па магчымасьці — нескарочанага, майго тэксту) падрыхта-ваць так, каб Стась Грынкевіч мог забраць іх із сабою й прывезьці мне.
Рыхтую для „Бел. газ.“ вялікі артыкул пра „Слуцкіх песьняроў“ і нашую літаратурную сучаснасьць наагул, аб чым ужо, здаецца, пісаў Вам. Ужо няшмат і да канца засталося, адно бяда, што то тое, то тое замінае. А апошнім часам усе пляны (і гэтага артыкулу, і навэлі „Пяты акт“, пра якую пісаў таксама, здаецца) пакрыжавала пільная патрэба (высокім стылем кажучы — „натхненьне“) пісаць зусім новую апо-весьць — „Безруч“108, у васнове якой будзе гісторыя з Апанасам,
108 Апавяданьне С. Юстапчыка „Безруч“ апублікавалі ўжо пасьля вайны: пер-шыя разьдзелы ў часопісе „Шыпшына“ (1946. №1. С. 17—21; №3. С. 20— 23), а потым цалкам у остэргофэнскім часопісе „Сакавік“ (№2 (3). 1948. С. 18-26).
166
Лісты da НатальліАрсеньневай 1944—1945 гг.
С. Хізмам і іншымі аж да Езавітава. Ужо пачаў пісаць. Друкавацца будзе хутчэй за ўсё і з шмат якіх меркаваньняў у „Раніцы“.
Цяпер пра Вашыя рэчы крыху. Караленка„затеял“выдавецтва на гектографе, як раней Абрамчык ціснуў „Гісторыю Беларусі ў картах“, „Беларусь у песьнях“ і іншыя109. Ужо падрыхтаваны „Тэстамэнт“ Жылкі110, „Рагнеда“ Случчаніна (апошнюю, можа, удасца яшчэ надру-каваць і ў выглядзе ўкладкі ў газэту). Абедзьве з маімі прадмовамі, a Случчаніна я грунтоўна адрэдагаваў (баюся толькі, каб не было, як не-калі з Клішэвічам). Караленка вельмі намагаецца выдаць гэтак і „Зато-нуты звон“. Дык я думаю навет і не чакаючы на Вашую згоду, калі толькі гэта пачнецца, даць яго. Ня бойцеся, правіць нічога ня буду, ап-рача яўных памылак. Пішэце ўсё ж, як Вы на гэта глядзіце.
Вялікае прывітаньне Вам ад д-ра Тумаша. Пад і-га траўня я зноў быў у Бэрліне, і ён спэцыяльна яшчэ затрымаўся там, ды мы яшчэ і з Караленкам прагаварылі два дні і, бадай, дзьве ночы. Згадзіліся з Ту-машам, што ў сяньняшняй нашай пазыцыі на першым месцы і адзі-ная — Вы. У Геніюшысе ён крыху расчараваўся ўжо111. Я апрацаваў да друку тыя ейныя вершы, якія перадаў Тумаш, аб чым, здаецца, я Вам ужо пісаў. Зь нейкім задавальненьнем канстатаваў на ёй Вашыя ўплы-вы. А наагул — furchtbar112, пачынаючы ад почырку (Ваш проці яе — проста каліграфічны, а памятаеце, што і машыністкі, і я ня вельмі Вас за Ваш „жаловадй“) і правапісу („ў“ не прызнае нідзе, толькі „у“, піша „гуляя“ — „гуляе“, „у вялікуй“ — „у вялікай“ і г. д.). Мусіць, чыталі ўжо „У буру“. Майго там што найменш 1/3 (а як прачытаў друкаваны, дык угледзеў, што яшчэ ня ўсё як сьлед і трэ было б яшчэ часаць і гладзіць). Тумаш цяпер „беспрацоўны“ і, здаецца, вернецца часткова ў „Раніцу“, хоць падпісваць па-ранейшаму будзе Стась. Ну больш пра Тумаша на-пішу як другім разам.
He падабаецца мне вельмі, што бацькі й Саўчук пішуць пра акопы ў Менску... Праўда, нек ня верыцца, каб Менск ішоў у разьмен, і мэта балыпавікоў ціснуць на поўдні на Балканы, як і тое, што яны ўжо вытк-
109 Маецца на ўвазе выдавецкая дзейнасьць Міколы Абрамчыка (1903—1970) у часе ягонай працы ў Беларускім камітэце самапомачы ў Бэрліне ў 1941— 1943 гг.
"" „Тастамэнт“ Уладзімера Жылкі выйшаў асобным выданьнем у Бэрліне ў ліпені 1944 г.
111 Менавіта Вітаўт Тумаш выдаў у 1942 г. у Празе зборнік Ларысы Геніюш „Ад родных ніў“.
1,2 Furchtbar (ням.) — жахлівая.
167
Антон АДАМОВІЧ
нуліся нагэтулькі, што ня могуць весьці наступ на ўсім фроньце, як pa-Heft — зусім ясныя рэчы. Але, калі, ня дай Божа, што якое — бедныя мае бацькі! (Якраз днямі што атрымалі „грамату“ на хату). Адна надзея, што добрыя людзі й сябры — да Вас тут найбольшая просьба — не пакінуць іх і як-небудзь памогуць уратавацца ад гэтае жудасьці.
3 савецкіх навінаў: Колас — заступнік старшыні Вярхоўнага Савету БССР. Танк выступаў на „ўсеславянскім сходзе“ памяці Тадэуша Кась-цюшкі. Ордэны маюць Броўка і Пестрак. Праф. Прылежаеў113 „рассказы-вает о зверствах фашйстов в Мйнске“ — аказваецца, запраўднага хлеба пакаштаваў толькі ў партызанаў (мусіць, так званага „салдацкага“).
Ну, тымчасам усё. Пішэце, не чакаючы адказаў і аказіяў. Як тэатар, „Усяслаў“ Шчаглоў? „Узвышша“? Між іншага, ці захавалася ў тэатры дырэктарская лёжа (сьніў яе нядаўна). Найлепш, пішэце Einsehreiben"4 — ідуць хутчэй (апошні — 4 дні толькі). Вітайце ўсіх хатніх і знаёмых, бывайце здаровенькія. Заўсёды Ваш Ант...
Даражэнькая сяброўка!
Кароткі ліст поштаю (не „адказ“) праз Саўчука паслаў Вам, але, мусіць, яшчэ не дайшоў. Цяпер хапаючыся пішу праз Стася, і шмат пісаць не зьбіраюся, бо раз што й Вы яшчэ маеце пісаць, два, што Стась сёе-тое можа й вусна расказаць, а галоўнае — сьпяшацца трэба. Якраз толькі што атрымаў Ваш ліст і прачытаў яшчэ толькі адзін раз, так што й гэта ня зусім тое. Але хоць крыху і хаатычна і алоўкам хачу напісаць (і ўжо бачу, што прадмовы зашмат зрабіў, калі якраз сьпяшацца трэба). Дык навет проста па пунктах жарну.
1.	На ямбах у „Звоне“ згода — паставім кропку. Маеце рацыю, што я запозна схапіўся (аглядзеўся, як ня толькі палавіна, як у таго Юркі, a ўсё згарэла). Але й задаволены, што цяпер ужо Вы хоць ня цьвердзіце, што 6-ці стопным трэба было. —Караленка захапіўся быў выдаць „Звон“, але нешта сяньня піша, што ў Менску будзе друкавацца. Зараз пабачу яго, пагавару. А „Рагнеду“ давядзецца, значыцца, спыніць, калі ў Вільні выйшла — шкода, гэтулькі працы я палажыў...
2.	Зборнік Ваш115 яшчэ не атрымаў, і ня хутка, пэўне, атрымаю — кніжкі йдуць наўзьдзіў марудна (Караленка выслаў раз мне з Бэрліну,
1,3 Мікалай Прыляжаеў (1877—1944), навуковец, хімік-арганік, акадэмік АН БССР. Падчас вайны быўу акупаваным Менску, выведзены ў партызан-скую зону і перапраўлены ў Маскву.
114 Einschreiben (ням.) — заказным лістом.
115 Маецца наўвазе зборнік „Сягоньня: Вершы: 1941—1943“ (Менск, 1944).
168
Лісты da Натальлі Арсеньневай 1944—1945 гг.
дык і то ледзь ня месяц цягліся). Дый дзякую авансам і асабліва за тое, што мне першаму, і за „рэдакцыю“, якая б яна там ня была (думаю ж, што ня „клясава варожая“ якая). Пісаць буду, але калі? Усё з „Слуцкімі“ ніяк рады даць не магу. I ўсё то тое, то гэта накручваецца, зьбівае з толку.
3.	Наконт знаёмых — хачу згадзіцца з Вамі, асабліва, што Калубовіч закасаваў. Ува ўсякім разе — дай Божа! Ну, а пра Астроўскага ж я наконт блага ня думаў, і Вам жа пісаў, адзінае, што мне баліць — гэта, што, відаць, і ён да мяне „засьцярожаны“, калі я якраз наадварот. А наконт „ня судзеце“ — дык судзіць не баюся (асабліва перад Вамі), бо не баю-ся (і ніколі не баяўся) быць суджаным. Ну, а пэўна, усім вам належыц-ца належнае за працу ў такіх абставінах. Ня думайце аднак, што й тут мёд. Навет у маім Фрэйбургу (учора, прыкладам, сярод белага дня — каля іооо самалётаў рабілі налёт на раён Ляйпцыг-Гале, ляцелі памя-лютку, некаторыя вельмі нізка, над самымі намі. Хавацца няма дзе зусім — навет кэлераў116 ніякіх. На шчасьце, пашкадавалі. He кажэце толькі ўсяго гэтага бацьком).
4.	За што Вам галоўны, шчыры-шчыры дзякуй — за сабатаж Еза-віта (дзякуй, пэўна ж, ад С. Хізмы; гэта Сяргей Хізма, ён ужо напісаў ліст у беластоцкую „Новую Дарогу“, вялікі — „к сведенйю редактора“ Й маленькі — для друку; малая надзея, што й гэты маленькі выдрукуюць). Падрабязьней Вам раскажа Стась. Але дагэтуль я ня ведаю, кажучы „наўчоным“ стылем, „як Ваша на гэта“? Караленка ад Схізма„без ума“ проста, зьбіраецца ў будучай незалежнай Беларусі выдаць ордэн (на што яму быў дадзены „адвод“, што хутчэй замест „ордэна“ трэйцяя ссылка можа быць). Тумашу таксама падабаецца, мне — толькі крыш-ку (таго, чаго Езавіту і іншым здаецца зашмат — мне здаецца замала. Найлепш было б наагул — кій у рукі і „па кумпалу“ гэтаму маскальска-му рабіну117. 3 гэткай злосьцяй і пісалася, аж спаць ня мог і нічога больш рабіць). — Цяпер на матар’яле Схізма—Апанас—Езавіт пішацца Юстыпчыкам апавяданьне „Безруч“ (для „Раніцы“, бо „Бел. газ.“ раз што яшчэ з „Каханым горадам“ не дала толку, два — што „палітычна ўзгадняць“ будзе, тры — што ў „Раніцы“ хутчэй прачытаюць тыя, каму трэба). Бяда, што так шмат усялякае бузы замінае пісаць гэта (і на служ-бе, і для „Раніцы“ розныя праўкі). А рукі сьвярбяць проста так, што не
1,6 Keller (ням.) — склеп.
1,7 Магчыма, Адамовіч адзначае тое, што ў 1918 г., падчас фармаваньня Пер-шага беларускага палка ў Горадні, Езавітаў, сын капітана царскай арміі, ініцыяваў стварэньне пры ім габрэйскай нацыянальнай роты.
169
Антон АДАМОВІЧ
даюць спакою, і пішу ўсё ж, на шкоду і таму, што пішацца (з затлумле-най ужо галавой) і сабе самому (ужо з тыдзень, як „злаўчэўся“ спаць толькі па з гадзіны ў суткі — і нічога! Балазе, Саўчук махоркі падаслаў).
5. Тумашаў адрыс: V. Tumasch
3 Neubrandenburg Adolf Hitler Str. 14
Геніюшысін (на ўсялякі выпадак)
Larysa Geniusove
116 Prag VII
Hermannstrasse 7
6.	Дзіву даюся, што Дуброва — Ізыдзёр (хоць і думаў на аднаго з 2-х — ён ці Зубко, бо адна школа ў іх) — для яго замала. Хоць і ня ду-маю, каб у лес падаўся (грошы мае ад спэкуляцыі, Караленка казаў, што і раней ягоная жонка разгортала вялізарную працу ў гэтым кірунку), але на ўсялякі выпадак папярэдзіў бацькоў, каб у хату ня вельмі пуш-чалі (як гэта і ў Вас робіцца).
7.	Ах, яка шкода, што Зора тутака была й нельга было зь ёю паба-чыцца! За тое хоць прывітаньне ёй адмысловае перадайце.
8.	Дзе будзе зьезд пісьменьнікаў? Можа з нас каго рызыкнулі б зап-расіць (я б прыехаў, бадай). Ну, але пра ўсё гэта больш Стась вусна ска-жа. Прыехаць у Менск хоць на пару дзён вельмі хочацца, аж бачыце, не пасаромеўся напрошвацца тут.
Ну, і мушу канчаць, бо ўжо зараз і на цягнік у Бэрлін трэба.
Пэўны, што дасьцё Стасю ўсялякую дапамогу ў кірунку зносінаў з маймі бацькамі і да г. п. і абавязкова напішаце (а калі не — перакажа-це) пра ўсё так, як не заўсёды для пошты можна. Чакаю гэтага зь нецяр-плівасьцяй, а тымчасам — Schluss"8, бывайце здаровенькі, дзякуй за ўсё, вітаньне вялікае (па дарозе ў цягніку перачытаю яшчэ Ваш ліст, мо на гэтым кавалачку яшчэ што дапішу).
Ага! Глядзеце фільм „Габрыеля Дамброн“ — мой пераклад (тая „важная праца“) і скажэце, ці зразумелы, фільму ня бачыў, і нямаведа-ма як перакладаць verheiraten — жаніцца ці выходзіць замуж, kam — прыйшоў ці прыйшла і да г. п. Дык цікава, ці шмат пальцам у неба на-поркаў.
Тымчасам яшчэ раз — бывайце,
Заўсёды Ваш Ан...
1305.44
1,8 Schluss (ням.) — канец, заканчэньне.
170
Лісты da НатальліАрсеньневай 1944—1945 гг.
Даражэнькая, любая сяброўка!
Атрымаў Вашыя два лісты й зборнік, за што вельмі дзякую, паста-раюся расплаціцца й болып канкрэтна (за мною, пэўна ж, рэцэнзія і можа не адна — і для „Раніцы“, і для „Бел. газ.“)- Дарэмна Вы нешта мелі на „рэдакцыю надпісу“ — і шчырага і добрага, у ім, напэўна, куды больш, чымся я, можа, заслугоўваю. Дык яшчэ раз і за яго дзякуй!
Адзін ліст, напісаны Вам, ужо ляжыць у Стася (пісаны ён пасьля Вашага першага ліста, але да атрыманьня зборніка). Гэты ліст таксама мо павязе ён, а мо й поштаю пашлецца, бо зь ягоным ад’ездам выйш-ла маленькая няўпраўка: якраз за пару дзён перад ім, калі й я пад’ехаў у Бэрлін, зрабілі мы ўсе „вылазку“ за горад і там, хоць гарэлкі не было ні кроплі, але блазенства хапіла, і Стась пачаў барукацца з адным такім Барткевічам119 і празь нехлямажасьць ды неасьцярожнасьць абодвух іх у Стася ўзяла і зламалася рука, і аж у двух месцах. Гэта й затрымала яго. Але сяньня Караленка піша, што ўжо вось-вось мае выехаць. Магчыма, што заўтра я яшчэ падскочу ў Бэрлін і, можа, залаўлю яшчэ яго ды ад-дам і гэты ліст, а не — дык пашлецца поштаю.
У тым лісьце я яшчэ напрошваўся, каб як запрасілі мяне ў Менск, на той ваш пісьменьніцкі зьезд. Цяпер жа з другога Вашага ліста давед-ваюся, што гэта й так маюцца зрабіць. Калі гэта будзе зроблена, бадай што прыеду. Хоць баюся, што ўсю справу сапсуюць „засьцярогі“ і не з майго, а з супрацьмайго боку. Праўда, не зусім падабаецца час зьезду — акурат юбілейны, а і яны ж, пэўна, пастараюцца падрыхтавацца да гэ-тага юбілею й нешта „провернуть“ (калі летась тэатар узарвалі, дык сёлета мо яшчэ на што гадасьнейшае здабудуцца), і месца (лепш мо было б на якой „незапартызаненай“ тэрыторыі, скажам, у Рызе — гэта ж, як-ніяк — сталіца Остлянду, значыцца, часткава сталіца Беларусі, ды іншыя традыцыі, апрача хіба аднае — Езавітаўскае, да якое ўсё больш і больш набіраю агіды). I наагул, нешта мала верыцца ў гэты зьезд — гэтулькі разоўён і назначаўся, і падрыхтоўваўся, і ўсё ні зь месца... Ну, але можа й выйдзе што. Тумаша таксама запрашайце, хоць і ў мяне мала пэўнасьці, што паедзе. Геніюшыху таксама трэба, хоць напэўна, бадай, і не паедзе120. Калі б ладзіўся б зьезд на шырокую нагу, варта
"9 Баляслаў Барткевіч (1909—1945?), сакратар БКС у Бэрліне. Ілюстраваў кнігі, што выдавалі Мікола і Ніна Абрамчыкі ў Бэрліне. Па вайне быў пры-мусова вывезены ў СССР.
120 Ларыса Геніюш прыяжджала ў чэрвені 1944 г. у Менск, начавала ў На-тальлі Арсеньневай, якая ў сваіх успамінах вельмі цёпла апісала гэтую су-стрэчу-вечар.
171
АнтонАДАМОВІЧ
было б запрасіць з пару маладых з Бэрліну, скажам, празаіка Юр’я Андзялевіча (псэўдонім, запраўднае прозьвішча Стась павінен ведаць), вершапісца М. Вольху (запраўднае прозьвішча М. Пірожнікаў). Гэта магло б узьняць, заахвоціць хлопцаў, у якіх ёсьць сякія-такія здоль-насьці. Наагул, што значыць „зьезд пісьменьніцкі і інш.“ — што за „інш.“? Думаю, што тая зьбіраніна ўсіх мастацтваў, якую прапанавалі калісь, як яшчэ Ермачэнка зь Сівіцам браліся за гэтую справу. Ці якое іншае „інш.“?
Па-мойму, варта было б правесьці ўсю гэтую справу пад знакам 135-годзьдзя беларускай літаратуры (адначасна — і музыкі). Справа ў тым, што ў 1809 г., г. ЗН.135 год таму быў напісаны першы верш у беларускай мове — ,А чым жа твая дзеванька, галоўка занята“ Яна Баршчэўскага. Да яго была даробленая музыка кампазытарам Антонам Абрамовічам. Я буду яшчэ пісаць пра гэта для „Раніцы“, я мо і для „Беларускае газэ-ты“. Мог бы на тым зьезьдзе зрабіць даклад „135 год беларускае літара-туры“ (толькі ніякіх тэзаў загадзя прыслаць не магу — калі не захочуць даверыць мне гаварыць без папярэдняе апрабаты Сівіцаў, дык абый-дзецца бяз гэтага. Толькі дурань ці гад можа цьвердзіць, што я і такую тэму магу сказаць нешта антынямецкае ці падобнае). Добра было б, каб і Шчаглоў ці які Карповіч раскапалі што пра таго Абрамовіча (у Вільні мо што магло і знайсьціся, Галкоўскі121 можа ведаць), і зрабілі б падоб-ны агляд музыкі за 135 год. Дакладнейшае даты, апроч году (г. зн. ме-сяца і дня), здаецца, няма, дык прыпасоўваць можна да якога-хаця часу, абы сёлета.
Ну вось што да гэтага зьезду. Тумашаў адрыс даў Вам у папярэднім лісьце, але тады ж ён яго зьмяніў на новы, новы павінен быў дапісаць Караленка (калі буду цяпер у Бэрліне — зраблю гэта). Геніюшысін ад-рыс даў там таксама, той застаецца непарушным. Рады, што мелі ўдачу ў Вільні122. I кіньце Вы пра гэтую „незразумеласьць“ Вашых вершаў навет думаць. Гэта самае казалася калісь і на маладнякоўцаў, і на ўзвы-шэнцаў, а пасьля прывыклі і навучыліся цаніць. Гэтак і з Вашай паэзі-яй будучыня і навет сучаснасьць ужо — за ёю, а што будуць пырскаць
121 Маецца наўвазе Канстанцін Галкоўскі (1875—1993), кампазытар, пэдагог, жыў у Вільні.
122 Маецца на ўвазе сьвяткаваньне 25-х угодкаў Віленскай беларускай гімназіі, на якое прыехала прадстаўнічая дэлегацыя зь Менску, у тым ліку з былых навучэнцаў, як Натальля Арсеньнева, ці выкладчыкаў, як Радас-лаў Астроўскі.
172
Лісты da Натальлі Арсеньневай 1944—1945 гг.
розныя Старыя камярдзёлкі з закарэлымі мазгамі ці „паэты“-няў-дачнікі тыпу Родзькі — на гэта навет чхаць за вялікі для іх быў бы гонар. Праўда, гэта балюча, што нас так адштурхнула назад гісторыя, так аб-нізіўся ўзровень нашага грамадзянства, што ізноў усплывае тая справа „незразумеласьці“, якая ўжо за нашых, будзем казаць цяпер — стараў-звышэнскіх часоў адышла была ў нябыт. Дарма, трэба глядзець напе-рад і абмінаць тое, што гісторыя ўжо была абмінула і зноў абміне, абы толькі на нармальныя часы.
I яшчэ — дарма Вы крыўдзіце мяне, быццам я „зганіў“ Вашае лібрэ-та „Усяслава“, быццам яно „дрэннае“. Зусім не. Паўтараю яшчэ раз, як лібрэта — яно вельмі добрае. Але ж лібрэта — ніякі не самастойны літа-ратурны жанр, а толькі вузка-дапаможны (да музыкі). Друкаваць і раз-глядаць лібрэта як самастойны літаратурны твор ніколі нельга, і толькі. Найлепшае лібрэта ніколі ня будзе адначасна самастойным літаратур-ным творам і наадварот. Дзе хто друкаваў ці чытаў .Лўгена Анегіна“ Чайкоўскага пасьля „Аўгена Анегіна“ Пушкіна? Навэлю Мэрымэ чы-талі і чытаюць, а лібрэта бізэтаўскае „Кармэн“ ніхто ніколі не друкаваў і не чытаў. I ці можна гэтыя рэчы ставіць на адну дошку? I я толькі пісаў Вам, што для друку „Ўсяслава“ трэ было зрабіць зь яго літаратурны твор, літаратурны тэкст лібрэта, бо „рабочы тэкст“ можа цікавіць толькі вузкія колы спэцыялістых, а чытача, які возьме яго за літаратурны твор, толькі саб’е й зьбянтэжыць.
Рады таксама, што ўдаецца і хочацца Вам працаваць над „3 вы-раю“123. Калі ўспомніце, дык мне лібрэта ў тым выглядзе, як было, па-дабалася больш, чымся каму іншаму (і, навет, здаецца, больш, чымся Вам самім). Дык працуйце, пэўна ж, што трэба прабаваць сябе ў розных жанрах, асабліва на сучасным бязьлюдзьдзі. Ці ж бы я раней калі, у тыя „стараўзвышэнскія часы“ браўся за публіцыстыку, ці за Юстапчыка? A цяпер бяруся, і таксама мо яшчэ да драмы дайду. Ня думайце, што толькі Вы ўжо адна такая даходная.
Бяда адно, што часу няма да ўсяго гэтага даходзіць. Вось дакончыць пра Случчакоў — і то рукі не даходзяць. А тут яшчэ трэба рэцэнзіі, a яшчэ тое „135 год бел. літаратуры“, а яшчэ „Шляхі разьвіцьця беларус-кае літаратурнае мовы“. А Юстапчык „Безруч“ пачаў, першы разьдзел напісаў і тпру, хоць у галаве ўсё й бадай да канца ясна стаіць. Яшчэ дужа сьвярбяць рукі стукнуць нарэшце па Езавіце. С. Хізма напісаў прыват-
123 „3 выраю“ — апэрэта Міколы Шчаглова, да якой Арсеньнева напісала лібрэта.
173
Антон АДАМОВІЧ
ны ліст рэдактару „Новае дарогі“, хоча пісаць такі самы прыватны „не-закрыты“ ліст і Езавіту (мае пачынацца: „раней паважаны сп. Езаві-таў“). Дый у друку па ім стукнуць трэба было б, надта ўжо пачынае праваслаўная маскальшчына зь яго вылазіць. У „Тарасе на Парнасе“ (друкаваў у „Віленскім голасе“) даводзіць, што для беларусаў „карацей-шы шлях на захад“ ляжаў праз... Санкт-Петербург! У сувязі з Багдано-вічам такога наплёў, што яшчэ ніводная газэта надрукаваць не наважы-лася, хоць, пэўне ж, усюды парассылаў (цікава, ці ёсьць у партфэлі „Бел. газэты“ гэты пэрл ягонае музы?). Там навальваецца на беднага Леўчы-ка’24 за тое, што каталік, а пра Багдановіча проста піша, што яго наша-ніўцы цкавалі за тое, што быў праваслаўны, а не каталік (тым часам як супраць Багдановіча былі якраз на груньце тэй самай „незразуме-ласьці“, „недаступнасьці для масаў“, „ненароднасьці“, як пазьней суп-раць узвышэнцаў і цяпер супроць Вас. Багдановіч тут запраўды толькі періпая ахвяра, бо ніхто з нашаніўцаў ніколі не падумаў „цкаваць“ пра-васлаўнага Коласа ці такую бездар, як Цішка Гартны — наадварот, яшчэ насіліся зь імі, як на веніку). Здаецца, што найбольшае, укусіла Езавіта і кінула яго ў гэтае чорнасоценства, гэта (як і сваім часам ака-дэміка Карскага) — так сказаць, „непрызваньне“. Як жа, творыцца Рада, асабліва — армія і на чале яе ня ставяць палкоўніка Езавітава, а нейкага капітана-каталіка ergo паляка. Адсюль і пырскаць на ўсё пачаў, як на „польскую інтрыгу“. Ягоны пырск з поваду С. Хізмы — такі бяздарны, няўдольны, а скіраваны проста ў „Беларускую газэту“ і ў таго, хто раней у ёй „незразумелую мову“ рабіў (чыталі, пэўне ж?). Дальбог, рукі сьвяр-бяць, ах, як сьвярбяць!
А што ў Ліманоўскага125 цяжкая рука — дык мусіць, калі навет „Pa-Mao“ (?) — такая рэч — але, як з-пад ягонай рукі, дык зусім у Вас ня ідзе. Чытаў я нядаўна тое, што ён „тлумачыў“ на нейкім сходзе пра „Тараса на Парнасе“. Божа, якая ўбогасьць — яшчэ болыпая, як у Езавіта. А як вычытаў там, што пісьменьнік Лявон Крывічанін126 мае зрабіць лібрэ-та да „Тараса на Парнасе“, дык зусім сьвіснуў — чакай Пятра! Напэўне будзе не раней, як „Чужанінаў“ скончыцца, а той жа ў самой ідэі сваёй несканчальны.
124 Размова пра пісьменьніка Гальляша Леўчыка (1880—1944).
125 Пісьменьнік Янка Ліманоўскі (1896—1989) у часе нямецкай акупацыі быў загадчыкам літаратурнаю часткаю Менскага тэатру. Падрабязьней пра яго гл. адмысловы артыкул у гэтым нумары „Запісаў БШіМ“.
126 Лявон Крывічанін — псэўданім Лявона Савёнка.
174
Лісты da Натальлі Арсеньневай 1944—1945 гг.
Між іншага, ці працуе драма? I як з маім „Рэвізорам“? Тут меліся друкаваць на рататары, як і Ваш „Звон“, але цяпер крыху заціхла. Што да „Звона“, дык Караленка, прачытаўшы, што будзе друкавацца ў „Уз-вышшы“, зусім быў зрэзыгнаваў, нагэтулькі, наколькі раней запаліўся. Цяпер буду наварочваць яго зноў, калі даведаўся ад Вас, што толькі ўрыўкі ў „Узвышшы“ будуць. Наагул, Караленка займеў тут сабе моцна-га ворага ў васобе Жукоўскай127, зь якой жыве на аднэй кватэры. Рыка-шэтам празь яго з аднаго боку, а такім самым рыкашэтам праз С. Хіз-му з другога („по православной лйнйй“) маю гэтага ворага і я. Нядаўна яна, даведаўшыся, што друкуецца на рататары Жылкаў „Тэстамэнт“, сапсавала гэтую справу так грунтоўна, што цяпер няма ведама, што зь яе будзе. Нагаварыла Бакачу, што гэта справа Караленкі й мая, што трэба правіць мову ад майго ўплыву і пачалі правіць Жылкаў „Тэста-мэнт“ — той „Тэстамэнт“, у якім я не наважыўся зьмяніць ні коскі! Доб-ра Караленка злавіў гэтую справу й спыніў, а цяпер мае надзею зноў пачаць усё ад пачатку.
Жукоўская прыцягнула на свой бок свайго начальніка Пятроўска-га128; j той Таксама сьмярдзіць. Людзі, якія даўно адарваліся ад беларус-кай моўнай стыхіі (а мо й ніколі прырваўшыся да яе ня былі), хочуць нешта камандаваць у мове. I наветулітаратуры, аб якой ні наагул, ці аб беларускай паняцьця ня маюць. Даўно ўжо мае выдавацца бібліятэчка для ўсходніх работнікаў. Яшчэ Тумаш падрыхтаваў першыя зборнікі, і добра зрабіў129. Адзін зь іх ужо прайшоў праз маю рэцэнзію (па лініі службы). Цяпер я падрэкамэндаваў гэтую справу Караленку, і яна ў ягоных руках. Дык гэны Пятроўскі ўжо напісаў данос на туто, падрых-таваную яшчэ Тумашам, кніжку, напырскаў навет на апавяданьне Яд-вігіна Ш.13°, ня кажучы ўжо пра Зарэчнага, і гэтак хоча тармазіць гэтую справу, каб канчальна перабраць яе ў свае няўмелыя, але заграбушчыя
127 Размова пра Валянціну Жукоўскую (на эміграцыі Пашкевіч, 1916—2004), якая працавала ў Бэрліне ў перакладніцкім бюро „Вінэта“, выкладала на настаўніцкіх курсах. Пазьнейшая аўтарка чытанак для дзяцей і „Ангельс-ка-беларускага слоўніка“.
128 Ян Пятроўскі (1905—?) У 1944 г. быў кіраўніком беларускай рэдакцыі вы-давецтва „Вінэты“. Разам з Васілём Камароўскім і Аляксандрам Калошам апрацаваў „Нямецка-беларускі слоўнік“ (27 тыс. словаў), які так і ня быў выдадзены.
129 Выданьне таго зборніку было ажыцьцёўлена з прыездам у Бэрлін Хведара Ільляшэвіча. Усяго сьвет пабачылі сем кніжачак.
130 Згаданае апавяданьне ўвайшло ў зборнік „Дудар“.
175
АнтонАДАМОВІЧ
рукі. Мы з Караленкам змагаемся і пэўныя, што пераможам. Але ўсе гэтыя інтрыгі, як бачыце, яшчэ куды больш драбнейшыя за ўсялякія менскія калішнія й сучасныя, часта псуюць настрой, асабліва Карален-ку, які, да таго ж, мусіць жыць у бэрлінскім пекле (апошнія дні там па два налёты — удзень і ўначы, і гэта жудасна; ад гораду засталося дай божа каб працэнтаў 15).
Між іншага, у гэтай бібліятэчцы мае выйсьці (калі ніхто не на-шкодзіць — дык не кажэце нікому!) — Юстапчык, спачатку, здаецца, асобна „Трывога“, а пасьля і яшчэ мо што. „Трывога“ толькі крыху пад-ладжаная ад некаторых дробных недаглядаў, адна толькі драбнічка дапісаная да д-ра Клікушынае (у сувязі з тым „Сьценькам Разіным“)-Цешыць, што хоць у якім выглядзе, а пачне друкавацца ў Вас „Каханы горад“. Апрызнайцеся, што навет ня „структуры“, а мо Кіпеля крышку шкада? Бо з „структурнага“, кампазыцыйнага гледзішча тыя мясьціны зусім (і навет сьведама) апраўданыя. Мо яны выдаюцца Вам іншымі проста з такое няпрывычкі, як некаторым — т. зв. „перабоі рытму“ ў вершах (роля іх зусім падобная), якія тымчасам у беларускай навет паэзіі маюць поўнае грамадзянства (і ў Вашай таксама) і толькі тыя „незразумельшчыкі“ супраць іх. Ну, але няхай гэтым разам маё пярой-дзе, а там будзе відаць — можа й Вашая рацыя. Хацелася б толькі мець „Бел. газ.“ з тымі нумарамі (на атрыманьне яе я ўжо наагул страціў надзею) і абавязкава праз Стася — мой рукапіс і, калі можна, — копію на машынцы (аб гэтым ужо, здаецца, пісаў).
Даведаўся з газэты, што ў „Узвышшы“ мае друкавацца нешта Аль-гердзіча, але што? I чаму без усялякага паразуменьня з аўтарам? Відаць „Узвышэнства як беларуская нацыянальная ідэалёгія“131. А ў ёй якраз патрэбныя былі б сякія-такія папраўкі. I каб крый божа не друкавалі з таею „папраўкаю“ ў дачыненьні да беларускіх нацыяналістых, якую некалі быў выдурыў у мяне нябожчык Казлоўскі — цяпер у ёй няма нія-кае патрэбы, трэба друкаваць так, як адразу было („памылка“ была выдуманая „задняй датаю“ на просьбу Казлоўскага).
Дзіўлюся я на гэтага Віцьбіча. Нядаўна чытаў ягоны такі антыра-сейскі нарыс (перадрукавала „Раніца“, ці „Работнік“), і калі гэта шчы-ра, дык чаму гаворыць па-расейску? Калі ж „на заказ“ (хоць „на заказ часу“, як „даніна часу“) — тады проста подла й пагана. Праўда, слова
131 Артыкул „Узвышэнства як беларуская нацыянальная ідэалёгія“ за подпісам Г. Альгердзіча друкаваўся раней у „Беларускай Газэце“ (чэрвень—верасень 1942).
176
Лісты da Натальлі Арсеньневай 1944—1945 гг.
„маскаль“ ён баіцца, усё дылікатнічае „расейцамі“, але ж дух такі анты-расейскі — зусім антымаскальскі. Адным словам,„нейсповедймы путй твой, Господй“...
I зьдзівілі, і насьмяшылі Вы мяне Шкялёнкавымі „засьцярогамі“ да „Каханага гораду“. Во ўжо дзе чэхаўскае„как бы чего не вышло“. I якраз жа з проціпаветранай абаронай там добра — бальшавікі ашукаліся й ашукалі сваіх лётнікаў, што абарона слабая — яна аказалася моцнаю. A „ідэалізацыя“ — гэта поўнае непаразуменьне, бо толькі непаразумень-не, што Валік — савецкі лётнік, гэта ж увесь час падчыркваецца! Про-ста „сьмех із панскіх ботаў“...
А ўжо ўсіх нас Шкялёнак абурыў тым, што будучы ў Ліцманшта-це132, не паведаміў нікога. Калі ўжо гэтак баяўся пад’ехаць у Бэрлін, дык да яго маглі б пад’ехаць — Стась напэўна, а можа й я здабыўся б (туды пропуску ня трэба, а езьдзіць у Нямеччыне я ўжо наўчыўся і прызнаю вялікае захапленьне нямецкім чыгункам, навет у ваенным часе).
Каб удаўся той зьезд, мой на яго прыезд і Вашае тое падарожжа, дык мо навет і я з Вамі ў яго пусьціўся б, як прыватны спадарожнік, бо якраз маюся выкарыстаць свой адпачынак на такое невялікае падарож-жа па Нямеччыне.
Адно, што тымчасам для ўсякіх цывільных падарожнікаў — „шпэр“, быў ён да 15-га траўня, а цяпер працягнены на няпэўны час. Ну, але, хіба ж тое Вашае — было б як бы службовае. Глебчысе, магчыма, так-сама не далі дазволу з прычыны таго „шпэру“ (але ці і зь іншых якіх прычынаў). Нешта ня меў ад яе лістоў аж ад Вялікадня.
3 дому пісалі мне, што Шрэтэр праз Карповічанку ўзяў „на ўзор“ адзін нумар „Узвышша“ — і якраз, як на ліха, у чырвонай вокладцы, здаецца (а колеры ж вокладкаў у нас зьмяняліся). Яшчэ адпудзіць яго, як быка, гэты чырвоны колер (а што бык — ня бык, а бычок ён — дык напэўна, лоб, ува ўсякім разе, бычкаваты). Наагул, як бачу, у цяжкіх муках нараджаецца гэнае „Ўзвышша“ — калі ўжо аб ім трубіць пачалі, а цяпер толькі пра вокладку саймуюць. Ну-ну, паглядзім, што гэта будзе за часапіс, разьлічаны на такіх чытачоў, зь якіх „Затонуты звон“ ніхто чытаць ня будзе! Сьмех-сьмехам, але як прыгадаць усё гэта, і тое, што раней пісаў пра прафанацыю — б’е кроў у галаву й кулакі сьціскаюцца. Ну, быць ня можа, калі-небудзь ды спаткаюся ж з гэтымі Віцьбічамі й Цымбальскімі.
132 Ліцманштат — сёньня Лодзь, у пачатку 1940-х там дзеяў Камітэт самапо-мачы.
177
АнтонАДАМОВІЧ
Вокладка часопісу „Ўзвышша“. 1944
А „Звону“ хай бы ўжо й зусім ня браўся друкаваць, калі так — толькі першы акт, пачатак, а там — тпру. Выдалі б тут на рататары — даль-бог, ня горш было б! А цяпер цяжэй будзе — ужо апякліся на „Рагнедзе“ (асабліва я — гэтулькі працы ўсадзіў і, дальбог, ня хвалячыся — a давёў-ткі да ладу і бадай усё тое сла-бое, што і Ізыдар у рэцэнзіі выты-каў — выгладзіў, і раптам — трэ было адставіць). Ну, але неяк мо і ўдасца зноў прапхнуць.
Вось блага, што ў Менску ў Вас невясёлыя навіны. Навет у маіх ста-рых на гародзе бункер будуюць... Але ўсё ня верыцца, ня хочацца ве-рыць, каб ізноў Менск пайшоў у разьмен.
Агульная сытуацыя таксама вельмі цьмяная і нічым прыемным ня цешыць. Адно цяпер ясна мне, як ніколі: толькі зь немцамі для Беларусі нешта можа быць. Толькі зь імі, што б там ня было. Што нясе перамо-га бальшавікоў — усе ведаем. Але шмат хто яшчэ мае ілюзіі наконт Ангельшчыны. Дык вось, маючы крыху доступу да першакрыніцаў, магу цьвёрда сказаць: перамога Ангельшчыны для нас — аддача Польшчы мінімум Заходняе Беларусі. У палякаў жа цяпер у дачыненьні беларусаў настрой ані ня лепшы за той, што ў балыпавікоў: вынішчэнь-не й толькі вынішчэньне. Для мяне гэта цяпер ясна, як двойчы два — чатыры, і ніякіх ілюзіяў няма.
Ну, тымчасам на гэтым і скончу — ліст выйшаў хоць ужо й не такі даўжэзазны, як былі папярэднія, ды ўсё ж даўжэзазнаваты. Добра было б, каб залавіў яшчэ Стасюка. Ён Вам раскажа сёе-тое і сам. Дапільнуй-це толькі, каб наведаў маіх старых сам (можа навет і завядзеце яго) і ўзяў ад іх тое, што яны будуць мець для мяне, ато ў яго вецер у галаве й забыцца можа. Празь яго, пэўна ж, і самі напішэце й нагаварэце, што цікавейшае.
А тымчасам — вітаю Вас і ўсіх Вашых. Думаю, што мае артыкулы — „Кантрабанда праўды“ і „3 музыкай і бяз музыкі“ — прыдадуцца Вам, піса-ныя спэцыяльна для Вас, для „Бел. газ.“ — каб хаця Стась не забыўся іх!
178
Лісты da Натальлі Арсеньневай 1944—1945 гг.
Ну і самі бывайце здаровенькі,
Заўсёды Ваш
А.А...
26.05.44
P.S. Толькі бацьком не кажэце, што хочу ці маю прыехаць, а най-лепш наагул нікому аб гэтым.
Даражэнькая сяброўка!
Ужо два лісты Вам і два бацьком даўно чакаюць у Бэрліне на тую аказію, якая мелася быць із Стасем, а цяпер — зь іншай асобай, і ўсё адкладаецца. Таму мушу паслаць Вам гэтую кароткую пісульку разам зь некаторымі матар’яламі, баючыся, што аказія можа яшчэ зацягнуцца. Зборнік Ваш атрымаў, лісты таксама, за ўсё шчыра дзякую, падрабязь-ней аб усім знойдзеце ў маіх лістох, якія, спадзяюся, у рэшце рэштаў атрымаеце ж. Тут хачу толькі яшчэ напісаць аб адным, аб чым і там пісаў. На той праектаваны зьезд я ахвоча прыехаў бы, адно, калі маюц-ца мяне запрашаць, дык хай бы пасьпяшаліся ўжо. Мог бы навет зрабіць даклад на тэму „135 год беларускае літаратуры“ (якраз сёлета спаўняецца 135 год ад дня напісаньня Янам Баршчэўскім першага вер-ша па-беларуску ў новыя часы — ,А чым жа твая, дзеванька, галоўка занята“, 1809 г.; адначасна гэта і 135-годзьдзе нашае музыкі, бо да гэта-га верша была напісаная і музыка кампазытарам Абрамовічам — хай бы Шчаглоў разьведаў аб гэтым што, можа ў Вільці, і зрабіў бы падоб-нае; па-мойму, увесь зьезд варта было б правесьці пад сьцягам гэтага 135-годзьдзя; я яшчэ буду пісаць аб гэтым). Зразумела, ніякіх тэзаў наперад выслаць не магу, але сьмешна было б баяцца, каб я і на такую тэму сказаў бы нешта небагавое й шкоднае ці нецэнзуральнае. Праўда, я ўсё яшчэ ня веру, што зьезд адбудзецца (колькі разоў ужо зьбіраўся ён), але хацелася б выкарыстаць гэтую нагоду, калі яна будзе. Можа з гледзішча бясьпечнасьці лепш было б, каб зьезд адбыўся ня ў Менску, а ў Рызе — гэта ж сталіца Остлянду, значыцца, і Беларусі? Але і ў Менск прыехаў бы. Толькі бацькам маім не кажыце, што хачу й зьбіраюся прыехаць. Перадайце ім, калі ласка, укладзеную тут пісульку. Тымча-сам вітаю Вас і ўсіх Вашых,
Заўсёды Ваш А. Адамовіч
05.06.1944
179
АнтонАДАМОВІЧ
09.06.1944
Даражэнькая сяброўка!
Таму, што бэрлінская аказія зацягваецца, а Саўчук у жонкі, паста-навіў я прасіць Караленку пераслаць яму тыя лісты Вашы (ужо аж два!), што ляжаць у Бэрліне, а можа й некаторыя артыкулы для „Б. Г.“ — для перадачы Вам, дык, магчыма, атрымаеце іх разам із гэтым. Тут хачу на-самперш папярэдзіць аб тым, што мы нядаўна даведаліся наконт было-га віцебскага бюргермайстра, а цяперашняга, здаецца, капітана БКА і нейкага кіраўніка моладзі133. Ён, аказваецца, цяпер трымае сталы кан-такт зь юзікавымі, а дакладней — з Алесевымі хлопцамі134, так што — усяго спадзявацца можна адяго й ягоных прыхільнікаў. I гэта — не „зась-цярогі“ й ня паніка, а самая дакладная праўда. Пачатак яе я ведаў яшчэ ў Менску, але пазьней думаў, што Менск і ўваходжаньне ў Раду ды інш. вылячаць яго. Папярэдзьце аб гэтым абавязкава Вашага бацьку, ня шкодзіла б, каб ведала гэта адпаведная ўстанова і ці ўзяла на мушку, ці прынамся трымала б руку ў яго на пульсе. He зьлёгкавацьце гэтымі пе-расьцярогамі — пасьля можна кравава шкадаваць, як ужо ці раз шкада-валі, а то й зусім галавою налажыць. — Сваіх навінаў асаблівых ня маю. „Раніцу“ чытаеце, дык, пэўна ж, пазнаеце мяне. Зараз будзе памфлет С. Хізма „Не кладзеце пальца ў рот“ — адказ некаторым, што пачулі сябе закранутымі рыкашэтай справаю Апанаса (між іншага, Рада такі адазва-лася й прыслала „Раніцы“ даволі-ткі бесталковую паперку ў вабарону Апанаса і каб царкоўных справаў безь яе не чапалі). Тады будзе далейшы працяг анты-Езавіцкае кампаніі — у шэрагу артыкулаў і між іншага, і спэцыяльне зраблю зь яго маленькага-маленькага. Бяда, што за гэтым да іншага рукі не даходзяць. Але ўжо на варштаце — рэцэнзія на „Сягоньня“, хутка будзе (можа і спэцыяльны варыянт для „Б. Г.“). Чыталі Дальнага ў „Новай Дарозе“? Будзе здачы і яму — троха, а то й многа. Сядура прыс-лаў у „Раніцу“ цэлы пуд пра Сяднёва135, але між пары трапных заўвагаў і мора глыбіннага пустаслоўя, шмат выпадаў супраць Вас, у ваднэй кучы з Цымбальскім (і мяне, грэшнага, здаецца, у ваднэй мясьцінцы „похо-дя лягнул“ — алеўсіх — без паказаньня прозьвішчаў). Выпады, зразу-мела, сьвету ў „Раніцы“ не пабачаць, а магчыма і ўвесь артыкул. Для цікавасьці мо як-небудзь выражу гэтыя выпады й прышлю Вам. Як із
133 Маецца на ўвазе Ўсевалад Родзька.
134 Відаць, маюцца на ўвазе савецкія партызаны.
135 Пісьменьнік Масей Сяднёў (1915—2001) у 1943—1944 гг. жыў у Беластоку, быў карэктарам у „Новай дарозе“, працаваў у Беларускім камітэце.
180
Лісты da Натальлі Арсеньневай 1944—1945 гг.
Вашым зьездам? Цяпер, калі інвазія, мусіць ізноў будзе пшык, але каб было і запрасілі — прыехаў бы. Здаецца, што на Менск бальшавікі перці ня будуць — цікавей ім на Румынію на злучаньне й напярэймы хаўрусь-нікам. Але — усё можа быць. Як падумаю, што можа быць з бацькамі — за галаву бяруся, але ніякае рады няма. Надзея — на Бога і крыху на сяброў, на Вас першым чынам. Пішэце! Заўсёды Ваш ...
12.06.44
Даражэнькая сяброўка!
Зьезьдзіў у Бэрлін і яшчэ пішу Вам лісты, так што лістоў маіх ад Саўчука мусіце атрымаць проста кучу (4 калі ня мыляюся). Даведаўся, што артыкул мой „3 музыкаю й бяз музыкі“ ўжо пасланы, а „к... праў-ды“ нятолькі не перадрукавалі, але нейдзе загубілі... Сьвінства, бо ар-тыкул застарэць можа, а для менскага чытача можа быць якраз ціка-вым. У мяне засталася пісаная пад капірку копія яго, якую пасылаю тут. Машыністкам, праўда, справіць клопату — сьлепаватая, хоць я й стараў-ся „выясьніць“. He марынуйце ж і Вы, не загубеце! Калісь пасылалася Вам падобная копія артыкулу „Пасварыліся й прагаварыліся“, але ча-мусь яго ў „Б. г.“ ня было — цікава чаму? Ён жа такі актуальны для Бе-ларусі быў, і „Раніца“ ледзь датыкалася, пакуль я нарэшце махнуў ру-кой, пастанавіўшы, што „Б. г.“ не надрукуе. Яшчэ даведаўся, што аказія ў Менск вельмі няпэўная, будзе хіба ў канцы чырвеня, але назад ён нічога ня возьме, бо будзе езьдзіць па Беларусі й дадому. Дык „Каханы горад“ — рукапіс, а калі ёсьць, і машыновую копію, вышліце мне, калі ласка, поштаю заказным. Бачыў, што шчаглоўская манаграфія ў вас скончылася, і цяпер маю надзею, што, як Вы абяцаліся, пачнецца „Ка-ханы горад“. Паглядзім, ато я ўжо надзею страціў пабачыць яго калі-небудзь друкаваным (ужо, дзякуй Богу, за паўгоду яму веку перавалі-ла... Здаецца, раней артыкулы сп. М. Шкялёнка ў „Б. г.“ так доўга не марынаваліся, калі я там быў...). Даведаўся яшчэ болып пра віцебска-га бюргамайстра і яшчэ настойліва перасьцерагаю. Ён, аказваецца, падрадзіўшыся ўвайсьці ў кантакт з „хлопцамі“ і выдаваць іх немцам, робіць — і зусім сьведама — наадварот: выдае немцаў і ўводзіць іх у ваблуду. За гэтым можа яшчэ й шмат пайсьці. Адыйграла ў гэтым ролю нейкая жанчына, быццам бы ягоная жонка цяпер, раней шофэр. Ой, не пакіньце гэтага без увагі — і мая, і караленкава просьба, паверце нам абодвум, што ведаем дакладную праўду, а не „засьцярогі“ й „падоз-раньні“, але ўсё дакладна, зразумела, можна было б выясьніць хіба ў гаворцы, а ня ў лісьце. Караленка атрымаў ліст ад сынка, дзякуе й вітае
181
Антон АДАМОВІЧ
і настойліва просіць — ужо каторы раз — пераслаць у „Раніцу“ як-не-будзь камплекты менскіх газэтаў — вельмі патрэбныя. Чытайце „Бібліятэчку каліноўцаў“136 і ня дзівіцеся — задумалі мы шырака, па-куль ідзе, няма ведама, як далей. [...] пра Вас артыкул „Паэтка нацыя-нальнай рэвалюцыі“, мусіць, звацца будзе. Дам здачы рэцэнзіяй і „Но-вай Дарозе.“ Цікава, як у Менску паглядзяць на новы артыкул ,Арыен-тацтва — хвароба беларусаў“... I наагул — пішэце! Пакуль вітаю, заўсё-ды Ваш...
Даражэнькая сяброўка!
Атрымаў ліст з „Каханым горадам“. Вялікі-вялікі дзякуй за яго! Хоць і ня ўвесь, але тое, што ёсьць — якраз, бадай, найпатрэбнейшае: пачатак якраз у мяне ў чарнавіку вельмі цяжка рашчытаць, а канец, апошні разьдзел, перапісваючы, зусім быў перайначыў, дык у чарна-віку яго зусім ня было. Ня было таксама і „Ўставак“, якія дужа добра, што захаваліся. Цяпер бяруся перапісваць яшчэ раз — і — у „Раніцу“. Адно бяда, што нешта ад Караленкі ні слуху, ні духу — ні ліста, ні „Ра-ніцы“, ні „Работніка“ — і гэта ўжо ад 22-га — ніколі яшчэ так доўга ня было. Баюся, каб ня здарылася чаго. Сяньня шлю лісты ўваўсе канцы, і ў Камітэт, і ў Рэдакцыю. Калі зь ім, крый Божа, што якое — для мяне гэта будзе страшэнна: ён у мяне адзіны чалавек у Бэрліне сярод усяго таго іхнага „грамадзянства“, дальбог, нічым ня лепшага, чым тое ў Ва-шым лягеры137, на якое Вы жаліцеся.
Але ж, Ваш ліст, поўны жалю й тугі, так зразумелай і мне, можа навет — такойсамай,якіўмяне. I я жтут сярод„русскогоморя“ — праў-да, гэта „чйсторусское“, а ня з нашых гадаў-перакінчыкаў, як у Вас, але чым яно вельмі лепшае? I я ня раз і раней, і цяпер пачуваў зайздрасьць да ўкраінцаў. А што да нашых — у мяне часам бывае самы чорны пэ-сымізм. Нядаўна я перачытваў артыкул Ластоўскага пра царкоўную вунію ў „Крывічы“138, які нейдзе выпадкова папаў і прыслаў мне Кара-ленка. I мне здалося, што выснаў аўтара — што вунія распалася, бо была нятрывалай, як і ўсякія „межеуткй“ і „промежуткй“ — можна пашы-рыць і на ўсю беларушчыну. Ці ж не таксама ўсё наша — ад мовы пачы-наючы — нейкая „вунія“, „межеуток“, „промежуток“ між усходам і
136 У сэрыі „Бібліятэчка каліноўцаў“, праўдападобна, выйшла толькі адна кніга — Вацлава Ластоўскага „Што трэба ведаць кажнаму беларусу“.
137 Пасьля эвакуацыі зь Беларусі й кароткага побыту ў Кёнігсбэрзе Натальля Арсеньнева з сынам месяц правяла ў лягеры каля гораду Форст.
138 Маецца на ўвазе часопіс „Крывіч“, што выдаваўся ў Каўнасе ў 1920-х гг.
182
Лісты da Натальлі Арсеньневай 1944—1945 гг.
захадам, маскальшчынай і пальшчынай — і, значыцца, таксама нятры-валае? А ў сэнсе нацыянальнага характару — такое „ні рыба, ні мяса“ — і так лёгка распушчаецца ў першым-лепшым чужым моры...
Гэта пачуваў я ня раз у жыцьці. I тую зайздрасьць да ўкраінцаў. Раней навет зьяўлялася такая думка: ці ня варта наагул цалкам пера-кінуцца на ўкраінскі бок? Гэта было б куды прагрэсіўней, чым тое іхнае перакінчыцтва на расейскі або польскі бок. Тут і моўная, і ўсякая блізка большая, і, заадзіночыўшы разам сілы, можа і льга было б што-небудзь вырваць? Але пазьней, як я пазнаёміўся бліжэй з украінскай масай, а не інтэлігенцыяй толькі, як пазнаў усё „хараство“ ўкраінскага канвою на этапе і ўкраінскага пэрсаналу ў турме — адвярнула мяне ад іх назаўсё-ды. He, ужо будзь што будзе, лепш загінуць у поўнай адзіноце супроць цэлага сьвету, чым перакідацца хоць на які бок, хоць сабе і на ўкраінскі.
Ну, але ўсё ж добра, што зрабілі даклад і прачыталі ім вершы — няхай ведаюць, што й мы ня лыкам шытыя. Даклад Шчагловаўяўляю сабе і з боку мовы, і наагул, але ўсё ж маладзец. I што падтрымвае Вас у спрэчках, хоць і слаба (большага ад яго вымагаць цяжка, ён жа яшчэ такі „малады беларус“). А рэшта — пэўна ж, сьмецьце і паскудзтва. Пра Дэмчанку139 Караленка ведае даўно, і ад мяне (праз Вашую інфарма-цыю), і пераканаўся ўжо на асабістым зь ім знаёмсьцьве (яны ж адра-зу былі ў Бэрліне, і Цыбулькін рэкамэндаваў свайго лепшага сябру — і пасябравалі ж нездарма). Бяда толькі, што ў Цыбулькіна ёсьць рука ў Остміністэрыюме, і мова (чаго зусім няма ў Караленкі), дык цяжка бу-дзе даць рады. Я напісаў Караленку, каб настроіў новых радактароў (ня ведаю, ці пісаў я Вам, што ўжо Стась Станкевіч140 і баранавіцкі Шыш-ка141 атрымалі прызначаньні на галоўнага рэдактара і заступніка й па-ехалі ў Ліцманштат уладкавацца зь сем’ямі? I наагул, з Вашага ліста ня відаць, ці атрымалі Вы мой папярэдні ліст?).
Што гэтая поскудзь лае „Беларускую газэту“ — гэта лепш. Значыц-ца, добрая была газэта. Як я цяпер падумаю і ўспамінаю, перабіраю ў памяці ўсе беларускія газэты, якія калі-небудзь удавалася мне чы-таць — не магу ня прыйсьці да выснаву, што „Б. г.“ з усіх іх ад пачатку й да канца свайго існаваньня была найбольш беларускаю. Праўда, апошнім часам праз гэтую беларускасьць прасочвалася крышку дэм-
139 Дземчанка — рэдактар „Беларускай газеты“ ў 1944 г. Увосень 1944 г. да-лучыўся да Камітэту вызваленьня народаў Расеі генэрала Власава.
140 Станіслаў Станкевіч (1907—1980) увосень 1944 г. узначаліў „Раніцу“.
141 Шышка — рэдактар „Баранавіцкай газэты“.
183
АнтонАДАМОВІЧ
чанкаўшчыны, царкоўна-папоўскай, але ўсё ж не зашмат, беларускае сэрца заставалася. Ці ўдасца нам яшчэ калі мець такую газэту? На „Ра-ніцу“ малая надзея. Стась Станкевіч ужо добра зужыты чалавек, a Шышка — вэгэтэрыянец. Але ўсё ж можа як наляжам усе — і мяне це-шыць, што й Вас цягне да працы ў газэце (гэта, пэўна ж, не канечна, каб у Бэрліне, хоць і Бэрлін ня горшы канец — не такі ўжо жах).
Калі Вы пішаце: „ня ведаю, ці буду яшчэ калі пісаць“ — дык для мяне — гэта толькі мера глыбіні Вашае тугі, але ў літаральнасьць гэта-га — дазвольце не паверыць. Вы будзеце пісаць, Вы ня можаце ня пісаць, Вы мусіце пісаць. I ведаеце — гэта ж адзіны ратунак для ўсіх нас. Якое ж жыцьцё перад намі на бліжэйшую будучыню, апрача літаратур-нага? Аў лес хадзіць плакаць — гэта можа й болыпае аблягчэньне дае, але ж для мяне — недаступна... I Вам — можа ня варта? Але ж — і мне так хацелася б быць дзе бліжэй да Вас. Ці доўга Вам яшчэ сядзець у тым Форсьце, у лесе плачу, у лесе гэтых перакінчыкаў — Дэмчанкаў і іншых? Здаецца, што і Рацібор — ня так ужо асаблівае што. Маю Лявонаў адрыс (яны сядзяць таксама ў лягеры), мо напісалі б яму самі, разьведалі, што як (я ўсё зьбіраюся напісаць, ды неяк не дабяруся). Вось адрыс:
Leon Ssawionok
9a Lager Birau über Heydelbreck 6 o/s
Baracke 1640 Stube II/11
Бацькі Антона Адамовіча: айчым Аляксандар Івашкевіч і маці Паліна Івашкевіч
184
Лісты da Натальлі Арсеньневай 1944—1945 гг.
Наагул, Рацібор142 — гэта крыху задалёка і ад мяне, і ад Бэрліну, можа крыху заблізка ад бальшавікоў (хоць, праўда, ня вельмі). Ну, але можа там спакойна (і нудна?). Ці ня зьбіраецеся Вы пад’ехаць да свае братавае (хоць на розьведкі) — мо гэта было б найлепш? Але наагул баюся што-небудзь раіць — хто яго ведае, дзе цяпер лепш.
У мяне таксама невясёла. Бацькі жывуць у гатэлі, у пакойчыку, за-валеным рознымі рэчамі. Ну, але гэта яшчэ б дарма. Галоўнае, што ня хочуць іх прапісваць і ўсё пагражаюць здаць у які-небудзь лягер. Бяды, што сюды наперлі й пруць розных эвакуяваных, і кватэру, пакойчык навет знайсьці ані нельга. Яшчэ адна бяда — у багажы прапала адно месца рэчаў, дзе былі іхныя падушкі, коўдры, бацькавы порткі, крыху бялізны... Чыгунка шукае, але мала надзеі.
Атут яшчэ лётаць над намі ўзяліся. У сыботу быў над намі паветра-ны бой. Ссадзілі самалёты (і 8 сваіх галавой палажыла), саскоквалі зь іх парашутыстыя, адзін згарэў лятучы... Праўда, старыя ня вельмі ба-яцца, але трэба затое быць разам зь імі ў такім поўкэлеры — ніякае ня сховішча... Але часам як бы хоча прарвацца ў іх: „Чаго ехалі? Гінуць — прасьцей і лепш на месцы было 6...“ А тут яшчэ й зь ядой, пакуль да картак прывыкнуць — тугавата, малавата...
Яшчэ Вам адна рада. Можа, варта Вам зайсьці ў Бэрліне да д-ра Курца (Propagandaministerium на Kanonierstrasse, нумару ня памятаю, але знайсьці лёгка) і, прамацаць грунт, ато й папрасіцца да нас, у Antikomintern і дакладней — у Freyburg. Можа што й выйдзе (нумар ці 4, ці 40).
Атрымаў паштоўку ад Комара. У Позэне143 кватэраў няма, сядзяць унейкім лягеры Arbeitsarnt‘u'^, блага, з працай — ніякіх пэрспэктываў. Гэта, значыцца, у Рады, зь якой Вы хацелі ехаць. На ўсякі выпадак даю ягоны адрыс — мо там што пра бацьку Вашага даведацца можна:
Weissruthenische Vertrauensstelle
Posen, Raiffensenalle №2
(за дакладнасьць ня ручаюся, сьпісваю дакладна зь яго).
Карйленку напісаў, каб слаў Вам „Раніцу“, дык калі ён ёсьць і „Ра-ніца“ выйшла, можа, атрымаеце. Як толькі даведаюся што — напішу, не чакаючы ад Вас навет. I Вы таксама пішэце. Можа як захочацца ісьці ў
142 Рацібор — сёньня горад Рацібуж у Сылескім ваяводзтве Польшчы.
143 Позэн — Познань (Польшча), тут некаторы час заставалася БЦР і прад-стаўнікі іншых арганізацыяў, эвакуяваных зь Менску.
144 Arbeitsamt — арганізацыя працы ў нацысцкай Нямеччыне.
185
АнтонАДАМОВІЧ
лес і паплакаць — напішэце лепш, хоць і з плачам, з тугою — будзем нек трымаць адзін аднаго. I каб бліжэй як да нашых людзей старайцеся.
Цяжка на душы, Наталачка, як ніколі, здаецца, ня было. Галоў-нае — хоць бы дзе прасьветлінка, хоць бы якая пэрспэктыва. Толькі чорнае наперадзе. Але часам выблісквае нейкая — дурная? — надзея (мусіць, тая, што glupich matka), што раптам неяк усё перакруціцца і пойдзе, хутка пойдзе на лепшае. А можа ж?
А часам думаецца — мо ўжо й лепіп было б, каб тады тая міна — раз і ўсіх падмяла на той сьвет... Прынамся, гэтага ўсяго не перажывалі б, і было б адно вялікае й спакойнае, ніякае нічога...
Ды не — усё ж жыць лепей! Дык будзем жыць, „на зайздрасьць і злосьць усялякім“ — як добра самі пісалі некалі.
Тымчасам на гэтым і скончу. Пішэце, ня сумуйце, ня тужэце, ня плачце — і што я магу больш параіць Вам, апрача гэтага „ня“? Як і Вы мне, пэўна...
Будзем трымацца! Вітайце ад мяне Шчаглова, сынка — а больш ці варта каго каля Вас? I самі мацуйцеся, трымайцеся, жывеце, пішэце —
Заўсёды Ваш А...
31071944
Даражэнькая сяброўка!
Атрымаў Ваш ліст. Караленкавы лісты зусім зьбілі мяне з панталы-ку, і я ўжо думаў, што Вы перабраліся ў Бэрлін, дык чакаў на весткі ад-туль. Цяпер высьвятляецца, што Вы толькі прыяжджалі туды, а пера-езд назусім яшчэ не адбыўся. Можа стацца, што да гэтага часу Вы ўжо пераедзеце, і ліст разьмінецца з Вамі, але ўсё ж пішу на Форст. Добра было б, каб у выпадку пераезду Вы паведамілі мяне наперад, а таксама, каб датавалі лісты для лягчэйшай арыентацыі, дзе Вы. 20-га ў Бэрліне маюць ладзіць акадэмію па Луцкевічу, Караленка прасіў, і мне хочац-ца прыехаць, але малая надзея — дужа цяжка з гэтым цяпер. Але буду старацца, як мага. Мо і Вы пад’ехалі б, але баюся прапанаваць, бо можа стацца, што мне ня ўдасца вырвацца.
Справы мае крыху як бы пачынаюць лепшаць. Бацькоў нарэшце прыпісалі, але гэта і ўсё. Кватэры няма і няма надзеі на яе, але з гатэлю ня гоняць іх і не пагоняць — пакой быў завалены рэчамі і нікому не патрэбны, хоць для жыцьця ім зусім выгодны. Бацьку павінны ўзяць на нейкую працу — яму яшчэ няма 66 год. Пагаворваюць, што й мяне мо-гуць змабілізаваць у армію ці ў ваенную прамысловасьць. Але, можа, адверне. Згубленае адно месца бацькоўскага багажу не знаходзіцца, і
186
Лісты da Натальлі Арсеньневай 1944—1945 гг.
малая надзея, каб калі-небудзь знайшлося. Бацьком тут вельмі падаба-ецца, каб адно людзі ветлівыя былі і... каб есьці крыху болып (гэта ж і маё пажаданьне, але што ты зробіш?).
Як бачыце, вясёлага мала, хоць ужо ня так і сумна. Чытаў ужо ў савецкіх газэтах першыя весткі пра ўзяцьце Менску. Сволачы! — даруй-це за рэзкі выраз. I цешацца, і хлусяць да вар’яцтва і так подла. Зь бе-ларусаў тымчасам адгукнуўся адзін Колас (як зазвычай, вельмі под-ленька). Перадавіца „Правды“ тшз: „Немцы перейменовалй Белорус-сйю в Мйнско-Барановйчскйй округ, а белорусов — в белорутйнов“ (гэта Weissruthenen так зразумелі). Аб гэтым напісаў ужо артыкулец, мо будзеце чытаць у „Раніцы“. Пішуць, што ў Менску зьнішчаныя ўсе ка-мяніцы, і захаваліся толькі часткава Дом ураду і Дом Чырвонай арміі. Аяк пішуць пра леташні выбух у тэатры: „ВМйнском городском теат-ре немцы органйзовалй торжество, шумно трубя о нем no всему го-роду. В театр прйшлй гйтлеровскйе головорезы, офйцеры-эсэсовцы, палачй й йх нйчтожные прйхвостнй. Партйзаны посетйлй театр несколько раньше, u в самый разгар фашйстского торжества взле-тело на воздух более 30 негодяев й еіце более іоо было ранено“. Дык ведаеце цяпер, як гэта было? Значыцца, Ваш сын — у ліку „негодяев“, „головорезов“, „эсэсовцев“, „палачей“. Калі я чытаў гэта, ува мне закіпе-ла страшэнная злосьць. Тым гарчэй, што бясьсільная. Але каб, здаец-ца, сустрэў калі гэнага „него0яя“-аўтара (подпіс — Мікола Садковіч, „перевод с белорусского“, здаецца мне, ці не Матусэвіч) — ён бы ў мяне напэўна „езлетел на воздух“! А вось вершыкі (цытаты, невядома, з чаго):
Пясок нам лажыўся пад ногі,
Вятры завывалі, гулі, Да Мінска усе нас дарогі 3 Усхода на Захад вялі. Час блізак святой перамогі, Шчасьлівы, таварышы, пуць! Праходзяць за Мінскам дарогі, Дарогі на Захад ідуць
Ах, каб гэта калі можна было ізноў чытануць ім „Шчасьлівы, тава-рышы, пуць“ — не на Захад, а на Усход, у свае бярлогі. Вунь Комар піша, што бачыў нейкага знаёмага з Цывільфэрвальтунгу145 зь Менску, і той
‘к Ziwilverwaltung (ням.) — цывільная адміністрацыя.
187
Антон АДАМОВІЧ
казаў, што ў кастрычніку зноў будзем у Менску. Пэўна ж, гэта не аўта-рытэтна і навет зусім дурніца, але каб жа!
Зь іншых іхных навінаў — на месца Прыляжаева выступіў з такой самай чаўпнёй ягоны сябра акадэмік Нікольскі146 і„доказывает в том же духе“(мусіць, памрэ хутка таксама). Зь небеларускіх навінаў цікава пра V-147. Перш нейкія іхныя „вялікія спэцыялістыя“ высьмейвалі ў спэцыяльным артыкуле, што гэта — дурніна проста. Такія ж весткі да-валі і з ангельскіх газэтаў. А цяпер інакш пяюць. Найграюць, што „ня-гуманна“, „барбарска“. А з ангельскіх газэтаў падаюць: чытачы аднае Газэты закідаюць яе лістамі. Адзін піша: „Трэба змусіць немцаў пера-жыць тыя жудасьці, якія перажываем мы ад іхнага V-і.Дзеля гэта-га трэба сыстэматычна і плянава зьнішчаць усе іншыя гарады, дзе жыхарства больш за 5000. Нашая афіяцыя ў стане рабіць гэта“. I хоць прыкра ад сьведамасьці, што яны запраўды ў стане і могуць пачаць рабіць гэта, але й нейкае задаволеньне: аказваецца, што V-1 — зусім ня нешта сабачае, як спачатку яны ўдавалі. 3 надзеяй і нецярплівасьцю чакаю на V-2, V-3 — толькі на іх і надзея, мо як павернуць увесь ход. Бо павярнуць яго можа толькі цуд, а такім цудам можа быць толькі нейкая магутная новая зброя. Праўда, для бальшавікоў дык можа паўтарыцца нешта падобнае да калішняга „Цуду над Віслай“, і Варшава абярнуцца ў тое, чым быў для іх ворагаў Сталінград (сытуацыя зусім падобная). Адным словам, мо яшчэ як і „загляне сонца“...
Ну, бэрлінскія навіны Вы, пэўна, лепш за мяне ведаеце. Ці чытае-це „Раніцу“? Ці чыталі маю рэцэнзію на „Сягоньня“ і як яна Вам? Ці чыталі „Нявольніка Дагамэі“ (праўда, яшчэ толькі пачатак). Усё зьбіра-юся ўзяцца за „Каханы горад“, ахвота, між іншага, і Кіпелю насыпаць на хвост, але хіба вазьмуся тады, як „Нявольнік“ скончыцца. На варшта-це — артыкулец пра Труса (29-га — 25 год ад сьмерці), будзе працягне-на і маленькая нітачка да нашых „маладых эпігонаў“. У „Работніку“, які мае выходзіць на 6 бал., маю друкаваць артыкулы пра вершаскладань-не, каб пасьля зь іх выйшаў падручнік. 3 Караленйам ужо даўно абга-
146 Мікалай Нікольскі (1877—1959), беларускі гісторык, дасьледнік гісторыі рэлігіі. Падчас вайны заставаўся ў акупаваным Менску, быў зьвязаны з савецкімі партызанамі, у 1943 г. выведзены ў партызанскую зону.
147 Размова пра Фау-1 — самалёт-снарад (крылатая ракета), што быў на ўзбра-еньні арміі Нямеччыны ў канцы Другой сусьветнай вайны. Назва па-ходзіць ад ням. Vergeltungswaffe (зброя адпомсты). Упершыню ўжытыя 13 чэрвеня 1944 г. для авіяўдараў па Лёндане.
188
Лісты da НатальліАрсеньневай 1944—1945 гг.
ворана, першы артыкул ужо паслаў (ён некалі меўся быць у дадатку да „Бел. Газэты“ — „Жыве Беларусь“, памятаеце, можа). Ахвота брацца і за гісторыю літаратуры, і, мусіць, пачну з артыкулу пра 135-годзьдзе бела-рускай літаратуры ў сувязі з Баршчэўскім. Ато значыць — малапісьмен-ныя ў літаратуры вакачы перапісваюць і апісваюць і самарэклямуюц-ца із сваймі „навуковымі працамі“, а я ўсё ніяк не магу дайсьці, каб вылажыць тое, над чым думаю ўсё сваё сьведамае жыцьцё. Вось гэткія мае цяпер пляны й працы.
„Жоўтую восень“ узяў у Найдзюка, забыўся Вам напісаць аб гэтым (экзэмпляр на машынцы). Каб гэта перапісаць хоць бы на машынцы „Пад сінім небам“148.
Атрымаў цікавы ліст ад Саўчука. Піша пра Грынблата149, што зас-таўся, і апошнімі днямі навет наглець пачаў. А гэтаму гаду яшчэ і „ор-дэн“ начапілі. Я ўжо напісаў Саўчуку, што, будучы на ягоным месцы, устрэліў бы гада. Але ёсьць надзея, што мо бальшавікі выправяць чу-жую памылку й павесяць (адна ўцеха, што мы ў вацэнцы гэтага прахво-ста й жыдзюгі ня мыляліся, і што болып ужо зь ім ня будзем мець да-чыненьня. Шкода, што зь ягоным „покровйтелем“ Панінам так ня ста-лася — сядзіць у Кёнігсбэргу). Праехала праз Кёнігсбэрг Вержбаловіч з дачкой15“, шукаючы іншых тэатральных. Глебчыха... зьбіраецца вы-ходзіць замуж, і гэта паважна (цікава толькі, за каго — Саўчук ня піша — і ці не палітычны гэта які фокус). Касяк151 паехаў у Прагу і хоча назад у Кёнігсбэрг, але там так радыя, што яго пазбыліся, што і ня ду-маюць назад прасіць ці прыймаць навет.
А „найпрыямнейшую“ мне навіну напісаў Саўчук пра дзяўчынку. Перад самым ад’ездам яна прыходзіла і пыталася, як ён раіць — ехаць ці не. I ён параіў... застацца. „Яна прымружыла вока. „Вы так думае-це?“ — і памаўчаўшы дадала: „Я так і зраблю“, — і адыйшла паволіз сваёй скрынкаю“, — піша Саўчук. I мяне грызе, што яна магла прыняць Саўчукову параду, як маю — бо праз Саўчука атрымлівала заўсёды і
148 „Пад сінім небам“ — першы зборнік твораў Натальлі Арсеньневай, выйшаў у Вільні ў 1927 г.
149 Маецца на ўвазе беларускі савецкі гісторык Майсей Грынблат (1905— 1983).
150 Адамовіч памыляецца, артыстка менскага тэатру Барбара Вержбаловіч (1901—1967) ехала не з дачкой, a 3 пляменьніцай — Галінай Ганчарэнкай (Руднік), якой яна апекавалася пасьля арышту маці Галіны ў 1937 г.
151 Іван Касяк (1909—1989) у 1941—1944 гг. быў адным з ініцыятараў аднаўлень-ня БАПЦ, сябра БЦР, намесьнік прэзыдэнта БЦР на Глыбоцкую акругу.
189
Антон АДАМОВІЧ
лісты, і весткі ад мяне. Вось як выйшла! I цяпер мне баліць гэта болын, як балела. Але нек учора ўздумалася, чаго мне найбольш шкода з па-кінутага ў Менску? I выйшла: яе і кніжак. I тут жа дадумалася: і Яна ж у мяне кніжная, выдуманая, а рэальная яна — пэўна такая, якой Вы ба-чылі яе на тым банкеце, і ці варта такую шкадаваць. I тады ўспомнілі-ся Есенінавы радкі:
Н пускай мне шепчет тйхйй вечер, Что была ты песня й мечта, Все ж, кто выдумал твой гйбкйй стан й плечй — К светлой тайне прйложйл уста.
На гэтым неяк і супакоіўся. Усё ж, ейны вобраз (без раскладу на „гйбкйй стан u паечй“, суцэльны і можа „выдуманы“ запраўды вобраз) застаецца ў мяне, і будзе яшчэ балець. Усё гэта складаецца Юстапчыку на аповесьць „Восеньскія скрыпкі“, якую ён мае пачаць увосені (сюжэт збольшага вырысаваўся яшчэ раней, а цяпер атрымаў завяршэньне).
Ну, на гэтым, мусіць, і скончу. Пішэце Вы, хоць пакрысе. Чытаў у „Раніцы“ пра той Ваш выступ перад украінцамі (А. Д. — мусіць, Дзем-чанка пісаў — дзе ён? 3 Караленкавых лістоў выглядае, што ў рэдакцыі як бы не працуе). Шчаглову перадайце прывітаньне, і за той даклад асабліва. Ці маеце якія весткі з Раціборгу? Я чуў (але збоку, не ад на-шых), што там вельмі блага, наехала шмат уцекачоў, сьпяць на падло-зе і зьбіраюцца ледзь ня ўсіх здаць у ваенную прамысловасьць (зрэш-ты, гэта ўсюды, баюся, каб і нашых бэрлінцаў не зачапіла). Што пара-бляе сынок і кім будзе ў „Раніцы“ працаваць? А яго ці ня могуць куды хапіць? Ды няхай яго ўсё адверне. Хоць вось сьвежыя весткі з радыё — англа-амэрыканцы высадзіліся ў Тулёні. Пагана. Няўжо давядзецца і нам так марна згінуць?
Ну, але тымчасам будзем трымацца. Ня журэцеся, пішэце і наагул, і мне хоць пару радкоў, вітайце знаёмых і бывайце здаровенькі.
Заўсёды Ваш АнтАдамовіч	‘
1508.44
P.S. Ваш №8 ці 2 — бо Вы і так, і так пісалі?
Даражэнькая сяброўка!
Нарэшце рукі дайшлі да ліста. Дайшлі б і раней, але гэтыя дні ўсё адбіралі шмат часу алярмы. Яшчэ як я быўу Бэрліне, быў пералёт праз нас (у панядзелак), даволі даўгі. Найгорш, што ў самым Фрэйбургу і зусім недалёка ад гатэлю, дзе жывуць бацькі, зваліўся неразарваны
190
Лісты da Натальлі Арсеньневай 1944—1945 гг.
снарад ад фляку, т. зв. Blindgegner, і выбухнуў, параніў аднаго чалаве-ка так, што той хутка й памёр, высадзіў вокны ў двух-трох бліжэйшых дамоў, адбіў рог аднаго дому. Гэта ўсё прыемнасьці фляку152, якіх раней тут ня ведалі, калі ён быў далей. Але ўсё-ж гэты фляк састрэліў тады ў нашай ваколіцы 7 самалётаў. Пашкодзілі троха адну каляіну чыгунач-нае лініі, дык цягнік мой спазьніўся на гадзіну. Да гэтага часу якраз падасьпеў форалярм153 (былі ў Вас у Бэрліне), а я рушыў у сваю 8-кілё-мэтравую дарогу пры ягоных гуках, думаючы, як добра, што гэта ня ў Бэрліне, і за 3 кілёмэтры ўжо „наслаждался“ гукамі энтварцунгу, а так-сама хоць і цёмнай, але слаўнай восеньскай ноччу. Назаўтра, у ваўторак, зноў быў пералёт, у сераду зноў — і пры тым вялікі, каля 2-х гадзін толькі лёталі, зноў зваліўся Blindgegner, толькі далей і без ахвяраў, на гарод, а другі — у суседнюю вёску, параніла двух. У нашай ваколіцы састрэлілі ўсяго 1 самалёт, хоць лёталі іх шмат. Учора, у чацьвер, чакалі іх зноў, бо звычайна яны як пачнуць, дык дзень-у-дзень, а тады адпа-чываюць. Але ўчора абышлося, сяньня чакаем, а можа, Бог дасьць, ізноў пранясе. Бачыце, якія бываюць у нас прыемнасьці.
Фрэйбург на паштоўцы 1940-х гг.
152 Flak (ням.) — зэнітка.
153 Voralarm (ням.) — папераджальная сыгналізацыя.
191
Антон АДАМОВІЧ
Адно добра, што ў мяне добра ўладзілася. Мой начальнік аддзелу дужа ўсьцешыўся, што я дастаў такую паперку, і пэўны, як і я, што Ар-байтсамт, куды маю быць выкліканы хутка, ня здолее цяпер мяне „заб-раць“. А ў далейшым ён згодзен, каб я дзяліў свой час і працу між Фрэй-бургам і Бэрлінам, г. зн. між Антыкамінтэрнам і Штабам Вашага бацькі — як я і хацеў, так што вельмі добра. Перадайце гэта Вашаму „бацьку“ разам із падзякаю за тую дапамогу, якую ён мне зрабіў, фак-тычна, выратаваўшы ад прыкрае рэчы. Пра далейшае разгорваньне гэтае справы буду пісаць своечасова.
Гэта весткі з майго асабістага фронту. 3 агульных франтоў суця-шальнай весткай — сустрэча Чэрчыля з Рузвэльтам бяз Сталіна, пры-чым абмяркоўваюцца пытаньні савецкага ўварваньня ў Эўропу й польскае пытаньне. У нашым гарадку парэквізоўвалі я[...], бо кажуць, што іх павезьлі некуды далей, абвесьціўшы наш раён небясьпечнай зонай №1 (гэта, мусіць, хутчэй з прычыны паветраных палётаў, бо фронт — заходні — ад нас яшчэ далекавата, кілёмэтраў 350—400 па простай лініі).
Цяпер перайду да Вашага ліста зь вершамі. Добра Вы напісалі там тое, пра што й мне няраз думалася: гаварыць у лістох лепш і лягчэй. Гэта й я адчуваю заўсёды. Гэта сьведчыць, што мы з Вамі — такія ўжо літаратурныя „пісьменныя“ людзі, можа навет — кніжныя. Ну што ж, няхай і так. Для шмат каго слова „кніжны чалавек“ гучыць зьнявагаю. Для мяне ж — ніколі. Кніжны сьвет — куды лепшы за той, што ў ім мусім жыць. Дык жывучы ў гэтым сьвеце, „акніжваць“ яго — ці ня зна-чыць — паляпшаць?
Кажуць, што „кніжны чалавек“ пазбаўлены асалоды беспасярэдня-га, пачуцьцяў сьвежых і мамэнтальных. Ці праўда? Мне здаецца — не. Усё гэта ёсьць, бывае, але апрача таго — і нейкі плюс наверх: беспася-рэдняе, пачуцьці яшчэ й затрымваюцца, шліфуюцца, замацоўваюцца, могуць быць паўторна-перажытымі.
Паэта — таксама „кніжны чалавек“. Ён адчувае тое, што й звычай-ныя людзі, вастрэй хіба, можа. Але ён гэтае адчутае затрымвае ў сабе, шліфуе, ператварае, замацоўвае ў сваіх творах. Ня ўсім гэта даецца, і таму ня ўсім падабаецца. Найбольшыя ненавіднікі паэтаў — самі няў-далыя паэты. I ўнутры паэтавай касты менш удалыя паэты недалюбля-ваюць, ато й зусім ненавідзяць удалейшых. Божа мой, колькі я бачыў такіх выпадкаў у сваім жыцьці! У гэтым, здаецца мне, адказ на Вашае нездаўленьне, што некаторыя з названых Вамі „паэтаў“ Вашыя вершы „не одобряют“. У папярэднім, здаецца, лісьце Вы зусім правільна
192
Лісты da Натальлі Арсеньневай 1944—1945 гг.
пісалі, што Вас будуць чытаць і разумець па сьмерці. Гэта ж з паэтамі часта бывае, а з запраўднымі — бадай заўсёды. Сьмерць здыймае ма-мэнт асабістага, мёртвы — ніякі не канкурэнт жывому, яго няма як не-навідзець актыўнай ненавісьцяй спаборніка, ён ужо — скончаны, нічым у далейшым пагражаць ня можа.
Праўда, гэта не абсалютнае правіла. Бывае й наадварот — няўда-лыя паэты могуць узьняцца над сваёй няўдаласьцяй і цаніць творчасьць паэтаў запраўдных. Вось сьвежы прыклад — шэф-праваднік, які нядаў-на быў у мяне. Ён, хоць і сам піша вершы (навет дакляраваў мне прыс-лаць іх на суд) — неспадзявана аказаўся вялікім Вашым прыхільнікам. Казаў, што Вы — запраўдны паэта й навет абураўся, што „Раніца“ побач із Вамі, на адным узроўні, друкуе Геніюш, яшчэ зусім „вучаніцу“, як казаў ён. Я ад яго навет не спадзяваўся такога.
Вы пішаце аб перастарэласьці паглядаў на паэзію. Калі й гаварыць аб ёй тут, дык крышку наадварот. Перастарэлыя пагляды ня ў Вас, a хутчэй у тых, што „не разумеюць“ і „асуджаюць“. Тое, што Вы даўно пачалі пісаць — ня довад: няўжо Вы самі не адчуваеце, як зьмяніліся Вашыя пагляды на паэзію ад таго часу і, асабліва, апошнім часам. Можа з абсалютнага гледзішча яны й перастарэлыя, бо адпавядаюць пры-блізна стану 30-х гадоў нашага веку. Але гэты стан для беларускай паэзіі — самы навейшы, бо далей ёй не далі разьвівацца. Далей, у савец-кай лініі, яна або стаяла на месцы, або йшла назад. Пэўне ж, пры ўмове ейнага разьвіцьця наперад, такія пагляды былі б перастарэлымі, але пры гэтый умове іх не было б зусім, як такіх — Вашы пагляды разьвіва-ліся б разам з усёй нашай паэзіяй. Ня нашая віна ў тым — ня мы спынілі гэтае разьвіцьцё. Якраз Вашая заслуга, што Вы пачынаеце цяпер ад таго найвышэйшага, што было дасягнутае беларускай паэзіяй. Аўжо толькі далей, за гадоў пару, будзе відаць, пойдзеце Вы і далей наперад, здоле-еце штурхнуць наперад нашую паэзію, ці не. Хоць гэта і справа не ад-наго чалавека, але мне здаецца, што паплечнікі Вам знойдуцца (навет із тых, што адмаўляюць і „не разумеюць“ — яны ўжо шмат у чым, мо самі не заўважаючы, ідуць Вашымі сьлядамі), і пры ўдзеле Вашым так-сама, нашая паэзія й пагляды на яе пойдуць наперад. Гэта, пэўна, будзе ў ладнай меры залежыць і ад спрыяньня ці няспрыяньня вонкавых абставінаў.
Цяпер, на жаль, вонкавыя абставіны ня спрыяюць, а Вам — навет найдрабнейшыя зь іх. Між іншага, у сувязі з чытаным у Вашым лісьце няспрыяньне Вашых хатніх Вашаму пісаньню, я ўспомніў пра адну з жонак Есеніна (у яго іх было колькі), балерыну Беніслаўскую. Калі на
193
Антон АДАМОВІЧ
яго находзіла натхненьне, яна на цэлыя гадзіны сыходзіла з хаты, каб не перашкаджаць. Вось як яна кахала яго! I ўсё ж, ён зь ёй пасварыўся й разыйшоўся. За год пасьля ягонага самагубства яна застрэлілася на ягонай магіле. Вось як бывае.
Прысланыя Вамі вершы я прачытаў колькі разоў. Цешыць ужо тое, што я меў рацыю: Вы ня можаце ня пісаць, хоць цьвердзілі наадварот. Пра „выпісваньне“ яшчэ гаварыць рана, хоць адзінае, што я мог бы за-кінуць гэтым вершам, гэта — некаторыя самаперапевы, паўтарэньні самое сябе. I гэта асабліва — у „вершах пра вершы“, пра паэзію, за-даньні паэты, у дэклярацыйных вершах (у прысланых — такія вершы, як „Сьмела наперад“, „Уночы“). Дэклярацыйныя вершы — наогул няў-дзячны жанр. Гэтыя „вершы пра вершы“ адначасна толькі вершы ддя паэтаў, крытыкаў, літаратараў, а не для шырокае чытацкае публікі. Павялічэньне колькасьці іх у паэты звычайна сьведчыць аб шуканьні ім выхаду, пераходу на нейкую новую ступень. Калі гэты пераход адбыва-ецца — яны зьнікаюць, пераходзячы ў творы, дзе ўжо не гаворыцца аб тым, якімі павінны, але ня могуць быць вершы, а самі вершы стаюцца такімі, аб якіх пісалася раней у гэтых „вершаваных дэклярацыях“. Ад-нак мушу сказаць, што пры ўсіх „самаперапевах“, „самапаўгарэньнях“ у іх, Вы знаходзіце і нешта новае кажны раз, калі ня ў самым зьмесьце выказваньня, дык хоць у форме выражэньня. Здавалася, пасьля сказа-нага калісь — „найлепшай рыфмай ртоў галодных не заткнеш“ „ста-лёвы войстры штык... вершаў йімат“ — цяжка сказаць аб гэтым Map-Heft і іначай, а Вы ўсё ж знаходзіценовыя вырашэньні таго ж, якія ў сіле не ўступаюць ранейшым (дарэчы, Вы ўжо каторы раз успамінаеце ў гэтай сувязі пра санэты, а ці пісалі самі хоць адзін? Нешта не прыпа-мінаецца. А часам ня шкодзіла б — гэта дысцыплінуе, калі толькі выт-рымваць усе правілы. А такое, прыкладам, формы, як „вянок санэтаў“ у нашай паэзіі яшчэ няма наагул — праўда, гэта й цяжкая форма).
Цяпер канкрэтна пра паасобныя вершы. Найлепшымі мне выда-юцца, апрача друкаванага ўжо „Сьмела, наперад“, — „Імкні, паэт“, „О, шыпшына мая“ (на гэтым вершы цікава можна прааналізаваць про-цілежнасьць падыходу Вашага і Дубоўкавага да аднае тэмы, што мож-на было б умоўна абазначыць падыходам „мужчынскім“ і „жаноцкім“) і „Ня плачце“. Ня друкаваць гэтых вершаў для мяне было б дзіўным, і магло б быць вытлумачаным не літаратурнымі й не нацыянальнымі, a якімі-небудзь іншымі меркаваньнямі (найлепш было б тут сказаць па-расейску „соображенйялш“ў спэцыфічным іхным значаньні гэтага сло-ва). Цяпер пра паасобныя драбніцы.
194
Лісты da НатальліАрсеньневай 1944—1945 гг.
У „Сьмела наперад“ я б ужыў лепш „на крыльлі“, як „на крылах“, тут якраз гэтая форма больш увязваецца ў вагульнае гучаньне і ў рыфму (абедзьве формы — „на крыльлі“ і „на крылах“ — роўнапраўныя, толькі „на крыльлях“ — русіцызм). Апошняя страфа выдаецца мне заслабою, як канцоўка (асабліва апошні радок), замляўкаю, тымчасам у такім вершы, пры нарастаньні заклікаў, канцоўка павінна была б быць най-мацнейшаю.
У „Імкні, паэт“: 1) Трэба пісаць „разьліся“, а не „разьлійся“ — „й“ пасьля „і“ ў нас ня церпіцца, мала церпіцца і пасьля „ы“; у прыметніках яно ўсюды адпала — „добры“ і „ціхі“, а ня „добрый“ і „ціхій“, як у расей-цаў і ўкраінцаў; у дзеясловах адпала пасьля „і“: пі, лі, бі, ві, а ня пій, лій, бій, вій (хоць — мый, крый, шый) 2) кажуць, што „росквіт“ — палёнізм, дык мо лепш было б „росьцьвіт“, хоць я асабіста ня пэўны ў польскасьці групы „кв“ заміж „цьв“ і супраць яе нічога ня маю 3) лепш „хай скажа сьвет“, яку Вас і напісалася, заміж „кажа“, як паправілі 4) можа, наагул лепш „паэта“ замяніць на „мастака“. Гэта асабліва пасавала б да таго, дзе гаворыцца пра „цела з гліны і пяску“. Хоць, з другога боку, гэта адзі-нае месца, у іншых выразна гаворыцца пра паэтычную творчасьць, і, па-другое, слова „мастак“ нек больш празаічнае. „О, шыпшына“ 1) трэба пісаць: агенчык безь ь (як і каменчык і пад.) 2) „што чакае ўцехаў мо сто“ выдаецца заслабым і „цыфраю“, і абмежавальным „мо“ (параў-наньне „мо сто“, „са сто“ ў жывой мове мае непаважны характар, кры-ху дзіцячы). „Усьмешка“ 1) „жнівенскі“ — таксама трэба пісаць бязь ь, як і ўсе прыметнікі на -скі ад назоваў месяцаў (травенскі, студзенскі), як і восенскі; 2) „нямашка“ (як і ў вершы „Ўначы“ — „цяперка“) таксама крыху зьняважнае, задзіцячае (як і ўсе падобныя з гэтым „ка“) 3) пер-шыя радкі апошняе страфы нек недапрацаваныя („джгалам пячэ“ — і яшчэ „мёртвы зрок“ — удумаўшчыся, тут зашмат супярэчнасьцяў; па-вісае нек „каб-жа-ж вас“ — кантэкст не выясьняе, да чаго яно тут, як яго ўвязаць у вагульны сэнс) 4) увесь верш Сяднёву і іншым можа выдац-ца зродным зь ягоным „Інвалідам“ (між іншага, казалі мне ў Бэрліне, што цэнзура хапілася была пасьля: аб такіх рэчах пісаць нельга). — „He“ 1) „яміны бяз шыб“. Калі кажуць „яміны“ на вочы, гэта ясна, але вокны нек не нагадваюць ямінаў 2) „пяцца“ „ступыт“ ня вяжацца: „пяцца“ выражае напружанасьць, а „ступыт“ — наадварот, мерную, павольную хаду, пазбаўленую ўсялякае напружанасьці. „Уночы“ 1) „у рукох“ вельмі ж рэжа вуха, трэба ... „у руках“ (толькі ў мужч. і ніяк. родзе — канчаткі ох, ом, у жаноцкім — ах, ам. „У рукох“ я сустракаў толькі ў тых, што ня ведаюць жывое мовы, і чамусьці найбольш у „заходнікаў“) 2) тут ужо
195
Антон АДАМ ОВІЧ
„сто“ больш на месцы, як у вершы „0, шыпшыне“ з) „плачам ... пла-ча“ — хоць таўталёгія — і паэтычны прыём, але тут яна паслабляе ўра-жаньне, варта было б знайсьці іншы, больш моцны дзеяслоў. „Ня плач-це“ 1) „Лёс“ — ізноў у пасыўным разуменьні („аддасьць“, „ня кіне“), тымчасам, як у іншых Вашых вершах ужо было актыўнае разуменьне яго як такога, у якога самому трэба адбіраць, які мусіпь аддаць. Варта было б і тут у гэтым дусе правесьці — гэта яшчэ ўзмацніла б верш. 2) „Крывіччыны маёй“ — частая памылка, трэба — мае. Наагул, толькі давальны, творны і месны склон маёй, тваёй, сваёй, чыёй, тэй; а род-ны — мае, твае, свае, чые, тае; цярпець парушэньні можна хіба з погля-ду на вымаганьні рыфмы, рытму, і гэта нядобра.
Ну вось, усе мае заўвагі. А наагул — яшчэ раз — вершы добрыя. Шлеце яшчэ, калі будуць! Ато проста хутка давядзецца сказаць пра сябе, як Пушча калісь — пра паэтаў Эўропы:
Даўно ўжо паэзіі вы ня чыталі, Абрыдла як вам і жыцьцё, і плянэта.
(дый абрыдлі, што праўда) Часам толькі перачытваю Гумілёва. I вось хачу тут перапісаць і Вам адзін ягоны верш, якраз крьіху каля тае тэмы, на якую мы тут гаворЫм — аб „разуменьні“ вершаў. Мне ён вельмі падабаецца, як і шмат якія іншыя (адзін я пераклаў у „Нявольніку Да-гамэі“ — ці чыталі і як Вам? Апавяданьне друкавалася ў „Раніцы“). Мо й гэты перакладу як, але цяпер не „перакладаньніцкі“ настрой, ды аб гэтым — ніжэй.
Шестое чувство
Прекрасно в нас влюбленное вйно Н добрый хлеб, что в печь для нас садйтся, П женіцйна, которою дано, Сперва йзмучйвшйсь, нам насладйться.
Но что нам делать срозовой зарей Had холодеюіцймй небесамй, Где тшййна й неземной покой, — Что делать нам с бессмертнымй стйхамй? Нй сьесть, нй вытіть, нй поцеловатпь. Мгновенйе бежйт неудержшчо, Нмы ломаем рукй, но опять Осуждено йдтй все мішо, мймо, Как мальчйк, йгры позабыв свой,
196
Лісты da Натальлі Арсеньневай 1944—1945 гг.
Следйт порой за девйчыім купаньем, М нйчего не зная о любвй, Все ж мучйтся тайнственным желаньем, Как некогда в разросшйхся хвоіцах Ревела от сознанйя бессйлья Тварь скользкая, почуя на плечах Еіце не появйвшйеся крылья, — Так век за веком — скоро лй, Господь? — Под скальпелем прйроды й йскусства Крйчйт наш дух, йзнемогает плоть, Рожая орган для шестого чувства.
Помніцца, яшчэ ўзімку Вы мне пісалі з поваду „Каханага гораду“, што пачуваеце нейкім „шостым пачуцьцём“ лішнясьць у ім некаторых разьдзелаў і эпізодаў. Цяпер, перапісваючы яго яшчэ раз, можа тым самым пачуцьцём адчуў тое і я, але дайшоў да іншага выснаву: ня вы-кідаць тыя часткі, як Вы раілі (бо яны лішнія толькі мо з гледзішча таго, што напісана, як апавяданьне), а пісаць усю рэч далей да аповесьці, ато й раману. Тое, што ёсьць, толькі першая частка. А іх, як бачу, павінна быць тры. У той, што ёсьць, скончылася гісторыя толькі аднаго з ге-рояў — Валіка, Юрка ж і Віктар засталіся. У наступных дзьвюх частках мусяць скончыцца і яны. Другую частку — Юркаву — ужо болып-менш уяўляю. Там будуць і „лясныя хлапчаняты“, якіх Вы хацелі выкінуць, і „Юзікавы хлопцы“ — партызаны — і такім чынам разьвіецца тое пра іх, што ёсьць у першай частцы і што так Вам здавалася лішнім. Вера ака-жацца жывой — бомба забіла толькі ейную маці, „Качка“ ня ведаў гэта-га і сваёй „качкай“ няправільна паінфармаваў Юрку. Вера спаткаецца і зь Юркам, і зь Віктарам, якому давядзецца перайсьці на гэты бок і тут таксама старацца зрабіць кар’еру (у трэйцяй частцы гэта мусіць разьвіцца падрабязьней, але мне яшчэ няясна, як). Між іншага, Юрка мае наведаць менскі тэатар, і можа навет на „Лясным возеры“. Ёсьць шмат плянаў і колькі войстрых, інтрыгуючых сюжэтных палажэньняў. Як толькі скончу перапісваць тое, што ёсьць — і-ю частку — вазьмуся за пісаньне 2-й (у канцы і-й дам аб гэтым зноску), карціць. Ці ўдасца толькі напісаць і надрукаваць? Хацелася б даць там нейкі абраз таго, што рабі-лася ў Менску за апошнія 3 гады. У тым ліку і пару жывых людзей. Але ж „Каханаму гораду“ так не шанцуе, так не шанцуе, што баюся, ці вый-дзе з гэтага што (дык нікому аб гэтым не кажэце, ато „рэдактары“ яшчэ спужаюцца, што „задоўга“, і абарвуць і тое, што ёсьць). Ці ж няпраўда:
197
Антон АДАМОВІЧ
1) друкуецца ў „Работніку“, які ніхто з інтэлігенцыі ня чытае 2) першы падвал надрукаваны ў такой жудаснай карэкце, што можа адбіць у каж-нага ахвоту чытаць далей (як я чытаў — у мяне кроў халадзела ў жылах; між іншым, ці чытае хто, а калі чытаюць, што кажуць?).
Маю і да Вас ізноў жаль і зноў мушу зрабіць Вам прыкрасьць. Веда-еце, пэўне, самі, за што — за „лятара“. I ня так за тое, што папрасілі на „лятуна“, як за „сопровождаюіцйе обстоятельства“ („А, гэты Ада-мовіч заўсёды выдумвае, пасьля адмаўляецца, няма чаго яго слухаць надта“). Гэта для мяне, як і для Караленкі, быў запраўдны „афронт“. Тое, што я мог адмовіцца ад нечага, чаго раней трымаўся, калі мне да-вядуць няправільнасьць і дадуць лепшае — у маім ваччу гэта ня мінус, а якраз плюс. Тым больш неспадзяваны закід гэты ад Вас, як і ўся, вы-яўленая тут „нелёяльнасьць“ (я перад іншымі аб Вашых вершах не ска-заў навет таго, што напісаў тут). Другое: калі я й выдумляю, дык ня з пальца, а на нейкай аснове заўсёды. Так і з гэтым лятаром. На „лятуна“ і „лятунства“ я згадзіўся ў свой час сьцяўшы зубы, толькі каб адкінуць польскасьць „лётніка“ (Ізыдар навет хацеў трымацца за яго). Бо суфікс „ун“ мае зусім спэцыфічнае й зусім непаважнае значаньне (вазьмеце ня толькі словы, што пачынаюцца на ся... або сі... або др... і канчаюцца на гэты суфікс „ун“, але й такія „прыстойныя“, як „пястун“, „смакун“, „смактун“, „лапатун“, „лізун“, „балбатун“ і г. д.). I я шукаў іншага, але знайшоў толькі ў часе палемікі з Апанасам. Тут, бязумоўна, павінен быць суфікс „ар“ — суфікс прафэсіі, яку пісар, знахар, бондар і — сьвя-тар, які й навёў мяне на сьлед. Дык „лятар“, „лятарства“ — гэта хоць і „выдумка“, але строга абгрунтаваная, і кажны, у каго ёсьць чуцьцё мовы, і навет толькі адно яно, павінен аддаць яму перавагу перад сьля-хотна-непаважным „лятуном“ (польская „latarnia“ не павінна тут пало-хаць — у беларускай мове, для беларуса яе няма). Ня прыймаць гэтага слова — значыць проста толькі ненавідзець Адамовіча за ягоныя „вы-думкі“, ня будучы самому ў стане здабыцца на іх (таксама, як непрый-маць вершаў Арсеньневай — ненавідзець яе за сваю собскую недалуж-насьць у паэзіі)... Вось гэта ўсё я мушу выказаць хоць наапошку. Калі маяце „адводы“ — з цікавасьцю выслухаю. Аў карэкце гэтага Вашага „лятуна“ ў вадным месцы зрабілі бяз „л“ і зь нейкім „b“ — о, я няшчас-ны! — Ну, каб больш нічога не накруцілася, на гэтым скончу. Мо чулі што, калі Калубовіч мае рабіць тыя курсы154, на якія я маю прыехаць? —
154 Маецца на ўвазе курс беларускіх прапагандыстаў пры „Вінэце“ з дазволу БЦР.
198
Лісты da Натальлі Арсеньневай 1944—1945 гг.
Вітаньні бацьку й сынку ад мяне й бацькоў, і наверх толькі маё trozdem ўсёй „нелёяльнасьці“ — Заўсёды Ваш... АнтАд...
Даражэнькая сяброўка!
Паслаў Вам вялізны ліст на адрыс Камітэту, дзе было ўсяго — і прыкрасьці зноў таксама (яшчэ раз у дадатак да таго, што там, прашу не праймацца нічым гэтым). Цяпер пішу з аказіяй, адсылаючы ліст і матар’ялы Караленку. Даведаўся я ад яго пра апошнія падзеі ў Вашай рэдакцыі, што Вашага сынка патрон Ваш замяніў на дачушку155 для свае патрэбы, што і Вас зьбіраюцца тым самым сьледам, што мяне, на фабрыку пхнуць, — і сум мяне апанаваў, і яшчэ прыкрэй сталася, што і з мае ласкі зноў Вам можа няпрыемным што здацца (і яшчэ, і яшчэ раз прашу — на мяне ня крыўдуйце, бо не ад злосьці ж ці ад злосьніцтва, a па-сяброўску шчырым і той раз хацеў быць). Але ж, невясёлыя рэчы.
Як пісаў я ўжо Вам, вельмі карціць пад’ехаць у Бэрлін. 3 Калубові-чам, відаць, ужо нічога ня выйдзе, дык хіба мо як праз Вашага бацьку, толькі асьцярожна. Хай напішуць — па-нямецку толькі, і пажадана безь вялікіх памылак (а то з тае паперкі крыху сьмяяліся тут) — выклік, але, барані Божа, ня зусім яшчэ, а на якія дні 2—3, на якую нараду, абгава-рэньне, ці што — і хутчэй мне сюды заказным. Быў бы вельмі ўдзяч-ным. Ато так хацелася б шмат аб чым перагаварыць і з Вашым бацькам, і так яшчэ із шмат кім.
А пакуль — чакаю на Ваш адказ на той даўжэзны ліст і вітаю Вас усіх ад сябе й ад бацькоў.
Заўсёды Ваш...
З-Ю-44
Даражэнькая сяброўка!
Першым чынам мусіў бы прасіць дараваньня за чародную прык-расьць. Ліха ведае, што ўжо я за чалавек, што ўмею больш рабіць прык-расьці, як прыемнасьці. I гэта — найбліжэйшым і найдаражэйшым людзям. I гэта — зусім сьведама, ведаючы, што з гэтага будзе прык-расьць. Гэтым разам я навет зусім хацеў перамагчы сябе і ня ўздымаць гісторыі. У Бэрліне я ж Вам ні слова не сказаў аб гэтым і, прыехаўшы, меўся ня пісаць. Навет пачаўшы пісаць ліст, хацеў ня пісаць. А пад Ka-Hep усё ж ня ўцерпеў: не, лепш, хай высьвятліцца, каб пасьля ня мучы-ла. Ужо адаслаўшы ліст, раздумаўся: мо Караленка добра не разабраў-
155 Магчыма, размова пра Радаслава Астроўскага й ягоную дачку Галіну Мінкевіч.
199
Антон АДАМОВІЧ
ся, мо гаворка была бязладная, ён не зразумеў, што да чаго, ня так пе-радаў і г. д. (як гэта выходзіць із Вашых словаў, і выйшла). Ды махнуў рукой: ліст ужо пасланы, будзь, што будзе. Аднак ня думаў, што Вы возьмеце гэта блізка да сэрца, аж да сьлёз. А я ж, здаецца, так ня ставіў пытаньне гэтае рэзка. Помніцца, навет „нелёяльнасьць“ узяў у дву-косьсі, а Вы ўжо гэтае слова бяз двукосьсяў берацё.
Дык вось, яшчэ раз просячы дараваць мне і гэтае сьвінства, хацеў бы пакласьці на будучыню і аб другім: ня браць падобных рэчаў так блізка да сэрца. Разважце Самі — ну, што лепш для запраўднага сяброў-ства: таіцца з падобнымі весткамі пра сябра, атрыманымі ад іншых, думаць аб іх так і гэтак, мучыцца гэтым, ці — адразу гэтаму ж сябру проста й вылажыць, ні з кім іншым ня дыскутуючы. Я заўсёды маю нахіл трымацца другога. Лепш проста ў вочы! Гэтак і само сяброўства толькі ўзмацняецца.
I гэта я асабліва прашу Вас тут, бо зараз маю Вам вылажыць чарод-ную „навіну“ ў падобным сэнсе. Вось Вам даслоўная цытата зь ліста самога адказнага рэдактара газэты „Раніца“ сп. д-ра Ст. Станкевіча: „Памяшчаем цяпер у „Беларускім Рабоптніку“ апавяданьне „Каханы горад“, хаця Арсеньнева страшыць мяне, што гэта вельмідаўжэзная рэч“. Ну, што Вы на гэта скажаце? Ліст гэты я атрымаў за дзень перад Вашым. Хоць тут я адразу падумаў, што шаноўны сп. Рэдактар можа крыху згусьціць хварбы, перабольшыць, ато й перакруціць, але як-ніяк мне было прыкра. Што „рэч даўжэзная“, гэта я ведаю й сам. Але, здаец-ца мне, толькі ў дачыненьні колькасным, а ў якасным — у сэнсе расьцягнутасьці, размазанасьці — ці ж? Праўда, Вы пісалі мне ў свой час, што, на Ваш погляд, ёсьць разьдзелы, якія „затрымваюць дынамі-ку“ (паводля майго замыслу — і павінны былі затрымваць яе, „тар-мазіць“, як кажа лепшы тэарэтык прозы Шклоўскі). Але аб тым, што яны робяць рэч „даўжэзнаю“, Вы ня пісалі. Чаму ж цяпер „страшыце“ гэтым аж рэдактара? I цяпер, калі ведаеце, што мне вельмі хочацца пабачыць гэтую рэч у друку, калі я Вас прасіў навет не казаць нічога, калі б навет Вам што не падабалася? I „страшыце“ рэдактара, а не мяне?
I тут у мяне варухнулася навет такая думка: „А мо Вы наагул уважа-еце гэтую рэч за дрэнь, і таму і ў „Бел. газэце“ яна не друкавалася дзе-ля гэтага? Толькі Вы ў вочы мне не хацелі сказаць, а звальвалі ўсё на іншыя абставіны й людзей?“
Ізноў прашу ня браць да сэрца гэтых маіх падазрэньняў. I разам з тым прашу яшчэ аб адным, і толькі аб адным: калі запраўды рэч здаец-ца Вам заслабою, дрэннаю, „даўжэзнаю“, бязвартаснаю — скажэце мне
200
Лісты da Натальлі Арсеньневай 1944—1945 гг.
проста. I, калі можаце сфармуляваць (а ня толькі „шостым пачуць-цём“) — дык чаму, дзе, у чым? Паверце, што ад гэтага я ані не пакрыў-джуся. Я ніколі ня думаў, і тут ня думаю, што ўсё, што я пішу — добра і наскрозь добра. Наадварот, я схільны да зусім процілеглага погляду на ўсё, напісанае мною апошнімі трыма гадамі. А тут, як я пісаў Вам у ва-пошнім лісьце, я надумаўся пашырыць „Каханы горад“ аж да раману, зрабіць яго яшчэ „даўжэзьнейшым“. Таму я і асабліва прашу быць зусім шчырай у гэтым. Цікава было б і яшчэ ведаць думкі іншых, звычайных чытачоў, скажам, Вашага бацькі (хоць я й ня думаю, каб ён траціў сваю ўвагу на чытаньне падобных рэчаў), навет сынка і проста звычайных чытачоў. Толькі зусім шчыра, не таючыся зрабіць мне прыкрасьць, пакрыўдзіць ці што падобнае. А мне нагвалт хочацца ведаць розныя погляды розных людзей, каб наважыць — варта брацца за гэта ці не, „стойт-лй овчйнка выделкй“. Варта намагацца зрабіць з гэтага мас-тацкі твор ці здаволіцца тым, што зроблена, пастаўленай мною адра-зу праграмай-мінімумам: даць дакумэнт эпохі, у якім крышачку і ад некаторых людзей, падсадзіць шпілечку некаторым (асабліва хочац-ца Кіпелю).
Што ж да падобных магчымых прыкрасьцяў між намі, на будучы-ню трэба мець на ўвазе яшчэ вось што. Я ўжо вычуваю добра, што шмат каму стаю ўпоперак дарогі, хоць гэта ад мяне зусім не залежыць. Гэта асобныя людзі, а можа і групы, ува ўсялякім разе — плыні. Яны хочуць мяне, натуральна, усунуць, „убрать“ із свае дарогі. Першы крок у гэтым кірунку — ізаляваць мяне, паслабіць сувязі мае зь іншымі людзьмі, мне блізкімі. Прасьцейшы спосаб — перасварыць зь імі. Прасьцейшыя пры-ёмы — плёткі, інсынуацыі, правакацыі. Вельмі магчыма, што ўсе на-шыя ўзаемныя прыкрасьці такога паходжаньня. Нас із Вамі хочуць пасварыць. Мне навет здаецца, што палітыка Ільляшэвіча ў дачыненьні да Вашых вершаў — гэта Вам „кара“ за аднамысьніцтва са мною. Іначай яе трудна вытлумачыць.
Дарэчы, пару словаў пра Ільляшэвіча. Да таго, як мы зь ім пазнаё-міліся, мы ў „Раніцы“ ж, на ейных балонках пасварыліся. Першы раз — за пачынаючых паэтаў (ягонае „Аглобляй па галаве“, маё — „Пугай па вадзе“), другі — грунтоўны — за Апанаса. Хоць у вацэнках я заўсёды гатовы аддаваць перавагу іншым перад сабою, усё ж мушу прызнаць: у вабодвух разох верх быў мой. Навет больш, і на магчымую будучыню я зусім пэўны: верх заўсёды будзе мой. Ільляшэвіч, свайго часу неблагі паэта (наколькі мне ведамыя ягоныя вершы), у іншым — занадта лёгкі, павярхоўны, каб быць мне паважным супраціўнікам. Гэта, здаецца,
201
АнтонАДАМОВІЧ
адчувае і сам ён. Але, як натура дробненькая, ня мае мужнасьці зрабіць з гэтага належных высноваў: або ўмацоўвацца і ўмацавацца для запраў-днага паважнага змаганьня (зрэшты, гэта, бадай, ці магчыма: няма паважных прынцыповых асноваў, трэ было б перайсьці на прынцыпова іншыя, небеларускія навет пазыцыі), або здацца, ці падаць руку згоды й саюзу без фармальнае здачы хаця. Тым жа часам, ён, заміж гэтага, проста баіцца мяне, як і шмат хто зь іншых. Караленка проста кажа аб гэтым (калі Караленка сказаў яму, што трэба мяне запрасіць прыехаць, як мы яшчэ ня былі знаёмыя, ён проста, спужаўшыся, папрасіў: „А можа лепш ня трэба?“). Гэта ж я адчуў пры першым знаёмстве і далей-шых сустрэчах. Ён ні разу не глянуў мне ў вочы, вочы ягоныя заўсёды бегаюць (між іншага, яны заўсёды нагадваюць мне Блокавы радкі: „Н пьянйцы с глазамй кролйков „in vino veritas“ крйчат“. А ён жа такі і ёсьць, форменны алькаголік, і вочкі тыпова трусіныя). Я стараўся яго падбадзёрыць: няма чаго баяцца. Крышку ён як бы абадзёрыўся, але толькі крышку. Аднак на мой бок не перайшоў і не пяройдзе. 3 тае ўспа-мінанае свае дробнасьці натуры стараецца і будзе старацца выпесьціць сваю практычную пераможанасьць ня толькі на мне, але й на іншых, што са мною, — у тым ліку і на Вас.
Да Вас у яго яшчэ можа быць і іншае, аб чым я пісаў у папярэднім лісьце. Хоць ягоныя вершы, па-мойму, былі й неблагія, але, відаць, ён у нечым вычарпаўся тут, адчуў немагчымасьць далейшае творчасьці (у чым — я не магу сказаць, ня ведаючы бліжэй ягонае творчасьці) і кінуў. Таму і ён, можа, належыць да няўдалых паэтаў — дакладней, да паэтаў, якія не ўдаліся. Адсюль і ўяго можа быць тая самая зайздрасьць няўда-лых паэтаў да паэтаў запраўдных. Бо інакш запраўды трэба ўмець выб-раць із кучы вершаў той, які ён выбраў, і забракаваць іншыя, куды леп-шыя (каб мне трэ было б выбіраць із тых Вашых вершаў і выбраць толькі адзін, я б выбраў, бадай, кажны зь іншых, хоць бы сабе й „Ня плачце“, але ня выбраны ім). Што да гэтага выбару, у мяне яшчэ зья-вілася думка. Ён і ў сваёй рэцэнзіі хацеў падчыркнуць, што Вы цяпер пішаце змушана, што Вам хочацца і Вы павінны будзеце ў будучыні зьвярнуцца назад, да „прыроды“ і „эстэтызму“, як ён называе, ня можа-це не зьвярнуцца, ня можаце пісаць іначай. Выбраны ім верш „Уночы“ ўскосна можа як бы пацьвярджаць гэтую думку, і таму ён яго выбраў. Магчыма, што ён сама якраз на гэтым скруціў сабе галаву, хацеў, ды ня здолеў зыйсьці з таго „эстэтызму“ да нечага іншага, і таму думае, што гэта наагул немагчыма, калі яму не ўдалося, і сабатуе тыя творы, якія даводзяць, што гэта магчыма, а таму — і ўсю Вашую паэзію сучаснага
202
Лісты da НатальліАрсеньневай 1944—1945 гг.
этапу. (Слова „эстэтызм“ і падобнае разуменьне гэтага слова, разумень-не павярхоўнае, плыткае.)
Цяпер яшчэ крыху пра тую „боязь“ мяне. Здаецца, я пісаў ужо Вам пра гэта, пісаў пра магчымую сваю „цяжкасьць“. Цяпер я канчальна прыйшоў да выснаву: так, шмат хто баіцца мяне, як „цяжкога чалаве-ка“. Але гэтая „цяжкасьць“ мая — толькі мена іхнае „лёгкасьці“. Я „цяжкі“ не сваёй абсалютнай вагою, так сказаць, а толькі ў параўнаньні да іхнае лёгкасьці, „цяжкі“, таму што яны ўсе лёгкія, як алавянныя лыжкі. I яны баяцца таму, што добра ведаюць: пры іхнай неасьведам-ленасьці, нястачы эрудыцыі, няглыбокасьці падыходу, павярхоўнасьці ў кажным, бадай, пытаньні я магу іх „прыціснуць“, як цяжарам, тым, што ведаю болып фактаў і магу разглядаць іх глыбей і грунтоўней.
Але гэта толькі цяпер, пры наяўных людзях. Як на бязрыб’і рак рыба, так я „цяжкі на бязьцяжкасьці“. У іншых абставінах — калі былі ці каб былі цяпер мае старэйшыя сябры й правадыры, хоць бы два — Дубоўка, Бабарэка — мая вага была б зусім нармальнай, сярэдняю. Аднак я не магу ўспомніць, каб калі-небудзь баяўся каго-небудзь з гэ-тых сяброў. Мы заўсёды станавілі адно цэлае й дзеялі агульнай сваёй вагою. Я заўсёды цешыўся кажным новым дасягненьнем, адкрыцьцём іхным, і рады быў, калі й мае тры грошы падалі ў вагульную скарбніцу, прыплюсоўваліся да агульнае сумы. Як гэта далёка ад таго, што ёсьць цяпер!
Дальбог, без самахвальства ці „самомнення“: сярод нашых людзей я ня бачу нікога, хто мог бы быць мне паважным супраціўнікам у пы-таннях літаратуры ці беларушчыны наагул. Можа хіба крышку — Ty-Mam, але мы зь ім стаімо на аднолькавых пазыцыях і аб супраціўніцт-ве ня можа быць і мовы — у васноўных пытаньнях прынамся. Усе ж іншыя — такая„легочь“, кажучы па-расейску, што проста насьмех. Ізноў успомню калішнія ўзвышэнскія часы. У нас і тады ня было паважных супраціўнікаў. „Маладнякоўцы“, пазьнейшыя „белапаўцы“ „перама-галі“ нас адміністрацыйнай сілаю, ЦК, нарэшце НКВД, а не ў баі чэс-ным і адкрытым. У тым баі і я, пры тэй сваёй нармальнай вазе лёгка даваў зь імі рады. Але ўсё ж сярод іх былі людзі, зь якімі цяжэй было даць рады, як з кім-небудзь зь цяперашніх Глыбінных, Ільляшэвічаў, Станкевічаў, Калубовічаў, Тамашчыкаўе? tutti quanti (скажам, такі Га-родня, або навет М. Аляхновіч, Шарахоўскі, навет Бэндэ — папярэднік і „благаславіцель“ Айзіка Кучара. Дальбог, навет Айзік Кучар — і той перад імі „атлет цяжкое вагі“, мо таму якому-небудзь беднаму Салаўю ягоныя радыё-перадачы здаюцца ,добрымі й моцнымі“, як Вы пішаце).
203
Антон АДАМОВІЧ
Вось яшчэ адзін прыклад — паважаны сп. рэдактар Ст. Станкевіч. Доктар літаратуры. Прызнаюся, я меў пэўны час пашану да гэтага ты-тулу. Дужа шкадую, што не пасьпеў прачытаць ягонае доктарскае ды-сэртацыі — купіў быў у Вільні й яна на мяне справіла ўражаньне сваёй таўшчынёю. Але ў мяне да тытулу „доктара літаратуры“ было навет поўнае „благоговенйе“. Я ведаў і знаў аднаго толькі прафэсара, каліш-няга прафэсара Варшаўскага ўнівэрсытэту яшчэ царскіх часоў Замоціна (аб ім крыху маглі чуць). Праўда, мы стаялі зь ім на розных мэтадаля-гічных пазыцыях, ягоны мэтад здаваўся нам ужо запрымітыўным. Але мы добра ведалі, што для свайго часу, для таго часу, калі Замоцін стаўся доктарам літаратуры, ягоны мэтад быў найперадавейшым у навуцы. I, ува ўсялякім разе, гэта быў мэтад, і гэтым мэтадам прафэсар валодаў бліскуча. А эрудыцыя! А стыль! Здавалася б, гэткім павінен быў бы быць доктар літаратуры. Аднак і гучнасьць тытулу, і таўшчыня дысэр-тацыі аказаліся гэткімі зманнымі. Калі я пачуў выступленьне гэтага „доктара“ з поваду таго вершу Аратага (?) — дык ані ўседзець ня мог. I гэта „доктар“! Дык ён жа ў вапошнія „фэльчары“, санітары навет ня варты із сваймі паняцьцямі аб літаратуры, із сваім „мэтадам“ без уся-лякага мэтаду, із эрудыцыяй і з усім-усякім.
I тая самая боязь, і тая самая дробнасьць натуры. Калі Караленка перадаў яму мае матар’ялы, прысланыя для друку ў „Раніцу“, ён, навет ня чытаўшы іх, аўтарытэтна-дакторска заявіў: „Дрэнь“. Калі ж я ў лістох даў яму аналіз ягонага „мэтаду“ ў справе вершаў Аратага і папрасіў рас-шыфраваць канкрэтна ягоную ацэнку маіх матар’ялаў, ён мне напісаў ліст, поўны камплімэнтамі. Яму заўсёды ўсё маё так падабаецца, ён так высока цэніць і г. д. і г. д. Вось бяда толькі з гэтым .Арсеньнева стра-шыць“, але ён усё ж гэраічна і мужна друкуе. Другое зноў застарэла. Трэйцяе задаўгое. Чацьвертае — паводля расейскае прыказкі „Когда другая дочь родйтся — я буду Вас йметь eeudy“. Пятае — запраўды, недалёкае ад азначэньня „дрэнь“ — і надрукаваў, і навет, няма ведама навошта — аддаў перакладаць у нямецкую мову. Аб шостым — маўчок, і г. д., і г. д.
Навошта гэтая ўся камэдыя? „Страха радй йудейска?“ Чаго тут баяцца доктару — нейкага навет і ня „фэльчара“, і наагул „нікога“, „год-ного, но необученного“, заўтра — „евентуельне“ — простага дабрачын-нага работніка?
Ну, ужо досыць было б аб гэтым — і так гэтулькі сьпісаў. Але яшчэ не магу кінуць. Ведаеце, у сваёй натуры я чалавек неспакойны. I толькі тады адчуваю, што я жыву, калі неспакойны, калі змагаюся, спрачаю-
204
Лісты da Натальлі Арсеньневай 1944—1945 гг.
ся, крытыкую. Гэта мая стыхія. I калі бальшавікі пачалі заціскаць сва-боду змаганьня, яны зразу ж мяне пасадзілі, і я перастаў жыць. Як праг-налі бальшавікоў, я спадзяваўся аджыць. I аджываў. Але тут ізноў зья-віліся Сівіцы зь іхнымі veto на ўсялякую крытыку. Для мяне гэта — veto на жыцьцё. Я ня зношу дэспатызму догмы без магчымасьці крытыкі. Мне здаецца, што толькі змаганьне, крытыка, адмаўленьне рухаюць жыцьцё наперад. Як можна бяз гэтага? У спрэчках нараджаецца ісьціна, добра ведама, дык як можна бяз спрэчак? Між іншага, нядаў-на, у Бэрліне, „вйтязь в тйгровой шкуре“ Скурат сказаў мне „камплі-мэнт“, у якім былі ўсялякія пахвалы, пры заключным „але“: „але свар-лівы“. Тады я падумаў: змаганьне, крытыка, спрэчка мешчаніну заўсё-ды выдаюцца „сваркаю“, калатнечаю. Я цяпер думаю — мо ён і мае ра-цыю: змаганьне з драбязой, „легочью“ лёгка абарачаецца ў сварку. Дык і магчыма, што мая асноўная асаблівасьць ня толькі ў ваччу мяшчанаў тыпу Скурата, але й аб’ектыўна выраджаецца ў сварлівасьць: „с кем поведешься — от того й наберешься“.
Але калі мяне лаюць — дальбог, люблю. Люблю і тады, калі гаво-раць проста ў вочы, „нелйцепрйятно“, аб’ектыўна. Ня зношу, як хва-ляць, „камплімэнтуюць“.
Успамінаючы, як, бывала, хто-небудзь з нашых маладзейшых уз-вышэнцаў — Глебка, ці Лужанін, Дарожны, Кляшторны — прыходзіў і здаволены апавядаў, як яго пахваліў які-небудзь член ЦК ці іншы „вельможа“. У такім выпадку Дубоўка насьцярожваўся: „Прызнайся, што зблытаў?“ I так мы прывыклі, што калі хваляць — дрэнь, нешта зрабіў ня так, як трэба на дабро справы, а на дабро ворагаў. Калі ж га-няць, лаюць — значыцца, добра дапёк. Вось чаму я вельмі здаволены, што Айзік Кучар лае Вас і іншых. Значыцца — малайцы ўсе, навет Дудзіцкі! Каб хвалілі — было б дрэнь, значыцца, на іхны млын ваду лілі. Каб маўчалі — небясьпечна няпэўнасьцю, — бо гэта можа быць як перад ганеньнем, так і перад пахвалой, або, найгорш — мера дробнасьці (такое дробнае, што й гаварыць ня варта).
Цікава толькі, ці Салавей паважна кажа пра „добрую й моцную“ перадачу? Можа і на яго „таварышы“ пачынаюць уражаньне рабіць, і ён пачынае „перестрайваться“?
Салаўёў зборнік няроўны156. Побач із добрымі рэчамі ёсьць і слабое перайманьне. Наагул, ён яшчэ цалкам у вучнёўстве, але ягоная ўпоры-стасьць у вучэньні пры пэўных (хоць, здаецца, ня бліскучых) здольнась-
156 Размова пра зборнік Алеся Салаўя „Mae песьні“ (Рыга, 1944).
205
Антон АДАМОВІЧ
цях гавораць за тое, што зь яго можа быць толк. Я меўся пісаць рэцэн-зію, але Ільляшэвіч забег і ціснуў сваю „стряпню“, надзіва павярхоў-ную (таксама было і з Трусом: мой артыкул для „Раніцы“ не пайшоў, бо Ільляшэвіч забег, пайшла толькі папулярная зацемка ў „Работніку“157. Пры ўсёй сваёй самакрытычнасьці, дальбог, не магу параўнаць навет Ільляшэвічаву мазьню з сваім, таксама абеглым, газэтным артыкулам, але ўсё ж хоць ізь сякой-такой характарыстыкай творчасьці й месца ў гісторыі літаратуры).
Караленка пераказваў, што Ільляшэвіч і пра Салаўя казаў, што яго-ных вершаў ня любіць, не прызнае і навет не заўсёды разумее. Сяднёў цяпер, здаецца, таксама ў яго не ў вялікай ласцы. Karo ж любіць, прыз-нае і разумее Ваш „літаратурны Pan і Wladca“, як Вы пішаце? Хіба мо крышку Дудзіцкага — казаў мне апошнім разам, як пісаў пра яго ў „Ра-ботнік“ (прачытаў усе ягоныя „шпаргалкі“ пра пісьменьнікаў у „Работ-ніку“ і задумаўся: што гэта можа даць простаму работніку? I наагул каму-небудзь? Аў шпаргалцы пра Вас — толькі цытаты з Вашага ж аў-табіяграфічнага артыкулу. Ці не прасьцей было б даць гэты артыкул?), што „ўДудзіцкага ёсьць моцныя рэчы“. А найбольш, відаць, ягоны ўзор паэта — беластоцкі нейкі „Малы Шэршань“158. Памер мае рэцэнзіі на Ваш зборнік не дазволіў мне вы[...]ніць яго, як я хацеў. Калі-небудзь прывязу Вам паказаць, ато й самі зьвярнеце ўвагу ў „Новай дарозе“: На адной балоне з рэцэнзіяй Дальнага, відаць, як узор, як трэба пісаць „безь пераўвялічанай вобразнасьці й залішняй мэтафарычнасьці“ — буйным шрыфтам — даўгая кілбаса няпісьменнага, недалужнага вер-шаплёцтва (няпісьменнага ў самым рэальнейшым сэнсе) — нейкага „Малога Шэршаня“.
Ды, нарэшце, запраўды досыць аб гэтым. Пагаворым цяпер аб Ва-шых вершах.
Із прысланых гэтым разам мне найлепш падабаюцца: „Зьвіняць мядзянымі званамі“, „Бязь песьні жураўлінай“ (да яго дык навет і заў-ваг ня маю ніякіх), „Сустрэча“ і „Асеньні холад“. Гэтыя, па-мойму, най-
157 Маецца на ўвазе артыкул за подпісам Г. А. „Каб так любілі Беларусь (Да пятнаццатых угодкаў сьмерці Паўлюка Труса)“, апублікаваны ў „Беларускім работніку“ (№36 (198). з верасьня 1944).
158 Пад псэўданімам Малы Шэршань у беластоцкай „Новай дарозе“ пісаў мяс-цовы паэт Вацлаў Асіповіч, пазьнейшы аўтар „Нівы“. Падрабязьней пра яго можна знайсьці: Лукша, Міра. На пасадзе паэта // Ніва. №29. 16 ліпеня 2006.
206
Лісты da НатальліАрсеньневай 1944—1945 гг.
лепшыя, але ўсе вершы зусім неблагія, як і тым разам, і, бязумоўна, усе да друку. Цяпер — паасобныя дробязі.
.■Зьвініць“... 1) „заменіш ты яшчэ ў дзень“. „У дзень“ нядобра, бо можа ўспрымацца, як „удзень“, г. зн. „днём“. Нядобра і „на дзень“, хоць гэта было б правільней (але можа ўспрымацца, як „на адзін дзень“). Добра было б замяніць нек так, каб разьдзяліць „у“ і „дзень“, як-небудзь „у ясны дзень“, „у новы дзень“, „у сьветлы дзень“ ці як падобна. 2)„пал да чыну“. Слова „пал“ я наагул нек не далюблюю, апрача таго, яно вы-даецца запразаічным. I, нарэшце, у вабставінах дадзеных радкоў усё гэта зьліваецца ў нейкую „палдачыну“.
Яшчэ крыху 1) нек нядобра гучыць (мо толькі для мяне) „у вачко“. Гэта нейкая занадта „карцёжніцкая“, а мо навет і зусім жулікаўская гульня. 2) „спацыруе“ наагул барбарызм (германізм пры дапамозе палыпчыны), хоць замяніць яго на „пахаджае“ — аслабіць („спацыруе“ і гучыць, і выражае добра) 3) „зсябраваліся“ трэба пісаць „сьсябрава-ліся“ паводля ўсялякае граматыкі (навет паводля савецкае — „ссябра-валіся“, але не „з“) 4) „сяньня ж“, „толькі ж“, — неяк гэтыя „ж“ браж-джаць — як бы й ня пры тых словах яны, што трэба, і як бы залішне іх, ці што 5)„/ параім сьмерцімы й загонім у кут бяду“. Здаецца, трэ было б „парадзім“, „зарадзім“, бо „параім“ — па-расейску„посоветуем“, а не „справймся“, як у Вас паводля сэнсу. I другое — здаецца, заміж „мы й“ лепш было б проста „I“. „Мы“ тут, перанесенае ў другі радок, нек шур-паціць, „й“ гэта яшчэ пабольшвае. I наагул, „мы“ — ці ня лішняе. А „I“, як другое, паўторнае — узмоцніць.
Бацькаўшчыне 1) „за студзённым жоравам“ — пэўна ж, жораў ад студні, дык павінна было б быць „за студніным жоравам“. Праўда, націск на „сту“ дасьць некаторы перабой, але гэта дарма. Горш, што ўся канструкцыя крышку цяжкаватая. Але „студзённы“ зусім ня йдзе; ёсьць „сьцюдзёны“ ад „сьцюжа“, „студнёвы“ ці „студзенскі“ ад „сту-дзень“ і магчымы „студнін“ ад „студні“, хоць, здаецца, таксама ня ўжываецца. 2) „побач — па пяцёх“. Нек аддае прыгнутасьцю для рыф-мы. Чаму якраз „па пяцёх“? А можа гэта не канвой, а арыштанты „па пяцёх“? з) „Мой расьпяты ворагам на асіне край“ — цяжка гучыць інвэрсіяй (перанесенасьцю) „мой“, і „асіна“ асацыюецца больш із па-вешаньнем, як із расьпінаньнем. Наагул, хоць у вершы ёсьць паасоб-ныя добрыя вобразы й гучаньні, і думка добрая, і ейнае вырашэньне ў заключных радках — у цэлым ён мне нек не падабаецца. Ня люблю я такога гатунку — трохстопнага харэю, і ўсё выдаецца мне занадта вя-лым, мляўкім.
207
АнтонАДАМОВІЧ
Сустрэча — адзін ізь лепшых, добры сваёй маленькай сюжэтнась-цю, ці мо лепш — жанравасьцю (сцэнка, а не адна толькі асабістая ліры-ка). Толькі чаму — „на станцыісмуга“? Калі б яна й была, дык нехарак-тэрная для станцыі, як і „авечкі“ крыху далей (адкуль яны, на якой гэта станцыі — у Бэрліне?). Далей — трэба „расказаваем“, калі ўжо рытм патрабуе поўнай формы заміж звычайнай сьцягнутай „расказваем“ (толькі не „расказываем“). Ці добра — „сум кусае вейкі“? „Вейкі“ — рас. „ресннцы“ — хутчэй мог бы „шчыпаць“ сум, ці што падобнае. I нарэш-це — „дзяўчаты сьпяць“. Дзе? У вагоне? Ці ўжо так хутка да месца даб-рацца пасьпелі? I наагул — захутка заснулі.
Асеньні холад — наагул верш добры, якраз пераклікаецца з тым Гумілёўскім, што я Вам той раз перапісаў. Праўда, крыху зноў тых са-мых перапеваў (дзе гаворыцца пра „актавы, тэрцыны...“)- У вапошніх радкох трэба яшчэ адну коску, каб было так: „Сінеюць пальцы, і ў душы такі асеньні, золкіхолад“. Інакш выйдзе — „сінеюць пальцы і ў душы“, і яшчэ дзе? Успамінаю, як п’яны Лебяда кпіў калісьці зь мяне, што я „стаўлю коскі“. А вось тут добра відаць, што можа значыць коска. Дарэ-чы, хочацца мне вывесьці крышку гэтага Лебяды ў магчымым праця-гу „Каханага гораду“ (меў бы быць паэта Пётра Пырнік).
„Няхай жыве“. 1) Апіска — „мы йкнём“ заміж „мы ймкнём“ мяне крыху пасьмяшыла (у Вас напісана: „Мы йкнём, каб долю ўзяць за грудзі“. Хай жа ёй здарова ікнецца, долі гэтай!). Аў цэлым верш змусіў задумацца над болыпым пытаньнем. Вось і Вы пісалі: „із торбамі блу-кацьмы больш ня пойдзем“, „мінулі... дні даўніны цяжкой і падняволь-най“. А ці так яно выйшла? Якраз наадварот. I гэта ўжо ў нас каторы раз так выходзіць! I калісь нашы, на зманлівай зары „беларусізацыі“ пісалі падобна (навет і той жа Дубоўка), што ўжо ўсё благое мінулася, а як выйшла? Дык ці ня варта з гэтага выцягнуць навуку на будучыню? He казаць „гоп“, не пераскочыўшы... Наагул, здаецца — настрой суму, жа-лобы, традыцыйны ў нашай паэзіі, ці не й найбольш ддя яе заканамер-ны? Пэўне ж, ня тэй багушэвіцкай, пазьней — коласаўскай нуды, „сьлёзнага тону“, а таго суму Гаруна
Прашу цябе, мой брат, сьпявай аб горы песьнь адну ты Каб наш гаротны лёс зрабіць яшчэ цяжэй, Тады — пабачыш сам — парвуцца духу путы I будзе ясны дзень да нас тады бліжэй.
ці пазьней — Дубоўкі:
Смутак родзіць радасьць, родзіць весялосьць
208
Лісты da Натальлі Арсеньневай і944—1945 гг.
ЦІ
А калі хто не каштаваў тугі — Адкуль ён смак пазнае ў весялосьці?
У гэтым дусе, бадай, вылучна й пісаў Язэп Пушча, за што яго най-больш і лаялі бальшавікі.
Лепш гэтак сумаваць перад магчымай радасьцяй, чым радавацца, чапурыцца, „пятушыцца“, як дзесь у Вас сказана, перад сумам пры нязьдзейсьненьні скорасьпелых прароцтваў.
Цяпер — пра папярэдня прысланыя вершы. Прапанаваныя Вамі папраўкі ў „Ня плачце“ выдаюцца мне нездавальняючымі. Нек вы-ходзіць нейкае разьдзяленьне між „вы“ („ня плачце“) і „мы“ („змусім лёс“, „змаганьня ня кінем“)- Што ж гэта за такія гэройскія „мы“, што „змусім“, і што за такія пасыўныя „вы“, якіх „мы“ суцяшаем? Гэта мусіла б быць адно нешта, як і было ў першай рэдакцыі. Па-мойму, трэ было б абыйсьці гэта неяк больш безасабова (як-небудзь — „лёс будзе змуша-ны нам аддаць, калімы змаганьня ня кінем“). Нешта, здавалася б, па-вінна было б быць у гэткім сэнсе. Але навет, каб і засталася першая рэдакцыя — яна з мастацкага боку нічым не слабая, папраўка, як Вамі прапанаваная ці мною, мела б чыста ідэялёгічны характар. Тым больш цікава, што таму „Panu“ вершы выдаюцца „мала мастацкімі і зь вялікімі хібамі з гледзішча паэзіі“. Я, перачытаўшы іх яшчэ раз, мог дагледзець толькі тыя паасобныя дробязі (нат ня хібы — бо гэта нешта большае — а дробязі, недагляды, недапрацаванасьці), аб якіх пісаў Вам. Будучы на Вашым месцы, я б прыступіў цяпер да таго „Рапа і Wladcy“ проста з нажом да горла: а ну, пакажы, пане, канкрэтна, дзе тыя „вя-лікія хібы“, у чым тая „малая мастацкасьць“ — я ж хачу ўзяць гэта на ўвагу, каб паправіцца, вучыцца — на старасьці паэтычных год — як зап-раўды трэба пісаць, каб дасягнуць высокага ўзроўня якога-небудзь „Малога Шэршня“ й зарабіць на пачэснае права друкавацца на балон-ках „Раніцы“ — гэтага працягу „Новае Дарогі“ цяпер — „новае дарогі ў старое балота“, як сказаў-быўя ямуў вадным лісьце ад імя С. Хізмы. Цікава было б, што б ён на гэта мог „йзобразйть“.
Ну, здаецца, „пора й честь знатпь“ — пара канчаць. Толькі ўжо ня плачце, калі навет ізноў што прыкрае будзе. Хіба ж я гэтае „прыкрае“ калі й раблю, дык із злою мэтаю? Ці хіба не памятаю, што „ў Менску й тут Вы мусіце цярпець за мяне“, як Вы пішаце? I памятаю, і ведаю, і цаню. Але „лёяльнасьць“ я ўважаю ня ў тым, каб Вы сьлепа трымаліся ўсяго таго, на чым я стаю, аж да падобных драбніцаў, як той няшчасны „лятун“ — тут у нас могуць быць і разыходжаньні, і спрэчкі, і ўзаемныя
209
Антон АДАМОВІЧ
ўступкі, як гэта ўжо ці раз і было — а ў тым, каб гэтыя пытаньні перш за ўсё разьвязваліся між намі, а навонкі захоўвалася адзіная лінія перад тымі, каму мы абое — бяльмом на воку. Бо да гэтага адзінства нас жа прыводзіць ня толькі сваяцтва думак, але й гэтая агульнасьць пала-жэньня перад балыпынёю г. зв. „грамадзянства“: Вы ж таксама „бяль-мом на воку“ гэтаму „грамадзянству“ із „сваімі“ вершамі, як я — із „сва-ёй“ моваю. Дык патрэбен нам адзіны фронт — хоць сабе й перад цэлым сьветам. А тады.пачнуць да нас і іншыя пакрысе далучацца зноў, і на-рэшце драбяза, хоць яе і шмат, і бальшыня, а будзе пераможаная.
Мне карціць прыехаць у Бэрлін і „даць бой“ усім ім як у мове, так і ў літаратуры. Ня ведаю толькі, як гэта зрабіць? Хіба, каб пры „Раніцы“, ці пры Калубовічу якія нарады склікалі. Усё роўна ж ім рабіць няма чаго — хай бы крыху мазгі прачысьцілі, ато надта ж ужо заскаруплі.
Нешта ня кліча Калубовіч на тыя курсы — папытайцеся ў яго як прынагодзе.
Ну, і буду ўжо канчальна канчаць. Вітаюць Вас мае бацькі. Вітайце й ад мяне Вашага бацьку і сынка. Прывітаньне Салаўю, Сяднёву. Кара-ленку нагадайце, што чакаю ад яго ліста — пара б ужо даўно, а таксама й газэтаў.
А тымчасам — бывайце здаравенькі, даруйце за ўсё-ўсё „вольнае і нявольнае“, заўсёды Ваш А. Ада...
25.10.44-
Даражэнькая сяброўка!
Атрымаў ліст зь вершамі. Пра вершы тымчасам пісаць ня буду, бо якраз у гэты мамэнт няма часу, і за складаньне зборніка ды зазначэньне на магчымыя папраўкі ў вершах вазьмуся бадай за які тыдзень, бо ця-пер навала ўсяго ўсякага, а тут яшчэ й сьвятла вечарамі часта ня бывае, бо паветраныя госьці ўнадзіліся наведваць нас тут што 2—3 дні й за кожным разам псаваць Ляйпцыгскую электрацэнтралю, адкуль нам даюць сьвятло. Што да газэтаў 1943—44 году, дык „Новага Шляху“, дзе былі Вашыя вершы, таксама ня ведаю, дзе іх можна было б знайсьці. У мяне нічога няма — усё ў Менску (гэта найбольш жудасна: упершыню ў жыцьці я ня толькі без мае бібліятэкі й магчымасьці зьвязацца зь ёю, але й наагул без кніжок). Ну, пакуль больш аб гэтым і пісаць ня буду — як дойдуць рукі, тады напішу ўжо хіба падрабязна ўсё. Пра назоў збор-ніка ня думалі? I як — з разьдзеламі ці без, з эпіграфамі ці без?
Аб дзейнасьці Сяднёва даведаўся прыехаўшы зь ліста Станкевіча. Калі гаварыў зь ім у Бэрліне — ніяк ня думаў, што справа стане на такі
210
Лісты da Натальлі Арсеньневай 1944—1945 гг.
„паважны“ й навет „навуковы“ грунт. Бо вось Вам дакладная цытата з таго ліста (калі й справіць Вам ізноў прыкрасьць, дык ужо ж хіба ня я віною буду — можа толькі, што перадаў Вам, але гэта заўсёды ўважаю за свой сяброўскі абавязак): „Арсеньнееа, якой гэтая справа (г. зн. мова, стыль, карэкта) была даручана, справіцца ў гэтым ня можа: 1) ня мае ніякіх навуковых падставаў да гэтага, 2) ня мае добрага вычуцьця ў справе беларускае мовы, боневынесла яе з хаты, зь сям’і, 3) замала мае цярплівасьці ў гэтай рабоце. Цяперробім новую спро-бу: ад заўтра карэкту друкарскую й напраўку рукапісаў будзе ў нас рабіць Сяднёў“ (цікавыя мясьціны ў правапісе падчыркнуў я).
Ну, дык як Вам гэта падабаецца? Проста зарэзаў. I „навуковых падставаў“ ня маеце (а вось Сяднёў — пэўне ж мае?), і „вычуцьця“, бо „ня вынесьлі з хаты“ (тут добра падышоў бы калішні адказ Горкага Будзённаму, што кухар, каб зварыць што, не патрабуе сам улазіць у кацёл і адтуль „выносіць“ „вычуцьцё“ стравы), і цярплівасьці (у гэтым — ня буду таіцца — мо крыху й пацэліў у сук? Памятаеце нашае калішняе пікіраваньне наконт „нецярплівых мужчынаў“ і „цярплівых жанчы-наў“?). От як толькі рукі дойдуць — зьбіраюся напісаць яму цэлае пас-ланьне на ўсё гэта, а галоўна — на тэму „аўтарытэтаў“. Выдам порцыю далікатна, але каб да печанцоў дацяло і яго, і ўсе ягоныя „правезарыч-ныя кашары“ і крэатуры.
Цяпер хачу каротка адказаць на Вашыя правапісныя пытаньні. 3 таго, што ў Вас „ідуць строчкі“ пра такія, прыкладам, рэчы, як „фран-цускі“ — бачу, што ніхто з Вас (але ж, і Вы, даражэнькая сябровачка, у тым ліку — даруйце ўжо мне за гэта) або ніводнае беларускае граматыкі ніколі ў руках не трымаў, або трымаў ды дужа даўно, або трымаў ды толькі трымаў, добранька прааналізаваць паленаваўіпыся. Бо адразу ж Тарашкевічам устаноўленае было правіла, якое нікім — навет Саве-тамі — не зьмянілася (апошнія толькі перад вайною хацелі зрабіць за-мах на яго): злучэньні жс, зс даюць у вымове й на пісьме адно с. і тут жа прыклады даюцца: боскі заміж божскі, францускі заміж французскі. Усё гэта лёгка можна знайсьці хоць бы ў вапошнім, менскім выданьні граматыкі Тарашкевіча (яго лёгка і ў Бэрліне знайсьці), у разьдзеле „Правапіс“ §88 на бал. 91. Ну й скандальчык із такой „спрэчкай“!
Нашая старая й пазьнейшая мова знае толькі ратушу, ратуша; „ра-туш“ — пэўны палёнізм.
„Прастары“ — я добра не разабраў, што гэта. У сэнсе „найстары“, „самы стары“, „надта стары“ ці не? Калі так, дык гэта такі самы па-лёнізм, як і русіцызм (престарый).
211
Антон АДАМОВІЧ
„Філёзофія“ бязумоўна празь „ё“ паводля ўсякіх правапісаў, у тым ліку й бальшавіцкага, каб ён прызнаваў тут „л“ мяккое, бо ў чужазем-ных словах толькі о замяняецца на а (і то раньні Тарашкевіч, Яз. Лёсік і сп. Наўчоны й цяпер не дапушчалі гэтага), але ні э на а (рэдактар, а не радактар), ні е ці ё ная — не замяняюцца (таксама ўтаго ж Тарашкевіча лёгка знайсьці можна).
Пішыце заўсёды, калі што будзе. Заўсёды пастараюся знайсьці спа-сылку на аўтарытэты, што ня моіуць жа на іх ня дзеіць.
Цяпер — пару навінаў. Дэмчанкаўуласаўскай вайсковай газэце „За роднну“ напісаў такі паганы артыкул, што каб стрэў бы яго цяпер пад гарачую руку — усю храпу расквасіў бы (пасылаю гэты № Караленку, добра было б, каб Рада, а можа й прэса, зарэагавала). Ну, у „Воле наро-да“‘59 чыталі пэўна перадавіцу ў №8, дзе ўсіх нашых „пратэстантаў“ і „непонймаюірйх“ проста дурнямі абзываюць (ім гэта можна, а паспра-буй іх!), а на другой балоне ў прывітаньні нейкіх „русскйх й белорусскйх военных помоіцнйц“ іак міла — „Жйве Беларусь! За Россйю!“ (вот-вот йменно). Вясёла!
Наш стары знаёмы Сергей Александровйч Панйн аб’явіўся й веда-еце ў якасьці каго? Перакладчыка ў беларускую мову! Да мяне зьвярну-лася адно партыйна-школьнае выдавецтва ў гэтай справе, я сваю зго-ду даў, але заявіў катэгарычны адвод Паніну („пока он у нас одйн пере-водчйк на белорусскйй язык й справйться неможет“). А ягоная Ачы-цовіч (?) сьпявала на адным уласаўскім канцэрце...
А я, ведаеце, зусім у царкоўныя людзі падаўся. To з Вамі Карален-чаня хрысьціў, то, прыехаўшы, мусіў за дзяка на хаўтурах быць (памёр адзін наш супрацоўнік раптоўна ад разрыву сэрца на працы). Дык і папу кадзіла ладзіў, і падаваў, і кніжку трымаў, і хорам пяяў, і навет тэксты чытаў. Ну і ну, аж сам дзіўлюся. Цяпер хіба трэба куды на вясельле лу-чыць, каб памагаць Ісайю лікаваць...
Ну, тымчасам мушу на гэтым канчаць. Пішэце, адпішу зараз жа (пішэце не чакаючы, пакуль той ліст пра вершы прышлю, бо можа за-доўжыцца). Вітайце сваіх хатніх, мае бацькі вітаюць Вас,
і я, пэўна ж, заўсёды Ваш А. Адамовіч
14.12.1944
Р. S. А Вы й ня ведаеце, што я быў „страшэнны дзённы налёт“ у Бэрліне з Караленкамі выседзеў, толькі нічога страшнога ня было (бо мусіў застацца яшчэ на дзень у Бэрліне). А заехаў зусім добра.
159 „Воля народа“ — газэта Камітэту вызваленьня народаў Расеі.
212
Лісты da НатальліАрсеньневай 1944—1945 гг.
Даражэнькая сяброўка!
Атрымаў Ваш ліст, і хоць усё ўсякае насядае, хачу ўсё ж хаця б па-віншаваць Вас з Калядамі (хоць, пэўна і запозна) і з Новым Годам (хоць мо й зарана, але ўжо лепш зарана, як запозна) ды пажадаць усяго-ўсяго, што мы ўсе жадаем Бацькаўшчыне і сабе.
Да зборніка ўсё яшчэ рукі не дайшлі, дойдуць хіба на сьвятах, якіх буду мець шмат — ад заўтрага аж да 2-га. Думаю, за гэты час сёе-тое зрабіць. Тады падумаю і пра загаловак, і пра разьдзелы (мо льга будзе зрабіць так, як я хачу ў зборніку Сяднёва160 — што яны як бы і будуць і як бы ня будуць). Але аб гэтым падрабязьней пасьля.
Да Вас будзе просьба падштурхнуць, а мо, калі можна, і дапільна-ваць, каб мне выслалі ўсе нумары „Раніцы“ па 2 экз. Кожны, дзе былі мае „Эмблемы“. Ваш Галоўны дакляраваў, навет запісаў, але толькі я гэта й бачыў... Таксама ня прыйшоў мне №54 „Раніцы“, дык мо даслалі б мне яго.
Ну, што цытата зь ліста Галоўнага Вас не расстроіць — я гэта ведаў і пісаў гранічна (як і пра Вашую „нецярплівасьць“ у духу калішніх нашых пікіраваньняў, а Вы на паважнае прынялі. А што пры „шэрай рабоце“ я Вас бачыў — дык гэта Вы забыліся хіба, бо й даваў жа Вам часам такую „шэрую работу“, хоць і стараўся як мага менш напрошвацца Вам гэтым).
Ну, на „Раніцу“ й я махнуў рукой. Але ж, чым горш, тым лепш — наагул, усё роўна, як няхай робяць „наўчоныя“, „аўтарытэтныя“, няхай „выносяць з хаты“ — няшмат ужо й засталося чаго выносіць. Папраўдзе ж, з дурнямі малая рада, хоць бы сабе й дакторскія ці магістроўскія „аў-тарытэтна-вучоныя“ тытулы мелі. Ну, пісаць усё ж буду для іх — нічога ня зробіш, хай псуюць, усё ж хоць які % дойдзе несапсаваным.
Хто гэта ў „Раніцы“ Н., піша нарысы зь вершаванымі ўстаўкамі — ці ня Імасьць?
Пра ўласаўскія справы болып-менш ведаю. Вартаснага там, бадай, нікога няма — усё або Русь, або гнусь. Шкадаваў Салаўя, але, як даведаў-ся цяпер ад Караленкі, ён застаўся, і я вельмі рады. Шкода, што цэнзу-ра там цісьне даць ім здачы — а я ох і даў бы, проста быў бы дый палку ў пэўнае месца ўставіў.
Ну, пакуль — віншуючы яшчэ раз ад сябе й ад бацькоў — скончу, заўсёды Ваш...
22.12.44
'6о Маецца на ўвазе зборнік вершаў Масея Сяднёва „Ад сына твайго, Беларусь“, які так і ня выйшаў.
213
Антон АДАМОВІЧ
Р. S. Віншуйце ад мяне бацьку й сынка, а пры выпадку — Астроўска-га й Шкялёнка (Галоўнага таксама, мо газэты вышле).
Даражэнькая сяброўка!
Хоць яшчэ ня маю Вашага ліста на мой апошні (які, як ведаю ад Караленкі, Вам перададзены), але пішу як казаў той „без чаргі“, бо пра-чытаў Вашыя вершы й думаў крыху аб зборніку.
Дык вось, зборнік я назваў бы „Станься!“ (дужа люблю гэтую фор-мулу, ужываў яе няраз у прамовах вусных і пісьмовых), а першым вер-шам паставіў бы той (здаецца, „Не астыць нам“), дзе яна ўспамінаецца (ён і наагул зусім добры для ўступнага вершу). Той жа, што ў Вас стаіць першым — „Сьмела наперад“ — я паставіў бы апошнім, на разьвітань-не. Болып пакуль аб зборніку наагул меркаваць не магу, бо ня маю ўсіх, прызначаных у яго вершаў, як тых, што былі ў „Беларускай газэце“ і „Новым Шляху“, так навет і тых, што былі ў „Беларускім Работніку“, бо апошніх нумароў гэтае газэты (навет яшчэ з маім „Каханым горадам“!) ня маю. Добра было б, каб Вы падабралі ўсе вершы і, не пасылаючы мне, мелі нагатове, бо я маюся днямі быць у Бэрліне, дык маглі б ут-рэсьці ўсю гэтую справу разам. Тут жа высьветлілася б і пытаньне пра разьдзелы (мне здаецца, што яны ўсё ж маглі б быць, хоць і не такія, як у „Сягоньня“, без эпіграфаў, азагалоўленыя й названыя першымі вер-шамі разьдзелаў, як я гэта зрабіў у зборніку Сяднёва).
Між іншага, ці не надасца да гэтага зборніку верш пра палонных, які Вы, памятаеце, пабаяліся зьмясьціць у „Сягоньня“? Ці ёсьць ён у Вас? Бо недзе ж ды трэ было б яго зьмясьціць (я ўжо добра ня памятаю яго).
Пра некаторыя папраўкі яшчэ будзем гаварыць. Ня ўсё яшчэ пап-раўлена і ў тых вершах, што былі ў мяне, я рабіў пэўныя папраўкі, і пась-ля ўжо яны друкаваліся. Таксама і ў тых, што не друкаваліся, але былі ў мяне й крыху папраўленыя, а крыху не, прысланыя Вамі ў вапошняй „порцыі“. Так, у вершы „Ўсьмешка“, наагул „папраўленым“ і законча-ным цяпер вельмі добра, усё ж засталося „нямашка“, якое нек выпірае, здаецца прыцягнутым для рыфмы ці рытму, выпадае з стылю (хоць, можа, зрэшты й нічога).
Найболып із прысланых мне спадабалася „Сівой вярбой“. Зусім у дусе таго зьліцьця з прыродай, што было і ў Багдановіча („Заварожаны вячэрнай цішынёй я ня цямлю, дзе рука, дзе галава, бачу толькі., як з прыродай зьліўшыся душой, як дрыжаць ад ветру зоркі нада мной, чую ў цішы, якрасьце mpaea“) і ў Дубоўкі („разьліюся струною дажджоў
214
Лісты da НатальліАрсеньневай 1944—1945 гг.
даўгазвонных і прыкленчу едлянцовым куп’ём“) і ў Пушчы („Мы блізкія сяньня людзям і прыродзе, у нас пульсы крывёю зьвярынаю б’юцца“) і наагул выдаецца мне глыбака-нацыянальным, узрослым з пантэістыч-на-анімістычнага нацыянальнага сьветагляду, ці, лепш, сьветаадчувань-ня нашага народу. Дый іншыя вершы добрыя, чыталіся яшчэ пад настро-ем і перажываліся, як даўно ўжо ніякія іншыя вершы не перажываліся. He, ткі жыве яшчэ беларуская паэзія (а, значыцца, і Беларусь — бо ці ж ня сынонімы гэта?), што б там хто ня казаў і ня сіпеў.
У вершы „Дадзела мне“ замест „захлёставала“ трэба „захліставала“.
У вершы „Жыцьцё“ мне крыху незразумелы сказ у дужках: „Калі піць — і ўпівацца“. Можа — „Калі піць — то ўпівацца“? Тамсама — „прынадаў із дваццаць“. Што гэта Васусё цягне на такія арытмэтычна-рахунковыя прастагаворныя параўнаньні — то было „уцехаў із сто“, цяпер — „прынадаў із дваццаць“ (хіба што толькі норму крыху апусьцілі — з іоо на 20). Тамсама нек нядобра „завываньне гарматаў“. Мо што іншае знайшлі б, але яскравае?
Больш тымчасам заўвагаў ня маю.
Затое маю вялікую просьбу, зь якой Караленка прасіў да Вас зьвяр-нуцца: падабраць мне ўсе N „Бел. Работніка“, пачынаючы ад пачатку „Каханага гораду“ да канца гэтае „газэты“, бо гэтага ў мяне няма (нума-ры з „Каханым горадам“ пажадана па 2, ато, калі можна, дык і 3 экз.), і яшчэ тыя N „Раніцы“, дзе друкаваліся мае „Эмблемы“ (таксама пажа-дана па 2 экз.). Пасылаць ня трэба, але каб было ў такім стане, што, прыкладам цяпер, я адразу мог бы забраць із сабой. Быў бы за гэта вельмі ўдзячны. Між іншага, атрымаў той N „Раніцы“, які быў ня прый-шоўшы сваечасова, ужо аб якім, здаецца, пісаў Вам — дык дзякуй і за гэта, калі ў гэтым Вашая рука.
Ну, тымчасам, гэта было б усё. Сьвяты правёў так сабе, нічога асаб-лівага не зрабіў, на што спадзяваўся — проста кажучы, змарнаваў час.
Спадар Наўчоны пісаў, што Arbeitsamt арыштаваў Сядуру і пад кан-воем адправіў у Вену — гэта штука Малевіча... — шчыры ўласавец, лае нагвалт Раду й беларусаў наагул.
Атрымаў ліст ад Геніюшыхі — „бабскі“, як яна піша сама, усяго пак-рысе. Нешта ніяк не зьбяруся адпісаць — цяжка на такія лісты й адпіс-ваць.
Атрымаў „Крывіцкае Камарыня“ вялікага бэрлінскага вынаходні-ка Барткевіча, дзе Імасьць расьпісаная й размаляваная ў портках. На-агул кажучы, „саматэшчы“, хоць іскрынкі нейкія ў яго ёсьць, але б... гэтага.
215
АнтонАДАМОВІЧ
Дык — тымчасам — да хуткага, спадзяюся, пабачаньня. Вітаньне ад маіх бацькоў. Вітайце ад мяне сваіх хатніх і іншых, каго варта, і бывай-це здаровенькі.
Заўсёды Ваш...
2.01.45
Падрыхтоўка да друку й камэнтары
Натальлі й Алега Гардзіенкаў
Тэма нумару: эпісталярыі
Янка Запруднік
Самэрсэт
МАЁ ЛІСТАВАНЬНЕ ЗЬ МІКОЛАМ АБРАМЧЫКАМ, СТАРШЫНЁМ РАДЫ БНР (1953—1969)
Ніжэй публікуюцца 56 маіх лістоў да старшыні Рады БНР Міколы Абрамчыка і 31 ягоны ліст да мяне. Ліставаньне было вынікам нашага супрацоўніцтва на грамадзкай і палітычнай глебе. Пры частай немаг-чымасьці абладжваць справы тэлефанічна, камунікавацца даводзілася паштовым шляхам.
У лістах закранаюцца справы:
•	працаўладкаваньня выпускнікоў Лювэнскага ўнівэрсытэту;
•	асобаў а. Робэрта ван Каўэлярта, біскупа Баляслава Слосканса;
•	Рады БНР і беларускай дыяспары ў Заходняй Эўропе, ЗША і Канадзе;
•	супрацоўніцтва Рады БНР з Амэрыканскім камітэтам вызвалень-ня народаў СССР;
•	Лігі вызваленьня народаў СССР, г. зв. Парыскага блёку;
•	працы й пэрсаналу Беларускае сэкцыі радыё „Вызваленьне / Свабода“;
•	грашовай дапамогі радыётрансьляцыі на Беларусь з Мадрыду;
•	сувязі зь беларусамі ў Полыпчы;
•	заснаваньня фундацыі імя Пётры Крэчэўскага;
•	дачыненьняў Рады БНР і Беларуска-амэрыканскага задзіно-чаньня;
•	выдавецкіх праектаў;
•	іншага.
У тэксьце лістоў, дзеля паўнейшай інфармацыі, дадаюцца ў дужках [...] паясьняльныя словы: імёны, прозьвішчы ды іншае. Нешматлікія пропускі ўлістах пазначаюцца шматкроп’ем. Даведкі пра асобаўу ну-
217
Янка ЗАПРУДНІК
мараваных спасылках адлюстроўваюць стан з пазыцыяў апісванага часу, а не з сучаснай рэтраспэктывы. Лісты Міколы Абрамчыка й копіі маіх лістоў захоўваюцца ў архіве аўтара.
* * *
Mae дачыненьні з прэзыдэнтам1 Рады БНР Міколам Абрамчыкам пачаліся ў 1949 г., калі мы, „дванаццаткаўцы“2, працавалі шахцёрамі ў Англіі й мроілі пра далейшую ўнівэрсытэцкую навуку. Бальшыня з нас мела дыплёмы выпускнікоў Беларускае гімназіі імя Янкі Купалы ў За-ходняй Нямеччыне. На працу ў Вялікабрытанію мы паехалі з намерам шукаць там магчымасьцяў працягваць сваю навуку. У красавіку 1949 г. Мікола Абрамчык, адведваючы беларусаў Вялікабрытаніі, прывёз нам абнадзейвальную вестку пра ягоныя намаганьні знайсьці нам студэн-цкія стыпэндыі для навукі ў Лювэнскім унівэрсытэце ў Бэльгіі. Якая радасьць! Я дзяліўся ёю ў адным зь лістоў да сяброўкі ў Нямеччыне: „Заяжджаў да нас сп. Прэзыдэнт. Мы зь ім правялі каля чатырох гадзінаў. Акрамя гэтага, я езьдзіў суправаджаць яго зь Лідсу да нас і гутарыў зь ім усю дарогу. Шмат цікавых рэчаў, шмат пацяшаючай інфармацыі даведаліся мы ад яго. Чалавек пачынае быць больш апты-містычным і верыць, што ўсё будзе окей“3.
Наш аптымізм базаваўся на аповедзе старшыні Рады БНР пра яго-ныя захады, супольна з Барысом Рагулем і а. Робэртам ван Каўэляр-там4, здабыць дадатковыя стыпэндыі для беларускае студэнцкае грама-ды ў Лювэне. Абрамчык, дарэчы, быў першы, хто праклаў сьцежку да кіраўніцтва Лювэнскага ўнівэрсытэту й знайшоў там патрэбную падт-рымку5. Калі мы ўжо вучыліся ў Лювэне, ён прыяжджаў туды, высту-паў з дакладамі пра свае аб’езды беларускіх асяродкаў ды пра нацыя-
1 Паводле Статуту Рады БНР, на чале яе стаяў старшыня. Але ў практыцы ўсе (за выняткам палітычных апанэнтаў) называлі Міколу Абрамчыка прэзы-дэнтам.
2 Пра Дванаццатку гл. маю кнігу: Запруднік, Янка. Дванаццатка. Дакумэн-тальная аповесьць пра дванаццацёх беларускіх хлапцоўу Нямеччыне, Вя-лікабрытаніі й Бэльгіі (1946—1954 гт.)- Нью-Ёрк: БІНіМ, 2002. — 510 с.
3 Ліст да Вольгі Харытончык. Захоўваецца ў архіве аўтара.
4 Робэрт ван Каўэлярт дэ Ўільс, манах-бэнэдыктынец, які апекаваўся бе-ларускімі студэнтамі Лювэнскага ўнівэрсытэту ад імя бэльгійскага Камітэту дапамогі беларускім студэнтам. Артыкул пра ягонае жыцьцё гл. у: Беларус. №330. Верасень 1986.
5 Падрабязьней пра гэта гл. у: Запруднік, Янка. Дванаццатка... С. 189—190.
218
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
БЕЛАРУСКАЯ НАРОДНАЯ РЭСПУБЛІКА
УРАД БЕЛАРУСКАЙ НАРОДНАЙ РЭСПУБЛІКІ REPUBLIQUE DEMOCRATIQUE BIELORUSSIENNE
GOUVERNEMENT DE LA REPUBLIQUE DEMOCRATIQUE BIELORUSSIENNE
№	Гаелода . ZX'A- 19^2
CBBTIF^CnT
Nous, President de la Psda de la Republique D6mocratique Bie-lorussienne, certi.fione par le present que Mons’eur ZAPRUPSlK Jean resident 1 Louvain (Belgique) est cbarg^ par nous de re»Ur la fonc-tion d'agent financier de notre Gouvernement pour la Belgique, France
Пасьведчаньне Янкі Запрудніка, жыхара Лювэну (Бэльгія), упаўнаважанага выконваць абавязкі фінансавага прадстаўніка ўраду БНР на Францыю й Нямеччыну
нальныя й міжнародныя праблемы. Рабіў ён гэта, пэўна ж, з думкай пра будучых грамадзкіх дзеячаў з нашага еіудэнцкага асяродзьдзя. I вось у 1952 г., два гады да заканчэньня маеўнівэрсытэцкае навукі, ён даручыў мне функцыю фінансавага прадстаўніка Рады БНР на Францыю й Ня-меччыну. 3 таго часу й аж да канца ягонага жыцьця я быў менш-больш у рэгулярным кантакце зь ім, наведваў яго некалькі разоў у ягоным Вільпэнце ля Парыжу. Пасьля майго ад’езду зь Мюнхэну ў ЗША ў сака-віку 1957 г. лучнасьць гэтая набыла лістоўны характар — у дадатак да асабістых размоваў, калі ён наведваўся ў Нью-Ёрк.
Мікола Абрамчык быў ахвочым суразмоўцам. Ён вызначаўся спа-койнай цярплівасьцяй у выслухоўваньні інфармацыі й аргумэнтаў, заў-сёды быў гатовы дэтальна выкласьці свае думкі й прапановы. Пад усёй вонкавай вытрыманасьцю, аднак, адчуваўся ў ім цьвёрды ідэйны грунт і станоўкасьць у абароне ідэі незалежнасьці Беларусі ды правоў і прэра-гатываў Рады БНР.
У палітычнай актыўнасьці паваеннага пэрыяду Абрамчык захаваў шмат са свайго рэвалюцыйнага імпэту гадоў маладосьці, калі ён удзель-нічаў у падпольнай працы за Полыпчай і „зь місіямі ад Ц.К. Вызвалень-
219
Янка ЗАПРУДНІК
ня Заходняй Беларусі быў нелегальна ў праф. Ігнатоўскага [у Менс-ку] аж 29 разоў“6. 3 намерам уплываць беспасярэдне на працэсы ў Беларусі Мікола Абрамчык пераканаў Раду БНР пайсьці на супрацоў-ніцтва з Амэрыканскім камітэтам вызваленьня7, у тым ліку з радыё „Вызваленьне / Свабода“8 ды Інстытутам вывучэньня СССР. Супрацоў-ніцтва гэтае, на якое ён аддаў шмат часу (часта коштам сямейных і бацькоўскіх абавязкаў), не абыходзілася без канфліктаў. У адным мо-манце дайшло нават да пагрозы зрыву дачыненьняў Рады БНР з радыё „Свабода“. Разам з тым, ён рабіў роспачныя намаганьні ўтрымаць бела-рускія радыёпраграмы з Мадрыду, якія вяліся пры поўнай рэдакцый-най незалежнасьці.
Інтэнсіўнасьць, зь якою дзейнічаў старшыня Рады БНР Мікола Абрамчык, прасьвечваецца ў вонкавым аспэкце ягоных лістоў. Пісалі-ся яны заўсёды ў сьпешцы, без належнай увагі да стылю й правапісных правілаў. Адсюль у іх і некаторыя ягоныя маладачанскія дыялектызмы. Правапісныя і стылістычныя асаблівасьці лістоў у гэтай публікацыі захоўваюцца.
6 Рыдлеўскі, Лявон. 3 жыцьця й дзейнасьці Мікалая Абрамчыка // Бацькаў-шчына. №36—37 (115—116). 7—14 верасьня 1952.
7 Першапачатковая назва гэтай арганізацыі пры заснаваньні яе 18 студзеня 1951 г. была „Амэрыканскі камітэт вызваленьня народаў CCCP“. У траўні таго ж году, на дамаганьне дзеячаў расейскай эміграцыі, якія не прызнавалі Савецкага Саюзу, назву зьмянілі на „Амэрыканскі камітэт вызваленьня народаў Pacei“, а пазьней, 25 сакавіка 1953 г., у выніку пратэстаў з боку лідэ-раў нацыянальных суполак, установе далі назву „Амэрыканскі камітэт вызваленьня ад бальшавізму“. У1956 г. „ад бальшавізму“ адкінулі, у ангель-скамоўным скароце атрымаўся Amcomlib (American Committee for Liberation). Гэтая назва пратрымалася да 1964 г., калі яе ператварылі ў Radio Liberty Committee — Камітэт радыё „Свабода“ (гл.: Sosin, Gene. Sparks of Liberty. An Insider’s Memoir of Radio Liberty. University Park, PA: The Pennsylvania State University Press, 1999. P. 2).
8 Назву „Вызваленьне“ ў траўні 1959 г. замяніла „Свабода“. Да гэтага спры-чынілася здушэньне Савецкім Саюзам паўстаньняў у Польшчы й Вугорш-чыне ў 1956 г. Амэрыканская палітыка, накіраваная на „вызваленьне“, з ча-сам перайшла да палітыкі „свабоды“.
220
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
Мікола Абрамчык (Біяграфічная даведка)9
Мікола Абрамчык, сын незаможных сялянаў, Сымона й Тацьцяны Абрамчыкаў, нарадзіўся 6 жніўня 1902 г. у вёсцы Сычавічы Радашкаў-скае воласьці на Віленшчыне. Дзяды й прадзеды Міколы належалі яшчэ да служылага стану — інтэлігенцыі, затрымаўшы ў сабе моц-на той „літоўскі сэпаратызм“, за які быліпотым Абрамчыкі зрэду-каваныя да пралетарска-сялянскага стану.
Прадзед Міколы, Базыль Абрамчык, быў адміністратарам у ма-ёнтку Кальсбэрг пад Радашкавічамі (у магната Сьніткі). Сваім тры-наццацём сынам ён даў досыць высокую на той час асьвету — двое зь іх займалі пасады лясных аб’ездчыкаў, іншыя былі вышэйшымі паш-товымі ўрадоўцамі.
Паўстаньне 1863 г., у якім прымалі той ці іншы ўдзел сыны Базы-ля, скончылася для Абрамчыкаў вельмі трагічна: адзін з сыноў Базы-ля быў павешаны, іншыя сасланыя ў Сібір або ў „отдалённые места Poccuu“. Дзед жа Міколы, Янка, які яшчэ вучыўся ў духоўнай сэміна-рыі, быў зь яе выгнаны й пазбаўлены грамадзянскіх правоў.
ЯнкаАбрамчыкпасьляўладзіўсямельнікамув. Сычавічы, ажаніў-ся зь мясцовай сялянкай Тацьцянай Рудзь і, атрымаўшы пасагу восем дзесяцін зямлі, пачаў гаспадарыць. Але зь невядомых прычынаў чамусь у 1890 г.Янка з усёй сям’ёй, разам ізбацькаміМіколы, апынуўся ў Сібіры.
СымонАбрамчык (бацька Міколы), аднак, за пару гадоў павяртае назад у Сычавічы з мэтай асесьці на пасажнай зямлі сваёй маткі. Царскія ўлады перадалі гэтую справу валасному сходу, які паста-навіў аднагалосна прыняць Сымона Абрамчыка пад „парукі“ ў сваё „обчэства“, а сычаўцы талакой памаглі Сымону паставіць хату.
СымонАбрамчык хутка абжыўся і заваяваў пашану ў сычаўцаў. Няўпынна потым выбіраецца на розныя пасады свайго „обчэства“ (чатырох сёлаў), як старасты, магазынэра, потым валаснога
9 Цытуецца артыкул Лявона Рыдлеўскага „3 жыцьця й дзейнасьці Мікалая Абрамчыка“. Пра Абрамчыка Рыддеўскі кажа: „Зьвязаны зь ім амаль што неразлучным жыцьцём, пачынаючы з вучыцельскіх курсаў 1920 г., пяць год потым супольных студыяў у Празе, супольнае затым „падарожжа па сьвеце“ ды эміграцыя — Парыж, — і гэтых больш дваццаці год нераз-лучнага жыцьця з Абрамчыкам дае мне магчымасьць гаварыць аб ім з такім знаньнем ягонага мінулага, як свайго собскага“ (Бацькаўшчына. №36—37 (115—116). 7—14 верасьня 1952).
221
Янка ЗАПРУДНІК
судзьдзі, войта, а ў 1917 г. быў выбраны дэпутатам на Першы Ўсебе-ларускі Кангрэс.
Будучы малапісьменным, Сымон Абрамчык заўсёды моцна адчу-ваў недахоп асьветы, дзеля чаго ён потым намагаўся з усёй сілы даць як найбольшую адукацыю сваім тром сыном і дачцэ.
У пачатковую школу свае вёскі Мікола пайшоў, калі яму споўні-лася сем год. Сярэднюю асьвету здабываў спачатку ў Радашкаўскім чатырохгадовым гарадзкім вучылішчы, а потым у Менску. Увосень 1920 г., маючы падгатоўку за 6 клясаў рэальнай гімназіі, вытрымвае конкурсны экзамен у новаарганізаваны праф. Ігнатоўскім політэх-нічны інстытут (на мэханічны аддзел). Рыскімір, адрэзаўшы баць-коўМіколы адМенску, змусіў яго пакінуць навуку і пераехаць у Сыча-вічы (Заходняя Беларусь).
Паехаўшы ў Вільню, Мікола паступае на экстраныя настаўніц-кія курсы ды перад Калядамі 1920 г. выяжджае на прызначанае яму месца настаўніка беларускай пачаткавай школы ў вёску Ленкаўш-чына Ашмянскага павету. Там ён адчыняе адначасна вячэрнія курсы для дарослых, на якія шугнула ўся перарослая школьны век моладзь і нават бацькі дзяцей, што хадзілі ў польскую школу.
Падчас летніх канікулаў 1921 г., будучы на вучыцельскіх дапаўня-ючых курсах у Вільні, Абрамчык увайшоў у кантакт зь беларускім нацыянальна-рэвалюцыйным рухам.... На працягу трох гадоў ён пра-цуе ўрэвалюцыйным падпольлі, галоўна ў галіне школьніцтва, няўпын-на разьяжджае па ўсёй Заходняй Беларусі, падушкоўвае пэўных на-стаўнікаў, закладае тайныя школы, арганізоўвае пашырэньне неле-гальнае літаратуры. Зь місіямі ад Цэнтральнага Камітэту вызва-леньня Заходняй Беларусі наведвае шматразоў нелегальна праф. Усе-валада Ігнатоўскага, камісара асьветы БССР.
У чэрвені 1924 г. М. Абрамчык закончыў фармальна сярэднюю асьвету. Увосень таго ж году ён накіраваўся на навуку ў Прагу. Там ён упершыню спаткаўся так блізка за адным сталом з прэзыдэнтам Крэчэўскім і Захаркам, а праведзены вечар у доўгіх размовах часта ўспамінае, як найшчасьлівейшы момант у ягоным жыцьці. Падчас сваіх студыяў Абрамчык быў увесь час у кантакце з сваім „духовым бацькам“ (як ён сам зваў) праф. Ігнатоўскім. Ужо пад канец 3-га кур-су Абрамчык меў падрыхтаваную да друку працу „Эканамічная геаг-рафія Беларусі“, якая Ігнатоўскаму вельмі спадабалася й на падставе якой Ігнатоўскі прапанаваў Абрамчыку па заканчэньні навукілекта-рат эканамічнай геаграфіі Беларусі на менскім унівэрсытэце.
222
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
Прэзыдыюм і Сакратарыят Рады Беларускай Народнай Рэспублікі з прэзыдэнтам Міколам Абрамчыкам. Сядзяць (зьлева направа): Мікола Кунцэвіч, Аляксандар Стагановіч, Мікола Абрамчык, Антон Адамовіч, Натальля Кушаль (Арсеньнева), Вітаўт Тумаш; стаяць (зьлева направа): Віталь Кажан, Кастусь Мерляк, Янка Запруднік, Францішак Кушаль, Антон Шукелайць, Барыс Данілюк, Міхась Тулейка. Нью-Ёрк, заля нованабытага царкоўнага будынку на 401 Атлянтык-авэню ў Брукліне, 1957 г.
За пяць гадоў Абрамчык скончыў два факультэты: у Ўкраінскай Акадэміі эканамічны, а на чэскім Карлавым унівэрсытэце гісторыі й сацыялёгіі.
Ведаючы так зблізка Абрамчыка, яго, мне здаецца, ніяк нельга іначай ахарактарызаваць, як рэвалюцыянэра беларускага вызволь-нага руху, зь няўтомнай энэргіяй чалавека, які ўсё сваё жыцьцё пась-вяціў змаганьню за волю беларускага народу. He дарма прэзыдэнт Захарка, ведаючы так зблізка Абрамчыка, перад сваёй сьмерцю ніко-му іншаму не хацеў перадаць сваіх паўнамоцтваў, якМ. Абрамчыку'0.
10	Дадатковыя біяграфічныя зьвесткі: Каранеўскі, Язэп. На службе нацыя-нальна-вызвольнай ідэі // Бацькаўшчына. №36—37 (115—116). 7—14 верась-ня 1952; Пяцьдзясят год ахвярнага жыцьця // Беларус. №ю (16). 6 верась-ня 1952.
223
Янка ЗАПРУДНІК
Лісты
№1. Міколу Абрамчыку ў Амэрыцы пра некаторых эмігра-цыйных дзеячаў у Злучаных Штатах і Канадзе
Лювэн, 18 травеня 1953
Дарагі Спадар Прэзыдэнт!
Урэшце магу напісаць Вам колькі слоў аб справах у Таронта й Манрэалі.
Вось жа ў Таронта, як і ўсюды зрэштай, нецярпліва чакаюць на Ваш прыезд. Затрымаўся я быў у сп. Грышкевіча [Вінцэнта Жук-Грышкевіча], зь якім і правёў бальшыню часу ў гутарках ды дыскусі-ях. У першую чаргу гаварыў зь ім адносна ягонага пераезду ў Эўропу", накрэсьліўшы яму нашае сучаснае становішча. Ён ня мае нічога асаб-лівага супраць гэткага кроку, але... I вось тут пачыналіся гэтыя „але“, аб якіх Вы калісьцімне казалі: якія ўмовы ды якія гваранцыі? Я ўжо ў гадох. Ненармальнае жыцьцё. Дыета. Старасьць“ і г. д., іт. п. Аднак найболыйае „але“я бачу ў ягоным сур’ёзным намеры адносна РаісыЖ. [Жукоўскай] ды сямейнага жыцьця, аб чым ён мне сам даволі абшырна расказваў. Яна мае яшчэ год студыяў і, як Вы самі ведаеце, матар’яльна маецца даволі цяжка. Выяжджаць цяпер у Эўропу — гэта значыць адмовіцца ад гэтых плянаў, на якія, бязумоўна, сп. Ж.-Гр. мае поўнае права, хоць і сам яшчэ ня можа нічога канкрэтнага сказаць, як пойдуць ягоныя асабістыя справы. Адсюль і йдуць, часткава прынам-ся, гэныя „але“ адносна ягонага эвэнтуальнага пераезду. Аб усім гэ-тым ён хацеў бы пагутарыць з Вамі асабіста.
Цікава выглядае справа з залажэньнем у Таронта прыходу Бел. Аўтак. Правасл. Царквы. Беларускі актыў у Таронта дабіваецца высь-вячэньня ў сьвятары цераз Укр. Аўтак. Правасл. Царкву сп. Мацуке-віча, якому засталося яшчэ год навукі. Зарганізаваньне свайго пры-ходу дапамагло б змаганьню зь „мігаёўшчынай“'2. Бяда, аднак, у тым, што арх. Іларыён і дэкан духоўнае сэмінарыі, дзе вучыцца сп. Мацу-кевіч, супраціўляюцца зь невядомых прычынаў гэткаму высьвячэнь-
11	У Мюнхэн на становішча кіраўніка Беларускае сэкцыі радыё „Вызваленьне“.
12	Сьвятар Міхась Мігай (?—1978) заснаваў у 1950 г. у Таронта беларускую па-рафію сьв. Эўфрасіньні Полацкай у юрысдыкцыі канстантынопальскага патрыярха й не згаджаўся на прапановы часткі парафіянаў перайсьці ў юрысдыкцыю БАПЦ. — Рэд.
224
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
ню (сваіх студэнтаў яны, аднак, высьвечваюць, хоць яны таксама маюць незакончаныя студыі). Калі ўзяць на ўвагу, што гэтая ж Укр. Аўтак. Правасл. Царква ў Канадзе падтрымоўвае а. Мігая, даючы яму сваё памешканьне, дык тады cnpaea набірае характару сьведа-мае варожае акцыі ўкраінцаў, з чьш, безумоўна, і трэба будзе змагац-ца пасьля выясьненьня некаторых пытаньняў.
Быў таксама пару дзён у Манрэалі. Затрымоўваўся ў сп. Чопчы-ца, якому перадаў Ваш ліст і просьбу аб удакладненьні нараканьняў на байкот.
Чопчыц [Павал] — гэта надта ахвярны й працаеітыхлапец.Ад-накунашых палітычных справах ён еельмі слаба арыентуецца й імі зусім не цікавіцца. Ён заяўляе сябе сымпатыкам БНР-аўцаў, але каб весьці культурна-асьветную працу, ён мусіць лічыцца з існуючым станам рэчаў ды трымацца нэўтральнага грунту ў палітычным дачыненьні. Уважаю, што ён мае поўную слушнасьць.
Найбольш гаваркія на тэмы нашых грамадзкіх ды паттычных спраеаў — гэта cn.cn. Ждан і Паўловіч. Апошні ведае Вас асабіста з Парыжу й вельмі прыхільна адзыеаецца абВас, хоць сам, як іЖдан, не БНР-авец.Яны й не БЦР-аўцы, і наагул выразнага становішча не зай-маюць, бо гэта можа разьбіць і тую культурна-рэпрэзэнтацыйную працу, што робіцца ў Манрэалі. Аднак, калі б гэтая cnpaea паставі-лася на парадак дня, і арганізацыя змушана была адкрыта выявіць свае пагляды, дык, баюся, cnpaea стане блага, бо адчуваецца граеіта-цыя ў бок контра-БНР-аўскі. Прычыны: адмоўная ацэна некаторых учынкаў Барыса Р. [Рагулі], прэтэнзіі да ген. Ф. К. [Кушаля], адмоў-ная рэцэнзія сп. Ж.-Гр. аб канцэрце манрэальцаў у Таронта ды цэлы шэраг слушных і няслушных закідаў.
Чопчыц там — асноўны ініцыятар усяе культурнае дзейнасьці, і ён зусім слушна ня хоча дапусьціць да выразнага займаньня палі-тычнага станоеішча (пры гэткім складзе людзей), бо гэта можа спараліжаеаць зусім канкрэтную і, магчыма, адзіную працу. Пас-тараюся трымацца зь ім у кантакце. Тое, што ён заве байкотам, гэта проста няхлюйства нашых людзей у адказеаньні на лісты, акрамя хіба выпадку зь Белямуком, які адкрыта адмовіўся ад супра-цоўніцтеа зь імі. Cnpaea ўтым, што Чопчыц зьвяртаўся з просьбай да Г. Ганчарэнкі, Б. Данілюка, Куліковіча, каб гэтыя прыслалі яму беларускіх п’есаў, песьняў і дэклямацыяў, на што апошнія не адказалі навет і словам. Безумоўна, так ня робіцца зь людзьмі, на якіхмы хо-чам мець уплыў.
225
Янка ЗАПРУДНІК
У Канадзе Вас вельмі чакаюць, і калі зможаце пад’ехаць туды, дык гэта падмацуе нашыя пазыцыі. УТаронта змаганьне трэба прадаў-жаць далей, толькі, барані Божа, ня гэткае крыклівае, а Манрэаль трэба захаваць пакуль што нэўтральным: тамяныробяць добрую работу й няхай прадаўжаюць яе, бо лепш што-небудзь, чым нічога.
У нас тут пакуль што ўсё добра. Барыс [Рагуля] прыехаў учора зь Нямеччыны. Чакаем з Італіі а. Робэрта. Ён дастаў там ужо пя-цігадзінныя (на пачатак) беларускія [радыё]перадачы. Мы з Паўлю-ком [Урбанам]'3 будзем старацца папасьці ў Італію, бо гэта адзіная магчымасьць напісаць узятую намі тэзу.
Жадаю Вам, дарагі Спадар Прэзыдэнт, усяго найлепшага.
Прывітаньні cn.cn. Русаком, Орсам, Кушалям і ўсім маім знаёмым.
3 глыбокай пашанай
Ваш —
Янка Запруднік
№2. Пытаньне рэдагаваньня газэты „Бацькаўшчына“.
Справы сэктару Рады БНР у Заходняй Нямеччыне, Беларускай сэкцыі радыё „Вызваленьне“.
Будучыня выпускнікоў Лювэнскага ўнівэрсытэту
Мюнхэн, 03.09.55
Вельмі Паважаны Спадар Прэзыдэнт!
Коратка хачу паінфармаваць Вас аб тых зьменах, якія апошнім часам зайшлі ў Мюнхэне, а таксама падзяліцца сваімі ўражаньнямі з майго падарожжа ўЛювэн.
Учора адбылося паседжаньнерэдкалегіі„Б-ны“ў складзе: Cm. Cm. [Станіслаў Станкевіч], Сыч [Пётра]'4, Марговіч [Алесь]'5, Цьвірка [Уладзімер]'6 ія. На парадку дня стаяла кардынальнае пытаньне аб
13 Паўла Урбан (нар. 27.03.1924) у той час вучыўся на гістарычным факультэ-це Лювэнскага ўнівэрсытэту.
ч Пётра Сыч (1912—1964) у той час быў працаўніком Беларускай сэкцыі радыё „Вызваленьне“.
15 Аляксандар Марговіч (1927—1967) тады скончыў сацыялягічны факультэт Лювэнскага ўнівэрсытэту.
16 Уладзімер Цьвірка (1928—1992) тады скончыў сацыялягічны факультэт Лювэнскага ўнівэрсытэту.
226
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
далейшым рэдагаваньні газэты. Як Вам ведама, апошнія пяць нума-роў газэты д-р Станкевіч нерэдагаваў — рабіліза яго часткова хлоп-цы, а часткова я сам. Становішча д-ра Cm. da далейшага рэдагавань-ня, часткова Вам хіба ведамае, было такое, што ён хацеў адмовіцца ад гэтага, матывуючы гэта важнасьцяй працы ў Інстытуце [выву-чэньня CCCP], недахопам часу, патрэбай працаваць навукова, дасю-лешняй некампэтэнтнасьцяй у справах фінансавых газэты і іншымі аргумэнтамі. 3 выслухоўваньня некаторых гэтых аргумэнтаў і пача-лося ўчорашняе паседжаньне. Усемы, пэўна ж, настойвалі на д-ра Cm., каб ён і надалей заставаўся адказным рэдактарам „Б-ны“ і ў рэшце рэшт дабіліся ягонае згоды, абяцаючы яму больш салідныя адносіны што да ўдзелу нас саміх у газэце. Словам, справа з газэтай цяпер устабілізована, і я думаю, што камплікацыяў у далейшым ніякіх ня будзе.
Будучы ў Лювэне, я гутарыў з а. Робэртам адносна Урбана, імы згадзіліся на ягоны прыезд у Мюнхэн. Учора на паседжаньнірэдкалегіі асобай Урбана мы апэравалі ў сваіх далейшых плянах што да газэты, прадбачваючы затрудненьне [працу] Урбана ў газэце, а паўдня — у Інстытуце [вывучэньня СССР].
На радыястанцыі пакуль што ўсё йдзе добра, калі ня лічыць не-каторых зьмен у „генэральнай лініі“, якія даволі выразна заўважва-юцца пасьля Жэнэвы. Зьмены гэтыя далёка не на нашую карысьць, ад іх церпяць некаторыя зусім беззаганныя й добрыя скрыпты, гэта ўносіць у агульную атмасфэру крыху нэрвознасьці й канстэрнацыі, але гэта ўжо пытаньне агульнага фронту „нацыяналаў“. Стараем-ся ўладзіць на радыё Цімафейчыка'7. Адносна справы Сенькоўскага'&, спадзяюся, пісаў Вам д-р Жук [Жук-Грышкевіч], аб чым я нядаўна гутарыў зь ім.
Пару дзён тамумы даведаліся, што паралельна з „За возврашчэ-ніе на родзіну“ выходзіць таксама ад некаторага часу „За вяртань-не на радзіму“ на беларускай мове. Выйшла ўжо восем нумароў, тры першыя зь якіхмы маем, і ў наступным нумары „Б-ны“будзе пісацца аб гэтым. Цікава, што на ўкраінскай мове такое газэты яшчэ ня відаць.
17 Тодар Цімафейчык (1924—?) тады скончыў сацыялягічны факультэт Лю-вэнскага ўнівэрсытэту.
18 Юрка Сянькоўскі (1926—1995) тады скончыў эканамічны факультэт Лювэн-скага ўнівэрсытэту.
227
Янка ЗАПРУДНІК
На мінулым месяцы адбылося паседжаньне Сэктару [Рады БНР]. Абмяркоўвалі справу складак, згадзіліся на сплату ўсіх залегласьцяў, і сп. Вініцкі [Аляксандар], выбраны скрабнікам, узяўся ўжо за працу. Наагул, дамовіліся на рэгулярныя паседжаньні Сэктару раз у месяц.
УЛювэне трэба будзе часьцей цікавіцца нашай студэнцкай гру-пай, бо там заўважаецца крыху самапасу ў самых настроях групы. Асабліва, на маю думку, трэба зьвярнуць увагу на тое, каб студэн-ты, якія канчаюць студыі, рацыянальна выкарыстоўваліся ў нашым нацыянальным жыцьці. Я баюся, што там пануе тэндэнцыя шукаць працы пасьля заканчэньня, кіруючыся выключна мамэнтам асабі-стым і пакідаючы ў цяні нашы патрэбы грамадзка-палітычныя. Прыкладам, мы ня можам дазваляць, каб нашыя студэнты пасьля заканчэньня ехаліўнейкаеКонга ціінданэзію, а такая небясьпека, на жаль, існуе. Я вось цяпер, будучы ў Лювэне, гутарыў з а. Робэртам на тэму Галоўкі (аграном)19, які кончыў свой факультэт і цяпер стаіць перад праблемай „дзе дзеццаЯму прапануюць Конга. Але каб паехаць у Конга, трэба канчаць яшчэ год студыяў, так званыя „колёньяль“. Пэр [а. Робэрт], ясна, згаджаецца, каб Галоўка рабіў гэтае „колёнь-яль“. Але я Пэру сказаў, што мы ня можам дапускаць і думкі аб пасы-ланьні студэнтаў у Конга. I што на гэта трэба ўплываць. I ўрэшце, ня трэба студэнтам даваць зразумець, што за іхнуе ўладжаньне нехта мае быць адказны, але трэба ім цьвердзіць увесь час, што пра-цу свабодна можна знайсьці ў Эўропе, дзе яны змогуць і пражыць самі і прынесьці нейкую карысьць беларускай нацыянальнай працы. Гута-рыў я на гэтую тэму і з а. Аўгенам [Смаршчком], і зь некаторымі хлапцамі. Угэтым кірунку трэба стала дзеяць, трэба падтрымоў-ваць надзею, што можна тут знайсьці добрую працу і адначасна весьці стараньні, каб гэткія працы знаходзіць. Урэйіце, ужо лепш Амэрыка, чымсяАфрыка ціАзія. Калі б я змог з Вамі пабачыцца перад тым, якВы будзеце ў Лювэне, я вельміхацеў бы пагутарыць з Вамі на гэтую тэму.
На гэтым хіба й кончу. Спадзяюся, што неўзабаве Вы будзеце ў Мюнхэне. Зычу Вам усяго найлепшага й прашу перадаць Вашай Спа-дарыні найшчырэйшыя прывітаньні.
3 глыбокай пашанай
Ваш Я. Запруднік
Мікалай Галоўка (1926—?) тады скончыў сельскагаспадарчы факультэт Лю-вэнскага ўнівэрсытэту. Пазьней перабраўся ў ЗША.
228
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
№3. Здароўе Міколы Абрамчыка пад пытаньнем. Янка Ліманоўскі займаецца дэзынфармацыяй
Мюнхэн, 21.XII. 55
Вельміпаважаны Спадар Прэзыдэнт!
Хацеў бы кораценька паведаміць Вам, што ў нас тут усё добра. Справы йдуць сваёй дарогай, хоць і не заўсёды гладка, але гэта, відаць, той зыгзыкаваты шлях, якім, як Вы самі падчыркваеце, ідзе ўсё жыцьцё. Тут ходзяць чуткі, што ў Вас із здароўем ня ўсё добра. Мо гэта прычына адкладу Вашага прыезду сюды? Нам усім хацелася б ведаць, калі Вас можна спадзявацца тут, але асабліва залежыць на гэтым мне, чаму я й пішу да Вас гэтую кароценькую просьбу паве-даміць мяне пры першай нагодзе аб Вашых плянах адносна падарож-жа. Калі б Вы не змаглі прыехаць сюды на працягу наступнага меся-ца, дык напішэце таксама, ці здароўе Вам дазваляе выяжджаць у Парыж. Ваш адзін знаёмы хацеў бы сустрэцца з Вамі, але ня ведае, ці аплочваецца яму чакаць Вас у Мюнхэне.
У Нью-Ерку Ліманоўскі™ займаецца дэзінфармацыяй аб нашай сэкцыі ды асабліва аб ейным дырэктары. Гэта зразумела. Толькі што яму ўдаецца там трапляць на ўраджайны грунт (як, прыкладам, Мерляк), і гэта ўносіць нездаровыя фэрмэнты ў ньюёрскую атмасфэ-ру. Магчыма, і Вам пісалі аб гэтым. Няправільна патрактаеалі там і напісаны нядаўна ад імя нашае сэкцыі ліст, копію якога Вы маеце. Я зь Мерлякам ад нядаўнага ўвайшоў у карэспандэнцыю й пастараю-ся напісаць яму аб усім. Прыватная карэспандэнцыя часамі бывае найлепшым сродкам уплыву. Трэба будзе таксама пісаць і іншым, бо Ліманоўскі на гэтым ня спыніцца.
На гэтым пакуль што кончу. Зычу Вам і сям’і ўсяго найлепша-га — Вясёлых Сьвят ілепшага Новага Году.
3 глыбокай пашанай
Ваш Янка 3.
20 Янка Ліманоўскі (1896—1989) крыху болып за год працаваў у Беларускай
рэдакцыі радыё „Вызваленьне“ ў Мюнхэне, пасьля чаго вярнуўся ў ЗША.
229
Янка ЗАПРУДНІК
№4. Фармальнасьці прыезду Міколы Абрамчыка з Францыі ў Мюнхэн
Мюнхэн, 11.I.56
Вельміпаважаны Спадар Прэзыдэнт!
Ніканор2' выслаў Вам, атрыманы ім у Поліцайпрэзыдыюм, апы-тальнік, які Вы мусіце запоўніць і пераслаць яго мне. Учора я гаварыў з Пэчам22, а пасьля зь ягонай сакратаркай, якой ён перадаў справу, ды ўрэшце сяньня з аднэй фрайлейнай тут, на радыё, якая можа штосьці дапамагчы. Вось жа некаторыя пытаньні трэба высь-вятліць. Па-першае, дзеля таго, штоВы ўжо былі тут колькіразоў, дзесьці павінна быць Ваша дасье. Таму напішэце мне, дзе й якім чынам Вы атрымоўвалі папярэднія дазволы на ўезд у Нямеччыну. Зрэшты, гэткія ж пытаньні пастаўлены ў гэнай перасланай Вам анкеце. Ад-казвайце на ўсе зь іх, бо часам дзеля якога-небудзь глупстпва затры-моўваецца ўся справа. Гэная фрайлейн сказала мне, што цяпер спра-вы гэтыя выглядаюць больш скамплікована, чымся раней, але калі яна будзе мець патрэбныя дадзеныя, дык удасца штосьці зрабіць. Галоўна ж, каб можна было знайсьці Ваша дасье, у якім напэўна ёсьць асноўныя дадзеныя. Прышлеце адначасна „сэртыфіка дэ сівізм“ або „сэртыфіка дэ бон ві э мэрс“23 (гэта, фактычна, тое самае). Я ў міжчасе яшчэ патэлефаную Пэчавай сакратарцы — можа, удасца што-небудзь спрасьціць. Трэба аднак падрыхтоўвацца да найгорша-га выхаду, пры якім усё вышэй прошанае будзе патрэбнае.
Прыезд Ваш сюды прыпадае якраз на часе, і было б шкада, каб Вам прышлося адкладаць яго.
Тут нічога асаблівага. Праца йдзе. Пішу цяпер артыкул аднаму немцу, які рыхтуе кніжку пра эміграцыі. Заўтра будзем абмяркоў-
21 Ніканор Ляўковіч, брат жонкі Міколы Абрамчыка, паваенны эмігрант, жыў у Мюнхэне, супрацоўнічаў з выдавецтвам „Бацькаўшчына“.
22 Айзэк Пэтч (Isaac Patch), службовец Амэрыканскага камітэту вызвалень-ня. У часе Другой сусьветнай вайны быў на дыпляматычнай службе ў Мас-кве. На радыё „Вызваленьне/Свабода“ у Нью-Ерку загадваў аддзелам ад-мысловых праектаў (Special Projects Division), галоўным заданьнем якога было перасылаць з Захаду ў Савецкі Саюз забароненыя або недаступныя там кніжкі..
23 „Сэртыфіка дэ бон ві э мэрс“ (з фр. „пасьведчаньне аб добрай маралі“) — пасьведчаньне аб непадсуднасьці.
230
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
ваць на паседжаньні філіі Інстытуту [вывучэньня СССР]. Копію вышлю Вам дзеля эвэнтуальных папаўненьняў.
Фрайлейн, пра якую пішу вышэй, — асоба не прыпадковая, а яна займаецца, відаць з просьбы Пэча, заладжваньнем фармальнасьцяў зь нямецкімі ўстановамі.
ДоктарЖук перадае Вам, што тут быццам „адлігай“ павеяла24. Трэба будзе вось на наступным тыдні выпрабаваць трываласьць гэ-тае „пагоды“.
Прывітаньні сямейцы ад усіх нас!
3 глыбокай пашанай
ВашЯнка 3.
№5. Павелічэньне беларускіх перадачаў радыё „Вызваленьне“ да 20 хвілінаў. Ад’езд Вінцэнта Жук-Грышкевіча
Мюнхэн, 14.03.56
[...] 3 наступнага панядзелку пачынаем 20-хвілінныя перадачы. Гэта, аднак, не паболыйвае агульнае колькасьці гадзін трансьміта-ваньня — 15-хвілінная праграма паўтаралася 24 разы на napy, a 20-хвілінная будзе паўтарацца і8разоў, гэта значыць і ў тым і ў іншым выпадку мы маем у агульным 6 гадзін перадачаў на дзень. Іншыя „на-цыянальныя“рэдакцыі атрымалі ўжо гэтую падвышку дзесьці на мінулым тыдні, раней за нас з тае прычыны, што яны твораць нейкі асобны рэсорт. Поўгадзінныя праграмы, відаць, застаюцца актуаль-нымі, але калі будуць уваходзіць у сілу, дык дзесьці ў ліпені.
АдДудзіцкага25 нічога. Д-рЖук памаленьку пакуецца. [...]
3 глыбокай пашанай
ВашЯнка 3.
п.с.
Паводле апошняе весткі, толькі што атрыманае, Дудзіцкі пры-яжджае да нас 25 сакавіка. Гэта добра!
24 Маецца на ўвазе паслабленьне напружаньня паміж ЗША і СССР.
25 Уладзімер Дудзіцкі (1911—1976 (?) жыў у той час у Вэнэсуэле, яго запрасілі на пасаду галоўнага рэдактара Беларускай службы радыё „Вызваленьне“ на месца Вінцэнта Жук-Грышкевіча.
231
Янка ЗАПРУДНІК
№6. Прыезд у Мюнхэн Уладзімера Дудзіцкага й ягоная характарыстыка
Мюнхэн, 30.04.56
Вельміпаважаны Спадар Прэзыдэнт!
Страшна прыкра, што не паведамілі Вас аб прыезьдзе Дудзіцка-га. Выяжджаючы, ён выслаў дзьве тэлеграмы — адну ў Камітэт, другую Стасю [Станкевічу], і думаў, што мы тут на месцы паве-дамім Вам. Стась, відаць, ня пісаў Вам нічога, бо думаў, што Вы еось-вось маеце тут быць. Угэтай жа справе, часткова, піша Вам сёньня й сп. Бортнік26.
Дудзіцкі аказаўся вельмі сымпатычным чалавекам, энэргічным, рэчовым ірэпрэзэнтацыйным. На другі ж дзень свае працы, на нарадзе рэдактароў, ён усім заімпанаваў сваім выступленьнем і сваёй кампэ-тэнцыяй. Дысцыпліна ўрэдакцыі пайшла на лепшае. Чалавек ён вельмі таварыскі й, думаю, здолее замацаваць вакол сябе нашу грамаду.
Зараз буду тэлефанаваць Ніканору, каб заладзіць справу біле-таў. Вам і сям’і зычу ўсяго найлепшага.
3 глыбокай пашанай
ВашЯнка 3.
№7. „Як мутна разьбіраюцца расейцы ў справах савецкае Беларусі“
Мюнхэн, 01.06.56
Вельміпаважаны Спадар Прэзыдэнт!
Пасылаю Вам аргумэнт у довад таго, як мутна разьбіраюцца расейцы ў справах савецкае Беларусі. Залучаная тут копія артыку-лу ўзятая з праграмы расейскае сэкцыі„Вызваленьня“. Артыкул на-пісаны „новым“эмігрантам. Ён прайшоў дарогу ад аўтара празма-шыністку, рэдактара й дыктара аж да мікрафону і нідзе ня было заў-важана тае вялікае няграматнасьці, якую мае ў сабе тры разы паў-торанае „ЦК КПСС Белоруссіі“ („ЦК Камуністычнае Партыі Савец-кага Саюзу Беларусі“!)
26 Уладзімер Бортнік (1910—1988) быў афіцыйным выдаўцом газэты „Баць-каўшчына“.
232
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
Паказаў я яго сваім, а таксама Шэнклянду27. Спадзяюся, што гэта й Вам можа калі-небудзь прыдацца.
У нас тут усё добра. Камплікацыяў ніякіх няма і, думаю, ніякіх ня будзе.
Зычу Вам усяго найлепшага. Прывітаньні сямейцы!
3 глыбокай пашанай
ВашЯнка 3. П.С.
У №35, здаецца, „За возвраіценйе на Родйну“ зьмешчаны верш М. Танка да сваіх суродзічаў за граніцай (на Захадзе).
№8. Міколу Абрамчыку ў ЗША: пытаньне беларускамоўных перадачаў радыё „Вызваленьне“ з Фармозы; зьмена тэматычнага профілю газэты „За вяртаньне на Радзіму“;
беларускі перабежчык Аляксандар Крук
Мюнхэн, 27.09.56
Вельмі Паважаны Спадар Прэзыдэнт!
Як Вам напэўна ведама, на Фармозе працуе філія радыё „Вызва-леньне“. Адтуль перадаюцца паўгадзінныя, здаецца, праграмы — да гэтага часу толькі ўрасейскай мове. Яны прызначаны для насельніц-тва ўсходняе часткі СССР: канцлягеры, „вольнанаёмнікі“, цаліна й г. д.
Апошнім часам у гэтым пытаньні заўважваецца пэўная эвалю-цыя ў пажаданым для нас кірунку. Афіцыяльна аб гэтым яшчэ нічо-га ня ведама, аднак ходзяць даволі верагодныя слухі аб тым, што з Фармозы плянуюцца таксама перадачы на ўкраінскай і беларускай мовах. Эвалюцыю гэтую трэба прыскорыць і замацаваць. Сяньня я гутарыў з адным рэжысэрам (украінец), які працуе тут над падрых-тоўкай далёкаўсходніх праграмаў. Ён мне казаў, што ўжо падрых-тоўваецца гутарка па-ўкраінску, якая будзе ўключана ў расейскую праграму. Ня выключана таксама, што з часам яны дагадаюцца даваць штосьці й па-беларуску. Да такое думкі яны даходзяць на ас-нове аналізу насельніцтва Далёкага Ўсходу.
На маю думку, варта было б зрабіць у Ам. Кам. у Нью-Ёрку адпа-ведны дэмарш (мэмарыял?) з тым, каб забясьпечыць таксама й бе-
27 Робэрт Шэнкланд (Robert Shankland), палітычны дараднік (цэнзар) Беларускай і Украінскай рэдакцыяў радыё „Вызваленьне“ ў Мюнхэне.
233
Янка ЗАПРУДНІК
ларускамоўную частку „фармоскае“ праграмы, калі не дабівацца на-агул асобных перадачаў па-беларуску. Нашая сэкцыя магла б даваць вялікую дапамогу пры ажыцьцяўленьні такога пляну.
Мне здаецца, што патрэбу беларускіх далёкаўсходніх перадач можна было б абгрунтоўваць наступнымімамэнтамі:
1)	Вялізарная маса беларускага насельніцтва дэпартавана ў Сібір і Казахстан. 3 іо,5мільёнаў насельніцтва БССР абнізілася да 8, як гэта падае савецкі ж статыстычны зборнік „Народное хозяйство CCCP“. На цаліне, прыкладам, існуюць цэлыя беларускія саўгасы.
2)	Бальшавікі намагаюцца зрабіць з далёкаўсходніхраёнаў крыніцу збожжа і іншых каштоўныхпрадуктаў. Людзізавезеныя туды насільна і не жадаюць працаваць там.
3)	У Савецкім Саюзе, як гэта ні стараюцца затушаваць, нуртуюць выразныя нацыяналістычныя антаганізмы. Аб гэтым расказваў нам тут гэтымі днямі адзін стары эмігрант, які вярнуўся нядаўна з Савецкага Саюзу, дзе ён працаваў у Краснадары, спачатку ў бібліятэцы, а пасьля настаўнікам. Чалавек інтэлігентны, па перакананьні больш француз, чымся расеец, ёнрасказваў, як там да сьмерці забіваюцца ўкраінцы ці грузты з маскалямі. У канцлягерох сядзяць нацыянальнымі групамі. На цаліне суродзічы, зусім зразумела, намагаюцца таксама быць разам. Гэта вельмі важны мамзнт, каб аргумэнтаваць патрэбу беларускаемовы, калімыхочам дайсьці да сьведамасьці й да пачуцьця вывезеныху Сібір людзей, на вынікі працы якіхХрушчоў пакладае вялікія надзеі.
Нядаўна, між іншага, быў у нас Аляксандар Крук (прыехаў спэцы-яльна наведаць беларусаў у Мюнхэне), старшы сяржант, які ў тра-вені сёлета ўцёк у Заходні Бэрлін. Аб ім пісалася ў „Б-не“[„Бацькаўш-чыне“] 22 ліпеня, і будзе напісана яшчэ ў гэтым нумары, што сяньня ломіцца [вярстаецца]. Ён моўна поўнасьцяй зрусыфікаваны, аднак пачуцьцёва — гэта беларус, які перш за ўсёхварэе за свой край. 3 гэ-тым хлапцом у свой час „Голас Амэрыкі“ зрабіў даўгое інтэрв’ю, на аснове якога мы тут зрабілі скрыпт іяго зьмясьцілі таксама ў газэце (22 ліпеня). Вось характэрная рэфлексія гэтага хлапца, калі ён пра-чытаў у „Б-не“ частачку сваіх слоў, але перакладзеных ужо па-бела-руску: ,Лкяно добра гучыць na-беларуску!“Адносна таго надрукава-нага інтэрв’ю, што ён даў„Голасу Амэрыкі“, Крук заўважыў: „Выгля-
234
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
дае неяк, што гаварыў адно, а тут штосьці ня тое... Hi то я з-за Уралу ці зь Сібіры“. Крук выказаў жаданьне гаварыць праз радыё да беларусаў. „Яны мянемогуць зразумець, — сказаў ён, — а што я ска-жу расейцам?..“
Неўзабаве празь Нью-Ерк будзе праяжджаць сп. Дудзіцкі (на жаль, толькі празь лётнішча), дык ён пагутарыць шырэй аб гэтым.
У нас тут усё добра. Сыч вярнуўся ўчора з адпачынку. Гасьціць у Мюнхэне Бакуновіч2* зь Лювэну. з-га лістапада я паеду, відаць, у Бэльгію на Пэрава сьвяткаваньне. Ён мяне забавязаў прыехаць.
Як выглядае, „За вяртаньне на Радзіму“ ўжо ня будзе ў сваім зьмесьце дакладнай копіяй „За возврашчэніе на Родзіну“, а газэтай дыфэрэнцыяванай. Гэта яшчэ адзін аргумэнт, што да беларусаў бальшавікі шукаюць доступу іншымі шляхамі, чымся да расейцаў, прыкладам. Яго таксама можна выкарыстаць у „фармоскім“ пы-таньні. [...]
Быў нядаўна ў „Ост-Ойропа Інстытут“ (праф. Кох). Распытваў-ся ў яго аб магчымасьцях рабленьня тут, у Мюнхэне, дактарату. Ён падтрымоўвае такія намеры. Папрабую нагаварыць іншых, бо зь Лювэнам цяжка што-небудзь рэалізаваць у гэтым кірунку. Між іншага, Кох запрапанаваў сам мне тэму для тэзы: абгрунтоўвань-не незалежнасьці Беларусі ў гістарыяграфіі апошніх дзесяцігодзьдзяў. На жаль, у мяне цяпер не разьвязаная праблема выезду ў ЗША. Спа-дзяюся, што фармальнасьці да канца гэтага году закончацца. Япы-таўся тут аб магчымасьцях павароту назад у Мюнхэн на працу. Адказу яшчэ не атрымаў, а хацелася б ведаць, бо з гэтым зьвязаны асабістыя пляны (хоць сабе й гэны дактарат). Пагляджу, калі ня будзе іншага выхаду, дык паеду адразу ж, калі толькі будзе магчы-масьць, а там будзем бачыць.
Выказаныя вышэй думкі адносна Фармозы супадаюць з думкамі ўсяе нашае сэкцыі.
Зычу ўсяго найлепшага!
3 глыбокай пашанай
Янка 3.
28	Уладзімер Бакуновіч (1926—1992) утой час быўстудэнтам эканамічнага фа-культэту Л ювэнскага ўнівэрсытэту.
235
Янка ЗАПРУДНІК
№9. Міколу Абрамчыку ў ЗША:
кніга пра камуністычную экспансію ў Эўропе; нямецкі даведнік пра культурных дзеячаў Усходняй Эўропы;
справа выезду Запрудніка ў Амэрыку
Мюнхэн, 11.10.56
Вельмі Паважаны Спадар Прэзыдэнтп!
Сёньня быў на паседжаньні аддзелу навін. Між іншага, даведаўся там, што Дзяржаўны Дэпартамант ЗША рыхтуе публікацыю аб камуністычнай экспансіі ў Эўропе (другая частка; першая — абАзіі йАфрыцы). Мне не ўдалося даведацца, калі гэтая кніжка зьявіцца ў продажы, але аб гэтым магчыма там, у Нью-Ёрку, хто-небудзь што-небудзь ведае. Пэўна ж, калі не запозна, дык варта было б пап-рабаваць скантактавацца з аўтарамі гэтае кнігі, што можна зрабіць толькі будучы там, у ЗША.
У нас тут усё добра. Усе жывы й здаровы. Барбара Іванаўна [Вер-жбаловіч]29 з Галінай [Ганчарэнкай]3“ зьбіраюцца на гэтым „вікэн-дзе“наведаць Парыж (едуць аўтобусам .Дмэрыканскага Экспрэсу“). Будуць таксама ў Вашае спадарыні. Калі ня ведаеце яшчэ, дык Наў-мовіч3' ажаніўся зь нейкай Жармэнай Лёт.
Тут пры Мюнхэнскім унівэрсытэце рыхтуецца да выданьня да-веднік (біяграфічны) аб культуртрэгерах Усходняе Эўропы. Зьвярну-ліся да нас па матэрыялы. На беларускіразьдзел адпушчана каля25 бачынак у кніжцы (уся кніга дзесьці каля 400 бач.). Даводзіцца ска-каць вышэй пупа, бо нагрузка і так вялікая. Пры гэтым ствараецца й нейкі дзіўны парадокс: дсшагаемся як найбольшае колькасьці бачы-нак на беларускі разьдзел і адначасна скрабем патыліцу, як бы хоць мінімум запоўніць. Ну што ж, і гэта выцягнем.
Умянез выездам пакуль што нічога канкрэтнага ня чуваць.Ад-нак ня выключана, што ўсё можа зваліцца, як сьнег на голаў. Сваё
29 Барбара Вержбаловіч (1901—1967), сьпявачка, былая актрыса, працава-ла машыністкай у Беларускай рэдакцыі радыё „Вызваленьне“. Цётка Га-ліны Ганчарэнкі.
30 Галіна Ганчарэнка (пазьней — Руднік) (нар. 1930), пляменьніца Барба-ры Вержбаловіч, таксама працавала на радыё „Вызваленьне/Свабода“ ў Мюнхэне.
31 Маецца на ўвазе Міхась Наўмовіч (1922—2004), беларускі грамадзкі й культурны дзеяч у Парыжы.
23б
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
туташняе начальства я паведаміў аб цэлай справе і заявіў ім, што пры патрэбе мог бы вярнуцца на пару гадоў назад на працу. Яны маў-чаць. Я думаю, што пры першай жа магчымасьці выезду трэба будзе скарыстаць зь яе, а там буду бачыць.
На гэтым скончу. Перадайце, калі ласка, мае найшчырэшныя вітаньні спадарству Кушалям, Тулейкам і ўсім знаёмым.
3 глыбокай пашанай да Вас
Ваш Янка Запруднік
№ю. Міколу Абрамчыку ўЗША: юбілей а. Робэрта;
пра беларусаў Польшчы; абмежаваныя магчымасьці асьвятленьня ў перадачах радыё „Вызваленьне“ Вугорскага паўстаньня
Мюнхэн, 31.10.56
Вельмі Паважаны Спадар Прэзыдэнт!
Учора цэлы дзень з жонкай і дзіцём прабыў у амэрыканскім кан-суляце. Справа йдзе зусім добра. У гэтую пятніцу мушу ехаць у Бэльгію, каб прадоўжыць дакуманты і тады атрымаць візу. Гэта для мяне якраз вельмі добра, бо я там заладжу зараз некалькі спра-ваў. з-га лістапада пэр Робэрт сьвяткуе ў вельмі вузкім коле свае 25-я ўгодкі сьвятарства. Ён мяне яшчэ перад гэтым вельмі прасіў прыехаць на гэтае сьвяткаваньне, і я там рэпрэзэнтавацьму ўсіх нас.
Артыкул д-ра Т. [Тумаша?] пайшоў ужо ў сьвет.
Адносна адзначанага Вамімамэнту непалітычнасьці ў насьвятп-леньні беларускага пытаньня ў Польшчы маецерацыю. Але я ня ведаю дакладна, якое месца і зь якога артыкулу Вы маеце наўвеце. Ня ўсе бо артыкулы майго аўтарства. „Да пытаньня Беларусаў у Польшчы“ („Б-на“№40) пісаў Cm. [Станіслаў Станкевіч]. Рэшту — я. Калі Вы маеце наўвеце №40-1,1 газэты, дык артыкул там я чытаў ужо ў над-рукаваным выглядзе. Між іншага, мамэнт бальшавізацыі беларуска-га насельніцтва Польшчы даволі выразны; іншая рэч, што гаварыць (друкаваць) аб ім можна па-рознаму.
Пра Фармозу новага нічога. Плянаваная гутарка па-ўкраінску ў фармоскія праграмы ня была ўключана да гэтага часу — відаць, спра-ва не разьвязаная ў прынцыпе.
237
Янка ЗАПРУДНІК
Затое ў нас тут, на „Вызваленьні“, украінская рэдакцыя атры-мала ад сяньня паўгадзінныя перадачы, г. зн., што агульны час пе-радачаў не мяняецца (замест паўтараць тры разы тую самую праг-раму на працягу гадзіны, яны будуць цяпер паўтараць даўжэйшую праграму два разы на працягу тэй жа гадзіны), але гэта выгадней прэстыжова. Як выглядае, гэта звалілася даволі неспадзявана на ўкраінцаў. Хоць, пэўна ж, адносна гэтага павінны былі рабіцца дзесьці адпаведныя захады. Для нас гэта было таксама неспадзеўкай. Дудзіцкі пагаворвае аб нейкім мэмарыяле; будзе, думаю, пісаць Вам аб гэтым. Ну, будзем бачыць.
(Дапісваю назаўтра.)
Атмасфэра ў нас тут, у сувязі з апошнімі падзеямі, вельмі напру-жаная. Праграму мяняем па чатыры разы на дзень. Часамі даводзі-лася працаваць уначы. Цяпер крыху супакойваецца. Ува ўсім гэтым ёсьць, аднак, адна вельмі няпрыемная рэч. Гэта тое, што ў насьвят-ляньні ўсіх падзеяў, якія адбываюцца цяпер yea Ўсходняй Эўропе, мы ня можам мець ніякага свайго аблічча. Праграмы нашага радыё скла-даюцца цяпер выключна з навінаў дня і некаторых фрагмэнтаў вы-казваньняў заходняе прэсы. А ўва ўсім гэтым столькі ж цікавых для нашага слухача мамэнтаў, аналёгіяў! Вугорскаярэвалюцыя — гэта перш за ўсё нацыянальная рэвалюцыя, гэта таксама антырасейская рэвалюцыя.Аб гэтым ведае цэлы вольны сьвет, толькімы ня можам сказаць нашым слухачом.
Учора было сказана (але пасьля й адклікана), што камэнтаваць усё гэта можна, але раней трэба пасылаць на зацьверджаньне ў Нью-Ёрк (значыцца, не давяраюць нават тым дараднікам, якія сядзяць тут). Келі32, быццам, збунтаваўся супраць такое дурноты, але факт застаецца фактам, што мы вельмі зьвязаныя ўва ўсім гэтым. Трэба дзесьці рабіць адпаведныя дэмаршы і дамагацца права на соб-скае насьветліваньне вугорскіх і польскіх падзеяў. У іншым выпадку, мы трацім перад нашымі слухачамі ўсякае беларускае аблічча ў гэ-тым напружаным часе.
Заўтра раненька выяжджаю ў Бэльгію. Вязу Пэру шэраг пісьмо-вых прывітаньняў. Акрамя гэтага, калі там будзе адпаведны ма-мэнт, буду яшчэ адмыслова вітаць яго. Хіба не памылюся, калі пры-вітаю яго й ад Вашага ймя.
32 Робэрт Келі {Robert F. Kelley), былы дыплямат, намесьнік дырэктара радыё „Вызваленьне“ ў Мюнхэне.
238
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
На гэтым пакуль што кончу. Перадайце, калі ласка, мае найшчы-рэйшыя прывітаньні спадарству Кушалям.
3 глыбокай пашанай
ВашЯнка 3.
P.S. Перасылаю да Вашага ведама в. цікавы артыкул з польскае рэжымовае газэты. Магчыма, выкарыстаю яго ў„Б-не“.
№11. Міколу Абрамчыку ў ЗІПА: юбілей а. Робэрта; сувязь зь беларусамі Беласточчыны; выезд Запрудніка ў Амэрыку
Мюнхэн, 10.11.56
Вельмі Паважаны Спадар Прэзыдэнт!
У сераду (сёньня сыбота) вярнуўся зь Лювэну. Пэрава сьвятка-ваньне прайшло надзвычай памысна. Ад папярэдніх невялічкіх неда-разуменьняў не засталося й сьледу. На ўрачыстым абедзе між шматлікіх прамоўцаў нашых было чатырох: а.Аўген [Смаршчок] (прачытаў ліст ад Уладыкі Васіля і сказаў некалькі слоў ад сябе — вельмі прыгожа), я (прывітаў ад Вас і прачытаў тры прывітаньнізь Мюнхэну — „Бел. Зборнік“, „Б-на“ і„Вызваленьне“), Мак33 (ад студэн-таў) і Арэшка34 (ад „Акадэмікуса“)35. Рэзюмэ Пэравых слоў падзякі дае сказанае ім жа: „Я самы шчасьлівы чалавек на сьвеце!..“
Быў я таксама ў монсіньёра СлоскансазЬ. Ад імя рэдкалегіі [„Б-ны“] вусна прасіўяго напісаць каляднае пасланьне для беларусаў-каталікоў. Казаў, што др. Станкевіч будзе яму яшчэ пісаць у гэтай справе. Сказаў яму таксама, што ў газэту прысылаюць лісты з за-пытаньнямі, чамумы не зьвяртаемся да яго з падобнымі просьбамі, просяць выясьненьня.Аднак нашыя чытачы ня ведаюць, штомы ўжо некалькі раз прасілі яго напісаць штосьці для сваіх „авечак“. Сказаў
33 Станіслаў Мак (1922—1983) у той час быў студэнтам факультэту паліталёгіі й сацыялёгіі Лювэнскага ўнівэрсытэту.
34 Маецца на ўвазе выпускнік Лювэнскага ўнівэрсытэту Аляксей Арэшка (нар. 1923)-
35 „Акадэмікус“ — таварыства беларускіх выпускнікоў Лювэнскага ўнівэр-сытэту.
36 Баляслаў Слосканс (1896—1981), латыш паводле паходжаньня, рыма-ка-таліцкі біскуп, былы вязень савецкіх турмаў і лягераў, з 1953 г. — афіцый-ны апякун беларускіх каталікоў на эміграцыі. Жыў у кляштары ў Лювэне.
239
Янка ЗАПРУДНІК
яму таксама, што змушаны будзем штосьці адказаць у гэтай справе нашым чытачом. Ня выключана таксама, што могуць прысылацца адкрытыя лісты на гэтую тэму. Людзі нашыя зусім лягічныя, калі дамагаюцца ад свайго япіскапа пасланьня. Яны чыталі ягоныя пас-тырскія словы ўрасейскімрэлігійным часапісе і перакананыя, што й беларусы ў яго ня горшыя й г. д. Ён усё гэта наматаў на вус і заявіў мне, што ён адчувае „вялікую нутраную слабасьць, апатыю, няста-чу энэргіі... матар’яльных сродкаў“ і да т. п. Словам, даў выразна заразумець, што, маўляў, адчапецеся вы ад мяне, зь мяне хопіць таго, што я ўжо маю тытул беларускага япіскапа...
Мы ўсе тут перакананыя, што і з нас хопіць гэтага гуляньня ў цюцю-бабку. Я ўжо ад даўжзйшага часу зьбіраю апінію аб усім гэ-тым. Гутарыў калісьці з а. Сіповічам, цяпер гаварыў з а. Чарняўскім, з а. Робэртам. Усеяны аднае й тае ж думкі: гэта няпрыхільнасьць да нас, дыскрымінацыя, варожасьць. Я ня маю змогі, на жаль, расказаць Вам аб усіх нюансах гэтае справы, аднакрэакцыя поўнасьцяй насьпе-ла і якраз цяпер, перад Калядамі, трэба яе пачаць. На ўступ, думаю, хопіць невялічкага ліста ў рэдакцыю „Б-ны“ з лагодным запытаньнем, чаму для беларусаў-каталікоў няма ніякіх сьвяточных пасланьняў (ёсьцьжашмат сьвятароў іяпіскап), і ці немагла брэдакцыя зьвярнуц-ца да адпаведнае асобы (Слосканса) з просьбай у гэтай справе.
Mae пашпарты прадоўжаныя, і цяпер здам іх у кансулят. Меў першую гутарку з кіраўніком радыё. Яны мяне вельмі хацелі б мець тут (Дудзіцкі таксама), зрабілімче адпаведныя прапановы, я пап-расіў іх адпаведных выясьненьняў, і на гэтым пакуль што скончыла-ся. Справа выясьніцца неўзабаве.
У канцы кастрычніка мы выслалі адсюль (у адказ на адпаведную абвестку ў „Hiee“) у Беласток „Раскіданае гняздо“ і „Тутэйшыя“Ку-палы. Нядаўна атрымалі ліст з падзякай за прысланыя кнігі (ліст пісаны старшынём БГКТ-ea [Беларускага грамадзка-культурнага таварыства] ў Беластоку), з прапановай замацаваць сувязь і на-ладзіць вымену газэтамі. Яны ўжо прыслалі свой чаргоеы нумар „Ніеы“. 3 пасылкай ім „Б-ны“ справа цяжэйшая. Нам фактычна гэта ніякае цяжкасьці ня робіць, але трэба думаць пра іх. Пакуль што ду-маем высылаць ім іншыя кніжныя выданьні„Б-ны“: „Спадчыну“, ,УІя чужых берагоў“ і інш. Перад тым, аднак, як пасылаць найіую газэту, вышлем ім закрытым-заказным лістом некалькі нумароў „Б-чы“(са-кавіковы, 300-ы...), каб яны пазнаёміліся зь ёю іяшчэраз перадумалі. Асобным лістом трэба будзе неяк сфармуляваць гэтую небясьпеку,
240
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
якая для іхможа, калі не цяпер, дык пасьля (цяпер, у сувязі з Вугорш-чынай, яны, магчыма, зааптымістычна глядзяць на сьвет) аказацца балючай. Перасылаю тут Вам (перадасьцё, магчыма, пасьля ў БІНІМ) статут БГ-КТ, пяць экзэмпляраў якогамы атрымалі ў замен за гэныя дзьве кнігі. На залучаны тут адрас, магчыма, варта было б выслаць зь БІНіМ-у камплект „Запісаў“ і „Конадняў“?
3 Фармозай пакуль што нічога новага. Гэную ўкраінскую гутар-ку, пра якую я пісаў Вам, яшчэ ў ход ня пускалі.
Заўтра П. Блёк37 ладзіць у „Лёвэнбройлеры“ мітынг (Вугоршчы-на). Спадзяюся, што Бортнік напіша Вам аб прабегу. Я заўтра пра-цую і не змагу там быць.
Зычу Вам усяго найлепшага!
Ваш
Янка 3.
№12. Міколу Абрамчыку ў ЗША:
думка пра беларускія радыёперадачы на Польшчу
Мююсэн, 11.11.56
Дарагі Спадар Прэзыдэнт!
Мне прыйшла думка, што мы маглі б дамагацца ад АК[Амэры-канскага камітэту] пакрыць нашымі радыёперадачамі таксама тэ-рыторыю Польшчы — на тэй аснове, што там жыве міліён зь лішнім беларусаў. Для гэтага дэмаршу можна было б падрыхтаваць адпа-ведны мэмарыял, выкарыстоўваючы дадзеныя зь „Беларускага Збор-ніка“, „Нівы“й іншых крыніц. Ятолькі што гутарыў аб гэтым з Сы-чом (мы працуем зь ім сяньня); ён таксама гэтае думкі. Зрэшты, карысьць тут відавочная.
Я цяпер моцна заняты і зборнікам скрыптаў, і сьпеўнікам Равен-скага, і сотняй іншых справаў, але, пры патрэбе, мог бы падрыхта-
37 Парыскі блёк — неафіцыйная назва Лігі вызваленьня народаўСССР, зас-наванай у Парыжы ў канцы сакавіка 1953 г. У яе ўвайшлі прадстаўніцтвы ад Армэніі, Азэрбайджану, Беларусі, Грузіі, Ідэль-Уралу, Паўночнага Каў-казу, Туркестану й Украіны. Ліга выдавала свой часапіс „Праблемы наро-даў CCCP“ (Мюнхэн, 1958—1966). Пра заснаваньне й мэты Лігі гл. артыкул яе старшыні Міколы Абрамчыка ў: Бацькаўшчына. №7—8 (443—444). 22.02.1959. С. 2.
241
Янка ЗАПРУДНІК
ваць адпаведную аргумэнтацыю да мэмарандуму. 3 Дудзіцкім трэ-ба, пэўна ж, дамовіцца (захаваць форму), хоць канкрэтнае дапамогі адяго цяжка спадзявацца: словы й чыны выяўляюцца ў яго ў моцнай дыспрапорцыі.
УсягоВам найлепшага!
3 глыбокай пашанай
ВашЯнка 3.
№13. Міколу Абрамчыку ў ЗПІА: справа беларускіх радыёперадачаў на Польшчу
Мючхэн, 19.11.56
Дарагі Спадар Прэзыдэнт!
Хоць і спозьнена, але ўсёж высылаю Вам копію пратаколу наша-га паседжаньня, дзе абмяркоўваліся праблемы, пастаўленыя на пара-дак дня 8-ае сэсіі [Рады БНР]. Дзеля таго, што болыаая частка пы-таньняў кранае нас вельмі вузкім бокам, абмяркоўваньне атрымала-ся надта павярхоўным. Пратакол пасылаецца для Вашага асабіста-га карыстаньня, а da ведама сэсіі зроблены выпісы з пратаколу, якія й просім Вас перадаць адпаведнай асобе з Прэзыдыюму сэсіі. [...]
Я чакаю на візу. Тут яшчэ не дамовіўся адносна майго павароту. Справа выясьніцца, як толькі атрымаю візу на рукі, і тады ж напішу Вам.
У справе нашых праграмаў для Польшчы сяньня напісалі Рубінш-тэйну^. Дудзіцкі мае пісаць Вам заўтра аб усім гэтым.
Рыхтуем „слуцкі“ нумар „Б-ны“. Матар’ял аб ньюёрскім мітын-гу атрымалі. Робіць вельмі саліднае ўражаньне.
Зычу Вам усяго найлепшага й застаюся з глыбокай пашанай.
ВашЯнка 3.
38 Рубінштэйн, функцыянэр адміністрацыі радыё „Вызваленьне“.
242
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
№14. Міколу Абрамчыку ў ЗША: справа выезду Запрудніка ў Амэрыку; стыпэндыі Фордаўс-кага фонду; патрэба інфармаваньня пра сэсію Рады БНР; перасьцярога перад кантактамі са сваякамі на Бацькаўшчы-не; цяжкасьці з даставаньнем публікацыяў зь Беларусі
Мюнхэн, 27.12.56
Вельмі Паважаны Спадар Прэзыдэнт!
Шчыра дзякую Вам за ліст і за матарыялы. Адпісваю адразу ж. 3 маім выездам адсюль справа ня так проста выглядае. Ад мяне за-жадалі цэлы шэраг нейкіх недарэчных пасьветчаньняў; я мушу цяпер залаждваць усё гэта карэспандэнцыйна праз а. Робэрта, і гэта над-та камплікуе справу. Спадзяюся, што справу ўдасца давесьці да па-зытыўнага канца. Усё гэта мяне нэрвуе і займае толькі лішкі час. Аднак, дзеля нашае з Вамі сустрэчы, дык справа выглядае ясна: у студзені я яшчэ буду тут моцна сядзець. Калі выезд будзе, дык дзесьці ў сакавіку.
Сяньня атрымаў адмоўны адказ ад Фордаўскага Фонду: яны прызнаюць стыпэндыі толькі амэрыканскім грамадзянам і на канк-рэтна вызначаныя мэты.Для агульных студыяў ёсьць іншыя фонды. Мне здаецца, што нашыя там ня зусім добра зразумелі гэтую спра-ву, рассылаючы праспэкты ды падахвочваючы да складаньня заяваў. 3 прычыны адмовы, зразумела, я не праймаюся, бо знойдзецца штосьці іншае на гэтае месца.
Весткі пра беларусаў і манголаўмы яшчэ не выкарыстоўвалі, бо зусім нядаўна даведаліся. Аказваецца, аб гэтым пісала таксама й бэльгійская прэса. У наступным нумары [„Бацькаўшчыны“] трэба будзе паведаміць аб гэтым.
Шкада, што пра Сэсію яшчэ дасюль нічога ня чуваць. Мо б на пачатак, пакуль гэны бюлетэнь выйдзе, хоць прэсавы камунікат апублікаваць. Маўчаньне блага дзеіць на нашу публіку. Мяне Нікан39 штурмуе лістамі з Мэльбурну з запытаньнямі адносна таго, што робіцца ў БНР. Сяньня я пасылаю яму інфармацыйны ліст (адначас-на із справамі выдавецкімі), у якім стараюся задаволіць ягоныя слуш-ныя запытаньні.
39 Маецца на ўвазе Мікола Нікан (1908—1999), беларускі грамадзкі й палі-тычны дзеяч, які на пачатку 1950-х гг. эміграваўз Ангельшчыны ў Аўстралію.
243
Янка ЗАПРУДНІК
Апошнім часам маем тут дадатковую нагрузку ў сувязі з пад-рыхтоўкай для нямецкага энцыкляпэдычнага слоўніка бо-ці біягра-фіяў беларускіх культурных дзеячоў.
Пісаў Нікан, што яны там гутарылі з савецкімі спартоўцамі, ды што гэныя папераджалі — калі хто мае сваякоў дома, лепш не пада-ваць віду ізь імі не кантактавацца.
Пісаў я аб гэтым Тумашу. Там у Нью-Ёрку даволі цяжкавата даставаць беларускія савецкія кніжкі. Гарошка40 выслаў быў раз, і яны былі затрыманыя на амэрыканскай мяжы. Цяперашнія магчы-масьці набыцьця беларускае літаратуры трэба выкарыстоўваць, бо гэта ўсё можа аднаго дня скончыцца. Кніжкі, якія можна было купіць за часоў Бэрыі ці Сталіна, ужо цяпер не дастанеце.Аб гэтым мусяць думаць асабліва навуковыя ўстановы, якБІНіМ і іншыя. Я для эвэн-туальнае перасылкі свае бібліятэчкі выкарыстоўваю пасярэдніцтва Ам. Камітэту (дамовіўся тут на месцы), і гэта забясьпечыць мне надзейную перасылку ўсяе літаратуры, зь якою ў іншым выпадку мог бы мець цяжкасьці. Гэткі самы спосаб мусяць выкарыстаць нашыя ў Нью-Ёрку для прыдбоўваньня кніжок для сябе асабіста або для інстытуцыяў (бібліятэк). Цяпер у Беларусі публікуюцца вельмі ціка-выя працы. [...]
На гэтым пакуль што канчаю. Зь нецярплівасьцяй чакаем на Ваш прыезд і на весткі аб Вашым падарожжы. Зычу Вам усяго най-лепшага й застаюся з глыбокай пашанай.
ВашЯнка 3.
40 Айцец Леў Гарошка (1911—1977), беларускі рэлігійны й кулыурны дзеяч, выдавец часопісу „Божым Шляхам“, у той час жыў у Парыжы.
244
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
№15. Справы ў Беларускай рэдакцыі радыё „Вызваленьне“. 50-годзьдзе Станіслава Станкевіча
Мюнхэн, 12.2.57
Вельмі Паважаны Спадар Прэзыдэнт!
Сяньня мы сьвяткавалі іооо-ю праграму Беларускае рэдакцыі „Вызваленьне“. Урачыстасьць прайшла добра. На ёй прысутнічалі Келі, Бэртрандзі&' (вельмі коратка), ну ірэшта браціі.
ЗДудзіцкім ня зусім добра. Пару дзён таму ў прысутнасьці Сыча, Цьвіркі й мяне ён выбухнуў, што на яго з нашага боку (а пераважна мною) робяцца нейкія даносы. Ён, праўда, не сказаў, каму, дый ня мог сказаць, бо гэта была пустасловіца, але гэта характэрна. Я з гэта-га пакуль што не раблю ніякае справы, пусьціў міма вушэй, але ат-масфэра нездаровая. Ён, як відаць, сам шкадуе сваіх слоў і, думаю, чакае на Ваш прыезд.
Справа майго павароту42 ня выясьненая. Перамовы я перадаў у рукіДудзіцкага, папрасіўшы яго, каб ён да канца гэтага тыдня ска-заў мне, на чым стане. Я запраўды ня ведаю, што рабіць. Мастоў за сабою не паліў, але рана ці позна ўсё гэта мусіць разьвязацца ў тым ці іншым кірунку. Я, праўда, магу яшчэ пачакаць пару тыдняў. Перш за ўсё пагляджу, якую пазыцыю зойме Дудзіцкі.
Між іншага, Станкевічу 23 лютага споўніцца 50 год жыцьця і 30 год навуковае дзейнасьці. Мы тут рыхтуемся да ўрачыстасьці. Я напісаў Адамовічу й Арсеньневай, каб напісалі з гэтае нагоды што-небудзь у газэту. Самі таксама будзем пісаць. Спадзяюся, што й Барыс [Рагуля] штосьці прышле, бо я яму аб гэтым сяньня пішу. Ці не маглі б Вы нейкім чынам далучыцца (маю на ўвазе „Б-ну“) да гэтае ўрачыстасьці, на якую поўнасьцяй заслужыў у нас др. Станкевіч. Калі б у Вас былі якія-небудзь думкі з гэтае нагоды, мобВы напісалі нам аб гэтым. Ня ведаю, калі Вы прыяжджаеце сюды; Стась казаў, што будзеце перад 23-ім, але хацелася б ведаць дакладна. Будзем Вам удзячныя за весткі.
Зычу Вам і сямейцы ўсяго найлепшага. 3 глыбокай пашанай.
Ваш
Янка 3.
41 Маецца на ўвазе Рычард Бэртрандыяс (Richard Bertrandias), дырэктар радыё „Вызваленьне".
42 Я меў намер эміграваць у ЗША й адтуль вярнуцца ў Мюнхэн на працу ў Бе-ларускай рэдакцыі радыё „Вызваленьне“.
245
Янка ЗАПРУДНІК
№16. Справа выезду Янкі Запрудніка ў Злучаныя Штаты й кадравая сытуацыя ў Беларускай рэдакцыі радыё „Вызваленьне“
Мюнхэн, 04.3.57
Дарагі Спадар Прэзыдэнт!
ЯкяВам ужо паведаміў, мой адлёт — 20 сакавіка, а 19-га я ўжо мушу быць напагатове. У сувязі з гэтым тут узьнікае цэлы шэраг праблем, якія трэба было б разьвязаць супольна.
Перш за ўсё,ямушу перадаць камусьці акты, якія да гэтага часу вёў сам43. Разьвязка з гэтага зусім магчымая, але патрэбна Вашая згода. Я гэты тыдзень не працую на радыё, а прысьвяціўся ўпарадка-ваньню ўсіхрэчаў для пераданьня.
Другая і яшчэ больш важная справа — гэта праблема радыёвае сэкцыі. Дудзіцкі і палец аб палец ня стукае. Ён заяўляе, што бяз Вас нічога няможа рабіць. Ня ведаю, ці пісаў ён Вам аб чым-небудзь. Але сытуацыя часова выглядае неружова. Казак* выяжджае адсюль (на колькімесяцаў — невядома) і7сакавіка.Я — 20-га. ЗДудзіцкага пра-цаўнік ня зусім рэгулярны. Застаюцца Сыч ды Цьвірка. Найгорш ад-нак, што няробіцца ніякіх стараньняў, каблатацьлюку, якая ўтва-раецца ў сувязі з маім ад’ездам. Камбінацыі ёсьць, і рэальныя, але ж трэба, каб нехта праводзіў іх у жыцьцё. Чакалі на Ваш прыезд, які крыху зацягнуўся. Таму вельмі еажна ведаць. калі Вы зможаце сюды прыехаць. Калі б у Вас ня выходзіла падарожжа зь сям’ёй, дык можа б Вы самі? Шкада: так хацелася б пабачыцца зь Нінай іАльгердам^!
Адамовіч пісаў Станкевічу штосьці пра маю кандыдатуру ў „ГА“ [радыё„ГоласАмэрыкі“]. Мне, праўда, нічога аб гэтым ня ведама.Але гэны цьвердзіць, што й без падданства справу можна ўладзіць. Я ўвесь час чакаў на пазытыўную разьвязку майго павароту, але, на жаль, ня выйшла. ТулейксР6 ўчора прыслаў ліст, што там ужо й ква-тэру знайшоў для нас. Бортнік запэўніваў мяне нядаўна, што 99,9%
43 Маюцца на ўвазе фінансавыя й адміністрацыйныя справы выдавецтва „Бацькаўшчына“.
44 Рыгор Казак (паэт Рыгор Крушына, 1907—1979) працаваў тады ў Беларус-кай рэдакцыі радыё „Вызваленьне“ ў Мюнхэне.
45 Маюцца на ўвазе жонка і сын Міколы Абрамчыка.
46 Ідзецца пра Міхася Тулейку (1915—1998), беларускага грамадзкага й рэлі-гійнага дзеяча ў Нью-Ёрку.
246
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
за тое, што я вярнуся сюды, разьлічваючы, відаць, на Вашу інтэрвэн-цыю. Я сам ня ведаю, урэшце, дзе я. Ну, але пакавацца мушу. А калі ўгледзімся, дык я Вам падрабязна справу прадстаўлю. Галоўна — ведаць, калі Вас можна тут спадзявацца.
На гэтым кончу. Зычу ўсім Вашым усяго найлепшага ды заста-юся да хуткае сустрэчы.
3 глыбокай пашанай
ВашЯнка 3.
№17. Выбар занятку на новым месцы ў Нью-Ёрку. Пытаньне старшынства ў БАЗА
Бруклін, 14-557
Вельміпаважаны Спадар Прэзыдэнт!
Неўзабаве будзе ўжо два месяцы, якмы ў Нью-Ёрку. За гэты час я ўжо ўсьпеў разгледзецца тут што й да чаго і цяпер менш-больш ведаю, як можа выглядаць будучыня. Застаюся, зразумела, у Нью-Ёрку. Калія прыехаў сюды, мнеўАм. Камітэце запрапанавалі адра-зу рабленьне інтэрв’ю для нашых мюнхэнскіх праграмаў, за што я ўзяўся. Праца гэтая забясьпечваемнеменш-больш матар’яльны бок жыцьця, і ёсьць магчымасьць займацца ёю даўжэйшы час. Занятак для мяне надзвычай добры тьм, што я не абмежаваны ніякімі га-дзінамі. А на пачатак, калі трэба ўладжвацца (пошукі кватпэры, мэблі, фармальнасьці, шпіталь для жонкі і цэлы шэраг іншых спра-ваў), дыкгэта даемне вялікія выгады. Пісаньне скрыптаў,раблень-не інтэрв’ю і рэпартажаў зь беларускага жыцьця ўАмэрыцы дае мне добры кавалак часу і на іншыя патрэбы. I я вось думаю скарыстаць зь нядаўна атрыманае ад д-ра Cm. Cm. прапановы падаць заяву ў Інстытут на стыпэндыю (з-хмесячную, якую можна разлажыць на 6 месяцаў). Я гутарыў з Адамовічам і др. Я. Станкевічам на гэтую тэму. Ад іх я магу атрымаць шмат дапамогі і добрую школу. Ада-мовіч прапануе ўзяцца за „Вакара“ („Белораша“)47 і, рэцэнзуючы яго, зрабіць фактычна новую працу з гісторыі Беларусі. Думка добрая, актуальная, і я буду падаваць заяву, адпаведна сфармуляваўшы сваю тэму (трэба ж, каб прынялі).
47 Маецца на ўвазе кніга: Vakar, Nicolas. Belorussia: The Making of a Nation. A Case Study. Cambridge, Mass., Harvard Univ. Press, 1956. — 297 p.
247
Янка ЗАПРУДНІК
Апошнім часам даведаўся, што маю кандыдатуру фарсуюць на старшыню БАЗА. Уважаю, што гэта зашмат. Ад грамадзкае працы я ніколі не ўцякаў, але што зашмат, то зашмат. Тут жа атмасфэ-ра такая, што будуць вярнуць столькі, колькі прыймаць будзеш, і таму я арганізую сабе цяпер абарону. Выбары мяне на старшыню БАЗА былі б крокам вельмі нерацыянальным і неразумным. Ад гра-мадзкае работы я так ці йнакш нідзе ня дзенуся, але затое нехта іншы ўвільне ад яе — гэта раз. A na-другое, я магу рабіць рэчы, якіх іншы ня зробіць. Адначасна я хачу тут заняцца крыху малодшымі, у якіх справы йдуць надзвычай туга. У такім паглядзе на справу я пе-раканаў Адамовіча, Шукелайця, Тулейку і буду пераконваць увесь кангрэс БАЗА, калі там дойдзе да мае кандыдатуры на старшыню або ў управу (мяне ўжо ўсьпелі тут дэлегатам на гэты кангрэс выб-раць). Калі не паможа перакананьне, я проста катэгарычна адмоў-люся, бо я хачу рабіць урэшце тое, што мне падабаецца і што я лічу патрэбным, а ня тое, што мне накідаюць (у Мюнхэне, прыкладам, абставіны на мяне накідалі шмат работы тэхнічна-адміністрацый-нае, але тут — ня Мюнхэн). Я ўважаю так, што калі б мне ўдалося зрабіць па лініі супрацоўніцтва з Інстытутам добрую працу з галі-ны нашае гісторыі (цікавіць мяне асабліва апошні пэрыяд яе — канец XIX і XX cm.), дык гэта магло б мне адкрыць дарогу, ці прынамся аб-лягчыць яе, у кірунку да амэрыканскіх дасьледніцкіх установаў.
Асабіста чуюся добра. Прыкра, што на багаж трэба аж тры месяцы чакаць. Шукаю цяпер сабе сталае кватэры і, здаецца, ійтосьці наклёўваецца, недалёка зусім ад кватэрыКушалёў. Знайшоў жонцы „сіты-госпітал“ іза месяцаў пару будзем мець яшчэ адну на-віну.[...]
Зычу Бам усяго найлепшага ды застаюся з глыбокай пашанай.
Ваш
Янка 3.
248
Mae ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
№18. Фундацыя імя Пётры Крэчэўскага. Васіль Шчэцька48 бяз працы. Беларусы ўПольшчы. Маніфэст Рады БНР.
Прыезд а. Робэрта ў ЗША
Нью-Ёрк, 14.8.58
Дарагі Спадар Прэзыдэнт!
Справа фундацыі [імя П. Крэчэўскага] нядаўна пушчаная ў ход. Спадзяюся, што за колькі тыдняў будзе ўсё аформлена. Наладзіў цяпер сталы кантакт з д-рам Грынкевічам^' (перапісваемся, пару разоў тпэлефанаваў яму). За тыдзень-два зьбіраюся пад’ехаць у Клівэ-лянд пабачыцца зь ім і іншымі.Ягоны знаёмы прайшоў усе фармаль-насьці, пабачымся дзесьці ў канцы верасьня. У Клівэляндзе там бла-га справа із Шчэцькам — сядзіць ужо даўжэйшы час бяз працы, ма-ральна падупаў. Я хачу перацягнуць яго ў Нью-Ёрк, пісаў яму пра гэта. Тут з працай лягчэй. Пісаў Гіцкаму [Дудзіцкаму], каб дамагаў-ся для радыё яшчэ аднаго чалавека ў Нью-Ёрку (я ж працую [у Амэры-канскім камітэце] толькі палавіну для радыё). Калі б Шчэцьку ўладзіць палавіну для радыё, дык другую палавіну мо як-небудзь вы-камбінавалі б супольна з Адамовічам па іншайлініі ў Камітэце.
Бачыўся нядаўна з Ул. Машанскім50, які тры дні пабыў у Польшчы. Расказвае шмат цікавыхрэчаў (бальшыню зьіхя падаў у „Беларуса“). Між іншага, на аднурэч нам трэба было б зьвярнуць асаблівую ўвагу. Палякі ў Полыачы (сьведама ці нясьведама) ня робяць розьніцы паміж беларусамі й расейцамі. Для іх усё, што з-за ўсходняе мяжы — расейс-кае. Беларусы ў Польшчы ня хочуць, каб іх называлірасейцамі, і ў імя гэтага цураюцца нат сваемовы, што, пэўна ж, прыскарае працэс па-лянізацыі. Калі б у нас былі магчымасьці давесьці палякам, скажам, з „Вольнае Эўропы“ (эвэнтуальна іншым радыёвым рэдакцыям, калі такія ёсьць, таксама), а таксама польскаму палітычнаму цэнтру, шторабленьне розьніцы паміж беларусам ірасейцам ляжыць у інта-рэсах польскае вызвольнае справы (на даўжэйшую адлегласьць) ды да-магчыся, каб палякі з-за граніцы інфармавалі ў гэтым духу сваё гра-
48 Васіль Шчэцька (нар. 1923), выпускнік сацыялягічнага факультэту Лювэн-скага ўнівэрсытэту, жыў у той час у ЗША.
49 Маецца на ўвазе Станіслаў Грынкевіч (1913—1966), доктар мэдыцыны, палітычны дзеяч. Жыў у ЗША.
50 Уладзімер Машанскі, былы вайсковец, сябра беларускае вэтэранскае ар-ганізацыі ў Нью-Брансўіку (Нью-Джэрзі).
249
Янка ЗАПРУДНІК
мадзтва на бацькаўшчыне, дыкгэта было б дасягненьне для нас. Пра гэта я буду гаварыць на туташнім сэктары Рады [БНР].
УКамітэце зацішша. Нядаўна атпрымаў ад Кунігольма5' для Вас адзін паасобнік брашуры з Вашай біяграфіяй, інфармацыяй пра Бела-русь і маніфэстам52 па-арабску, што Камітэт распаўсюдзіў у, прыб-лізна, у-х тысячах экзэмпляраў на Блізкім іДалёкім Усходзе. Перасы-лаю яе ў „Б-ну“, каб зь яе зрабілі невялікае клішэ (разам з зацемкай пра выхад Маніфэсту ў розных мовах Захаду) ды пераслалі далей для Вашых архіваў. Ня ведаю, ці раблю правільна, бо магчыма брашура спатрэбілася б Вам безадкладна.
Вестку пра Вашае паўторнае старшынства ў ПБ [Парыскім блёку] тут сустрэлі зь вялікім задавальненьнем. Мы перадалі яе тут на беларускай [радыё]праграме.Ад сябе вітаю і шчыра зычу памыс-насьці!
Радыёвыя беларускія праграмы ў Нью-Ёрку, відаць, выжывуць. Увосень будзе лягчэй з рэклямамі. Перадача гэтая адыгрывае тут вялікае маральнае значэньне, людзі ахвоча даюць ахвяры ды ўважлі-ва слухаюць, што ім гаворыцца. Забірае яна мне крыху часу, але страчаны час аплачваецца сьведамасьцяй, што ёсьць вынікі.
Прыйшла мне нядаўна думка, каб зь Беласточчыны наладзіць прысыланьне ў Амэрыку (і Канаду) беларускіх ткацкіх вырабаў і ма-стацкіхрэчаў. Гэта падтрымала б эканамічна беластоцкіх майст-роў, а тут можна было пашырыць каштоўныя з нацыянальнага гледзішча рэчы.
51 Кунігольм, службовецпалітычнагааддзелуАмэрыканскагакамітэтувыз-валеньня ў Нью-Ёрку.
Гэта пра яго (праўда, у зьмененым напісаньні прозьвішча) падала газэта „Беларуская трыбуна“ (№1-2,1953) наступнае паведамленьне:
„У сакавіку 1953 г. прадстаўнік Ам. к-ту, Mr. Cuminholm, меў паўтарагадзін-ную іугарку з др. М. Шчорсам пра магчымасьць супрацоўніцтва. У дыскусіі выявіліся разыходжаньніў поглядах на палітычную плятформу Ам. К-ту з прынцыпам ‘непредрешенства’ на чале, на мэтад тварэньня КЦАБ [Каар-дынацыйнага Цэнтру Антыбальшавіцкай Барацьбы] ды на генэзу й нату-ру бальшавізму як такога.
Як паведаміў Mr. Cuminholm, падобнага характару канфэрэнцыі ёнмеў, калі ходзіць аб беларусаў, з прадстаўнікамі Абрамчыкавай групоўкі — др. В. Тумашам і др. Я. Станкевічам“.
52 Маецца на ўвазе Маніфэст Рады Беларускай Народнай Рэспубікі да 40-годзьдзя БНР.
250
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
Бачыўся нядаўна з інж. Жыткам53, зрабіў нават інтэрв’ю для радыё. Радзіўся зьімі з Кіпелем [Вітаўтам] што да Пэравага пры-езду ў ЗША. Пастанавілі запрасіць Пэра сюды на першыя Каляды. Цяпер мушу брацца за арганізаваньне гэтага падарожжа.
Учора з адпачынку мусіў безадкладна вярнуцца назад у Нью-Ёрк у сувязі з Генэральнай Асамблеяй (рэпартаж!). На наступным тыдні выскачу да сваіх на фарму мо яшчэ на пару дзён, а там не за гарамі й амэрыканска-канадзкая сустрэча [беларусаў].
Вітайце Ніну йАльгерда. Усяго найлепшага.
Ваш
Янка 3.
Р. S.
Ад другога паўгодзьдзя атрымоўваю зь Менску газэты на сваё прозьвішча й камітэцкі адрас. Як ні дзіўна, але прысылаюць.
№19. Прыезд у ЗІПА а. Робэрта. Пытаньне беларускіх перадачаў пры Польскай рэдакцыі радыё
„Вольная Эўропа“. Партнэрства Парыскага блёку з Амэрыканскім камітэтам вызваленьня народаў СССР
1	9.8.58. Villepinte
Дарагі Янка,
Атрымаў Ваш ліст імяне перадусім усьцешыла што Вы аргані-зуеце прыезд у ЗША а. Робэрта. Гэта вельмі важна, кабяго падтры-маць на духу. Ён цяпер пачуваецца асірацелым і было б блага, каб за-стаўся пры ўражаньні пакінутага, забытага. Чалавек-жа гэты бу-дзе яшчэ нам в. патрэбны і карысны. Я камбіную яшчэ адну зь ім спраеу, аб якой вам разкажыць як прыедзе да вас. Цяпер ён у Рыме, за 2-ва тыдні, пры павароце; заедзе да мяне і мне будзе в. прыемна яго пацешыць вашым праектам.
2)	У справе нашых уплываў на грамадзкую апінію палякаў. Гэта адзіны спосаб дабіцца у польскай сэкцыі„Вольнай Эўропы“перадачаў у бел. мове прынамся 2-3 разы у тыдзень на нейкіх 15 хвілін — хоць бы. Прычым падыход да гэтай справы павінен быць у Вас зусім іншы, як
53 Маецца на ўвазе Янка Жытка, выпускнік інжынэрнага факультэту Лювэн-скага ўнівэрсытэту, які ў тым часе жыў у Манрэалі (Канада), дзе прапала й вестка пра яго.
251
Янка ЗАПРУДНІК
гэта вы мяркуеце. He пераконываць польскіе палітычные кругі — цэнтр іхіт.п., а дырэктара радыя В. Эўр. — Амэрыканйа. Вы пагу-тарце ў гэтай справе з Dr. Тумашам. Калісь мы будучы зь ім у Dr. Ліхтэна^ абгаварывалі гэту справу, якую між іншага падняў сам Ліхтэн. Ліхтану ж гэту ідэю падаў той сам дырэктар В. Эўр. [Воль-най Эўропы]. Гэта асабісты сябра Ліхтэна (здаецца жыд з пахо-джаньня). Dr. Тумаша тагды (гэта напярэдадні майго ад’езду з N.Y.) я і прасіў заняцца гэтай справай. Вось жа абрабіце усё спачатку з дырэктарамрадыёВ. Эўр. празЛіхтэна (ён вам ахвотна паможа), a потым ужо можна будзе абрабляць некаторых палякаў маючыхда-чыненьне да Радыё.
Між іншага, Чэхі у свой час надавалі аўдыцыі у „карпата русь-кай“мове, але украінцы пратэставалі ўбачаючы у гэтым чэскі імпэ-рыялізм. Ня ведаю, ці Чэхі спынілі. Вы ж скажыце потым палякам, што вы пратэставаць ня будзеце, а наадварот будзеце цешыцца, калі палякі выклічуць да сябе сымпатыі беларусаў. Амэрыканцам кажыце, што ў Польшчы жыве 1.200.000 беларусаў, будуць ахвотна слухаць і беларусы БССР, ды на эміграцыі, як станцыю ня так (калі не зусім) глушаную бальшавікамі чым „Вызваленьне“.
3)Добрая Ваша ідэя перацягнуць у N.Y. Шчэцьку, можа бяго неяк уратавалі — прыдаўся б ён вам у выпадку удачы і зрадыям у В. Эўр.
He абярэжны Вы вельмі з знаёмым Стася Г. [Грынкевіча]. На якое ліха Вы аб гэтым55 расказываеце і іншым бяз усялякай патрэбы? Тут аб гэтым ужо інфармавалася унасна паседжаньні мюнхэнскага Сэк-тару [Рады БНР]! Прыміце гэта сабе добра да ведама.
Кажыце што вестка аб маім старшынстве у П. Б. [Парыскім блёку] сустрэта вамі з задаваленьнем. Я ж адылі усётакі каюся і, ня выключана, што недзе пад Новы год (між намі кажучы) узракуся. Прэзыдыум папоўнілі яшчэ большым баластам (Бэрдзі-Муратамф6. Пачынаем, прыступаем да выданьня нашага Рэвю — дык уяўляеце колькі лішніх клопатаў. Людзі адно лезуць „на становішча а праца-ваць даводзіцца зноў вылучна аднаму мне.
Камплікуюцца і узаемадачыненьні з Ам. Камітэтам.
54 Д-р Джозэф Ліхтэн {Joseph Lichten), уплывовы дзеяч габрэйскай грамады ў Нью-Ёрку, родам з Польшчы. Спрыяў беларускай нацыянальнай справе.
55 Аб чым, ня памятаю.
56 Аман Бэрдзі-Мурат, туркестанскі палітычны дзеяч, журналіст, які пра-цаваў у Туркестанскай рэдакцыі радыё „Вызваленьне/Свабода“.
252
Маёліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
Канфэрэнцыя прыняла рэзалюцыю, і у духу гэнай рэзалюцыі зло-жаны ўжо „новым“ прэзыдыумам мэморандум Ам. Кам., дзе П. [Па-рыскі] блок дамагаецца: або падпісаньне ўмовы на базе партнёр-ства і саюзьнікаў міжП. Б. іАм. К. — абомы адыходзім ад супрацоў-ніцтва.
Праўда, пастава такая канфэрэнцыі выклікала як быццам з боку Ам. Кам. (прынамсі туту Мюнхэне) відавочнае папушчэньне (зьмяк-чэньне у сваёй актыўнасьці) але, з другога боку, у змаганьні за такія пазыцыі „саюзьніцтва“ прыходзіцца падстаўляць лоб мне, бо ж не магу я ў якасьці старшыні дзеяць так як гэта рабіў Лівіцкб7 (віляць на два бакі хвастом) ды як некаторыя робяць таксама і на канфэрэн-цыі, паседжаньнях выгалошываюць пагромные наА. К. прамовы, a потым лятуць праз чорны ход віляючы хвосьцікам.
Абрыдзеў мне і увесь гэтыА. К. [Амэрыканскі камітэт]у цэлым. Вельмі несалідная публіка. 3 Тэрпакам^ і Кун. [Кунігольмам], калі яны будуць і далей пляткарнічыць, змушаны буду або рубам пас-тавіць справу перад Сержантам54 за іх правакацыі, або проста па-дам у Амэрыканскі суд. У справе гэтай я пісаў дакладней сп. Мерляку, просячы яго дабіцца згоды Гласковаь° выступіць сьветкам аб тым, што яму гаварылі аба мне у камітэце (падобна Тэрпак). КаліжГлас-коў ня згодзіцца (што найбольш праўдападобна), то напішу энэргіч-ны пратэст Сержанту. Буду Вам удзячны, калі мне напішыце, як што пачуеце падобнае ад іншых, бо ня думаю, каб Гласкоў абмежыўся перадаць гэную гутарку толькі аднаму Мерляку, ды таксама, каб Тэрпак ці Кун абмежыўся падобнай гутаркай толькі з Гласковым (што Ліеіцкаму аплаціў падарожжа Ам. К. у суме 4 500 дал., а мне было аплачсгна зь нейкіх „іншых крыніц“ (!)
Уяўляеце што за провакацыя — проста паўтарэньне пісаніны Камітэта Міхайловаь'.
57	Мікола Лівіцкі (1907—1989), старшыня Украінскай Нацыянальнай Рады на выгнаньні (1967—1989).
58	Майкл Тэрпак (Michael Terpak}, службовец палітычнага аддзелу Амэры-канскага камітэту вызваленьня ў Нью-Ёрку.
59	Гаўланд Сарджэнт (Howland Н. Sargeant), былы дыплямат, старшыня (president) Амэрыканскага камітэту вызваленьня.
60	Васіль Глазкоў, атаман, лідэр казацкага нацыянальнага руху, жыхар Нью-Ёрку.
61	Маецца на ўвазе савецкая агентура пад выглядам камітэту „За вяртаньне на Радзіму“.
253
Янка ЗАПРУДНІК

Фрагмэнт ліста Міколы Абрамчыка
4)	У справе фундацыі прэз. Крэчэўскага мне казалі тут некато-рые нашы сябры, што удасца сабраць трохі больш фондаў, якмы ду-малі (на адну трэцю частку больш). Я прасіў іх згаварыцца лепш між сабой. Мне гэта абяцалі і абяцалі за нейкі месяц часу мне дакладней сказаць, што да магчымасьцяў.
Тымчасам бывайце здаровенькія.
Прывгтаньні Вітаўту [Тумашу] і ўсёй Вашай сямейцы.
Ваш М. Абрамчык P.S.
He памятаю добра хто, але нехта зь лювэнцаў пазычыў у мяне, з маёй бібліятпэкі манускрыпт Dr. Грыба ,Асыміляцыя ці адраджэнь-не“ і М. Шкялёнка — канспэкт гісторыі Беларусі (прыблізна 50 бач. маш. друку).
Ці ня будзеце гэты Вы? Калі так то адашліце мне гэтые матэ-р’ялы як найхутчэй.Яны мне цяпер патрэбныя.
254
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
№20. Дзе дзеліся пазычаныя ў Абрамчыка кнігі? Непаразуменьне з арабскамоўнай брашурай пра беларусаў
Paris, 15.10.1958
Пав. Сп. Запруднік,
Каля месяцу часу выслаў Вам ліст, у якім, між іншага, было да Вас і пытаньне для мне актуальнае, адносна манускрыпту Шкялён-ка — па гісторыі Беларусі. На гэты ліст, на жаль, ад Вас пасёньня не атрымаў адказу. Што сталася?
Цікавіць мяне што гэта выйшла і за гісторыя з нашым маніфэ-стам у арабскай мове?
У апошнім сваім лісьцеВымне пісалі, што тэкст Вам быў дадзе-ны Кунігольмам для мяне быццам, але што гэты экз. Вы выслалі у суправаджаньні артыкулу для „Бацькаўшчыны“, па выкарыстаньні чаго казалі пераслаць з рэдакцыі мне.
Пытаўся у Марговіча — адказ — што нічога падобнага ад Вас не атрымалі...
Атрымаў затое 5 ех. „гэтага маніфэсту“ ад сп. Мерляка, што яму даў для высылкі мне Кунігольм.
Даў тут 1 ех. аднаму свайму знаёмаму арабісту „рэкамэндуючы“ яго як наш маніфэст і вось учора пры спатканьні гэты мой знаёмы азнаёміў мяне дакладна з тэкстам гэтага „нашага маніфэсту“. Ака-залася што Кунігольм даў Мерляку нейкую брашуру па-арабску на-пісаную адным уцекачом з СССР нейкім казахам (ці казакам?) на тэму палітыка СССР па адношаньні нерасейскіх народаў. Аб беларусах у гэ-тай брашуры гаворыцца найменш, каб ні сказаць, амаль нічога.
Што гэта за фокусы? Памылка Кунігольма, ня тую далі?Ці што іншае?Ды ці не такую далі былі і Вам?
Прашу гэта выясьніць і адказаць мне.
Што чуваць у Вас наогул, як з фундацыяй.
Прывітаньне сям’і.
Ваш М. Абрамчык
255
Янка ЗАПРУДНІК
№21. Афармленьне Фундацыі Крэчэўскага. Брашура па-арабску пра Беларусь і маніфэст Рады БНР. Васіль Шчэцька ў Нью-Ёрку. Прыезд а. Робэрта ў ЗІПА
Нью-Ёрк, 21.10.1958
Дарагі Спадар Прэзыдэнт!
Выбачце, што зацягнуў з адказам. Грыбавага манускрыпту й Шкялёнкавага канспэкту, на вялікі жаль, у мяне няма, іяіх ніколі ня меў. Магчыма, яны будуць у Паўлюка [Урбана] ціАрэшкі, якія займа-ліся „ўпарадкоўваньнем“ Вашай бібліятэкі.
3 арабскімі брашурамі выйшла простая памылка: Мерляку далі ня тое, што належалася. Залучаная тут брашура — гэта запраўд-ныманіфэст, на пачатку якога зьмешчана кароценькая інфармацыя пра Беларусь і Ваша кароценькая біяграфія. Нядаўна брашуру гэтую прачытаў Бурбель62. Казаў, што зроблена ўсё добра, толькі што інфармацыя пра Беларусь узятая зь нейкага слоўніка і ня зусім адпа-ведная. Я даў Бурбялю ангельскі тэкст маніфэсту і прасіў, каб ён зьверыў з арабскім перакладам. Пра вынікі напішу Вам.
Фундацыя Крэчэўскага афармляецца. Адвакат зрабіў першы пра-ект статуту (чартэр), мы зрабілі дапаўненьні-заўвагі, ён іхмусіць адпаведна сфармуляваць і тады, перад тым як канчальна легаліза-ваць, я прышлю Вам праект статуту з просьбай адразу выказаць Вашу думку. Заснавальнікамі фундацыі будуць тыя, што мы праек-тавалі, апрача мяне. Я спачатку ўставіў быў сваё прозьвіійча, a пасьля ўспомніў, што яно ў мяне яшчэ нелегалізавана, а гэтаможа закупорыць усю справу й наразіць нас на непатрэбныя кошты. На маё месца згадзіўся ўвайсьці сп. Шукелайць. Я, аднак, займаюся й далей афармленьнем фундацыі.
Шчэцька ўжо ў Нью-Ёрку, і мае працу. Я хачу нагаварыць яго пайсьці на бібліятэкарства. Ён згаджаецца. Каліягоная жонка будзе працаваць, дык грашова ён выцягне.
Сяньня напісаў пэру Робэрту ліст-запросты прыехаць сюды. Адначасна напісаў Жучкф3, каб ён падахвоціў Пэра да падарожжа, бо пісаў мне Цімафейчык, што ягоная жонка бачылася нядаўна з Пэрам і,
62 Густаў Бурбель (Gustav Burbiel), загадчык аддзелу нерасейскіх рэдак-цыяў радыё „Вызваленьне/Свабода“ ў Нью-Ёрку, паліглёт.
63 ЯнкаЖучка (нар. 1925) пасьля заканчэньня інжынэрнага факультэту Лю-вэнскага ўнівэрсытэту застаўся жыць у Бэльгіі.
256
Mae ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
быццам, ёй Пэр казаў, што ня думае ехаць у 3UIA, але грашовую дапамо-гу ахвотна прыняў бы. Я думаю сабраць у фонд гэтага праекту тысячу даляраў, аплаціць білет і забясьпечыць яму неабходныя выдаткі тут.
Жытка таксама казаў, што падумоўвае пераехаць у Нью-Ёрк. Тое самае думае рабіць В. Кіпель.
Шмат часу забірае мнерыхтаваньне ў юбілейны зборнік арты-кулу да 40-годзьдзя КПБ. Рыхтую таксама матар’ялы ў брашуру да ю-годзьдзя БАЗА. На вясну, калі не дастану стыпэндыі, пайду сваім коштам рабіць дактарат з гісторыі.
Зычу Вам і сям’і ўсяго найпамысьнейшага. 3 глыбокай пашанай
Янка 3.
№22. Фундацыя Крэчэўскага. Артыкул Запрудніка пра КПБ. Станкевічы ў Нью-Ёрку. Беларусы ў савецкім канцлягеры.
Смаленскі архіў у Гарвардзе. Пэр Робэрт едзе ў ЗША
Нью-Ёрк, 19.11.58
Дарагі Спадар Прэзыдэнт!
Толькі што атрымаў для подпісу заснавальнікамі статут Фун-дацыі Крэчэўскага. Перасылаю тэрмакопію. Прашу пазнаёміцца з тэкстам і, калі б у Вас былі якія-небудзь праекты паправак ці дапаў-неньняў, прашу адразу ж натсаць, бо я мушу даваць да подпісу.
Рыхтую цяпер у юбілейнае выданьне„Беларускага Зборніка“ар-тыкул (у сьціснутай форме) пра 40-годзьдзе КПБ. Тэма вельмі цяж-кая, нераспрацаеаная, але надзвычай цікавая. Шмат мне памагае сп. Адамовіч, сп. ГуткоўскР4. Хацелася б перад публікаваньнем арты-кулу пазнаёміць іВас зь ім. Ня ведаю, аднак, ці ўдасца, бо часу мала, а работы яшчэ шмат нязробленае. Быў быpad пачуць Вашыя агуль-ныя меркаваньнішто да самое тэмы.
Тут цяпер Станкевічы [Станіслаў і Зінаіда]. Пасяліліся ў тым самым доме, што й Кушалі (побач з РагулямР5). Стась пабудзе тут, відаць, яшчэ пару тыдняў і паедзе назад.
64 Ізыдар Гуткоўскі (раней Плашчынскі, 1908—1986) у той час быў пазаштат-ным супрацоўнікам Беларускай рэдакцыі радыё „Вызваленьне“ ў Нью-Ёрку, супрацоўнічаў зь мюнхэнскім Інстытутам вывучэньня СССР, дасьле-даваў гісторыю БССР і Кампартыі Беларусі.
65 Маецца на ўвазе сям’я Міхася й Ніны Рагуляў.
257
Янка ЗАПРУДНІК
Учора папала мне ў рукі кніга аднаго латыскага аўтара пра канцлягеры ў СССР. Піша, што ў адным з лягероў Варкуты 40% украінцаў, 15% беларусаў і 2% расейцаў. Я буду пра гэта пісаць у „Б-ну“, куды высылаю цяпер рэгулярна штотыдня матар’ялы. Вось дадзеныя пра гэтую кнігу: Adolfs SILDE. The Profits of Slavery. Stockholm, 1958.
УГарвардзкім унівэрсытэце апынуўся смаленскі архіў, захопле-ны немцамі ў 1941 годзе, вывезены ў Нямеччыну ды забраны пазьней амэрыканцамі. У архіве 200 тысяч розных партыйных актаў 1917— 1938 гадоў. Прыпушчаю, што там павінны быцьрэчы да гісторыі Беларусі. Буду цікавіцца гэтай справай.
Тыдняў пару таму напісаў Пэру аб прапанове прыехаць у Амэры-ку. Адказу яшчэ не атрымаў, хоць Жучка пісаў мне, што Пэр зьбіра-ецца ў дарогу. Пачаў зьбіраць грошы. Хачу назьбіраць тысячу даля-раў на білет і на пакрыцьцё галоўных коштаў тут. Калі б Пэр пры-ехаў,мы стараліся б зрабіць прыняцьце яму й запрасіць бэльгійскага консуля й іншых.
ЗБМА [Згуртаваньне Беларускай Моладзі Амэрыкі] бярэцца вы-даваць друкаваны часапіс моладзі (20 бач.). Узяўся памагчы ім.
Здароўе сям’і добрае. ЯкАлікмаецца?Галіна [Ганчарэнка] каза-ла, што ён недамагаў крышку. Прывітаньні ад нас Ніне.
3 глыбокай пашанай
Ваш Янка 3.
№23. Заснаваньне ў Нью-Ёрку фундацыі імя Пётры Крэчэў-скага. 3 князем Васілём Мірскім у Лёндане. Абставіны гібелі Янкі Купалы
25.11.58, Villepinte
ДарагіЯнка,
Ваш ліст з 19-га толькі што атрымаў і адразу адказваю. (Рэка-мэндаваныя66 лісты, як бачыце даўжэй ідуць — гэта майце на увеце, калі маеце штось асабліва сьпешнага).
Праект гэты, Certificate of incorporation, маглі мне і не пасылаць, бо ж гэта толькі фармальны бок у адносінах амэрыканскай адмініст-
66 Рэкамэндаваныя лісты (ад фр. recommandes) — заказныя лісты.
258
Mae ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
рацыі. Што ж я тут магу дадаць ці паправіць? Вы там на мейсцы лепі ў гэтым арыентуецеся.
Я найболый зацікаўлены, калі будзеце укладаць Статут для на-шага нутранаго ужытку. Тагды забяру голас, бо я, як і усе Вы, мусім добра уплянаваць з гэтага боку каб набытая маёмасьць і усе каш-тоўнасьці былі намі загварантаваныя якмаёмасьць БНРаўская.
Сяньня, у такім складзе дырэкцыя нам і без тога такую гарантыю дае, але жмы ўсе людзі сьмертныя, і склад з часам можа мяняцца.
Так афармляйце пакуль што з чартарам [статутам], каб хут-чэй нам атрымаць тое, што абяцанае. Дарэчы мне абяцалі трохі болей, як Вам казаў.
Цяпер жа паколькімне прыслалі гэты Certificate..., то у мяне зья-вілася думка ці ня лепей было б яшчэ дадаць імя Захаркі — Kreceuski — Zacharka Foundation Inc. У гэтай справе не абавязкова Вам склікаць нараду нашых усіх дырэктароў. Парайцеся з Тумашам іАдамовічам, калі яны найдуць гэта лепшым, то, думаю, папраўка не вымагацьме, ц.л.[цілепш] ня зробіць для вас камплікацыяў. Мая думка што гэта было б шмат лепей. Чаму? — Крэчэўскі і Захарка як нашыя гістарыч-ныя постаці у сэнсе іх экеівалентнасьці в. цяжка выдзеліць ступень аднаму перад другім. Другое — паставіўшы — Крэчэўскі-Захарка надаецца нашай фірме больш эфэктыўнасьці палітычнай, як цэласьці БНРаўскай канцэпцыі, і na-трэйцяе разам выкарыстовываючы ака-зыю ушановываем абодвухроўна заслужаных, роўна ахвярных. Сло-вам, na-мойму, больйі справядліва і больш палітычна эфэктоўна. Пагутарце з Dr. Тумашам і сп. Адамовічам.
Пры аказьа пару вестак, хоць кораценька, больш напішу сп. Мер-ляку з Мюнхэну, бо вечарам туды еду на нейкі тыдзень часу.
Вось жа ад і-га да g-га г. м. я быў з князем Мірскім [Васілём] у Лёндане. Князь меў там добры сукцэс. Выступаў двойчы з дакладам для англічан, раз для беларускай калёніі (дарэчы, добра досыць гута-рыў па-беларуску) і ў тэлевізіі. У тэлевізіі яго перакруцілі на „Руска-га“ князя, але ён запратэставаў і пагразіў судам за „домаж“67, зроб-лены яго палітычнай кар’еры, дык назаўтра далі доўгае выясьненьне з выбачэньнямі, што гэта беларускі, а нерасейскі князь.
2)Маю абсалютна нязьбітыя доказы, што Купала не пакончыў самагубствам, а быў замардаваны чэкістымі. Прыбыў сюды адзін чалавек які даў гэтыя мне доказы і згадзіўся напісаць з намі прата-
67 „Домаж“ (з фр. damage) — шкода.
259
Янка ЗАПРУДНІК
кол — для гісторыі — з умовай, што яго ня будзем публікаваць цяпер і у бліжэйшай будучыні, каб ня ўсыпаць там нашыхлюдзей. У нейкай частцы гэту вестку мы ўмовіліся падаць да ведама у „Бацькаўшчы-не“. Яяе апрацую сам. У Менску, як і беларускай калёніі ў Маскве, аб-салютна перакананы, што у труну „Купалы“ паложана іншая ахвя-ра МВД, а не Купала. Купалу мёртвым ніхто не бачыў. He паказалі яго нат жонцы — тлумачачы тым, што Купала так зуродаваўся — „валячыся па сходах“ — што МВД вырашыла лепш нікому не паказ-ваць. Пакуль што аб гэтым шырока не гаварыце. Хутка прачытае-це мой артыкул у „Б“[„Бацькаўшчыне“]№ і ў гэтым духу можаце ка-мэнтаваць толькі. А калі будуць у вас у каго пытаньні да мяне аб гэтым, адкажу лістом, што будзе магчыма. Як бачыце лёс Купалы яшчэ жутчэйшы, чым мы дапускалі.
Тымчасам бывайце здаровы. Прывітаньні сп. Адамовічу, Дру. Тумашу і усім дырактаром [фармальным заснавальнікам] нашай фундацыі. Няхай Вам Бог паможа, каб найхутчэй зрэалізаваць гэту так важную для нас справу.
Ваш М. Абрамчык P.S.
Перадайце к. л. сп. Адамовічу квіт ад нашай Міжнароднай Ака-дэміі Навук аб заплаце ім сяброўскіх узносаў (у яго аплачана цяпер ад 1951—1961 )заю год (па аднаму даляру у год). У справе акадэміі я яму і Dr. Тумашу хутка напішу ліст. Зь Мюнхэну.
№24. Побыт пэра Робэрта ў ЗША. Дапамога мадрыдзкім радыёперадачам. Мікрафілып „Гоману“.
Фундацыя Крэчэўскага. Выдавецкія пляны.
Беларускія радыёперадачы ў Нью-Ёрку. Справа дактарату
Нью-Ёрк, 02.03.59
Вельмі Паважаны Спадар Прэзыдэнт!
Шчыра дзякую Вам за ліст. Я даўно ўжо зьбіраўся пісаць Вам, але цяжка было справіцца з падсумаваньнем некаторых спраў, пра якія хацелася б даць Вам ужо ўсе весткі.
68 У „Бацькаўшчыне“ такога артыкулу не было.
2бО
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
•	Пэр прабыў тут дакладна два месяцы. Кватэраваўся ў мяне, маючы сабе асобны пакойчык.Даглядалімы тут яго якмаглі, і, думаю, із свайго побыту ў Амэрыцы ў яго застануцца як найлепшыя ўражаньні. Прыезд ягоны мае й будзе мець шмат карысных насьледкаў: найважнейшае з усяго — тое, штоЛювэн удасца ўтрымаць коштам беларускае моладзі з Амэрыкі. Аб карысных бакох гэтага шмат пісаць ня трэба. Пэр пакінуў таксама колькі вельмідобрыхкантактаў, якія цяпер стараюся выкарыстоўваць па розныхлініях. Ягоная асоба на некаторых „апазыцыянэраў“ (КаханоўскіЬч, Лапіцкі70 з Касяком7' і інш.) зрабіла раззбройвальны ўплыў, а таксама шмат нашых падтрымала на духу. Думаю таксама, што й сам Пэр адчуў больш кантакту з асяродзьдзем беларускім, чаго яму апошнімі часамі не стае ў Лювэне. Ён маецца адразу ж пасьля свайго прыезду (у дарозе будзе каля п дзён, выехаў 22.02) тэлефанаваць Вам, каб дагаварыцца на сустрэчу. 3 нагоды. Пэравага побыту тут маю падрыхтаваны кардыналу Тысэрану ліст72, які вышлецца з подпісамі кіраўнікоў беларускіх арганізацыяў у ЗША й Канадзе.
•	У справе мадрыдзкага радыё я гутарыў тут зь сім-тым. Мярляк іАрсеньнева казалі, штоКажан73 быццам ужо дваразы высылаў па сто. Напішу яшчэ да Кажана. Значыцца, ня выслана толькі за люты (хоць, магчыма, і гэта ўжо зроблена). Я ведаю, што тут было крыху толкаў з прычыны таго, йіто на першыя сто даляраў надта доўга ня было ніякаерэакцыі, і, такім чынам, ня было пэўнасьці, ці яны гэтыя грошы. атрымалі (асабліва, што высылаліся яны на нейкі іншы адрас). Я асабліва разумею цяжкасьці палажэньня наійых мадрыдзкіх сяброў, пра гэта гаварыў тут і буду гаварыць, але яны мусяць улічыць Мерлякоў
69 Маецца на ўвазе Аўген Каханоўскі (1912—1987), палітычны й культурны дзеяч, мовазнаўца й гісторык, былы сябра Рады БНР.
70 Маецца на ўвазе айцец Мікалай Лапіцкі (1907—1976), рэлігійны дзеяч, настаяцель царквы сьв. Еўфрасіньні Полацкай (Канстантынопальскі пат-рыярхат) у горадзе Саўт-Рывэр (Нью-Джэрзі).
71 Маецца на ўвазе Іван Касяк (1909—1989), палітычны й рэлігійны дзеяч.
72 У справе матэрыяльнай дапамогі беларускім студэнтам Лювэнскага ўнівэр-сытэту.
73 Маецца на ўвазе Віталь Кажан, грамадзкі й палітычны дзеяч, сакратар фінансаўу Прэзыдыюме Рады БНР.
261
Янка ЗАПРУДНІК
фармалізм і, калі гэта ад іх залежыць, не зацягваць з рэакцыяй на пасыланую ім дапамогу. Казаў мне таксама Мярляк, што нядаўна ён атрымаў ад Стася Cm. [Станкевіча] ліст, у якім гэны піша, штодапамогазьМюнхэну на добрай дарозе. Гаварыў я на мінулым тыдні з Мартынам™ пра мадрыдзкае радыё. Ён прадбачыць (які Вы пішаце) цяжкасьці што да дапамогі зь іхнага боку. Я буду пераконваць колькі можна будзе, але адначасна трэба нешта рабіць, каб забясьпечыць лістоўную рэакцыю на мадрыдзкія перадачы прынамся з Польшчы, адкульлістыможна высылаць. Абяцаю Вам зрабіць максымум высілку, каб памагчы наладзіць нармальныя дачыненьні да справы нашых перадачаў з Мадрыду.
•	Узяў на сябе выдаваньне „Беларускае Моладзі“, зь якое буду старацца зрабіць часапіс беларускае моладзі на эміграцыі. Спадзяюся атрымаць грашовую дапамогу, хоць гэта яшчэ далёка няпэўна. Урыхтаваньні часапісу маю вялікую дапамогу ад Адамовіча.
•	Быў разам з Пэрам у Кліўлэндзе. Ад Каханоўскага атрымаў дазвол зьмікрафільмаваць тры гадавікі„Гоману“75. Фатакопію гэтае газэты высылаю Стасю [Станкевічу] ў Інстытут, другую буду мець тут. У газэце шмат цікавага й няведамага матар ’ялу, што можна будзе з посьпехам выкарыстаць у „Б-не“, радыяперадачах і інстытутах. Мікрафільм газэты пашлю таксама хлопцам у Мадрыд.
•	Беларускія радыёвыя перадачы ў Нью-Ёрку ідуць нармальна. Выкарыстоўваю для іх літаратурна-музычныя мантажы з „Вызваленьня“, што „Вызваленьню“ робіць добрую рэкляму й бароніць адначасна наш прэстыж. Матар’яльная база гэтых перадачаў ня зусім устпабілізованая, але вось неўзабаве будзем адзначаць першыя ўгодкі існаваньня.
•	Шчэцька цяпер у Нью-Ёрку. Хачу наладзіць зь ім выдаваньне ^ювэнскіх лістоў“ (раз на два-тры месяцы) — абежнік для лювэнцаў, якія ўжо пачынаюць траціць сувязі між сабой. Абежнікбудзевыключна для нутранога карыстаньня з навінамі асабістага характару76. Гэткім чынам, думаю, удасца
74 Мартын, амэрыканскі ўрадавы службовец.
75 Газэта „Гоман“ выходзіла ў Вільні ў 1916—1918 гг.
76 .Лювэнскія лісты“ так і засталіся ў праекце.
2б2
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам замацаваць колькі дзясяткаў чалавек, якіярэпрэзэнтуюць сабой пэўны фінансавы патэнцыял, што нядаўна вось выявіў сябе зусім дзейным (Пэраў прыезд каштаваў нам болый за 8оо даляраў, з чаго вялікую бальшыню пакрылі „амэрыканскія“ лювэнцы). Трэба даць магчымасьць некаторым лювэнцам, якія ня могуць займацца грамадзкай работай (іх, на жаль, шмат) задавольніваць сваё грамадзкае пачуцьцё грашовымі ахвярамі. Абмяркоўваў тут з Пэрам справу выданьня лювэнскага альманаху — зборніка (па-ангельску), у якім зьбяруцца ўсе дадзеныя пра іо гадоў дзейнасьці беларускага студэнцкага асяродку ў Лювэне. Словам, тут праектаў можа быць шмат.
•	Некалькі чалавек (магчыма, шасьцёх) нашае моладзі (амэрыканскіх грамадзянаў) паедуць, магчыма, на венскі фэстываль, штомае адбыцца ў канцыліпеня й пачатку жнівеня сёлета. Справа гэтая пакуль што ў маіх руках. Гэта дае мне цяпер магчымасьць шукаць грашовае дапамогі на часапіс БМ [„Беларуская Моладзь“], каб забясьпечыць беларускіх удзельнікаў належнай літаратурай.
•	Пазнаёміўся нядаўна з асобай, пра якую пісаў калісьці С. Г. [Станіслаў Грынкевіч]. Вельмі цікавы чалавек і поўнасьцяй наш. Гэтае знаёмства можа даць нам добрыя вынікі. [...]
•	Фундацыя Крэчэўскага неспадзявана зацягнулася, але ўсе фармальнасьці дабягаюць да канца. Сяньня выслаў яшчэ біяграфічныя матар’ялы, якія здолеў знайсьці пра Крэчэўскага. Запатрабваў гэта судзьдзя перад тым, як даць канчальны дазвол. Спадзяюся, што за тыдзень-два ўсё будзе кончана.
•	На сваёй працы я стараюся перавесьціся поўнасьцяй на радыё (дагэтагачасу працаваўдляПэча77, палавіну, палініімоладзі). Гэта мне дазволіць больш займацца беларусікай і, спадзяюся, выкамбіную крыху часу на дактарат, якога вясной пачаць не ўдалося, а які мушу за ўсякую цану пачаць на восень, прабуючы знайсьці ў міжчасе стыпэндыю (магчыма, па Пэравых сьлядох).
Дзеці гадуюцца памаленьку. Трэба было б зьмяніць як-небудзь кватэру, але ўсё неяк часу не магу знайсьці паважна заняцца гэтым. Налета давядзецца, відаць, выправіць сям’ю на фарму, каб ня гібець у бруклінскай духаце.
77 Маецца на ўвазе праца ў Аддзеле адмысловых праектаў (Special Projects Division).
263
Янка ЗАПРУДНІК
Зычу Вам усяго найлепшага. Вітайце Ніну. ЯкАльгерд маецца? Ніначка зь Верай пасылаюць яму сваю здымку, спадзяючыся на ўза-емнасьць. Добрага здароўя ўсім вам!
3 глыбокай пашанай Ваш
Янка
№25. Засноўваньне фундацыі імя Пётры Крэчэўскага
9.V.59. Villepinte
Паважаны Сп. Запруднік,
Як стаіць справа у вас з фундацыяй Крэчэўскага?Адкажыце калі ласка мне да 23 траўня. Мне гэта вельмі важна ведаць.
1)	Ці ужо аформлена усё у судзе, ц. н. [ці не] легалізавана ваша новая установа?
2)	Ці сабралі вы запраектаваную на гэта намі суму падчас майго побыту у вас, ці болыйую за яе, як мне некаторыя найіыя тут сябры сугэравалі.
Прашу не зацягваць на гэта з адказам, бо я буду ad 256a 31 траў-ня у Мюнхэне ймяне нашыя сябры заўсёды пытйюць як стаіць, і дзе мы знайходзімся у данным выпадку з гэтай фундацыяй.
Штосьці занатта у вас зацягнулася.
3 пашанай Ваш М. Абрамчык
№26. Канчальная легалізацыя
Фундацыі Пётры Крэчэўскага, падзел кіроўных функцыяў
Нью-Ёрк, 28.05.59
Дарагі Спадар Прэзыдэнт!
Толькі што меў гутарку з адвакатам Дж. Мічэлам. Фундацыя Крэчэўскага ўрэшце легалізаваная. Цяпер засталося наладзіць яшчэ сустрэчу закладчыкаў з адвакатам, дзе адбудзецца маленькая фар-мальнасьць афіцыйнага заснаваньня й перадачы дакумэнтаў. Трэба будзе зрабіць гэта дзесьці на пачатку наступнага тыдня. Гэты „ўік-энд“ пойдзе на кангрэс БАЗА. 3 шасьцёх закладнікаў [заснавальнікаў] Фундацыі, кажа адвакат, дастаткова, калі зьбяруцца чатырох (гэта будуць, відаць, cn.cn. Адамовіч, Тумаш, Мерляк і cn-ня Арсень-
264
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
нева або сп. Шукелайць — у залежнасьці, каму будзе лягчэй адлучыц-ца на абед). 3 закладнікаў („дырэктары“) давядзецца стварыць і кіраўніцтва Фундацыі: старшыня, заступнік, сакратар і скарбнік (магчыма, трэба будзе яшчэ пятую асобу для лішкі). Хто з заклад-нікаў возьме на сябе кажную з функцыяў, высьвятліцца пасьля гута-ракміжсобку.Думаю, што далейшая справа Фундацыі пойдзе гэтак жа памысна, як і дасюль, за выняткам зацяжкі, што была спрычыне-ная не ад нас залежнымі прычынамі.
Зычу Вам усяго найлепшага!
3 глыбокай пашанай
Я. Запруднік
№27. Чутнасьць беларускіх радыёперадачаў з Мадрыду. Фінансавыя цяжкасьці ўтрымоўваньня іх;
адмоўная роля Кастуся Мерляка
Villepinte, 6.07.1959
ДарагіЯнка,
Справу, што Вам тут прадстаўляю, прашу заладзіць як мага хутчэй, ды іменна так, як прашу. Як пабачыце са зьместу 2ве справы мусілі быць ужо заладжаны пры найменшым два тыдні перадтым, на жаль, якраз перад двума тыднямі звалілася на мяне дый на жонку і Аліка нейкая хвароба што вось толькі перад пару днямі я пачынаю вы-чуховываць, а жонка з Алікам яшчэ хворыя (ляжаць у ложку).
А справы гэтыя вось такія:
1)	Мадрыцкая радыя. У гэтай справе Вы часткова ў курсе.Два гады мы дабіваліся ад гішпанскага ураду нашыхперадачаў, ад 8 сьнежня г. г. яны перадаюцца7^. Я асабіста уважаю мадрыцкія перадачы аднымі з найлепшых нашых зх перадачаў, бо калі „Вызваленьне“ мае для нас значэньне больш сымбалічнае, як ірадыёВатыканскае, дыкмадрыцкае пранамсе ў нейкіх 30% — практычнае, бо нягледзячы на падобнае ж шалёнае глуійэньне яго (як і Вызваленьня) ў 30—40% перадач мадрыц-кага радыё — чуваць. УЭўропе нашы ўсе яго слухаюць. Маем весткі з Зах. Беларусі (з Польшчы), што гэта адзіныя нашы перадачы, што чуваць. Сакрэт здаецца ў тым, што балыйавікі польскіх перадач з
78 Гл. рэдакцыйны артыкул: Новы беларускі голасу эфіры // Бацькаўшчына.
№3 (439)- 18 студзеня 1959. С. 1.
265
Янка ЗАПРУДНІК
Мадрыта зусім ня глушаць, а нашыя перадачы на мілімэтр суседзяць з польскімі. Таму бывае часамі так, што нашыя перадачы амаль у цэлай праграме праскакваюць чысьцюсенька (без глушэньня), глу-шэньне саскаківае на польскія перадачы — часамі на нашыя.
2-ое, што важнае, што перадачы нашы у Мадрыце не падлягаюць ніякай цэнзуры — і зьместам таму яны больш для нас важнейшыя, як „Вызваленьне“, зышоўшае цяпер на „Свабоду“, — не гаворачы ужо пра Ватпыканскае.
3 матэр’яльнага боку затое справа м. [мадрыдзкіх] перадачаў прадстаўляецца так, што калі яго не падтрымаюць нашы з Амэ-рыкі — змушаны будзем іх ліквідаваць.
Пры распачацці перадачаў, з Сурвілам.79 і Сянкевічам&° я дагава-рыўся — што забесьпечым ім мінімум існаваньня. Мушу зусім аб’ек-тыўна сьцьвердзіць, штохлопцыгэтыя выказалімаксімум ахвярнасьці, беззаганную дагэтуль паслухмянасьць у нацыянальнай дысцыпліне.
Умаіх жа плянах я разьмяркоўваў так:
і)Якможна й колькіможна даўжэй уласнымі сродкамі утрымаць гэтых 2х хлопцаў.
2)	Шукаць затым нейкай пабочнай помачы ці з боку Амэрыкан-цаў ці Ватыкану — і я перакананы, калі б мы нейкі час вытрымалі самі — то й тую б (з боку) помач з часам атрымалі б.
Мне удалося было дагаварыцца, што аднога супрацоўніка будуць утрымліваць нашыя беларусы зь Мюнхэну — у разьмеры 400 DM у месяц (гэта мінімум для існаваньня аднога па цяперашнім цэнам Мадрыта). Другога — нашыя з Амэрыкі юо дал. у месяц. Удалося было атрымаць згоду й ад нашых прыяцеляў Ам. на ухваленьне бюд-жэта гадавой помачы у разьмеры 4 тыс. дал. Вось жа здавалася усё шчасьліва разьвязана. На жаль, прыяцелі нашыя пазьней мне заявілі, што ўхвалу сваю на помач 4.000 яны анулявалі па няведамых мне прычынах, а нашыя зАмэрыкі свае забавязаньні на памогу юо д. ме-сячна не выпаўняюць. Адны сродкі пакуль што засталіся -мюнхэн-скія 400 DM. Той факт што беларусы N.Y. — адмаўляюцца пама-гаць — выклікае нэгатыўную рэакцыю і ў Мюнхэне. Зрэшты нашага аднога Мюнхэна сытуацыі зусім неразьвязывае.
79 Янка Сурвіла (1925—1997), у той час студэнт эканамічнага факультэту ў Мадрыдзе, працаўнік Беларускай рэдакцыі Гішпанскага радыё.
80 Віктар Сянкевіч (нар. 1926), у той час працаўнік Беларускай рэдакцыі Гішпанскага радыё.
266
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
Напісаў быў ліст Мерляку, каб прынамсі цейкі час выконвалі свае забавязаньні й выслалі ўсю залежнасьць па юод.у месяц, але ад Мер-ляка атрымаў такіліст, што запраўды й адказваць яму не падыма-ецца рука — коратка: ён мне заяўляе: грошы няма, а няма іх па маёй віне, бо я падкуражыў „царкоўнікаў“ сваімі да іх пануканьнямі — a царкоўнікі забіраюць усе сродкі эміграцыі нашай у ЗША.
3)Ён Мерляк — уважае што мадрыцкае радыё могуць утрымаць бел. у Эўропе — таму ён прынцыпова й катэгарычна будзе проці па-сылкі грошы для Мадрыта — ня менш дзівоснага атрымаў ліста ад УладыкіВ. [Васіля]. Ёнмне пішыць, што Урад БНР паставіў сабемэ-тай разбурыць БА.П.Ц — і дамагаецца майго шчырага прызнаньня, ці гэта па маёй ініцыятыве, ці толькі з маёй згодай.
Абодвум, безумоўна, адкажу й зьбіраюся адказаць, як ніколі яшчэ ім не пісаў — для Вас гэта успомніў, каб Вы добра сабе ўявілі, а разам з гэтым і зразумелі чаму зьвяртаюся у cnpaee М. Радыё да Вас імен-на, а не па лініі ураду афіцыяльна.
Да Вас зьвяртаюся, па-першае, як асобы, якая найлепі ўсьведамляе сабе працу радыё, a na-другое, як асобы, што бліска стаіцё da Dr. V. Т. [Тумаша] іАнтося [Адамовіча], і з гэтымі людзьмі мо дапаможыце мне часова уратаваць cnpaey М. Радыё. А далі — будзем глядзець.
Цяпер пераходжу да канкрэтнага:
і)	Угаварыце Dr. V. Т., каб ён згадзіўся падмаю гварантыю пазы-чыць 42?Даляраў, зь якіх папрашу Вас адразу ж (калі можна натп заўтра) выставіць чэкі на наступныя імя і пераслаць іх на наступ-ные адрэсы.
а)	Чэк на іоо Дал. (звычайны чэк) на імя прафэсара Victor ВUESCU. Avenida dos Estados Unidos. Lote368,7°D. Lisbonne, Portugal.
b)	3-ры чэкі na 100 дал. i адзін на 27 (можа для акругленьня на 30 дал.) як травэлс чэкі на імя J. Survilla і выслаць іх усе (гэтые 4-ры) на адрыс Сурвілы з разьлікам, што ён іх атрымае там да 12 ліпеня, a калі не зможа да гэтага часу атрымаць іх там, то тагды перашлі-це іх на мой адрыс.
Як гэтыя грошы будуць зьвернуты Dr. Тумашу паясьню у на-ступным лісьце, бо цяпер в. сьпішаюся ухапіць выслаць гэты ліст.
2)	Сп. Адамовічу перадайце, калі ласка, каб ён на паседжаньні ураду — зрабіў уплыў на рэшту сяброў, каб прыабяцаную суму дапа-могі, па юо д. для Мадрыта — высылалі, і выслалі усю задоўжа-насьць — бо начы мы змушаны будзем зачыніць там (у М. нашы пера-дачы). Зварот гэты мой да сп. Адамовіча перадайце як прыватны
267
Янка ЗАПРУДНІК зварот, бо афіцыяльна мусіў бы пісаць доўгі ліст — на што не маю, у зьвяску з так сьпешнасьцю справы — часу.
А прыватна не патрабую доўга і тлумачыць яму (А.) бо ён і бяз таго в. добра арыентуецца што да магчымасьці „тэй Эўропы“, пра якую пішыць Мерляк.
Ліст гэты можаце даць прачытаць Dr. V. Т. і cn. А.
Тымчасам бывайце, і паўторываю, што б там не было, пазычай-це грошы, якіх прашу, калі ня у V. Т. [Вітаўта Тумаша], то у каго хочаце, на поўнуюмаю адказнасьць і вышлійе іх гэтак жа без адклад-на, якпрашу.
Ваш М. Абрамчык
№28. Спыненьне грашовае дапамогі газэце „Бацькаўшчына“
Нью-Ёрк, 10.УІІ.59
Дарагі Спадар Прэзыдэнт!
Учора зусім неспадзявана пазваніў да мяне Макар8'. Увечары я меў зь ім сустрэчу. Гутарка была пра „Б-ну“ [газэту „Бацькаўшчы-на“]. Справа выглядае вельмі блага, і трэба рыхтавацца да таго, што далей выданьне давядзецца цягнуць сваімі сіламі. Ня ведаю, ці папераджаў ён Вас аб гэтым. Як выглядае, мы апынуліся ў фазе па-літыкі, дзе стаўка ставіцца на „старэйшага брата“ коштам усіх іншых. Вельмі сумна, на жаль — рэальна. Я пра гэта нікому нічога, бо мае быць афіцыйнае паведамленьне (магчыма, якраз якВы будзеце ў Мюнхэне на канфэрэнцыі). М. казаў, што змагаўся, як мог. У паня-дзелак-аўторак (13—14) пытаньне мае канчальна разьвязацца (па-водлеМ., 5% шансаў на пазытыўную разьвязку).
Вы, бадай, ад сябе напішаце ўжо ў Мюнхэн, каб там не рабілі ніякіхліійніх выдаткаў ды рыхтаваліся хіба да пераходу на месячнік.
Фундацыя Крэчэўскага аформленая (як я ўжо Вам пісаў крыху). Пераказ [грошай] яшчэ ня зроблены, але гэта, хіба, вонках усякае заг-розы.
Зычу Вам усяго найлепшага!
3 глыбокай пашанай
Я. Запруднік
81	Макар, амэрыканскі ўрадавы службовец.
268
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
№29. Грошы на дапамогу беларускім радыёперадачам з Мадрыду
Нью-Ёрк, 14.УП.59
Дарагі Спадар Прэзыдэнт!
[...] Учора бачыўся з Тумашам. Сяньня ў абед еду па фармуляры для двух подпісаў, а ўвечары йзноў буду бачыцца з Тумашам. Такім чынам, толькі заўтра здолею выслаць Вам прошаную суму.
Адамовіч казаў, што Кажан меўся штосьці высылаць на мадры-дзкае радыё. Гэтымі днямі буду бачыцца зь Мерляком, дык пастара-юся давесьціяму аб важнасьці ўтрыманьня гэтае пазыцыі.
Зычу ўсім вам найлепшага здароўя!
3 глыбокай пашанай
Я. Запруднік
№30. Дапамога Абрамчыкаваму пляменьніку, Колі Абрамчыку, пры пераезьдзе з Францыі ў Нью-Ёрк
25.VIl.59. Munchen
Дарагі Янка,
маю да Вас чыста прыватную справу.
21-га жніўня мой пляменьнік Коля выежджае ў Амэрыку на ста-ла з сваёй сям’ёй (жонкай і дачкой 5месяц.)
3 Havr’a ён выежджае 21-га параплавам Unaited State, у N. Y. будзе дзесь каля 26 жніўня.
Ён прасіў мяне, кабяму прыблізна к дню прыезду знайсьці дзесь на Брукліне кватэру — зразумела памагчымасьці найтаньнейшую, вось кшталтам нешта якмелі на ЗегззіАйеДанюлюкі [Данілюкі].
3 свайго боку прасіў бы Вас дапамагчы яму знайсьці пазычку гра-шыма, пакуль ён знойдзе працу. За пазычку яму я паручаюся поўнась-цю, бо, як ведаеце, гэта салідны і добры хлопец. Было бы добра каб яго нехта спаткаў у порце.
Baut М. Абрамчык
P.S.
Зь Мюнхэна я вярнуся у Парыж 5-га жніўня. Ваш ліст у справе мовы чытаў — будземрадзіцца з Адамовічам.
269
Янка ЗАПРУДНІК
№31. Пераезд Абрамчыкавага пляменьніка з Францыі ў Нью-Ёрк. Пытаньне фінансавай дапамогі газэце „Бацькаўшчына“ ды беларускім радыёперадачам з Мадрыду
Villepinte 22. VIII.59
ДарагіЯнка,
20 г. м. выехаў у Амэрыку мой пляменьнік Коля — параплавам „United State“, гэтым жа параплавам будзе ехаць і сп. Адамовіч. Па-раплаў прыбудзе ў N. Y. дзесь у панядзелак вечарам ці аўторак. Спа-дзяюся, што нехта яго (плямяньніка майго) спаткае, а Вы пакуль ён знойдзе працу — яму дапамажыце заапекавацца.
Прашу напісаць мне як там стаяць справы у Мартына-Макара? Як Вас канчальна паінфармавалі аб„Бац.“?
Ці атрымалі Вы матэр’ялы ад мяне (з жыцьцёпісам Янкі [Сурві-лы] іГэнрыка*2) адносна мадрыцкага радыё — ці перадаліВы іх і што Вам на гэта сказалі?
Тут у справе „Бац.“маўчаць. Ідзе быццам пастарому? He пады-маў гэтага пытаньня іябудучы апошні раз у Мюнхэне (сьведама да прыезду сюды Макара.).
3 мадрыцкім радыё — блага. На аднэй помачы, што даюць нашы мюнхэнаўцы 400DM, перадачаў нашыхмы не ўтрымаем. Калі не зда-будзем 300 даляраў на месяц — то перадачы змушаны будзем зьліквідаваць. Будзе гэта е. шкода, бо столькі дабіваліся, да тога пе-радачы мадрыцкіе ю раз больш вартыя для нас, як гэта наша „Сва-бода“ — якая зусім зыходзіць на „псы“.
Дзе цяпер „стаіце“ з фундацыяй Крэчэўскага?
Будзьце ласкавы мяне аб усім гэтым паінфармаваць.
Ваш М. Абрамчык P.S.
Фатаграфію сваю Альгэрд, у рэванш Вашым дочкам, хутка прышле.
Прывітаньне жонцы ад усіх нас.
82	Мікола Абрамчык памылкова напісаў „Гэнрык“, маючы на ўвазе Віктара Сянкевіча.
270
Маё ліставаньне зь Міколам. Абрамчыкам
№32. Фінансавы крызіс зь беларускімі радыёперадачамі з Мадрыду
Villepinte, 08.09.1959
ДарагіЯнка,
Надовячы Сенькевіч праяжджаючы з Мадрыту ў Лёндан затры-маўся быў у мяне і мы на нова перадыскутавалі сытуацыю нашых перадачаў у Мадрыце, якую я перад тыдням да таго таксама грун-тоўна перадыскутаваў з сп. Сурвілам, які гасьціў тут 5 дзён у зьвяз-ку з сваім шлюбам (ён ажаніўся з дачкой Шыманца Івонкай83).
Сурвіла з жонкай вярнуліся ў Мадрыт, а Сенькевіч вярнуўся у Лёндан.
Як вам вядома сытуацыя фінансавая там такая, што дагэтуль рэгулярна і в. акуратна пасылаецца ім 400 DM зь Мюнхэну (штоме-сячна), а дакляраванай сумы зь Ньюёрку (юо дал месячна) яны перас-талі атрымліваць ад траўня месяца (за травень імі атрымана 50 дал.)
Дагэтуль я увесь час настоіваў, каб яны трымаліся там за ўся-лякую цану, і таму 350 дал. пазычалася пры маім пасярэдніцтве (як вам ведама), каб яны маглі сплаціць доўг за машыны. Абяцаў ім так-сама ужываць усіх сілаў і гэтым самым абнадзеіваў, што Амэрыка наша урэгулюе ім сваю задоўжанасьць (згодна забавязаньня пасы-лаць па юо д. месячна) ці нат што зь Нью-Ерку ім вернуць задоўжа-насьць ад паловы мая і далей будуць пасылацьрэгулярна.
На гэткіх умовахяны былі пагадзіліся прадоўжываць працу, хоць умовы гэтыя запраўды больш, чым скромпые, каб не сказаць мізэр-ные. (400 н. м. гэта роўна на аплату толькі абодвум кватэр (я гэта праверыў, бо кватэрыу Мадрыце шалёна дорагія дляновашукаючых, асабліва чужынцам), a 100 даляраў мела б ім быць для 2х на пражыць-це. Гэта безумоўна мізэрна.
Ярабіў на іх ціск заставацца таму, што мадрыцкае радыё зьяў-ляецца для нас запраўды нашым „органам“ (органам БНРнічым не аб-межаваным) і дзякуючы разуменьню і патрыятызму абодвух гэтых хлапцоў — яны там заставаліся.
Цяпер жа мы прыходзім да скрайняга мамэнту, дзе у бліжэйшых 2х тыднях справа м. радыё мусіць канчальна вырашыцца — або яго утрымаем, або закрываем.
83 Пазьнейшая старшыня Рады БНР Івонка Сурвіла.
271
Янка ЗАПРУДНІК
Утрымаем, калі Нью-Ёрк прынамсі выпаўніць свае заабавязаньні (верне задоўжанась і далей будзе рэгулярна пасылаць па юо д. м.).
Закрываем, калі Нью-Ёрк адмовіцца (як гэта было дэ факто да-гэтуль) ад свае Мадрыту помачы.
Дакладней гутарачы „не закрываем“, а разваліваем гэту справу у такі спосаб, што Сенькевіч з Мадрыту^ ня вернецца, бо ня будзе мець за што там жыць, таму застаецца і уладжваецца на стала у Англіі, дзеяго жонка.
Сурвіла, якому цяпер пакінуў на пражыцьцё на 2-ва тыдні макс-імум Сенькевіч сваіх грошы, пазычаных у свае жонкі з Англіі, — так-сама кідае Мадрыт і пераежджае на правінцыю (у Гішпаніі), дзе яму суляць працу у нейкай эканамічна статыстычнай установе.
Вы можмце задаць мне пытаньне, чаму аб гэтым пішу Вам, а не адрэсуюся да нашага ураду? Вось жа найперш: да ураду пісаў у гэ-тай справе 2-ва разы. На першы ліст меў адказ ад сп. Мерляка, дзе ён мне адказаў — проста, што няма грошы. На другіліст, высланы праз майго пляменьніка Колю — я шчэ не атрымаў адказу, a cnpaea, як бачыце, болый, чым пякуча, патрабуе ратаваць нашы там пера-дачы.
Да Вас таму зьвяртаюся дадаткова як чалавека, якому найлепей зразумелы ўмовы працыўрадыё (найлепш зразумееце, што праца 2х асоб над праграмай 15 хв. штодзенна ужо вымагае ахвярнасьці ад гэ-тыхлюдзей, на места якіху нашых умовахмы ня знойдзем нікога, каб іх замяніць, a na-другое, Вам таксама, як пазьней выехаўшаму з Эў-ропы, больш зразумела, што на юо ам. дал. жыць у Эўропе, гэта не заработкі — а мізэрнае існаваньне).
Дзеля гэтага вось і зьвяртаюся яшчэ і да Вас дадаткова з просьбай зрэфэраваць гэту справу нашаму Сакратарыяту — ура-ду — пераканаць іх зрабіць высілкі каб усё ж такі зьбіраць і пасылаць гэтых мізэрных хоць 1 оо дал. Рэгулярна, пакуль мо з часам ня зной-дзецца якісь іншы выхад, і каб не дапусырць да так скандальнага пра-валу безцэнзурных нашых штодзенных перадачаў, якія слухаюцца ў Беларусі і чуюцца у 80—90% прынамсі летй, чым гэтае, здэгэнэрава-нае, „Свабода“.
Ваш
М. Абрамчык
84	Трэба чытаць: „да Мадрыду“, або „ў Мадрыд“.
272
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
P.S.
Сьцісла асабіста для Вас і др. Вітаўта [Тумаша].
Пішучы Вам ліст гэты — я меў на ўвеце, каб яго маглі даць пра-чытаць і сябрам нашага ураду, таму не падымаў у ім пытанычя, аб якім будзерэч вось тут.
Вось жа даражэнькія, як бачыце, сытуацыя такая, што калі за дзён 8—ю (ад сяньняшняй даты) Сурвіла не атрымае тэй задоўжа-насьці зь Нью-Ёрку (350 дал.) ён пакідае Мадрыт — а Сенькевіч не вяртае зь Лёндану (бо ў разьліку на гэтую задоўжанасьць яны жылі там у крэдыт, і калі яго там не сплацяць, не дадуць ім на павер пра-дуктаў).
Я даў слова Сурвілу і Сенькевічу, што гэту задоўжанасьць 350 д. яны атрымаюць за нейкі тыдзень (што я спаганю з Нью-Ёрку).
3 такой умовай Сурвіла цяпер чакае гэтых грошы, а Сенькевіч, атрымаўшы адмяне такое запэўненьне — будзе таксама вяртацца зь Лёндану у Мадрыт негдзе за тыдзень часу.
Няма таму інакшага выхаду, як узяць яшчэ з нашага зялезнага рэзэрву 350 дал. і зараз жа выслаць чэкам на Сурвілу па наступнаму адрысу:
Janka Survilla (не llo, a Ila; як выраней пісалі памылкова)
Santa Cruz de Mercenado 4/6-A
Madryd
Між намі будзем рахаваць гэта як пазыку нашаму ураду — і бу-дзем старацца, каб яе калісь вярнуць, але калі не удасца — то гэта не разходзіцца з мэтай нашага зялезнага фонду — бо запраўды мадрыц-кія перадачы мы ліквідаваць ня можам — мусім іх утрымаць за ўся-лякую цану.
Далей націсьніце з Dr. Вітаўтам, каб нашыя тараканы усё ж такі зьбіралі і пасылалі далей рэгулярна прынамсі гэтых даклярава-ныхюо д. месячна ірэгулярна.
Сардэчныя прывітаньні вам абаім.
Batu М. Абрамчык
273
Янка ЗАПРУДНІК
№33. Хрушчоў у Нью-Ёрку. Грошы ў Мадрыд. Фундацыя Крэчэўскага
Нью-Ёрк, 23.ІХ.59
Дарагі Спадар Прэзыдэнт!
Ад часу, як у Амэрыку прыехаў Хрушчоў, працаваць даводзіцца па 12—15 гадзінаў штодня, уключна з сыботамі й нядзелямі. Штодня мушу высылаць у Мюнхэн па два рэпартажы і дзеля гэтага вельмі мала часумеў на іншыя справы.
Сяньня выслаў у Мадрыд прошанае Вамі. Кораценька паведамляю аб гэтымЯ. Сурвілу.
Сурвілаву справаздачу, што Вы мне прыслалі, я адразу ж перадаў па назначэньню. Нядаўна бачыўся з М-а [Макара] сябрам (вышэй-шы), і ён казаў мне, што з „Крэчэўскім“ усё будзе зроблена, якмерка-валася. [...]
Даўжэй напішу, калі можна будзе крыху адсапціся ад навалы працы.
Зычу Вам усяго найлепшага. Вітаньні цэлай сям’і.
3 глыбокай пашанай.
Я. Запруднік
№34. Памерла маці Антона Адамовіча. Вітаўт Кіпель уладзіўся на працу ў Нью-Ёрскай ггублічнай бібліятэцы, Васіль Шчэцька — у бібліятэцы Калюмбійскага ўнівэрсытэту
Нью-Ёрк, 20Х.59
Дарагі Спадар Прэзыдэнт!
Пішу вельмі кораценька, бо сьпяшаюся.
Пазаўчора памерла маці Адамовіча. Сяньня ўвечары а. Чар-няўскі адслужыць паніхіду, заўтра паховіны. Памерла нябожчыца раптоўна, бяз болю, так, як паміраюць людзі, што пражылі сваё жыцьцё.
На мінулым тыдні меў ліст ад М. [Макара]. Пісаў, што справа пераказу [грошай на Фундацыю Пётры Крэчэўскага] ў дарозе і скора будзе аформлена.
У мяне нічога асаблівага. Рыхтую цяпер №4 „Беларускае Мо-ладзі“.
274
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
Малады Кіпель уладзіўся на сталую працу ў Славянскім аддзеле Публічнае Бібліятэкі і робіць там вельмі карысную справу. Ен жа ўладзіў Шчэцьку ў бібліятэцы Калюмбійскага ўнівэрсытэту, дзе Шчэцька будзе весьці сэкцыю савецкіх пэрыядычных выданьняў.
Зычу Вам усяго найлепшага!
Ваш
Янка 3.
№35. Праект адзначэньня 40-х угодкаў Слуцкага паўстаньня. Кружэлка зь беларускімі песьнямі
Нью-Ёрк, 26Х.59
Дарагі Спадар Прэзыдэнт!
Гэтымі днямі ў нас тут насьпеў адзін праект адзначэньня ўгод-каў Слуцкага паўстаньня.Хачу падзяліцца з Вамі гэтай ідэяй.
Год адлістапада 1959 далістапада i960 трэба было б абвесьціць „Годам Слуцкага Паўстаньня“, каб гэтым падрыхтаваць належнае сьвяткаваньне 40-х угодкаў падзеі. На працягу гэтага году трэба было б правесьці збор грошай на выданьне адмысловага альманаху, у які ўвайшло б усё, што зьвязана із Слуцкім паўстаньнем. А матар’-ялу можна назьбіраць вельмі шмат і вельмі цікавага (можна было б нат зьвярнуцца да нашых паэтаў і кампазытараў з прапановай на-пісаць колькі песьняў на тэму гэтага геройскага чыну). Збор грошай праводзіўся б у форме продажу юбілейныхмарак. Акцыю гэтага збо-ру магла б узяцца праводзіць моладзь [...]. Зроблена гэта было б такім чынам, што галоўнае кіраўніцтва ЗБМА [Згуртаваньня беларускай моладзіАмэрыкі] зьвярнулася б у галоўную кватэру беларускіх камба-тантаў з мэмарыялам і прасіла б абвесьціць на сьвяткаваньні 39-х угодкаў „Год Слуцкага Паўстаньня“. Генэрал Кушаль, які будзе чытаць рэфэрат на Слуцкай акадэміі, мэмарыял гэты прачытаў бы ўголас, і аклямацыя магла б стацца свайго роду афіцыйным грамадзкім заць-верджаньнем. Усё гэта можна было б пасьля праз „Б-ну“ абвесьціць цэлай эміграцыі й заклікаць беларускае грамадзтва да збору грошай. Такім чынам, да 40-х угодкаў Паўстаньнямы маглі б мець прыгожае выданьне з дакумэнтацыяй вялікае падзеі нашае гісторыі.
Я гутарыў на гэтую тэму з рознымі людзьмі, і праект гэты знай-шоў у іх поўнае падтрыманьне. Мяне цікавіць Ваш пагляд на гэта.
275
Янка ЗАПРУДНІК
Нядаўна ў Нью-Ёрку, у выдавецтве „Монітор“, выйшла кружэл-каз 16 беларускімі песьнямі, найгранымі на йстужку ў Менску й пры-везенымі сюды аднэй камэрцыйнай фірмай. У агульным калекцыя песьняў добрая. Выданьне кружэлкі прыгожа аформленае. Фірма „Мс>-нітор“ зьвярнулася да нас з просьбай аб інфармацыі пра Беларусь, і тое, што зьмешчанае на кардоннай капэрце, у якой юоо ійтукра-зыйдуцца на сьвеце, адпавядае аб’ектыўнай праўдзе. Правільна так-сама пададзеная транскрыпцыя беларускіх прозьвішчаў і назоваў песьняў. Калі гэтая кружэлка знойдзе свайго пакупніка, буду праба-ваць тады намовіць „Монітор“ выдаць лювэнскія песьні гэткім жа спосабам.
Др. Вярбіцк^, які сёлета меўся ехаць у складзе ўрадавае амэры-канскае дэлегацыі наведаць СССР, нікуды ня езьдзіў, бо цэлае пада-рожжа адкладзенае да наступнага году.
Сям’я маецца добра. Дзяўчаты чакаюць наАлікаву здымку. Зы-чым усім вам усяго найлепшага!
3 глыбокай пашанай
Янка 3.
№36. Урад БНР адмовіўся падтрымваць грашыма беларускія радыёперадачы з Мадрыду. Пошукі выйсьця
Villepinte, 28Х.59
Дарагі Янка,
Атрымаў толькі што Ваш ліст (праект аб 40 г. Сл. паўст. [40-я ўгодкі Слуцкага паўстаньня]) (перад тыднем меў паведам. аб сьмерці маткі Адамовіча).
Што да праекту — безумоўна ідэя добрая і я вітаю. Але ў данны мамэчт у мяне больш актуальнейшая справа — што набірае в. не-прыемнага абароту, каб не сказаць магчымага скандальнага канца. Гэта справа нашых перадачаў у Мадрыце.
Вас калісь прасіў умешацца і узьдзейнічываць у справе фінансавай сталай дапамогі з Амэрыкі — аб гэтым ні ўводным лісьце Вы нічога не згадываеце.
85	Маецца на ўвазе Аўген Вярбіцкі (1922—1986), беларускі навуковец, гра-мадзкі й палітычны дзеяч.
276
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
Затое атрыманы на днях ліст ад Кажана — што урад БНР ад-маўляецца ад прынятых, калісь, на сябе абавязкаў пасылаць туды (у Мадрыд) юо д. месячна і аб гэтым паведамілі Сурвілу.
Сытуацыя укладаецца таму так што 2—3ХІ — мусілі б спыніць перадачы, бо Сурвіла і Сенькевіч пастаўлены ў такія ўмовы, што не заплацяць за кватэры (а кожны плаціць па 50 дал. у месяц) іх выкідаюць з кватэр, не гаворачы ўжо аб тым, што людзі немаюцьз чаго жыць.
Я манюся таму безпасярэдне ад свайго імя зьвярнуцца з адозвай да усіх беларускіх асяродкаў, бо то запраўды скандальна, калі чыта-еш, што на цантральнае атапленьне дому-царквы на заклік а. Да-нілюка сабралі за адзінраз з прысутных на сходцы 750 дал., калі куп-ляе адна нью-браўсінская [нью-брансўікаўская] калёнія могілкі за 14.000 дал. — царква у Клівэн [Кліўлэндзе] зьбірае на ўтрыманьне свайго сьвятара 500 д. у месяц — на радыёперадачы у Мадрыце (дум-ку аб якім Вы маю ведаеце) ня могуць з цэлайАмэрыкі пасылаць рэгу-лярна месячна прынамсе 150 д.
Закрываць гэтыя перадачы гэта запраўды крымінальны учынакз нашага боку. Гэта запраўды найбольшым сукцэсам было б бальшавікоў.
Я напісаў Сурвілу каб неяк яшчэ затрымаўся — і пісаў яму, што я яшчэ запазычаю праз Вас 200 дал. — на тымчасовае яго ўтрымань-не зь Сенькевічам.
Прашу таму Вас безадкло [безадкладна 1 выслайь Сурвілу на яго новы адрас
Santa Cruz de Mercenado 4/6 A., Madrid
200 даляраў — з тыхсама фондаў, што высылаліяму дагэтуль — Прывітаньне сямейцы.
М. Абарамчык
№37. Пра недастатковую паінфармаванасьць аб беларускіх радыёперадачах з Мадрыду. Фундацыя Крэчэўскага. Сьведчаньні перад сэнацкай камісіяй у Вашынгтоне.
Сьмерць д-ра Аляксандра Орсы
Нью-Ёрк, 10.XI.59
Вельмі Паважаны Спадар Прэзыдэнт!
На тэму беларускіх радыяперадачаў з Мадрыду я гаварыў тут шмат і шмат з кім. Важнасьць гэтае пляцоўкія поўнасьцяй разумею і ведаю таксама, якія вялікія цяжкасьці нашыя хлопцы мусяць пера-
277
Янка ЗАПРУДНІК
адольваць, каб гэтыя перадачы весьці. Калі гутару тут на гэтую тэму зь сябрамі Рады [БНР], кажны згаджаецца з маімі паглядамі. Есьць, аднак, адна вялікая цяжкасьць, што вельмі перашкаджае доб-раму наладжаньню справы (я ўжо не гавару пра нястачу грошай у касе БНР). Цяжкасьць гэтая — гэта тое, што ніхто ня ведае нічога дакладнейшага пра самыя перадачы. 3 гутарак я вычуў, што ў лю-дзей трэба усяліць веру ў справу й тады дамагацца ад іх фінансава-га падтрыманьня яе. Тымчасам гэтая свайго роду „рэкляма“ мад-рыдзкім перадачам была дасюль поўнасьцяй занядбаная. У„Бацькаў-шчыне“, прыкладам, апрача весткі, што перадачы пачаліся, за адзі-наццаць месяцаў не зьявілася ніводнага слова. Ведама, што Янку й Віцю цяжка даводзіцца. Аднак, калі яны ўкладаюць высілак у на-пісаньне скрыпту (якога, дарэчы, нельга перадаць праз радыё„Свабо-да“), дыкужо не павінна быць цяжка копію гэтага скрыпту паслаць у „Бацькаўшчыну“ для інфармацыі грамадзтва, ад якога лягчэй тады дастаць дапамогу.Я, прыкладам, часта напісаны длярадыё скрыпт перарабляю на артыкулу „Б-ну“. Нашыму Мадрыдзе ня трэба пера-рабляць ці дапаўняць: яны маюць поўную свабоду бараніць справу незалежнасьці Беларусі, і вельмі важна, каб эміграцыйнае грамадзт-ва пра гэта ведала.Я, барані Божа, не апраўдваю становішча, заня-тага Сакратарыятам БНР, але адчуваю адначасна, што мае аргу-мэнты не нагэтулькі важкія, наколькі яны маглі б быць, калі б спра-ва прапаганды мадрыдзкіхрадыяперадачаў была належна пастаўле-ная. Той факт, што на ацяпленьне ці пабудову царкеы зьбіраюць па-важныя сумы, не ратуе сытуацыі, бо звычайна людзі даюць на тое, што яны ўважаюць за найбольш неабходнае. А ёсьць і гэткія, якія даюць на царкоўныя справы, а ні цэнта не дадуць на палітычныя. Мадрыдзкія радыяперадачы маглі б быць падтрымваньья ня толькі з касы БНР, часткова іхможна было б пакрываць з адмыслова створа-нага фонду (прынамся я так думаю), але тады трэба было б больш разрэклямаваць зьмест радыяперадачаў. Я ня маю беспасярэдняга ўплыву на пастановы Сакратарыяту БНР, але й надалей буду падт-рымваць наладжаньне сталай дапамогі тае вялікае й самаахвярнае працы, якую вядуць у Мадрыдзе Сянкевіч і Сурвіла. Прошаная Вамі сума высланая.
Зычу Вам усяго найлепшага й застаюся з глыбокай пашанай
ВашЯ. Запруднік
278
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
п.с.
Затрымаўся крыху з адказам на Ваш ліст, бо хацеў скантакта-вацца з М. [Макарам], якога пару тыдняў ня было на месцы. Учора гаварыў зь ш. Казаў ён, што з „Крэч.“[Фундацыяй Крэчэўскага] усё добра, справа ў прынцыпе разьвязаная й чакае на апошнюю фармаль-насьць. [...]
Учора др. Тумаш, Шукелайць і Мярляк езьдзілі ў Вашынгтон сьведчыць перад сэнацкай камісіяй у справе народагубства на Бела-русі. Брашура зь іхнымі сьведчаньнямі выйдзе неўзабаве.
2-га лістапада памёр ад атаку сэрца dp. A. Oped*. Паховіны былі вельмі ўрачыстыя на беларускім могільніку каля Саўт-Рывэру.
Я зьбіраюся брацца за пісаньне нарысу гісторыі Беларусі. Пішу Вам пра гэта, бо да Вас могуць дайсьці скаргі, што я адыйшоў ад гра-мадзкае працы.
Калі ўважаеце патрэбным, вышліце ў Мадрыд копію майго ліста.
№38. Архіў БНР немагчыма цалкам перавезьці ў Амэрыку.
Утварылася каардынацыйная камісія Парыскага Блёку й Амэрыканскага Камітэту. Скандал з Уладзімерам Гіцкім (Дудзіцкім)
Paris, 2.I.1960
В. Паважаны сп. Запруднік,
Абодвые Вашылісты (праз Цьвірку і дома) атрымаў, дзякую. Ва-шую просьбу пастараюся часткова выканаць, але ня так, як гэта Вы сабе ўяўляеце: каб узяў частку архіву з сабой. Справа гэта досыць скамплікована. Архіў з сябе прадстаўляе цэласьць, а выбраць, што Вам патрэбна, гэта не абы якая праца.Да пэўнай меры гэта цэлая студыя. Як прыеду пагутарым, спадзяюся, што ў пэўнай меры зма-гу Вам дапамагчы. Арыгіналаў Вам некулькі прывязу, каб Вашые пра-фэсары акцэптавалі Вашу тэзу, а далей умовімся. Бяда ў тым, што наразе не магу, у такім стане, перавесьці у Амэрыку усё.
Я вылету ўАмэрыку дзесь каля 16-га, а мо нат і 20 лютага. Зат-рымаўся з тае прычыны штоАм. камітэт згадзіўся на наш праект (праект Пар. блоку) у выніку чаго творыцца каардынацыйная камі-
86	Аляксандар Орса (1896—1959), колішні дырэктар Беларускай гімназіі імя Янкі Купалы ў Заходняй Нямеччыне, кулыурны й палітычны дзеяч.
279
Янка ЗАПРУДНІК
сія кантакту з з-х прадстаўнікоў Лігі і 3-хАмэр. камітэту. АдЛігі (П. б.) выбраны я, Цынцадзе87 і Кантэмір™, а ад амэрыканцаў: Дрэ-гэр, Фрыдрэксэн і Mac?9. Першае паседжаньне гэтага новага органу вызначана на 12 лютага. Орган гэты мае каардынаваць і накіроўваць працу супольнага змаганьня з бальшавізмам. Няведама як пойдзе гэта усё, але спрабаваць „варта грэху“. Зразумела калі каардына-ваньне і у гэтай камісіі пойдзе так, якАм. К-т „каардынуе“ з намі справу з Гіцкім, учапіўшыся за яго полы, то тагды пойдзе ўсё тэй дарогай як пайшоў Левіцкі.
У справе Гіцкага я пісаў дакладней (учора) сп. Адамовічу. Агулам жа „Мюнхэн“ спасылаецца, што вырашаць будзе N. York, дапускаю што N.Y. будзе спасылацца на Мюнхэн. Але як бы яны не круцілі, я тут катэгарычна ірашуча заявіў убраць гэтага авантурнікаЗ0 і ўсё. Калі яны яго не убяруць, зразумела нага мая ня зможа пераступіць у далейшым парогу Am. К-ту, a то незмаёй, якВам ведама, віны. Трэ-ба, каб нашы у N.Y. таксама гэта заявілі у вас — амэрыканцам. Таг-ды яны ня будуць круціць, адны на другіх спасылацца.Апошні тэрмін, калі яны маюць вымавіць Гіцкаму — iQ-га лютага.
Да Мюнхэну я еду ю-га лютага. Добра будзе, як тто да гэтага часу мне чыркніце пару словаў, які поступ і што мяркуюць рабіць з Гіцкім у eac у N.Y. амэрыканцы.
Тымчасам бывайце здаровенькі.
Прывітаньні ўсей сямейцы —
Ваш М. Абрамчык Р. S.
Буду Вам в. удзячны, калі Вы зможыце мне дастаць і прыслаць эк-зэмпляр расейскай газэты „РусскаяЖйзнь“№4420, за 1949 г. абякой была мова ў „Бацькаўшчыне“ №5. Гэта мне вельмі прыдасца к пасе-джаньню з Амэрыканцамі на якое еду ю лютпага.
87 Цынцадзэ (N. К. Tsinsadze), грузінскі палітык, меншавік, удзельнік рэва-люцыі 1917 г., лідэр грузінскіх незалежнікаў у эміграцыі, актыўны дзеяч Парыскага блёку.
88 Кантэмір, прадстаўнік туркестанскага палітычнага цэнтру.
89 Дрэгэр, Фрыдрэксэн і Мэсі, усе трох — на кіроўных пазыцыях уАмэры-канскім камітэце вызваленьня.
90 Уладзімер Гіцкі (Дудзіцкі) некалькі разоў у нецьвярозым стане аскандаль-ваўся ў публічных месцах.
280
Mae ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
№39. Грашовы разьлік з Аляксандрам Лашуком. Авантура Ўладзімера Гіцкага.
Просьба аб дакумэнтах з архіву Рады БНР
Нью-Ёрк, 22.I.1960
Дарагі Спадар Прэзыдэнт!
Даведаўся ад дзядзькіАнтося [Адамовіча], што сяньняВы выяж-джаеце ў Мюнхэн. У сувязі з тым, што Вы цяпер там, хацеў бы пап-расіць Вас даведацца, як стаіць справа з разьлікам з Лашуком4'. Шырэй пра гэта Вас можа паінфармаваць Цьвірка, якому я пару разоў пісаў пра гэта. Тут коратка: у 1952 годзе (калі не памыляюся) на просьбу Барыса [Рагулі]Лашук зрабіў перапіс беларускае эмігра-цыі ў Ангельшчыне. Гэта яму каштавала колькідзесят фунтаў собскімі грашыма, якіх ён да гэтага часу не атрымаў назад. Здары-лася гэта, здаецца, па тэй прычыне, што выдатак гэты ня быў сва-ечасова ўстаўлены ў бюджэт. Факт, аднак, застаецца, што Лашу-ку вінаваты грошы. Дасюль ён ніяк ня мог спагнаць іх. Ен пагражае цяпер усю гэтую справу перадаць у сяброўскі суд Рады [BHP], калі яна ня будзе заладжана пазытыўна. Цьвірка якраз меў дачыненьні зЛашу-ком у 1952 годзе і дзеля гэтага яму павінны быць ведамыя ўсе дэталі справы. Я ўважаю, што (калі нельга аднекуль інакш) доўг павінен быў бы быць сплачаны з фонду „Б-ны“[выдавецтва „Бацькаўшчыны“].
Мне вядома, што ў справе Гіцкага пісаў палітычнаму аддзелу таксама Бурбель мэмарыял, заяўляючы, што штучныя перашкоды, твораныя Гіцкім, разбурылі супрацоўніцтва радыё „Свабода“ з усімі актуальнымі й патэнцыяльнымі аўтарамі скрыптаў у Амэрыцы. Заява гэтая набірае тым болыйага значэньня, штоМюнхэн увесь час дамагаецца больш матар’ялаў адсюль — што, аднак, няможа быць зроблена, бо людзі ня хочуць супрацоўнічаць з рэдакцыяй, на чале якое стаіць закончаны авантурыст у сэньсе палітычным імаральным.
Я запісаўся на дактарат на Ньюёркаўскім ўнівэрсытэце. Кан-чальнага адказу што да прыняцьця яшчэ ня маю, але спадзяюся мець яго на наступным тыдні. Спадзяюся таксама, штомой будучы пра-фэсар-дараднік згодзіцца на тэму „Беларусь у часе Першае сусьвет-
91 Аляксандар Лашук (1909—1997), беларускі грамадзкі дзеяч, жыўу Лён-дане, доўгагадовы старшыня сэктару Рады БНР у Вялікабрытаніі, вёў кар-татэку беларускіз эмігрантаў на Захадзе, займаўся кальпартажам беларус-кай прэсы.
281
Янка ЗАПРУДНІК
нае вайны“ (1914—1921). Як бачыце, у гэтыя рамкі ўваходзіць такса-ма пэрыяд тварэньня БНР, і ўжо цяпер мушу думаць пра дакумэнта-ваньне сваіх тэзаў. Для мяне пытаньне матар’ялаў — вельмі важная справа. Сёе-тоё, пэўна ж, я буду мець тут у Нью-Ёрку, але ці ня мог быя выкарыстаць што-небудзь з Вашых архіўных матар’ялаў, і калі так, дык ці не маглі б Вы прывезьці з сабой самае галоўнае. Узяць гэта Вы маглі б, магчыма, у асабісты багаж (той, што трымаецца пры сабе). Дакумэнты гэтыя можна было б і пакінуць тут на пераха-ваньне, бо як-ніяк тут хіба ж бясьпечней, чымся ў Вільпінт92.
Зычу Вам усяго найлепшага!
3 глыбокай пашанай
ВашЯ. Запруднік
№40. Намер рабіць дактарат з гісторыі.
Просьба аб дакумэнтах з архіву Рады БНР
Нью-Ёрк, 26.I.1960
Дарагі Спадар Прэзыдэнт!
Учора быў у д-ра Ліхтэна. Магчыма, буду браць ягоны курс, што ён выкладае на Ньюёрскім унівэрсытэце. Прабую таксама пры яго-най дапамозе знайсьці дзе-небудзь стыпэндыю, безь якое мне давя-дзецца вельмі цяжка. Гаварыў яму, што спадзяюся атрымаць ад Вас колькі арыгінальных дакумэнтаў длясвае дысэртацыі. Ён кажа, што гэта вельмі важна, бо без арыгінальных дакумэнтаў будзе цяжка дабіцца згоды прафэсара прыняць маю тэму „Беларусь у часе Першай сусьветнай вайны (1914—1921)“. Дый нат незалежна адгэтага, трэ-ба было б нам апублікаваць тую каштоўную гістарычную спадчыну, якую Вы перахоўваеце. Таму я яшчэ раз зварачаюся да Вас з гарачай просьбай прывезьці з сабой усё, што можна. Калі б у Вас набіралася багажу больш, чымся гэтпа можна браць на рахунак білету, дык кош-ты перавозкі вярнуліся б Вам, бо гэта ж неабходная справа. Можна было б таксама, арыгіналы пакідаючы ў Францыі, прывезьці сюды фатакопіі, але ня думаю, каб у Вас на гэта знайшлося часу. Я буду спадзявацца на Вас і, калі ў міжчасе давядзецца гутарыць з прафэса-
92 Прывезеныя мне Міколам Абрамчыкам дакумэнты былі апублікаваныя: Запруднік, Я. Да загадкі Дзяржаўнага Архіву БНР у Міколы Абрамчыка // Запісы БІНіМ. №32. Нью-Ёрк—Менск, 2009. С. 450—475-
282
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
рам на тэму дысэртацыі, буду цьвердзіць, што да свае тэзы маю арыгінальныя неапублікаваныя дакумэнты.
Шчасьлівага падарожжа Вам і найлепшыя зычэньні сям’і.
3 глыбокай пашанай
Ваш Я. Запруднік
№41. Абурэньне ўчынкам Мерляка.
Паўторная просьба аб дакумэнтах з архіву Рады БНР
Нью-Ёрк, 15.02.1960
Дарагі Спадар Прэзыдэнт!
Газэты для Вас мне дастаць не ўдалося. Ня ведаю, ці гэты ліст застане Вас яшчэ на месцы, але на ўсялякі выпадак пасылаю.
Учора быў у мяне Коля [Абрамчык, пляменьнік]. Ён так абурыў-ся Мерляковым выступленьнем у „Укр. Віст.“, што ня ўстрымаўся, каб ня выпіць. У бок Мерляка ён выказвае самыя рашучыя пагрозы і, як выглядае ўжо, ня ён адзін мае гэткі настрой. Ад мяне ён званіў таксама cn-ні Арсеньневай (хочучы пагутарыць з ген. Кушалем); Кушаля дома ня было, дыкКоля выліў свае пачуцьціАрсеныіевай.Дзе-ля таго, што Арсеньнева заняла абараняльную пазыцыю ў дачы-неньні да Мерляка, дык дасталося крыху і ёй ад Колі. Між іншага, ён заводзіць у сябе тэлефон і купляе канапу, каб Вы маглі затрымацца ў яго (вывад, ійто Вы жадалі б затрымацца ў яго, ён зрабіў на асно-ве Вашага апошняга ліста да яго). Прасіў мяне й Адамовіча даць Вам тэлеграму пра гэта, але мне здаецца, што лепш было б аб гэтым напісаць у лісьце.
Яшчэраз настойліва прашу Вас прывезьці з сабой усё, што мож-на з бээнэраўскіх архіваў. Калі ў іх трэба рабіць цэлую студыю, як Вы пішаце, дыкя гэта зраблю. Прафэсар на маю тэму згадзіўся.Я яму сказаў, што спадзяюся мець арыгінальныя дакумэнты да праблемы нацыянальнаерэвалюцыі на Беларусі. Ён вельмі задаволены з гэтага. Такім парадкам, я буду мець магчымасьць дакумэнтальна абгрунта-еаць у сваёй дысэртацыі тыя падзеі, на насьвятленьніякіхусім нам ня можа не залежаць. Спадзяюся, што Вы падтрымаеце мяне ў гэ-тых намерах.
3 глыбокай пашанай
ВашЯ. Запруднік
283
Янка ЗАПРУДНІК
№42. Патрэбная пільная грашовая дапамога беларускім перадачам мадрыдзкага радыё. Эпідэмія грыпу затрымала ад’езд Міколы Абрамчыка ў ЗІПА.
Справа аскандаленага Ўладзімера Гіцкага
27.2.60.	Villepinte
ДарагіЯнка,
Па атрыманьні гэтага лісту, прашу Вас безаткладна выслаць Сурвілу тэлеграфічна іоо даляраў. Учора яны мне тэлефанавалі, штохлопцаў выкінуць з кватэры, як што не заплацяць і-га сакавіка. Хлопцы сядзяць у даўгох, бо зразумела на 400 DM, што ім шлюць зь Мюнхэну, выжыць 2ве сям’і ня могуць. Я іх прасіў трымацца за ўся-кую цану да майго прыезду і пабыту у Амэрыцы. Мадрыцкае Радыё нам трэбаратаваць за ўсякую цану. Вышліце з сваіхгрошы, а задоў-жанасьць заладзіцца пазьней.
Я вярнуўся зь Мюнхэну толькі надовечы і пачаў быў спаковывац-ца да ад’езду ў Амэрыку. Меўся вылецець 5-га сакавіка. Затармазіла мой ад’езд раптоўна, тут пашыраная, эпідэмія грыпы, аб якой вы пэўна чулі, і ад якой не удалося ўнікнуць і мне. Mae мясцовыя лекары, аднак, лічылі, што я магу ехаць, але прыежжы доктар-прафэсар, найбольшы аўтарытэт у гэтай эпідэміі — Захараў, катэгарычна прыпісываў мяне палажыць у клініку на тыдні 3-ры. Учора якраз меў я найбольшую дыскусію з маімі лекарамі. У прынцыпе дагаварыліся мы, што я усё жтакіу клініку не паеду, хоць папраўдзе кажучы, нейкі чася вагаўся, ці не паслухацца рады маіхлекароў, бо вельмі прываб-лівымі былі умовы лячэньня, запраўды можна было аддыхнуць. Пра-панавалі курорт 1-й клясы і т. п.... Але чорт зь імі... Валтузаніна аднак гэта затрымае мой да вас вылят на нейкія 3—4 дні, але выле-ту да вас напэўна, бо як ведаеце розным эпідэміям я, дзякуй Богу, не таклёгка паддаюся.
У справе гісторыі зь Гіцкім, валакіта ня скончана. Гіцкаму прьо казана „рэгабілітавацца“ў беларусаў. Будзьце таму абярэжные і па-пярэдзьце сп. Адамовіча і увесь наш сакратарыят, каб ніхто яму не адказываў на яго (Гіцкага) лісты, калі б ён часам да вас зьвяртаўся, як таксама стрымацца з адказам на ліст Ам. К-ту зь Мюнхэна да Сакратарыяту Рады, у якімАм. К-т будзе прасіць абаргумэнтава-ных доказаў, чаму мы ня хочам Гіцкага. Пачакаць з усім гэтым да майго прыезду.
284
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
Вашы абодва лісты атрымаў, пастараюся зрабіць усё магчымае.
Ваш М. Абрамчык
Адрыс Сурвілы:
J. Survilla
Santas Cruiz de Mercenado 4/6-A
Madrid
№43. Патрэба высьветліць паходжаньне ліста з Мардовіі (перасланага Міколу Абрамчыку Кастусём Мерляком)
і справу дапамогі Цімоху Вострыкаву93, вязьню ў савецкім лягеры
Вільпант 31.8.60
Дарагі Янка,
Пасылаю Вам тут ліст Мерляка і копію майго яму адказу. Як бачыце вестка в. цікавая. Яе аднак трэба уважна дасьледзіць ці не правакацыя гэта балыйавікоў? Цікава устанавіць, хто гэта і чый ён знаёмы, што прыслаў ліст з Мардовіі і каму ён прыслаў той ліст у Саўт-Рывэр? Гэта усё в. важна знаць Вам. Калі запраўды дадзеные гэные акажуцца пераконлівымі, то трэба будзе неяк уплысьці Вам, прынамсі праз Набагэса44, каб уся гэная „пачка“улучна зь Мерляком не трапалі языкамі, а наогул пакіраваць гэтай справай так, каб Мерляк і яго кумпанія не займаліся гэтай справай. Патрэбна дзеля гэтага Вам як найхутчэй пабачыць Набагэса, даведацца ад яго най-больш дэталяў і выклікаць, як наііхутчэй, да сябе тога знаёмага, што маеце ад мяне тэлефон.
Ваш М. Абрамчык
93 Цімоха Вострыкава (1922—2007), былога студэнта Лювэнскага ўнівэрсытэ-ту, у 1952 г. у супрацоўніцтве з амэрыканцамі закінулі з самалёта ў Бела-русь, дзе яго арыштавалі. Адбыў 23 гады пакараньня ў канцлягерах.
94 Маецца на ўвазе Ўладзімер Набагез (нар. 1919), выпускнік мэдычнага фа-культэту Лювэнскага ўніверсытэту, доктар мэдыцыны, які ў той час жыў у Злучаных Штатах.
285
Янка ЗАПРУДНІК
Копія лісту Мерляка da мяне.
22 жніўня i960
Вельмі Пав. сп. Старшыня:
Адзін із знаёмых?5 у Мардовіі (Сібір) прыслаў ліст і фотаздымку на якой разам з ім ёсьць сп. Міхась Вострыкаў, і ён піша пару слоў. Гэта пацьвердзіў др. Набагэс, які і напісаў пару слоў, як да калегі. Гэты ліст быў прысланы у Саўт-Рывэр.
У сувязі з гэтым я думаю, што трэба паведаміць тых людзей, якія займаліся справай, каб яны ведалі, гэта адно, а другое, трэба сарганізаваць яму сталую дапамогу, г. з. высылаць рэгулярна жыры і цёплую вопратку, бо у гэтым ён нуждаецца, так піша, адзеньня ім. ня трэба, бо яны маюць заключонных.
Тутака ўжо сабралі грошы на пачатак, але гэта, я думаю, нядоб-ра, болюдзі сталі гаварыць, а некаторыя дамагаюцца, што стала-ся з страхоўкай.
Я асабіста парыкамэндаваў, каб з дапамогай ды аб тым, што ён прыслаў ліст, былі ціха да пэўнага часу. Ані лісты, ані пасылка ня йдуць беспасрэдна, а толькі пасрэдна перш на Беларусь, а потым пе-расылаеццадалей.
На маю думку, тыя людзімаюць маральны абавязак цяперака да-памагчы чалавеку у патрэбе рэгулярна, а мы тутака спосаб зной-дзем нават праз Беларуска-Амэрыканскую дапамогу.
Зазначаю што гэта справа важная з боку палітычнага і пільная, якую трэба палагодзіць бязадкладна й належна.
3 пашанай К. Мерляк
(3 тону лісту Мерляка самі зразумееце, чаго яму хочацца —М.А.)
Копія майго адказу Мерляку
В. П. сп. Мерляк. Ваш ліст атрымаў, дзякую. Вестка е. цікавая і адносна пацешальная. Будзьце абярэжны толькі, каб не было тут
95 Паводле словаў Вітаўта Кіпеля (06.02.2009), ліст у Саўт-Рывэр прыслаў Груцько (бацька Галіны Харавец), які адбываў пакараньне за службу ў Бе-ларускай Краёвай Абароне. Вострыкаў у Заходняй Нямеччыне быў на вя-сельлі Галіны, калі яна выходзіла за Хараўца. Галіна выслала бацьку зды-мак зь вясельля. Гэты здымак Груцько паказаў Вострыкаву, і той пазнаў на ім сябе. На гэтым грунце ў іх завязалася знаёмства.
Кастусь Мерляк Кіпелю нічога пра гэту справу не гаварыў. Яны ніколі не былі блізкія адзін з адным.
286
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
нейкай правакацыі. Уся гэта справа в. далікатная, абходзіцца зь ёй трэба в. асьцярожна, не гарачыцца, асабліва не дапускаць да шыро-кага кругу. Вы добра зрабілі, што рэкамэндавалі быць ціха, разбрэ-шуць і ўсё пагубяць, ня помач, а немач зробяць, самі ведаеце, як разьвіта сетка бальшавіцкай агэнтуры.
Пры палітычнайжа наіўнасьці нашых людзёў гэта асабліва не-бясьпечна. Доказам гэтага ужо хоць бы гутаркі, як пішаце, аб „стра-хоўцы“зачэрпанай з пашквілю балыйавіцкага „Квадрат 52“'*.
Каліжхтозапраўдыдабражадае там тымхлопцам, то найлепі зробяць, калі будуцьмаўчаць.
Вам раю паінфармаваць у гэтай справе сп. Запрудніка. Ён як блізкі па школе калега Вострыкава зможа найлепі зарыентавацца ці у тым лісьце не маем якога подступу з боку бальшавікоў. Было б в. добра, каб прыслалі копію таго лісту мне. 3 свайго боку я прадпры-му адпаведные крокі.
3 пашанай М. Абрамчык P.S.
Я зьбіраюся прыехаць yN.Y.y пачатку лютага месяца.
№44. Просьба выдрукаваць і разаслаць дэлегацыям ААН „Апэль“ Парыскага блёку напярэдадні прамовы Нікіты Хрушчова
Paris 15.9.60
ДарагіЯнка,
Пасылаю тут Вам тэкст „Апэлю“Лігі (П. блока) да дэлегацыяў A. Н. і прашу Вас зрабіць мне наступныя:
1.	Адпячатаваць яго ў экзэмплярах 200.
2.	Узяць адрэсы у Амэрыканскім Камітэце (лепш кажучы) назовы дэлегацыяў у A. Н. — асабліва новапрынятые Афро-Азыяцкіе народы і выслаць кожнай з дэлегацыяў (за выключэньнем савец. і сатэліцкіх дэлегац.) па аднаму экзампляру гэтагаАпэлю. Рэшту выслаць у га-лаўнейшыя Ам. газэты. Частку дасьцёМерляку, каб ён іх пашыраў ад Кантактнай КамісііПар. Блёку.
96 „Квадрат Б-52“, гэтак загалоўленая савецкая аповесьць пра чатырох бе-ларускіх дэсантнікаў, закінутых амэрыканцамі ў Беларусь у 1952 г.
287
Янка ЗАПРУДНІК
3-	Надрукаваць — папрасіце ад майго імя Тэрпака (на ixpamama-ры), калі ж бы з Камітэтам нічога ня выіішла, то тагды надрукуй-це у украінскай ці амэрыканскай якойсь друкарні (звычайным дру-кам). Вазьміце ад іх рахунак, і рахунак пачтовых выдаткаў, прыш-ліце мне і яго Вам аплачу (так мы тут умовіліся з Цэнцадзэ). Лепш зразумела уладзіцца неякуАм. Камітэту.
Вы пэўна на мяне будзеце гневацца, што марную Васлішняй пра-цай, але я выхаду інакшага ня маю. Меўся усё гэта зрабіць у Парыжу, але нічога ня выйшла. Пасылаць жа Мерляку, гэтаму „Люмумбу“, самі ведаеце, ня варта. Я ўжораз так зрабіў быў і ён мне толькі пап-суЎ-
Прашу Вас зрабіць усё гэта безадкладна, каб Апэль наш папаў прынамсі не пазьней серады дзесьуразгар дыскусіі па выступленьні Хрушчова.
Прышліце мне пару экзэмпляраў.
Ваш М. Абрамчык
№45. Ці быў разасланы Заклік Лігі вызваленьня народаў СССР (Парыскага блёку) дэлегацыям ААН?
Канфэрэнцыя Лігі ў Мюнхэне
Villepinte 19.10.60
ДарагіЯнка,
У сваім апошнім лісьце я Вас прасіў прыслаць мне з пару экзэмп-ляраў перабітага Вамі нашага Закліку (зак. Лігі) дэлегацыям A. Н. Але Вы гэтага не зрабілі, якроўна ж не адказалі, ці перадалі Вы на-шым знаёмым вестку аблісьце з Калымы?
24-га г.м.у нас адчыняецца канфэрэнцыя Лігі ў Мюнхэне. Я буду ў Мюнхэне ўжо 22-га. Прашу выслаць 2—3 копіі гэнага адбітпку Зак-ліку на адрыс Галіны Ганчарэнкі. Мне гэта патрэбна да маёй спра-ваздачы аб дзейнасьці Прэзыдыума. Цікава мне, якім спосабам Вы гэны заклік пашыралі?
Ці Вы далі адпаведную колькасьць „Кантактнай камісіі“ для рас-паўсюджваньня яго?Ад Мерляка я меў ліст, у якім ён якраз папракае, што мы (прэзыдыум Лігі) абыйшлі іх (кан. [кантактную] Камісію).
Ваш М. Абрамчык
288
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
№46. Зварот Парыскага блёку да Гамэршыльда. Віншавальная тэлеграма прэзыдэнту Айзэнгаўэру.
Пытаньне савецкага каляніялізму
Нью-Ёрк, 19X.60
Дарагі Спадар Прэзыдэнт!
Сяньня ўвечары на вадаплаве „Кўін Элізабэт“сп. Адамовіч выяж-джае ў Мюнхэн на канфэрэнцыю. 24-га ён спадзяецца быць у Шэрбур-гу, а праездам праз Парыж хацеў бы спаткацца з Вамі. УНью-Ёрк ён мае вярнуцца 8-га лістапада і ў той жа дзень прагаласуе за Ніксана.
Зварот Парыскага Блёку й ліст да Гамаршыльда былі высланыя сваечасова, хоць заданьне гэтае звалілася на мяне ў найгоршы час, бо ў часе побыту тут Хрушчова я мусіў высылаць па два рэпартажы дзённа, а гэта значыць працаваць па 15 гадзін уключна з сыботпамі й нядзелямі. Рататарныя копіі Гамэршыльдавага ліста парассылаў таксама ўсім дэлегацыям у ЗН [Задзіночаных Нацыях] ды ў прэсавыя органы, акрэдытаваныя пры ЗН. Між інйіага, абодеа праекты, асаб-ліва ангельскі, давялося выпраўляць ад памылак. Пасылаю Вам для apxiey па экзэмпляры кожнага.
14	кастрычніка ў дзень 70-годзьдзяАйзэнгаўэра выслаў у БелыДом тэлеграму наступнага зьместу:„Прэзыдэнту Айзэнгаўэру. Белы Дом. Вашынгтон. Урад Беларускае Народнае Рэспублікі ў эг-зылі, з нагоды 70-х угодкаў Вашага жыцьця, перасылае пры-вітаньні ды выказвае сваё захапленьне („адмірэйшн“) Вашай непахіснай паставай у вабароне свабоды й міру із справяд-лівасьцяй для народаў усяго сьвету. (Подпіс) М. Абрамчык, Прэзыдэнт Рады Беларускае Народнае Рэспублікі, 65, рю дэ Гравіе, Парыж, Францыя“. КалібВы атрымалізьБелагаДому ad-Kas на гэтую тэлеграму, трэба было б падаць яго ў „Бацькаўшчыну“.
Нядаўна атрымаў ад Бакуновіча зь Лювэну ліст, дзе ён піша, што да іх зьвярнуліся зь Беласточчыны ў справе пасланьня ў Лювэн канды-датаў на студыі, ды што для іх гэта была неспадзеўка. Вось жа ў спра-ве гэтай я пісаў ім яшчэ ўлетку, праўда, кароценька. 3 Вамі адначас-на было дагаворана, што па павароце ў Эўропу Вы абмяркуеце гэтую справу з а. Робэртам, так што я крыху дзіўлюся, што яны дзівяцца... Учора казаў мне Ўладыка Васіль97, што а. Смаршчок піша яму, што,
97 Маецца на ўвазе архіяпіскап Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай цар-квы Васіль (Уладзімер Тамашчык, 1900—1970).
289
Янка ЗАПРУДНІК
быццам а. Робэрт робіць цяпер захады для ўладжаньня „беластоц-кага“ пытаньня й што нібы ў Лювэн мае прыехаць на перагаворы Ул. Станкевіч, адзін з кіраўнікоў беларускае арганізацыі ў Польшчы.
Тут рыхтуюцца выслаць заходнім дэлегацыям у ЗН пералік фак-таў, якія выяўляюць савецкі каляніялізм. Мне даводзіцца рабіць гэта ў пытаньні каляніялізму на Беларусі.
Зычу Вам і сям’іўсяго найлепшага'.
3 глыбокай пашанай
Ваш Я. Запруднік
Папраўка да перакладу тэлеграмы:
Лепш сказаць па-беларуску: „...у дзень 70-х угодкаў Вашага народжаньня перасылае Вам...“
№47. Рассылка Звароту Лігі вызваленьня народаў СССР. Канфлікт з Кастусём Мерляком
Нью-Ёрк, 6.XII. i960
Вельмі Паважаны Спадар Прэзыдэнт!
Учора атрымаў Ваш ліст з копіямі „Звароту (апэлю)Лігі да на-родаў Амэрыкі й Азіі“ й „Заявы Лігі пра міжнароднае палажэньне“.
На мінулым тыдні ў чацьвер сп. Кунігольм атрымаў тэлеграфічна ад сп. Дрэера^ тэкст (па-француску) „Звароту“, які ў пятніцу й быў разасланырозным дэлегацыям, прэсавым органам і палітычным уста-новам — прыблізна 500 зкз.у ангельскай мове й каля 300 у францускай.
Аб існаваньні ж „Заявы пра міжнароднае палажэньне“ тут даве-даліся толькі ўчора, пасьля атрыманьня мною Вашага ліста.
Копію „Заявы“ я перадаў cn-ру Тэрпаку, якрабіў гэта й папя-рэдніміразамі ў падобных выпадках — пэўна ж, зрабіў гэта ў якасьці прыватнае асобы й камітэцкага працаўніка, а не афіцыйнага прад-стаўніка Лігі.
„Заяву“Лігі сп. Тэрпак пераглядае із сп. Кунігольмам, але ў іх, ад-нак, узбуджае засьцярогі той мамэнт, што „Заява“ гэтая была зат-рыманая cn-ром Дрэерам безь ніякіх камэнтароў пра яе. Безумоўна, з боку Палітычнага аддзелу Камітэту, якВы, зрэшты, ведаеце самі, Ліга мае поўную сымпатыю й гатовасьць да дапамогі, ілішнім, хіба,
98 Робэрт Дрэер (Robert Dreher), службовец ЦРУ, які працаваўу Мюнхэне.
290
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
тут будзе спамінаць, што Палітычны аддзел пакідае за сабой пра-ва ацэньваць карыснасьць і эфэктыўнасьць таго ці іншага захаду, на які ён дае сваё падтрыманьне. Канчальнага выніку ў справе „Заявы“ я пакуль што ня ведаю.
Між іншага, што да Вашага звароту праз Дрэера да нашага з Султаном" начальства, каб нас звальнялі ад нашых абавязкаў у выпадках сьпешнаеработы для Парыскага Блёку, мушу сказаць Вам, што ў сілу спэцыфікірадыёвае работы, якая вымагае абсалютнае рэгулярнасьці, нельга й гаварыць пра ніякае звальненьне, бо гэта про-ста немагчыма. Кіраўніцтва радыё ня згодзіцца (я гэта ведаю) кош-там зрыву праграмаў дазваляць сваім працаўніком займацца пабоч-нымі справамі. Дзеля гэтага такія заданьні, як, прыкладам, рассы-ланьне зваротаў і заяваў Лігі робяцца мною, пэўна ж, ахвоча, але выключна коійтам дадатковага высілку, на які тут можна здабыц-ца, пры поўным выконваньні ўсіх інійых абавязкаў прырадыё й па-за радыё (а іх, як Вы самі ведаеце, тут хоць адбаўляй).
На мінулым тыдні сп. Шукелайць казаў сп. Адамовічу, што ,Дю-мумба“ [Кастусь Мерляк] рыхтуе матар’ялы для абвінавачаньня Адамовіча й мяне ў фальсыфікаваньні афіцыйных заяваў Парыскага Блёку (і, праўдападобна, тыхматар’ялаў, што прысылаюцца бела-рускімі арганізацыямі для выкарыстаньня ў радыё „Свабода“). Бязу-моўна, усё гэта будзе (калі будзе) чародная выдумка, перакручвань-не й нацягваньне фактаў.
На нашую з Адамовічам думку, Стась [Станкевіч] зрабіў абса-лютна правільна, апублікаваўшыў „Б-не“ граматычна й палітычна непісьменную мярлячыну, закрываючы Мерляку рот да далейшага голасу. Ніякіх паседжаньняў вакол гэтага тут ніхто не зьбіраецца рабіць, бо справа ясная кажнаму, а ў тым ліку й самому аўтару „ка-рэспандэнцыі“, які пакуль што сядзіць ціха, адчуваючы, магчыма, ня добры пах калюжыны, якую сам сабе прырыхтаваў. Наагул жа ўся гэтая справа кіруецца да свае канчальнае разьвязкі, да якое яна няў-хільна мусіць прыйсьці ў выніку ўпартасьці й выразных прызнакаў маніі велічы нашага патрыёта — да канчальнага адмежаваньня яго ад афіцыйнага дачыненьня з радыё і ўрадам БНР.
3 найлепшымі зычэньнямі й глыбокай пашанай
Ваш Я. Запруднік
” Гарып Султан, працаўнік Татарскае рэдакцыі радыё „Свабода“, жур-наліст, палітычны дзеяч.
291
Янка ЗАПРУДНІК
П.С.: Залучаю па адным экзэмпляры ангельскае й францускае вэрсіі „Звароту Лігі да Народаў Афрыкі й Азіі“.
№48. Пратакол Рады БНР з папраўкамі. Справы Фундацыі Крэчэўскага. Запросіны на ўкраінскі „Круглы стол“
Нью-Ёрк, 08.02.61
Вельмі Паважаны Спадар Прэзыдэнт!
Перасылаю Вам пратакол апошняга паседжаньня Прэзыдыюму й Сакратарыяту Рады БНР (29.01.61), а таксама заяву да пратако-лу старшыні паседжаньня cn. А. Адамовіча. Заява гэтая напісаная з думкай, каб далучыць яе да афіцыйных актаў, хоць копія яе сп-ніАр-сеньневай яшчэ не перададзеная. Гэты крок мы хочам узгодніць з Вамі, адкладаючы адасланьне заявы да Вашага адказу. Заява сп. Ада-мовіча ў значнай меры дапаўняе абраз паседжаньня, непраўдзіва прадстаўленага ў пратаколе cn-ні Арсеньневай.
29 студзеня адбылося таксама паседжаньне ўправы фундацыі Крэчэўскага. Было пастаноўлена: 1) зьвярнуць доўг у касу БНР (419 дал.), зроблены ў сувязі з выдаткамі легалізацыі фундацыі; 2) надру-каваць блянкі для афіцыйнага ліставаньня ад. імя фундацыі; 3) шу-каць аб’екту для архіваў і бібліятэкі, а ў міжчасе пацікавіцца тым, каб грошы, што ляжаць цяпер у адным месцы, былі раскладзеныя ў чатыры розныя банкі з мэтай большага забесьпячэньня іх ды паболь-шаньня працэнтпаў.
Прадстаўнікукраінскага таварыства „Круглага стала“(дыску-сійнае, панадпартыйнае) сп. Стахів пытаўся ў мяне, калі Вы будзе-це ў Амэрыцы. Яны хацелі б запрасіць Васу якасьці галоўнага госьця на дыскусію аб беларуска-ўкраінскіх дачыненьнях (ці аб чым-небудзь іншым: тэмы не накідаецца). Яадказаў яму, штомы спадзяёмся Вас тут дзесьці на другую палавіну сакавіка ды што Вы, хіба што, ня мелі б нічога супраць гэткае дыскусіі.
Зычу Вам усяго найлепшага.
3 глыбокай пашанай
ВашЯ. Запруднік
292
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
№49. Стан здароўя Міколы Абрамчыка паляпшаецца, але нэрвы „зусім расшатаны“.
Прыезд у Амэрыку адкладаецца да восені.
Villepinte 10.4.61
Дарагі Янка,
У зьвязку з аднэй справай, што нядаўна тут узьнікла, мне пат-рэбна ведаць дакладна, які стан нашай гэтай касы, штомы звалі„рэ-зэрвовай“. Будзьце ласкавы мяне аб гэтым як хутчэй паведаміць. Было б ня блага пры гэтым мне накідаць каму і колькі было выдатка-вана, а колькімаецца.
Здароўям я папраўляюся і, дзякуючы выняткова цёпламу і сухо-му у гэтым годзе красавіку, — чуюся што раз то лепі.
Пачынаю брацца за працу, на жаль, накапілася шмат справаў, a найгорш, што ў балыйыні ўсе прыкрыя, непрыемныя. Нэрвы ж у мяне зусім расшатаны.
Стась [Станкевіч] і рэшта ў Мюнхэне гоняць мяне ка поўдзень дзесь Францыі. Магчыма ў маі, абораней трохі выеду.
Прыкра мне вельмі, што ў Амэрыку раней восені не змагу прые-хаць, хачу за лета ўнармовацца зусім, бо да вас ехаць ведаеце здароўя трэба не абы якога яшчэ.
Тымчасам бывайце. Прывітаньне сямейцы і ўсім знаёмым.
ВашА. Абрамчык
Р. S. Што робіце з фундацыяй Крэчэўскага?
№50. Стан грашовага фонду Рады БНР.
Справы Фундацыі Крэчэўскага. Набліжаецца кангрэс БАЗА
Нью-Ёрк, 14.IV.61
Дарагі Спадар Прэзыдэнт!
Учора атрымаў Ваш ліст. Адказваю.
На кніжцы ляжыць цяпер 4-554,53- Да гэтага дойдзе яшчэ каля сотні даляраў працэнтаў, якіхя ня ўпісваў больш за паўгода. Грошы былі пакладзеныя ў травені 58 г. Уміжчасе былігэткія выдаткі:
РадыёМадрыд:	VII/59 427
IX/59 350	4
ХІ/59	200
293
Янка ЗАПРУДНІК
Ш/бо 1OO
IV/6O 200
IV/6O 150
V/6o 100
VI/60 150
VIII/бО 200
1877
МаркіБНР VI/бо 85
1962
У Фундацыі Крэчэўскага пакуль што нічога новага. Др. Тумаш займаецца цяпер раскаадам фонду ў чатыры розныя месцы -зтым, што там мы будзем мець большы працэнт, чымся ў дасюлешнім бан-ку.Дзесьці празь месяц будзем мець гадавы сход. Тымчасам нагляда-ецца будынак.Др. Тумаш казаў, што бачыў ужо аб’ектаў з 20, але ўсё гэта ня тое, што нам падыходзіла б. Наагул справа гэтая не такая лёгкая. Пэўна ж, калі б што-небудзь канкрэтнага знайшлося, тады паведамілася б Вам.
Даглядайце пакуль што свайго здароўя. Тут Вас заўсёды радыя бачыць, дый справаў ёсьць (калі іх не бывала!), але ўсё гэта ўляжац-ца неяк. Галоўнай падзеяй тутмае быць базаўскі кангрэс, вынікякога цяжка прадбачыць цяпер, але катастрафальнага на ім нічога ня зда-рыцца. Мерляк бунтуецца далей у сваёй шклянцы вады, а справы йдуць сваім чарадом.
Мне ўдалося атрымаць на Ньюёркаўскім Унівэрсытэце стыпэн-дыю (боо дал. на год), што пакрые выдаткі навукі й аблягчыць кры-ху бюджэт. Стыпэндыя прызнаецца на год часу, а ейнае аднаўлень-не будзе залежаць да пэўнае ступені ад пасьпяховасьці, таму цяпер мушу зьвярнуць болый увагі на навуку.
Найлепшыя пажаданьні Ніне й Альгерду! Бывайце здаровы!
3 глыбокай пашанай
Янка Запруднік
№51. Інструкцыя аб сьпешнай перасылцы грошай у Парыж
10.5.61. Villepinte
ДарагіЯнка,
Ваш ліст з 14.IV атрымаў, дзякую. Я ужо, можна сказаць, зусім станаўлюся на ногі. He магу яшчэ выходзіць з хаты зарана раніцай
294
Маё лістпаваньне зь Міколам Абрамчыкам
(калі сыраватае паветра), але так пад ю-ю — п-ю гадзіну ужоруха-юся і нат часта бываю у Парыжу. На 20-га траўня еду з Цынцадзе ўМюнхэн.
Цяперасноўнае:
Пакіньце на конце толькі 54 даляры + тые процэнты, што ня ўпісаны (абы засталося конта), а рэшту усе 4-500 дал. безадкладна перакажыце на маё імя праз American Express
11, Rue Scribe, Paris.
Чаму гэта? — скажу як прыеду у Амэрыку. Мне патрэбна канеш-не, каб гэтыя грошы прыйшлі ў Парыж за якіясь хоць 2-ва дні да май-го выезду у Мюнхэн.
Тымчасам бывайце здыровы — правітаньнеВітаўту [Тумашу], Адамовічу і сям’і.
Ваш М. Абрамчык
Р. S.
He зрабіце толькі памылкі у прозьвішчы пры перасылцы грошай, дакладна пішыце так Nicolas Abramtchik.
№52. Грошы высланыя. На кангрэсе БАЗА, як выглядае, выберуць старшынём арганізацыі зноў Кастуся Мерляка
Нью-Ёрк, 15.V.61
Дарагі Спадар Прэзыдэнт!
Ліст Ваш атрымаў у сыботу (13-га). Сяньня быў у банку. Выслаў прошанае (мінус кошты перасылкі). Спадзяюся, што ў чацьвер атры-маеце (прынамсі, такмне казалі ў банку). Сяньня ўвечары выйілю Вам тэлеграму-паведамленьне, бо гэтылістможа спазьніцца.
Я цяпер у экзаменацыйнай „гарачцы“ (да 24-га).
На кангрэсе БАЗА, куды я выбраны дэлегатам, думаю запрапана-ваць кангрэсу (не абавязкава ў форме фармальнае рэзалюцыі) заняць становішча што да БНР — у сувязі з апошнім умешваньнем базаўс-кага старшыні ў пытаньні, якія павінны разглядацца на форуме БНР. Таксама трэба будзе запрапанаваць, каб кангрэс зрабіў папраўку да тае рэзалюцыі, што была прынятая на сакавіковым сьвяткаваньні і якая „забылася“спомніць Беларусаў. Гэта, магчыма, ацьвярэзіць крыху Мерляка, які, як выглядае, застанецца старшынём надалей (сяньня меў гутарку з Уладыкам [архіяпіскапам БАПЦ Васілём], якая
295
Янка ЗАПРУДНІК
пацьвердзіла гэтае прыпушчэньне). Найгорш тут гэта тое, што няма нікога больш адпаведнага на старшыню, чымся Мерляк, які, паводле Ўладыкі, быццам паразумнеў апошнім часам.
Зычу Вам усяго найлешпага!
Ваш Янка 3.
№53. Інфармацыя пра кангрэс БАЗА
Нью-Ёрк, 29.V.61
Дарагі Спадар Прэзыдэнт!
Учора кангрэс БАЗА закончыў сваю двухдзённую работу. Я быў дэлегатам на кангрэсе й браў удзел, як сябра, у мандатнай ірэзалю-цыйнай камісіях. Справы прайшлі памысна нагэтулькі, наколькі яны наагул могуць быць памыснымі пры дадзеныхлюдзкіхрэсурсах.
На наступную кадэнцыю выбраная ўся старая галоўная ўправа з дадаткам да яе двух чалавек: Несьцяровіча'00 й Галіны Орсы'°'. На кангрэсе было шмат рэчовых і часамі вострых выказваньняў з кры-тыкай займанае БАЗАй пазыцыі што да БНР. Ад Прэзыдыюму Рады БНР кангрэсу быў пададзены пісьмовы зварот выясьніць дачыненьні БАЗА да БНР. Спадарыня Арсеньнева папярэдзіла паданьне гэтага звароту таксама пісьмовай заявай ад свайго й Шчэцькавага ймя (у форме выпіскі з пратаколу паседжаньня галоўнае ўправы БАЗА), прапануючы кангрэсу БАЗА выказаць сваю ляяльнасьць да Рады БНР. Маё сяброўства ў рэзалюцыйнай камісіі выявілася ключавым, бо Мерляк панадаваў праектаў рэзалюцыяў дзікіх да немагчымасьці. Двума іншымі сябрамірэз. камісіі былі cn.cn. Кунцэвіч'02 іПляскач'03 (заст. старш. гал. упр. БАЗА). Апэрацыя перакройваньня Мерляковых праектаў прайшла бяз болю, і ўсе рэзалюцыі былі прынятыя аднага-лосна й беззасьцярожна. Падаю Вам тут галоўную зь іх.
РЭЗАЛЮЦЫЯ адносна нацьіянальна-ідэалягічнага становішча БАЗА.
100	Аўген Несьцяровіч (Нестар, Nestor), актывіст беларускага грамадзкага жыцьця ў Нью-Ёрку.
'ш Галіна Орса, старэйшая дачка Аляксандра й Натальлі Орсаў.
102	Маецца на ўвазе Мікола Кунцэвіч (1909—1985), беларускі грамадзкі дзе-яч, былы юрыст.
103	Маецца на ўвазе Васіль Пляскач, беларускі грамадзкі дзеяч, былы юрыст. 296
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
9-ы кангрэс БАЗА сьцьвярджае:
1.	БАЗА, як у мінулым гэтак і ў будучым, будзе праводзіць нацы-янальна-грамадзкую дзейнасьць, верна падтрымваючы ідэалы Бела-рускае Народнае Рэспублікі й прынцыпы Рады БНР.
2.	БАЗА, як незалежная арганізацыя амэрыканскіх грамадзянаў беларускага паходжаньня й Беларусаў-эмігрантаў у ЗША, пакідае за сабой права наладжваць усе патрэбныя ёй сувязі й супрацоўнічаць з усімі дэмакратычнымі іншанацыянальнымі арганізацыямі, што дзе-юць на даброАмэрыкі й Беларусі.
На аснове гэтай рэзалюцыі, а таксама ў сілу вырабленае трады-цыі, Прэзыдэнту Рады БНР было прынятае прывітаньне наступна-га зьместу:
Прэзыдэнту Рады БНР cn. М. Абрамчыку.
9-ы кангрэс БАЗА перасылае Вам найлепшыя пажаданьні ў Вашай дзейнасьці на карысьць адбудовы сувэрэннай і непадзельнай Беларус-кай Народнай Рэспублікі й выказвае сваю салідарнасьць і падтры-маньне ў гэтым вялікім нацыянальным высілку ды зычыць як найлеп-шага здароўя.
А вось Мерлякоў праект першаерэзалюцыі:
Рэзалюцыя адносна палітычна-грамадзкага становішча БАЗА.
У сувязі з тым, што ад нейкага часу беларуская прэса выдаваная за межамі ЗША ды некаторыя ўстановы беларускія й амэрыканскія намагаюцца зьвясьці БАЗА з займанага палітычнага кірунку, д-ы кангрэсБАЗА сьцьвярджае:
1.	БАЗА, як у прошлым, так і ў будучым будзе прадаўжаць палі-тычна-грамадзкую дзейнасьць моцна прытрымваючыся прынцыпаў Рады БНР, выказаных у трох Устаўных Граматах БНР.
2.	БАЗА ёсьць незалежнай арганізацыяй амэрыканскіх грамадзя-наў беларускага паходжаньня й беларускіх эмігрантаў у Амэрыцы й можа наладжваць усе патрэбныя ёй кантакты ці супрацоўнічаць з усімі дэмакратычнымі амэрыканскімі ды эміграцыйнымі арганізацы-ямі, якія дзеяць на дабро Амэрыкі й Беларусі.
3.	БАЗА падтрыжоўвае й будзе падтрымоўваць кажную акцыю, як амэрыканскіх, гэтак і беларускіх арганізацыяў ці ўстановаў, што дзеюць на карысьць Ажэрыкі й Беларусі. У выпадку ж, калі зга-даныя арганізацыі (пасярэдна або непасярэдна) дзейнічаюць на шко-ду Амэрыцы й Беларусі, яны губляюць, у еыніку, падтрыманьне БАЗА.
297
Янка ЗАПРУДНІК
Я перакананы, што калі б гэткая рэзалюцыя была запрапанава-ная кангрэсу, дык яна ніколі не прайшла б, але, на шчасьце, усё гэта ўпарадкавалася ў самой рэз. камісіі.
Пры выбары старшыні былі выстаўленыя кандыдатуры, апрача Мерляковае, д-ра Тумаша й мая. Мы абодва адмовіліся дзеля заня-тасьці іншымі справамі, і нашыя прозьвішчы фігуравалі на дошцы дзеля дэкарацыі, каб скрыць прыкры для кажнага факт, што кангрэс ня мае ніякага выбару. Пры галасаваньні на Тумаша пала 5 галасоў, намяне — 3.
На гэтым тыдні вышлю карэспандэнцыю ў „Б-ну“ пра ўвесь пра-бег кангрэсу, дык тады будзеце мець дэталі да пададзеных тут ас-ноўных мамэнтаў'04.
Зычу Вам усяго найлепшага!
Сп. Адамовіч вельмі заняты цяпер рыхтаваньнем свайго дакладу на канфэрэнцыі Інстытуту [вывучэньня CCCP] у Мюнхэне і напіша Вам пры першай нагодзе, перасылаючы пакуль што Вам свае найлеп-шыя пажаданьні.
3 глыбокай пашанай
ВашЯнка Запруднік
№54. У Нью-Ёрку ў пляменьніка Міколы Абрамчыка гатовая кватэра да прыезду
Нью-Ёрк, 12.XII.61
Дарагі Спадар Прэзыдэнт!
Мы вельмі цейіымся тут, што неўзабаве Вы будзеце ў Нью-Ёрку й здолееце расказаць нам апошнія навіны з Францыі, Нямеччыны й з Рыму.
Нядаўна бачыўся з Колем [Абрамчыкавым пляменьнікам]. У яго ўсё добра. 3 працай ён цяпер устабілізаваўся і моцна стаў на ногі. Прырыхтаваў ён, між іншага, Вам добрае месца ў сваёй кватэры: тры пакоі з тэлефонам, асобнай спальняй і гасьцінным пакоем. Жыве ён цяпер на новым месцы, але недалёка ад колішняй кватэры.
Бывайце здаровыя!Да хуткае сустрэчы! Шчасьлівае дарогі!
3 глыбокай пашанай
Ваш Я. Запруднік
1й4 Гл.: Бацькаўшчына. №24—25. 25 чэрвеня 1961.
298
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
№55. Канец наведваньня ўнівэрсытэту й набыцьцё сваёй хаты
Нью-Ёрк, 2O.XII.61
Дарагі Спадар Прэзыдэнт!
Учора атрымаў Ваш ліст. Сяньня званіў. На жаль, ніхто не ад-казвае.Дзеля пэўнасьці прышлецемне прозьвішча й нумар тэл., каб зьверыць з маімі. Уміжчасе я ня меў зь нікім ніякае лучнасьці.
Месяцаў паўтара таму пераехаў на новае месца. Пазычыў гро-шай і купіў сабе хату, бо там у Брукліне нельга было далей тры-ваць.
Уліпені будучага 62-га году спадзяюся закончыць слуханьне вык-ладаў на ўнівэрсытэце ды ўзяцца за дысэртацыю „Беларусь у Першай сусьветнай вайне й Рэвалюцыі“. Тады мо будзе лягчэй займацца й іншымі справамі.
Зычу Вам і сям’і Вясёлых Калядных Сьвятаў і лепшага Новага Году!
3 глыбокай пашанай
ВашЯнка Запруднік
Мой новы адрас:
JZ.
90-12183 Street
Jamaica 32, NY
Tel.: AX1-0172
№56. Патрэба выданьня чарговага „Бюлетэню Рады БНР“.
Урачыстая сэсія БІНіМу. Заблякаваны ў „Беларусе“ артыкул Кастуся Мерляка. Адыход Уладзімера Гіцкага (Дудзіцкага) з працы ў радыё „Свабода“
Нью-Ёрк, 29.V.62
Дарагі Спадар Прэзыдэнт!
Трэба было б як найбаржджэй выдаць „Бюлетэнь Рады БНР“. Пры-сьпешвае выданьнеяго й просьба сп. Кушаля, якому залежыць на тым, каб падаць да ведама пра ўтварэньне новага Сакратарыяту (ураду). Ён спадзяецца, што будзе апублікаваны ў „Бюлетэні“„Дэкрэт“ аб ут-варэньні новага ўраду. Спадзяюся, што Вы перашлеце мне ягоразам зь іншымі матар’яламі, якія Вы хацелі б бачыць у „Бюлетэні“.
299
Янка ЗАПРУДНІК
На мінулым тыдні я закончыў свае экзамены. Залегласьцяў за гэты час назьбіралася шмат, а новыя падзеі й справы вымагаюць таксама свае ўвагі. На наступным тыдні Пэч склікае ў сябе на ква-тэры „кактэйл парты“палініісвайго паліт. аддзелу (такяккалісьці рабіў да яго Кунігольм). 3 нашых запрошаныя Кушалі, Тумаш, Шуке-лайць і я з Адамовічам.
Мерляк хацеў быў выкарыстаць апошні нумар „Беларуса“, каб „разьлічыцца“із сваімі ворагамі; „матар’ялы“ ўжо былі набраныя, але рэдкалегія агледзела й заблякавала газэту. Тумаш, быццам, прыг-разіў, што каліМерляк будзе настойваць на зьмяшчаньні сваіх „опу-саў“, дык ён (Тумаш) забірае ўсе свае артыкулы. Мерляк паставіў справу на галасаваньне й усе былі супраць яго. Такім чынам вылазка не пралезла.
Гіцкі сяньня ў Камітэце быў ужо апошні дзень. Зьбіраўся йсьці да Сарджэнта (гаварыў таксама некаторым пра падаваньне на Камі-тэт у суд), але перадумаў. Спадзяецца дастаць дзе-небудзь выклад-ніцкую пасаду, хоць бязь веданьня ангельскае мовы гэта яму будзе цяжкавата (можа хіба толькі ў такой навучальнай установе, дзе вучаць расейскае мовы па-расейску).
Дзесьці ў палавіне чырвеня, ці мо крыху пазьней, мае быць нала-джаная ў Нью-Ёрку ўрачыстая сэсія БІНіМу, прысьвечаная юо-годзьдзю „Мужыцкае праўды“. Галоўны дакладчык — Жук-Грышкевіч. Ямаю прачытаць там судаклад пра Паўстаньне й міжнароднае па-лажэньче таго часу. Як там справа з гэным артыкулам пра белару-саў для канскага прафэсара?
Зычу Вам усяго найлепшага. Прывітаньне Спадарыні.
3 глыбокай пашанай
Янка Запруднік
№57. Пра падарожжы Міколы Абрамчыка, канфэрэнцыю Парыскага блёку, парадак выбару ўраду БНР, Бюлетэнь Рады БНР, ліст студэнта з Індыі
Villepinte, 24.6.62
В. Паважаны сп. Запруднік,
Ваш ліст з 29.05 атрымаў, дзякую. He адкаЗаў Вам дагэтуль, бо амаль увесь час, па сваім павароце зАмэрыкі, падарожнічыў. УМюн-хэне мяне чакалі нашы „блокаўцы“, а затым два разы езьдзіў у Бон, у
300
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
Бэльгію і Англію. Вось толькі заўчора вярнуўся зь Лёндану. Аб гэтых сваіх паездках падаю вам тут, збольшага, інфармацыю.
Вельмі цешуся, што Вы кончылі экзомены. Бярэцеся, даражэнькі за бюлетэнь, пастараюся дзе што вам падкінуць, толькі наразе, да гэта-га номеру, на удачу ці ухаплю штось паважнейшага, бо і-га ліпеня мушу быць зноў у Мюнхэне. у-га ліпеня у нас адкрываецца канфэрэнцыя Парыжскага Блёку дык вось цяпер упарадковываю паперы за мінулыя 2-ва гады дзейнасьці прэзыдыума для справаздачы. Маю да тога амаль што дня пад’яжджаць да Парыжу: парыжская МіжнароднаяАкадэмія навук падрыхтовывае выданьне кніжкі аб калёніялізьме ірыхтуецца таксама да гадовай канфэрэнцыі імяне уцягнулі таксама да працы, a у Парыжскім Блёку маем іймат клопатаў з Грузінамі і Украінцамі. Вось якраз учора прыехаў у Парыж шэфАрмянскіхДашнакоў Хатана-сьян з Каіру, таксама Лівіцкі — дык будзем старацца, каб неяк дагава-рыцца. Агулам канфэрэнцыя Пар. Блоку у гэтым годзе прадбачыцца быць асабліва нэрвовай і то якз пункту гледжаньня нутраной сыту-ацыі так і што да дачыненьняў з Ам. Камітэтам. Ня вырашыў я таму яшчэ якмне быць далей што да майго ў ім старшынства.
Вы кажаце, каб прыслаў вам дэкрэт аб стварэньні новага Ураду БНР, дзеля зьмешчаньня яго ў бюлетэне. Вось жа, na-мойму ніякага дэкрэту ня трэба. Урад наш тварыўся нармальна — канстытуцый-на, згодна з статутам, як і ўсе калісь раней, а я яго толькі заць-вердзіў. Таму ў бюлетэні і належыць так і падаць, якзацьверджаны, а не дэкрэтаваны. Фармальнасьці аб гэтай працэдуральнасьці Вы знойдзеце у генэрала Кушаля. (Яго заяву аб згодзе прыняць прэм’ер-ства і мой яму пісьмовы адказ аб яго зацьверджаньні).
3 матэр’ялам аб Беларусі да энцыклёпэдыі Канскага ўнівэрсытэ-ту — трохі камплікуецца. Увесь час перапісваюся. Праф. Miroglio за-вальвае мяне матэр’яламі „як узорамі“, у якіх пакуль што не разаб-раўся, бо ня маю часу ўсяго гэтага яшчэ перачытаць. Хіба na пава-роце зь Мюнхэну, па канфэрэнцыі. Найбольш праўдападобна, што буду пісаць сам, а калі не, то тады зрэфэрую ўсю гэтую справу Вам. ГГрышліцемне к. л. тыя тэзы (пытаньні), што Вам іх пакінуў, а Вы мелі сабе зрабіць копію.
3 маіх інфармацыяў аб паездках Вы можаце зрабіць хроніку да бюлетэня, толькі зразумела дэталяў аб „Боне“ падаваць ня трэба. Але гэтага Вас вучыць ня трэба — ведаю.
Тымчасам бывайце, прывітаньне сямейцы.
Ваш М. Абрамчык
301
Янка ЗАПРУДНІК
P.S.
Ліст студэнта з Індыі перасылаю Вам, бо як я зразумеў (?) ён хочыцьмець кантакт з студэнтамі нашых народаў. Лепш таму, каб гэты кантакт мелі зь ім Вы, чым хтось іншы. Напішыце яму, калі ласка, не адкладаючы, пару слоў, што гэты ліст пераслаў я Вам, як прадстаўніку нашай моладзі. Я ж будучы ў Мюнхэне, скажу Даўга-лю"*, каб выслаў на яго адрыс камплект „Problems“106.
Прывітаньне спадару Адамовічу. Як ён маецца? Спытайцеся ў яго, ці ён атрымаў мой ліст? Нешта ужо праз месяц часу пісаў я яму і прасіў, каб ён мне выслаў ліст Сяргіевіча, а калі яго адаслаў ён Dr Грынкевічу, то каб узяў у Вас адрэсы швэцкіх беларусаў, што па-даваліся ў лісьце Сяргіевіча, а ў зробленай Вамі копіі для мяне, адрэ-сы гэтыя Вамі выпушчаныя. Мне гэныя адрэсы патрэбныя. Адамовіч мне наліст не адказаў. Гэта зь ім ніколі так не бывала. Турбуюся ці ён не хварэе.
№58. Няма адказаў Абрамчыку зь Нью-Ёрку.
Заплянаваныя: артыкул пра Беларусь у францускую энцыкляпэдыю і паўгадавік Problems. Летні адпачынак
Вільпант, 30.7.62
В. П. сп. Запруднік,
Што з Вамі сталася, што не адказваеце на маелісты?Ні Вы, ні сп. Адамовіч! Каля месяца таму пісаў Вам паўторны ліст, у якім Вас прасіў: 1) Узяць у сп. Адамовіча ліст „Юліка“. А калі ён яго адаслаў Стасю Грынкевічу, то прыслаць мне адрэсы швэцкіх беларусаў, якія былі ў гэным лісьце. 2) Прыслаць мне плян („тэзы“) прафэсара канс-кага ўнівэрсытэту, што ў Вас пакінуў для праектаванага артыку-лу аб Беларусі ў энцыкляпэдыю.
Вось жа яшчэраз прашу выслаць гэта мне, асабліва апошняе. Ар-тыкул гэты буду пісаць сам я, бо перадаць Вам, мусіў бы шмат чаго Вам тлумачыць (у гэтай справе маецца ў мяне з гэтым прафэсарам цэлая перапіска), а часу ўжо мала (да 15 верасьня мушу яму здаць да друку).
105 Доўгаль, прадстаўнік адукраінцаўуЛізе вызваленьня народаўСССР (Па-рыскі блёк).
106 Problems, часапіс Парыскага блёку.
302
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
Ці атрымалі Вы мой другіліст, адрасаваны да ўраду БНР (на імя Гэн. Кушаля)?
Зь Мюнхэна я вярнуўся толькі заўчора. Пасьля канфэрэнцыі Пар. Блоку мусіў быў там яшчэ застацца цэлыхіг дзён, дзеля нала-джаньня і ўзгодненьня пляну працы П. Блоку ды суадносін зАм. Кам. Між іншага зь верасьчя-кастрычніка маем выдаваць дублікат (трохі змадыфікаваны) нашага часапісу „Problems“ у францускай мове, у Парыжы, два разы ў год.
„Невялічкая“ карэкта да майго, папярэдняга лісту на імя Ураду. Там я пісаў, што немцы адпусьцілі суму на пакрыцьцё зборніка БІНіМу. Аказваецца я быў ня добра зразумеў ліст нашых сяброў зь Мюнхэну. Будучы цяпер там даведаўся, што немцы згадзіліся пак-рыць толькі частку выдаткаў, а ўласьне 3.000 DM. У гэтай справе пішу таму тут ліст Dr. Cm. Станкевічу. Перадайце яму каліласка.
Прывітаньні
Ваш М. Абрамчык P.S.
Пазаўтры адвожу жонку з хлопцам на вёску і застануся там таксама тыдні 2-ва, а мо і тры. Пішыце таму мне на гэны-там ad-pac:
Mr. N. Abramtchik c/o Mr. Andre Ricou
Beaurepaire par Dolus
Il d’Oleron (Ch. M.) France.
№59. Выдаваньне „Бюлетэню Прэзыдыюму Рады БНР“, справы Парыскага блёку. Антон Адамовіч перакладае ўстуіі да польскага выданьня анталёгіі беларускай паэзіі
Нью-Ёрк, 03. VIII.62
Велыні Паважаны Спадар Прэзыдэнт!
Учора атрымаў Ваш ліст. Выбачайце, што не адказаў на папя-рэднія, якія таксама ўсе атрымаў. Затое Адамовіч не атрымаў ліста, у якім Вы прасілі швэдзкія адрасы. Сяргіевічаў ліст у Стася Грынк. [Грынкевіча] і я яму пісаў, каб ён Вам тыя адрасы выслаў.
Зь„Бюлетэнем“меў вельмішмат работы, бо ўсё — ад пісаньня да кальпартажу — давялося рабіць самому.Адамовіч памагаў з мовай і стылізаваньнем. Тэксты ўзгодніваў таксама з ген. Кушалем. Гэта
303
Янка ЗАПРУДШК
на Кушалеву прапанову інфармацыю пра Вашы падарожжы даў у першую частку замест другое107, каб падаць яе да шырэйшага веда-ма. „Бюлетэнь“і тыя„тэзы“ выслаў Вам паветранай поштай 27.VU.
Цяпер я маю свой трохтыднёвы „адпачынак“ — праўлю й малюю хату — „зарабляю“ гэтым каля тысячы даляраў.
Тэлефанаваў мне заўчора Адамовіч. Да яго прыходзіў Тэрпак і пытаўся, каго ў Мюнхэне можна было б узяць за сакратара ў „Про-блемс“. Ён спомніў Марговіча, ня ведаючы, што Вы прапанавалі Бор-тніка. Гэта хіба Бортнікавае кандыдацтва не падрэзвае, хоць можа варта было б папрабаваць выцягнуць з балота Марговіча, які зусім ужо адыйшоў ад бел. жыцьця. Ці Вы думаеце таксама, што пасада сакратара ў „Проблемс“ дастаткова трывалая, каб Бортніка зры-ваць зь ягонае нямецкае працы?
Адамовіч хацеў бы папасьці ў Рым на экумэнічны зьезд. Перапіс-ваецца зь Сіповічам'08 й Татарыновічам"“1, якія падтрымваюць Ада-мовіча ў ягоным намеры. Зьезд мае пачацца ў кастрычніку. Можа й Вы там будзеце? Тады пабачыліся б там зАдам.. Калі бВам давяло-ся дзе-небудзь закінуць слова за Адамовічаў прыезд у Рым, зрабеце гэта — ён просіць Вас. Ён цяпер в. заняты перакладаньнем у бел. лю-ву вершаванага ўступу Лабадоўскага"” да польскай анталёгіі белар. паэзіі. Работа тэрміновая, таму сьпяшаецца.
Прышлеце, каліласка, хоць кораценька, пра прабег канфэрэнцыі Пар. Блёку ў наст.№„Бюлетэня“, якімае выйсьці да Сустрэчы Бела-русаў у Таронта (Labor Day). Падайце толькі асноўнае: хто ўвайшоў у Прэзыдыюм іякія былі прынятыя пастановы.
Зычу Вам і сям’і ўсяго найлепшага!
3 глыбокай пашанай
Ваш Янка Запруднік
Р. S.
Уапошнім № „Беларуса“ёсьць артыкул пра „свабоду“радыё„Сва-бода“. Чытаў яго толькібегла ў друкарні, але бачыў, што вытрыма-ны ён у стылі мерлякоўшчыны. Змагацца з гэтым найлепш празрэ-гулярна еыдаеаны „Бюлетэнь“.
'°7 Другая частка „Бюлетэню“ прызначалася выключна для радных.
,"8 Маецца на ўвазе Часлаў Сіповіч (1914—1981), беларускі каталіцкі біскуп, рэлігійны й кулыурны дзеяч.
'°9 Маецца на ўвазе Пётра Татарыновіч (1886—1978), беларускі каталіцкі сьвятар, культурны дзеяч, выдавец.
1,0 Юзэф Лабадоўскі, польскі эміграцыйны паэт.
304
Маё ліставаньне зь Мгколам Абрамчыкам
№6о. Бюлетэнь Рады БНР. Беларускае старшынства ў Парыскім блёку. Экумэнічны Сабор у Рыме
16.8.62
Дарагі сп. Запруднік,
Ваш ліст з 3.8. і бюлетэнь атрымаў, в. дзякую. Бюлетэнь між іншага, атрымаў напярэдадні самога ад’езду з Вільпанту, высланы на мой адрыс у канвэрце са штэмплем Ам. К. зь Мюнхэну. Чаму зь Мюнхэну (?) Зрэшты гэта няважна, толькі празь цікавасьць, чаму такой дарогай?
Бюлетэнь мне вельмі спадабаўся. Сардэчна Вас гратулюю. Тон, стыль, зьмест — усёяк трэба для такога органа. Я пачну пісаць (пэў-на ж галоўна для „сіняй“ часткі) дзесь толькі з кастрычніка. Цяпер ня ўдасца, бо маю аж 2ве сьпешныя працы (той артыкул для энцык-ляпэдыі, ды Цынцадзе мяне цісьне з падрыхтоўкай матэр’ялу франц. выданьня „Problems“).
Вы просіце матэр’ялу аб канфэрэнцыі Пар. Блоку. Пэўне Вы ўжо дагэтуль атрымалі „Бацькаўшчыну“, дзе быў зьмешчаны аб ёй аб-шырны артыкул. Дадаць да гэтага цяжка штось, бо усё там асноў-нае ўнята. Хіба што, якхочаце, мо для беларускага прэстыжу (?) зазначыць, што старшынства у Лізе (П. Б.) за беларусамі ўжо дя кадэнцыя. Першы год быў Е. Гэгэчкоры — прэмёр-міністр замеж. спр. Грузіі, a na яго сьмерці пры g-ых (штогодніх) перавыбарах старшын-ства застаецца увесь час за беларусамі.
Усправе падтрымаць кандыдатуру Адамовіча на экумэнічны Са-бор у Рым — напішу сяньня ліст ул. Чаславу [Сіповічу], што і куды трэба пісаць. Я туды напэўна не паеду, бо, як ведаеце, у мяне цяпер в. цяжка з фінансамі.
Што да кандыдатуры сп. Марговіча на сакратара „Problems“, дык в. блага, што Тэрпак і тут суне нос не ў сваё. Па-першае, Мар-говіч ужо даўно паданы быў на працу ў Радыё„Свабода“, а па-другое, кандыдатпура гэта выбіралася ўсім прэзыдыюмам — які Бортніка в. добра знае, а Марговіча не. Ёсьць яшчэ і іншыя прычыны, па якіх толькі Бортнік (паколькі ходзіць аб белар. канд.)можа быць на та-кой „функцыі“. Буду Вам вельмі ўдзячны, калі мне прышлецё адзін экз. „Беларуса“ (апошняга).
Тымчасам бывайце здаровенькі. Прывітаньне ад нас усіх усей Ва-шай сямейцы.
М. Абрамчык
305
Янка ЗАПРУДНІК
№61. Сустрэча беларусаў Паўночнай Амэрыкі. Інфаркт у Вінцэнта Жук-Грышкевіча. Бюлетэнь Рады БНР
Нью-Ёрк, 21.VIII.62
Дарагі Спадар Прэзыдэнт!
Ліст Ваш атрымаў, за што шчыра дзякую. Учора даведаўся ад Стася [Станкевіча], што Вы будзеце на вёсцы яшчэ на пачатку верась-ня. Учора ж выслаў на Ваш вільпінтаўскі адрыс кароценькую карэспан-дэнцыю.Дзеля таго, штояна сьпешная, паўтараю яшчэ раз тое самае.
У гэтым лісьце залучаю Вам праектрэзалюцыі, якімы выслалі на Акулаву'" просьбу ў Таронта, дзе гэтая рэзалюцыя мае быць прыня-тая ў часе Сустрэчы беларусаў Паўночнае Амэрыкі. Яна будзе так-сама перакладзеная ў ангельскую мову. Рэзалюцыю пісаў я. Адамовіч рабіў папраўкі й дапаўненьні.
У Жука-Грышкевіча была нядаўна атака сэрца [інфаркт], і ён цяпер у шпіталізусім бязьдзейны. Паводле Тумаша й Рагулі"2 — спра-ва паважная йможа блага скончыцца. На дакладчыка на Сустрэчу (на месца Жука) запрошаны Cm. Станкевіч (наўсуперак Мерляку). Было б добра, калі б Вы паслалі на Сустрэчу свае прывітаньні. Суст-рэча мае адбыцца 1—2 верасьня.
Думаў выдаць да Сустрэчы яшчэ адзін нумар „Бюлетэню“, але, баюся, будзе цяжка, бомаю яшчэ крыху залегласьцяў на ўнівэрсытэ-це, якія мушу палагодзіць да канца гэтага месяца. Застаўся яшчэ адзін курс, які вазьму на восень. Гэта ўжо будзе меншая нагрузка й таму больш часу здолею прысьвяціць інфармацыі. Пляную зрабіць яшчэ ў гэтым годзе праграму па-ангельску (на 15 часінаў) зь інфар-мацыяй пра Беларусь і беларускую эміграцыю ды парассылаць яе ў амэрыканскія каледжы й радьіястанцыі. Маю колькі іншых праектаў на пазьнейшы час. На „Бюлетэнь“ зьбіраецца шмат цікавага мата-р’ялу. Вельмі спрыяе ягонаму выдаваньню сп. Тэрпак. Экзэмпляр зь Мюнхэну Вы атрымалі таму, што ён прыпадкова заблудзіўся ў па-чок мюнхэнскае карэспандэнцыі ў нашым паштовым аддзеле.
„Бюлетэнь“, між іншага, мае вельмі добрыя водгукі адусюль. Яго-ная форма (з другой „зялёнай“часткай) даемагчымасьць пашыраць
,п Маецца на ўвазе Кастусь Акула (1925—2007), беларускі грамадзкі й куль-турны дзеяч, журналіст, пісьменьнік, выдавец.
112 Вітаўт Тумаш і Барыс Рагуля былі дактары мэдыцыны.
ЗОб
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
весткі, якія ня можа пашыраць ні „Б-на“, ні „Беларус“, і гэтаможа стацца моцным козырам для прыдбаньня ўвагі да яго з боку радных. Марговіч, як бачу па праграмах „Свабоды“, працуе ўжо ў рэдакцыі. Зычу Вам і сям’і ўсяго найлепшага.
3 глыбокай пашанай
Ваш Янка Запруднік
№62. Амэрыканскі камітэт вызваленьня адмовіўся фінансаваць выданьне францускамоўнага нумару Problems.
Парыскі блёк мае намер выдаць яго сваімі сіламі.
Мэмарандум Блёку генэральнаму сакратару ААН У Тану
Villepinte, 20.11.62
Дарагі Сп. Запруднік,
атрымаў толькі што 2—3 № Бюлетэня. Ён робіць добрае ура-жаньне, як і першы, як самай формай радагаваньня, так вонкава-рэп-рэзэнтатыўна, хоць зьмест і ня ўносіць асабліва чагось новага. Бяз-прэчна віна тут у гэтым сэнсе і мая, бо дагэтуль ня даў вам нівод-нага артыкулу, які б, як гэта праектавалася, паставіў бы на дзенны парадакнашы праблемы — нутрана-арганізацыйнага жыцьця Рады (у „зялёнай“ частцы). Да наступнага № пастараюся гэта зрабіць абавязкова. Было б добра, каб наступны № Вы падрыхтавалі да но-вага году — як новагодні №. Сп. Адамовіча я прасіў, каб ён вас усіх (Урад у цэлым) паінфармаваў аб усім тым, што зь іммы тут абга-варывалі, таму ня буду тут на нічым затрымлівацца, ды дадамхіба аб тым, што у нас (Пар. блоку) было вырашана ў Münchenie na ад’ез-ду сп. Адамовіча.
Вось жа на астатнім паседжаньні Кантактнай Камісіі выясь-нілася, што Ам. Кам. адмаўляецца ад праекту нашага выданьня „у францускай мове“ (хоць не зусім фармальна, але адкладаньне „in Kalendas Grekas“). Прэзыдыюм Пар. блоку таму, выходзячы з цэлага раду меркаваньняў, а галоўнае, з узгляду на эўрапейскія пэўныя колы — пастанавіў за ўсялякую цану выдаць і-шы № гэтага часапі-су сваімі ўласнымі сіламі. Дык вось цяпер мы тут, з Цынцадзэ і заня-ліся ў Парыжы падрыхтоўкай гэтага першага №, у які ўвойдзе 50% матэр’ялу (як „сэлексіон“) з „Problems“ ангельскай мовы, 50% матэр’-ялу дамо новых, на актуальныя праблемы. Спадзяемся выпусьціць яго
307
Янка ЗАПРУДНІК
к канцу студзеня. Ад Амэрыканцаў, пакуль што, трымаем гэта ў сакрэце.
Далучаю тут вам копію нашага мэмарандума гэнэральнаму сак-ратару Thant’y. Мелі намер Вас прасіць размножыць яго на ратата-ры і пашырыць сярод іншых дэлегацыяў ААН, але цяпер думаю ужо было б запозна. Хіба Вы, на месцы, знойдзеце яшчэ не страціўшым ак-туальнасьць яго?Калі так, то былі б Вам в. удзячны.
Ваш М. Абрамчык
№63. Просьба падаць інфармацыю аб пратэстах расейцаў супраць брашуры Парыскага блёку
Villepinte, 08.І.63
Дарагі Сп. Запруднік,
Сяньня я атрымаў 82-гі калядны№ „Беларуса“, дземаеццарэцэн-зыйная зацемка на брашуру П. Блоку „Captive Nations“, якой між іншага гаворыцца: „...на выданьне гэтае ўжо накінулася расей-ская ‘едзіна-недзелімая’ белая эміграцыя ды засыпаеВашын-гтон сваімі абурэньнямі й пратэстамі“.
Нам. вельмі важна ведаць, зь якіх крыніцаў стала ведама аўтару гэтага артыкулу абпратэстах і абурэньнях Расейцаў?Быў бы Вам вельмі ўдзячны, каб доўга не адкладаючы Вы ўвайшлі ў кантакт з аўтарам гэтага артыкулу, а магчыма Вам і без таго самому веда-ма, і паінфармавалі мяне дакладней аб гэтым. Ці лепш кажучы кан-крэтна мне падалі:
1)	Якія сама расейцы, (хто) іменна і ў якія ўстановы яны пада-валі тыя свае пратэсты, і калі магчыма самы тэкст іхняга таго пратэсту.
2)	Калі было ў друку штось з гэтай нагоды ў расейскім, ці англійскім, то прыслаць мне выразкі іх.
Прашу гэта абавяскова зрабіць для мяне.
3 пашанай Ваш
М.Абрамчык
ЗО8
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
№64. Незадаволенасьць Цынцадзэ.
Пленарнае паседжаньне камітэту Парыскага блёку
Villepinte, 18.6.63
Дарагі Янка,
Атрымаў 3 копіі нашага АрреІа.Дзякую. Вельмі прыгожа выкана-ны тэхнічна. Шкода толькі, што паслухалі кагось і падалі другі ад-рыс. Цынцадзэ мне выказаў за гэта моцнае незадавальненьне, паба-чыўшы ў гэтым тэндэнцыю Вашых дараднікаў (г. з.А.К. [Амэрыкан-скага Камітэту]) кантраляваць нас, г. з. беспасярэдне даведацца аб рэакцыі адрэсатаў на наш апэль.
Прашу Вас выслаць мне яшчэ ех зо, бо некаторыя нашы цэнтры просяць гэтага ў мяне апэлю па некалькі экзэмпляраў.
Апошнія два тыдні быў у Мюнхэне. Адбылося пленарнае пасе-джаньне Камітэту П. Блоку. Удалося правесьці (хоць зь вялікімі„бо-лямі“)Аўтарханава"3 ў кантрольную камісію іўрэдакцыю „Problems“. Да ўсей гэтайработы ён (Аўтарханаў) бярэцца з інтузыязмам. Мелі ўжо першае паседжаньне з Кэлі і Клумпам^. Аўтарханаў зрабіў на гэтым паседжаньні в. цікавую заяву: чаму і што яго прывяло ў „Пар. Блок“. Маю ўражаньне, што амэрыканцы не спадзяваліся такіх пазыцыяў адАўтара. Такой салідарнасьці з пазыцыямі, якія прадстаў-лялі ўвесь час я з Цынцадзе. Прывітпаньні сям’і і пр. Адамовічу ад мяне.
М. Абр.
№65. Даручэньне разаслаць дэлегацыям ААН брашуру й заклік Парыскага блёку
28.9.63 — Villepinte
Дарагі Сп. Запруднік,
На днёх Вы атрымалі зь Мюнхэну 100 ех брашуры народаў „Па-рыскага Блёку“. Брашура (гэных 100 ех) прызначана дляраздачы дэ-
113 Абдурахман Аўтарханаў, чэчэнец, былы савецкі прафэсар, выдатны са-ветоляг, працаўнік Інстытуту вывучэньня СССР, аўтар вядомага аналізу са-вецкай сыстэмы ў кнізе „Тэхналёгія ўлады“.
1,4 Ўілі Кламп (William (Willie) Klump), службовец Амэрыканскага камітэту вызваленьня.
309
Янка ЗАПРУДНІК
легацыям АсамблеіАб. Нац. Выслалі Вам юо ех, бо рэшта яшчэ не збрашуравана.
За два — з дні высылаю на Ваша імя мэморандум — „appele“ da дэлегатаў Асамблеі. Ад імя Прэзыдыюма Лігі і ад сябе асабіста вельмі Вас прашу гэты appele ў залучаньні да яго na ех. брашуры раздаць (разам) ціразаслаць кожнай дэлегацыі (за выняткам, зразумела, са-вецкім і сатэліцкім).
На помач сабе заангажуйце Султана і яшчэ кагось (калі такія там у Вас пад рукамі маюцца) з кантактнай камісіі Парыскага Блё-ку. Будзем вам усім за гэта в. удзячныя.
Ваш М. Абрамчык
№66. Просьба разаслаць брашуру й мэмарандум Лігі. Цяжкасьці са старшынствам у Лізе
і ў дачыненьнях з Амэрыканскім камітэтам
17.10.63 Villepinte
В. Паважаны й дарагі сп. Запруднік,
Ад мяне асабіста і Прэзыдыюму Лігі да Вас вялікая просьба. Вам ужо пісаў, што выслана 100 ех. нашай брайіуры, і што маем выслаць мэмарандум як далучнік да кожнага ех. гэтай брашуры. 3 узгоднень-нем тэксту, асабліва зь перакладам яго на ангельскую мову справа трохі зацягнулася. Меў яго я потым выдрукаваць тут і Вам прыс-лаць усё гатовае, але цэлы шэраг перашкодаў змусілі мяне зьвярнуц-ца да Вас з гэтай просьбай, каб Вы зрабілі так, як калісь ужо нам зрабілі — адбіць на рататары ў камітэце, а потым заангажаваць сабе Султана і яшчэ кагось іраздаць яго дэлегатам А.Н.
Чуў я, што cn. Т. [Тэрпак] Вам в. „цікава“ выказаў свае мерка-ваньні аб„Бортніку“, шкода, што немагу гэта выкарыстаць, каб не было Вам прыкрасьцяў (а мо магу, напішыце мне). 22-га еду з Цынцад-зе ў Мюнхэн, будзе ў нас сур’ёзная размова з Ам. Кам. У мяне амаль рашучая пастанова кінуць гэта старшынства — бо да ўсіхмаіх цяж-касьцяў чыста асабістага парадку не абыякі яшчэ мяшок пяску на плячах з гэтым камітэтам ды блокам.
У справе маей просьбы пазыкі — Вам раскажа сп. Адамовіч —яея адклікаю.
Прывітаньні жонцы і дзеткам.
ЗЮ
Mae ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
Напішыце мне як маецесе. Наш Альгэрд ідзе в. добра з вучобай. Па-нашаму ён ужо у І-й клясе гімназіі.
Ваш М. Абрамчык
№67. Адваротны адрас пры рассылцы звароту Лігі да дэлегацыяў у ААН
Villepinte, 24.10.63
Дарагі Сп. Запруднік,
Толькі йіто атрымаў Ваш ліст. Вельмі дзякую, што ўзяліся за выконваньне нашае просьбы. Што датычыцца адрыса, то гэта абса-лютна нічога не камплікуе, калі ад якойсьць фірмы выступае з камі-сьёнам яе агэнцыя, ці прадстаўнік, а адрыс падаецца цэнтралі фірмы. I наадварот, было б вельмі нязручна, калі б у даным выпадку Ліга выступаючы з апэлям падала ня свой адрыс. Султанова ж сугэстыя дык зусім ужо не на мейсцы. Падавайце таму адрыс Лігі — Парыж, 65, Rue des Gravilliers. Такмы заўсёды рабілі, калі я падаваў розныя мэмо-рандумы з Вашынгтону, ці Рыму. Вяртаўся дадому і адказы атрым-ліваў часам за пару месяцаў, часам нат за паўгоду. Зь нікім таму ў гэтым пытаньні не радзьцеся, і нікога ня слухайце.
Прывітаньне сямейцы і сп. Адамовічу. У наступную суботу (26-га) еду у Мюнхэн на нейкі тыдзень, назад вяртаючыся манюся затрымацца на пару дзён у Боне.
УМюнхэне буду жыць у Галіны [Ганчарэнкі].
Ваш М. Абрамчык P.S.
Вітайце ад мяне Колю зь сям’ёй. Калімаеце ў сябе тасьму з Аль-гердавага інтэрв’ю (Цьвірка мне казаў, што копію гэтай тасьмы, як узор для дзіцячых інтэрв’ю, ён выслаў у Нью-Ёрк, Лёндан і а. Смарш-чку), то дайце Колю, хай ён пачуе голасАліка.
311
Янка ЗАПРУДНІК
№68. Рассылка апэлю Парыскага блёку. Запачаткаваньне выхаду бюлетэню „Навіны зь Беларусі“
Нью-Ёрк, 25Л.63
Вельмі Паважаны Спадар Прэзыдэнт!
Пару тыдняў таму атрымаў вялікі пакет кніжак, а ў канцы мінулага тыдня — апэль. Стараюся наладзіць цяперрассылку іх пры дапамозе Пэчавага аддзелу. Паўстала тут пытаньне, як вытлума-чыць факт, што адваротны адрыс Парыскага Блёку на апэлі — Па-рыж, а апэль рассылаецца зь Нью-Ёрку. Які адваротны адрыс пас-тавіць на капэртах? Радзіўся толькі што з Султаном. Ён кажа, што трэба даць нейкі прыватны адрыс, бо ж не паставіш А. К-ту. Трэба таксама будзе дастаць сьвежыя адрасы дэлегацыяў ЗН[AAH], бо тыя, што ў мяне былі, застарэлыя, а ў міжчасе я такімі справамі не займаўся. Словам, за тыдзень ці два, думаю, разашлецца.
Па павароце зь Мюнхэну маю вельмішмат працы з паўгадзіннымі праграмамі, на якія цяпер трэба пераходзіць. Гэта значыць, штораз на тыдзень мушу рабіць закотаную паўгадзтную праграму, і яна будзе перасылацца нядзелямі з гішпанскае базы. Гэта мае быць праг-рама на беларускія тэмы, а таму шукаю цяпер карэспандэнтаў у Аў-страліі, Аргентыне, Канадзе, якія б маглі прысылаць інфармацыі зь беларускага жыцьця гэтых краёў. Прэсы ў нас няшмат, а таму хро-ніку зьбіраць вельмі цяжка, а гэткімі весткамі якраз вельмі цікавіцца наш слухач. 3 Таронта будзе пісацьАкула. УАргентыну напісаў Цяў-лоўскаму (наваградзкі„паляк“), уАўстралію —Нікану.
На прапанову Пэчавага аддзелу, падтрыманую Сарджантам, пачаў рыхтаваць цяпер невялічкі пэрыядычны бюлетэньчык „Навіны зь Беларусі“ на матар’яле з савецкага друку. Гэта падборка выпісак з савецкае прэсы, якія даюцца без камэнтароў. Да іх далучаецца нейкі матар’ял з радыё „Свабода“ на тэму беларускіх падзеяў. Задумана гэта для палепшаньня ўражаньня сярод эміграцыі npa АК[Амэры-канскі камітэт]. Першы выпуск„Навінаў“мае быць гатовы дзесьці ў канцы наступнага тыдня. Прыйілю Вам.
Казаў мне нядаўна Коля [пляменьнік Міколы Абрамчыка], што атрымаўліст ад сястры. Піша, каб не прысылаў ёй больш пасылак, бо яны ўжо там неяк даюць сабе рады, а каб лепш сам купіў сабе ў запасмукі й крупаў. Панікатам, відаць, даходзіць да крайнасьці.
Сям’я ў мяне маецца добра. Абедзьве малыя ўжо школьніцы.
312
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
Чуў у Мюнхэне інтэрвію з Вашым Алікам. Слухаў і захапляўся.
[Канцоўка ліста не захавалася.]
№69. Пытаньне адваротнага адрасу пры рыссыланьні бюлетэню Парыскага блёку.
Інтэрвію з сынам Міколы Абрамчыка
Нью-Ёрк, 02.ХІІ.63
Вельмі Паважаны Спадар Прэзыдэнт!
Пасылаю Вам тое,штомаю —іоэкз. апэлю. Рэшта разасланая. На жаль, я зрабіў толькі 120 штук. Дармо Вы кажаце, ійто я падаў „другі адрас“.Як самі бачыце, на першай балонцы стаіць у самым цэн-тры адрас парыскі. Мой пададзены, калі б хто-небудзь зажадаў да-датковае інфармацыі. Калі хто-небудзь будзе адказваць на атрыма-ны апэль і кнігу, дык, зразумела, будзе пісаць у Парыж. Калі б здары-лася, што такая карэспандэнцыя была прысланая на мой адрас — у што я ня веру — дык я Вам безадкладна перашлю яе.
Выяжджаючы зь Мюнхэну, я прасіў прыслаць мне копію інтэрвію зАлікам. Галіна [Ганчарэнка] абяцала зрабіць гэта. На жаль, дагэ-туль нічога не атрымаў. Колі я казаў пра гэтае інтэрвію, і ён прасіў мяне, як атрымаю, даць яму паслухаць. Мо прыйдзе яшчэ?
Зычу Вам і сям’і ўсяго найлепшага. Вітаньні ад сп. Адамовіча.
3 глыбокай пашанай
ВашЯ. Запруднік
№70. Натальля Арсеньнева пачне працу на радыё „Свабода“. Справы ў Беларускай рэдакцыі радыё „Свабода“ ў Мюнхэне палепшалі
Нью-Ёрк, 20ХІІ.63
Дарагі Спадар Прэзыдэнт!
Хоцькораценька:
Ад пачатку наступнага году на штаце Беларускае рэдакцыі радыё „Свабода“ ў Нью-Ёрку мае працаваць cn-ня Арсеньнева. Удало-ся ўладзіцьяе дзякуючы таму, тто я маю зашмат радыёвае работы. Арсеньнева будзе займацца рознымі справамі, зьвязанымі з рыхта-
313
Янка ЗАПРУДНІК
ваньнем праграмаў. Часткава гэта будзе сакратарская работа, часткава рэдактарская, хоць дакладна сказаць пакуль што цяжка.
Спачатку я думаў адмовіцца ад сваіх тыднёвыхрэпартажоў, каб разгрузіцца крыху, але выявілася, што гэтымі рэпартажамі карыс-таюцца ў Мюнхэне іншыя рэдакцыі, у тым ліку й расейская. I дзеля гэтага тут пайшлімне на дапамогу.Арсеньнева, пэўна ж, задаволе-ная з такога павароту.
Нядаўна быў тут Робэрт Так"5, палітычны дараднік радыё „Сва-бода“. Казаў мне, а таксама й іншым, што Цьвірка апошнім часам вельмі падцягнуўся, і справы ў Беларускай мюнхэнскай рэдакцыі ста-яць кудылепш. Трэба спадзявацца, штоўгэтым кірунку яны пойдуць і далей.
Зычу Вам і сям’іВясёлых Сьвятаў і шчасьлівага Новага Году. Вітаньні ад сп. Адамовіча.
Шчыра Ваш
Янка Запруднік
№71. Вітаўт Тумаш пра адмоўную рэцэнзію на публікацыю Парыскага блёку.
Натальля Арсеньнева на працы ў радыё „Свабода“
Нью-Ёрк, 23.І.64
Дарагі Спадар Прэзыдэнт!
Выбачайце, што затрымаўся крыху з адказам на Ваш апошнім ліст. Хацеў пабачыцца з Тумашам, аўтарам „рэцэнзіі“на кніжку аб паняволеных народах СССР. Зразумела, на Вашы пытаньні — хто й што й калізрасейцаў пісаў у Вашынгтон? — Тумаш нічога канкрэт-нага ня мог адказаць. Ён кажа, што калісьці дзесьці штосьці бачыў (у нейкай украінскай газэце), але што — не прыгадвае. Гэтага яму ха-піла, аднак, каб пісаць пра „абураныя пратэсты“. Казаў мне пры гэ-тым, што ён не хацеў нападаць на выданьне, а хацеў памагчы, каб „пры другім выданьніўлічылі памылкі“. [...]
Арсеньнева з работай спраўляецца вельмі добра. Сядзім мы па-куль што за адным сталом. Цесна, алемо з часам уладзімся неяк.
1,5 Робэрт Так (Robert L. Tuck), службовец Амэрыканскага камітэту вызва-леньня, пэўны час быў дырэктарам праграмнага аддзелу радыё „Свабода“.
3M
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
Залучаю Вам тут копію ліста ад прафэсара Бакуса"ь. Ён шэфам Славянскага дэпартаманту ў сваім унівэрсытэце. Як бачыце, вельмі цікавы чалавек для беларускае гісторыі. Я буду трымаць зь ім луч-насьць.
За два месяцы ў мяне канчальныя экзамены.
[Канцоўка ліста не захавалася.]
№72. Антон Адамовіч — лектар Калюмбійскага ўнівэрсытэту.
Уплыў Абрамчыкавага артыкулу на прамовы сэнатараў у Кангрэсе. Канцэпцыя беларускай аўтаноміі ў ЗША
Нью-Ёрк, 30.W.64
Дарагі Спадар Прэзыдэнт!
Падхадзіўся я крыху із сваімі экзаменамі: на пачатку гэтага ме-сяца здаў чатыры пісьмовыя. Засталіся яшчэ дзьве замежныя мовы (расейская й француская) ды вусны адзін. Цяпер буду брацца за мовы, а вусны давядзецца здаваць у канцы году. Бяруся пакрысе й за дысэр-тацыю (тая ж тэма: палітычная гісторыя БССР).
Крыху апошніх вестак:
На гэтым тыдні Адамовіч атрымаў назначэньне ад Калюмбійс-кага ў-ту на лектара: у першай палаеіне наступнага году ён будзе выкладаць там гісторыю савецкае літаратуры дваццатых гадоў. Гэта, бясспрэчна, вельмі памысная падзея.
Казаў мне пазаўчора Тумаш, што ён, пераглядаючы „Конгрэшэ-нал Рэкорд“ (сёлета ў Кангрэсе было 25 заяваў на Сакавік [угодкі БНР]), устанавіў, што Ваш артыкул зрабіў вялікі ўплыў на заявы кангрэсмэнаў. Я Тумашу сказаў, што паколькі ў „Беларусе“ кніжку Парыскага Блёку лаялі, дык цяпер трэба было б пахваліць. Тумаш даводзіў мне, што гэта была ня лаянка, а „сяброўская крытыка“. [...]
Казаў я Арсеньневай гэтымі днямі, каб з усіх скрыптаў, якіяма-юць у сабе грамадзкія ці палітычная навшы (часамі бываюць цікавыя й сьвежыя) высылала Вам адразу копію. Спадзяюся, што Вам некато-рыя весткі будуць новымі.
Зьявілася ў мяне вось думка, што нам варта было б сфармуля-ваць канцэпцыю беларускае нацыянальна-культурнае аўтаноміі ў
116 Освальд Бакус (Oswald Р. Backus III), прафэсар Канзаскага ўнівэрсытэту, аўтар працы пра беларускіх дваранаў Вялікага Княства Літоўскага.
315
Янка ЗАПРУДНІК
Амэрыуы — як супрауьлежнасьуь da неіснуючае бээсэсэраўскае сувэ-рэннасьуі, а таксама da савеукага тэрытарыяльнага прынуыпу аў-таноміі, у сілу якога беларусы вонках БССР ня могууь меуь ані сваіх школаў, ані выбавецтваў, ані тэатраў. Ябумаю, што можна было б знайсьуі сэнатара, які выступіў бы ў Кангрэсе з такой канцэпцыяй беларускае аўтаноміі ў Амэрыцы, бзе беларусы ў форме аўтаноміі перахоўваюуь ібэю незалежнае БНР. Гаварыў сёньня із Cm. Cm. [Ста-ніславам Станкевічам] на гэтую тэму. Ен кажа, што на Шостай сустрэчы Беларусаў Паўночнае Амэрыкі, штомае аббыцца сёлета, можна было б правесьці adnaeednymрэзалюцыю ў гэтым сэнсе.
Бубзем бачыуь.
3 найлепшымі пажаданьнямі Вам і сям’і.
Янка Запрубнік
№73. Справа прыняцьця Ўладзімера Бортніка на працу ў радыё „Свабода“ і канфлікт вакол асобы Міколы Гэруса
Villepinte, 12.12.66
ДарагіЯнка,
Толькішто атрымаў Баш ліст і абразу ж перабаў яго зьмест Цьвірку. Разам з гэтым. вылаяў яга (Цьвірку), што не трымаў Вас у курсе аб сытуауыі у бел. рэбакуыі вытваранай якраз гэтым хуліга-нам Гэрусам117. Бо тое, што Вы мне кажауе аб „сьлёзах“ Дабранска-zanS, dbiK нашы там (у бел. сэку.) убвойчы больш плачууь заДабран-скага. Ad сьлёз жа гора потым заліваюуь бедакі. Агулам гісторыя з Гэрусам гэта беспабобная daгэmyль, сканбальная гісторыя у сыстэ-ме „амэрыканскіх барадчыкаў“. Гэрус зусім не Hadaeyya da такой су-р’ёзнай функуыі. Ён найперш і немае на гэта adnaeedHaü палітычнай nadгamoўкi, а па характару гэта ня толькі з ,Дыктатарскімі“ за-машкамі... я сказаў бы напроста, нявыхаваны вясковы хуліган, пры-
117 Мікола Гэрус (ранейшае прозьвішча Дончанка), украінец, які працаваў рэпартэрам у Нью-Ёрку ва Ўкраінскай рэдакцыі радыё „Свабода“ й адначас-на заступнікам Густава Бурбеля, загадчыка аддзелу нерасейскіх рэдакцыяў. Недзе ў першай палове 1960-х яго перавялі ў Мюнхэн на пасаду дарадніка Ўкраінскай і Беларускай рэдакцыяў радыё „Свабода“. Там ён выявіў сваю крутую самаволю ў дачыненьні падначаленых.
118 Дабранскі, шэф Украінскай рэдакцыі радыё „Свабода“ ў Мюнхэне.
316
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
мітыўны, самазаўзяты... Вельм шкода, што паяўленьне гэтага „гэ-роя“ на мюнхэнскім тэрэне супала з паяўленьнем новага дырэктара радыё, а ў зьвязку з гэтым, пераменай шмат якіх іншых „дырэкта-роў“. У гэты пэрыяд якраз у нас праводзілася папаўненьне (на месца памерлага в.п. П. Сыча) пэрсанала у рэдакцыі. Мы падалі сп. Борт-ніка, якога ўсе мы тут лічылі поўнасьцю адпаведнага для вымогаў працыў рэдакцыі (бел. секц.). Гэрус праводзіў „акзамен“. Бортнік на-пісаў у скрыптаў, з якіх 5 было прынята Гэрусам і перадана. Адзін быў адкінуты зусім беспадстаўна, і адзін адкінуты, як прызнаўся сам Гэрус. таму што Цьвірка пахваліў гэны скрыпт а „я (Гэрус) хацеў паказаць, што ня Цьвірка тут гаспадар, а я“ (гэтыя словы Гэруса, сказаныя самому Бортніку).
Я з Лівіцкім рабілі дэмарш у Скота"4. Вылічылі ўсе хлапчукоўскія і хуліганскія замашкі Гэруса (на падставе як сваіх собскіх назірань-няў, так і заяваў-асьветчаньняў Дабранскага і Цьвіркі) і дамагаліся яго (Гэруса) убраць з гэтага так адказнага становішча. Я матыва-ваў адкіненьне ім кандыдатуры Бортніка, як сабатаж працы ў бел. рэдакцыі іт. п. — Скот абяцаў гэта разгледзець, але, як выглядае, у справе канд. Бортніка Гэруса падтрымаў Дзякоўскі120 (гэты мала чым адскочыў ад Гэруса, бо пасябравалі) ды не завіднае таксама і гэты Скот. Зрэшты, гэта зусім новы чалавек у радыёвых справах, лепш кажучы, у гэтым усім спэцыфічна-мяшчанскім склумку.
Цяпер зьбіраюся яшчэраз адведаць Мюнхэн перад сваім выездам да вас, і яшчэ болыа рубам паставіць Скоту справу замены гэнага „дарад-чыка“якімсь прынамсі нармальным чалавекам, а калі нічога у гэнага Скота не даб’юся — паставіць тады гэту спраеу Саржанту, што ў такой „кумпаніі“ запраўдымы ня можам удзельнічаць у працы.
Да вас у Амэрыку нарэшце усё ж такі еду. Меўся прыехаць нат на сьвяты. Адклаў затым на 4—6 сьцюдзеня. Магчыма гэта паездка ў Мюнхэн яшчэ затрымае на некалькі дзён, але між 10—15 сьцюдзеня буду ў вас напэўна.
Жадаю Вам і ўсёй Вашай сямейцы вяселых Сьвят Калядаў і шчасьлівага Новага Году.
М. Абрамчык
т Ўолтэр Скот (Waiter К. Scott), дырэктар радыё „Свабода“ ў Мюнхэне, былы дыплямат.
іг" Морыс Дзякоўскі (Morris Diakowsky), канадзец украінскага паходжань-ня, палітычны дараднік Украінскай і Беларускай рэдакцыяў радыё „Свабо-да“ ў Мюнхэне.
317
Янка ЗАПРУДНІК
№74. Справа Гэруса й Блажэвіча ў Беларускай рэдакцыі радыё „Свабода“.
Пагроза спыніць супрацоўніцтва з Амэрыканскім камітэтам
Villepinte, 02.4.1967
В Шаноўны сп. Запруднік,
Вашыя абодва лісты з копіямі лістоў праф. Адамовіча да Цьвіркі атрымаў, дзякую.
He рэагаваў на вашыя лісты зь дзьвюх прычынаў:
1) што хоць я і вярнуўся са шпіталя ўжо праз 2-ва тыдні таму, але да такіх „далікатных“ справаў, зьвязаныхзАм. Кам., мне брацца нерэкамэндавалася, бо ж, як вам пэўне ведама, гэтыя„А- Камітэцкіе“ справы і прычыніліся былі галоўным чынам тога, што я папаў у ійпіталь.
2) спадзяваўся, што нашые „мюнхэнцы“, ведаючы ў якім стане я знаходжуся, атрымліваючы ад Вас такія лісты, патрапяць самі, безь мяне, вам усё належна выясьніць і ўсёз вамі узгодніць.
Цяпер жа бачу, што яны якраз гэтага не зрабілі, бо ўчора атры-маў ад сп. Сенькоўскага ліст, у якім ён, ад імя ўсіх там нашых просіць мяне, каб вам напісаў я, бо маўляў, на іхлісты вы не зьвяртаеце ўвагі. Па лістох жа сп. Адамовіча да Цьвіркі і Вашым да мяне апошнім лісьце, бачу, што вы ўсе зусім не арыентуецеся ў сытуацыі, што склалася ў Мюнхэне, чаму і прапануеце такія рэчы як: „неўтраліза-ваньне кліна“, зварот „блуднага сына“ і т. п., у той час, калі справа зусім не ў якімсь „блудным сыне“ ці Блажэвічу-„кліне“12'. а ў Гэру-саўскім кліне. Гэрусе самым, проці якога мы тут павялі і мусім да-весьці да канца змаганьне, бо справа пастаўлена так: або нам (Радзе БНР) застаюцйа ўсе (хоць і так куртатыя) правы ў справахрадыя-перадачаў, якімімы карысталіся прайягам 12 год на падставе нашае вербальнае ўмовы зАм. К-м пры заснаваньні бел сэкцыі, або ўсегэные паўнамоцтвы, уключна зь вярбоўкай супрацоўнікаў у бел. сэкцыю, перадаюцца Гэрусу, амы г. з. Рада БНР павінны толькі быць памоч-нікамі Гэруса.
Пэўне жлішне тут гаварыць, што гэта болый, чым абразьліва для нас. На такую формулу „супрацоўніцтва“ з Ам. К. мы ніколі ня згодзімся. Таму мы і сталі перад дылемай (як пісаў я Dr. Станкевічу
121 Блажэвіч, працаўнік Беларускай рэдакцыі радыё „Свабода“.
318
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
з просьбай паведаміць вас усіх): або нам застаюцца і пры новым ды-рэктару (з. Скоту) нашыя старыя, прынамсі, правы, або мы змуша-ны пакінуць A. К., адмовіцца ад усякага нашага удзелу, а знача і ад нашай адказнасьці — лічучы пакінуўшы ўсю справу радыя — справай чыста Амэрыканскаіі.
Я перакананы, што справу гэту выйграць нам ужо й ня так цяж-ка, бо я асабіста пэўны, што сам дырэктар, які зусім новы чалавек, пакуль што не ўвайшоў у курс справы, чым гэтая лавачка — Гэруса-Дзякоўскага і карыстаецца. Але дзеля таго, што Гэрусава паво-джаньне настолькіхуліганскае, што супроць яго пасяганьня на аўта-номныя правы бел. і укр. сэкцыі так салідарна выступілі з пратэс-там усе рэдакцыі, уключна з расейскай, дыкяк і самі Вы пішаце, што проці яго і Бурбель, і Абаленскі122 ў N. Y., выкурыць Гэруса, або пры-намсі адшыць яго ад умешваньня ў нашы нутраныя справы паўтор-ваю, і не такужо цяжка, але пры ўмове, што і ўсе нашы супрацоўнікі (бел. Р. С.) будуць гэтак жа салідарна рэагаваць, як у мінулым разе зарэагавалі былі супраць Гіцкага, хоць нашы пазыцыі былі тады шмат слабейшыя (нехочу на гэтым затрымлівацца).
Тое ж, што прапануецца ў лісьце праф. Адамовіча, з чым і вы, як пішаце, згодны, гэта ніяк іначы (утакой сытуацыі) нельга тракта-ваць як прыпыненьне ўсяго наміраспачатага змаганьня; поўнай ка-пітуляцыі перадГэрусам, цілепш кажучы, падтрымаць пазыцыі Гэ-руса, супраць нас самых і усіхрэдакцыяў, стаўшых на наш бок.
Вось жа, даріхжэнькія, як выглядае, коратка гаворачы, уся гэтая гісторыя.
Пару яшчэ словаў што да самога Блажэвіча. Блажэвіча мы ня можам іначы трактаваць, якяго патрактавалі. Вельмі ткода, што сп. Бартуль памагаючы яму калісь пасылкамі, не накіраваў яго да беларусаў у Мюнхэне. Тады (а гэта добрыхю год таму, як выглядае) магліяму лёгка памагчы „вярнуцца“да беларусаў. Безумоўна, не па-лічылі б яму за ганьбу, што ёнрабіў вайсковую кар’еру ў латышоў. Рабіў вайсковую кар’еру ў расейсцаў і Манэргайм, і Жэлінгоўскі [Жэ-лігоўскі], і Доўбар-Мусьніцкі — але з гэтай „кар’ерай“ у патрэбны момант яны адразу ўключыліся ў свае належныя шэрангі. Блажэвіч жа падчас нямец. акупацыі дзеяў у латышскіх фармацыях. Атрым-ліваючы пасылкі ад сябры беларуса — рэпрэзэнтаваў у Мюнхэне ла-
122 Валерыян Абаленскі {Valerian Obolensky), дырэктар праграмнага ад-дзелу радыё „Свабода“ ў Нью-Ёрку.
319
Янка ЗАПРУДНІК
тышоў — у міжнацыянальным камітэце побач з Бортнікам. Блажэ-віча таму увесьМюнхэн ведае як латыша, так як Бортніка белару-са. Таму інашы супраць яго аргумэнты — што ў бел. рэдакцыюмы дамо беларуса — а латыша яны павінны ўбраць. Прыласкаваць Бла-жэвіча, калі ён сьведама пайшоў з Гэрусам на дывэрсыю. спачатку хіба манэўруючы супроць кандыдатуры Бортніка, а цяпер наогул стаўшыся агэнтам Гэруса, толькі таму, што ён калісь лічыў сябе беларусам — нельга. Dr. Станкевічможа вам больш сказаць аб тых заядлых нат бел. нацыяналістых, якія ня толькі пасканчалі бел. гімназію Езавітава — А. Луцкевіча — Тарашкевіча — як Сароку і па-эта Бартуля, ды што яны потым навытваралі. Адносна чэснасьці маралі яго — калі сп. Бартуль (наш yN.Y.) і не памыляўся ў мінулым, то не такім гэты Б. выглядае цяпер. Людзі, бачыце, з часам мяняюц-ца і сп. Бартулю (нашаму) я б не раіў зьвязваййа цяпер з Блажэвічам.
5—6 і 7 красавіка ў нас адбудзецца г. з. „Сэсыя“ кантактнай камісіі. Першым пунктам парадку дня пастаўлена: ,Аб кампэтэнцы-ях адвайзэраў [дараднікаў] і правох нац. рэдакцыяў“ без скобак „аб хуліганстве Гэруса і правох нац. рэд.“У склад кантактнай камісіі ад Пар. Блоку ўвайходзяць: Цындзадзе, Лівіцкі ія.З боку Амэрыканцаў: Сосін'23, Клумп [Кламп] і Вандэррор124. Еду на гэту „Сэсыю“ ўсё ж і я, хоць не безрызыкі, бо тэрмін майго „канвалесанса“[выздараўленьня] далёка ня скончыўся. Як будзе вырайіана на „сэсыі“ справа наогул, да чаго там дагаворымся, ці не дагаворымся, вам тады напішу. Цяпер жа прасіў бы вас усіх мець на ўвеце адно і не выпускаць гэта з пад увагі: што калі б наша тут, у Мюнхэне, дырэкцыярадыя пайшла па лініі — Гэруса-Дзякоўскага і Co, г. з. як казаў вышэй, пазбаўленьне нас усіх ранейшых правоў — буду тады пісаць Сарджэнту. Мала таго, штоябуду пісаць — бээнэраўскія грамадзкія і палітычныя арганіза-цыі павінны будуць (у выпадку супраціву Саржанта) зьвярнуцца да яго з пратэстам, што па 13-гадовым натым супрацоўніцтве нам прапануюцца дыскрымінуючыя, зьневажаючыя формы „спаўпрацы“, што спаўпрацу з Амэрыканскім. камітэтам мы разглядаем не як за-работкі для ю-ка людзей, падпарадкаваньне іх чыноўнікамАм. кам.,
123 Джын Сосын (Gene Sosin), саветоляг, які працаваўу праграмным аддзе-ле радыё „Свабода“. Аўтар кнігі ўспамінаў (Sparks of Liberty. An Insider’s Memoir of Radio Libery. The Pennsylvania State Univerity Press, University Park, Pennsylvania, 1999. — 313 pj.
'24 Эдвард Ван Дэр Pop (Edward Van Der Rhoer), дырэктар палітычнага ад-дзелу радыё „Свабода“.
320
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
а як прадстаўнікамі бел. грамацка-палітычных установаў, ад імя якой (гэтай грамадзкасьці) Р. С. і выступае, а ў сваіх заўсёды да нас (нат і не даўным, месяц таму) лістох Саржант запэўнівае, што без нас (Пар. бл.) як саюзьнікаў і партнераў існаваньне Ам. Кам. было б бессэнсоўным.
Канчаю. Унас няма іншага выхаду, як стоячы на тым грунце, на якім мы распачалі супрацоўніцтва з A. К., адстойваць свае правы. Эвэнтуальна скаардынавана дзеяць, не даць німаленькай падставы ім зразумець, йіто пры маленькім на нас нат націску мы капітулю-ем. Сардэчна вас усіх вітаю ваш
М. Абрамчык
№75. Пазыцыя беларускіх працаўнікоў радыё „Свабода“ ў Нью-Ёрку ў канфлікце Рады БНР з Амэрыканскім камітэтам
украсавіка 1967
Дарагі Спадар Прэзыдэнт!
Шчыра дзякую за ліст і інфармацыю пра нашыя справы ў Мюн-хэне. Вялікая шкода, што пра ўсё гэта даводзіцца пісаць Вам самым, хвораму й занятаму безьлічай іншых справаў. Сябры нашыя ў Мюн-хэне, на правялікі жаль, адзначаюцца надзвычайнай здольнасьцяй да маўчаньня пра рэчы, што датычацца ўсіх нас. I Сянькоўскіхлусіць, калі піша Вам, што мы не зварачаем увагі на іх„лісты“. Пра мюнхэн-скія камплікацыі і пра самога Блажэвіча мы тут упяршыню даведа-ліся зь нядаўнага Цьвіркавага ліста й тэлеграмы сьледам за ім з просьбай аб сьпешным адказе.Да гэнага часу, на працягу даўгіхмеся-цаў, мы ня мелі аніякае камунікацыі ад нашых у радыё. Пабежна й коратка пісаў адно Кабыш'25 у лістох да Адамовіча (два—тры сказы) дырэха мюнхэнскіх пэрыпэтыяў даходзіла часамі іншымі наваколь-нымі дарогамі. Тым жа часам у такой сытуацыі, дзе трэба дзеіць супольна й скаардынавана, нельга не інфармавацца ўзаемна. Мы га-товыя на ўсякую салідарнасьць, толькіхочам і вымагаем канкрэтна-га веданьня сытуацыі, каб ня быць змушанымі займацца дэманстра-цыяй усьляпую.
125 Маецца на ўвазе Сымон Кабыш (Кандыбовіч), працаўнік Інстытуту вы-вучэньня СССР, палітычны дзеяч, радны БНР, пазаштатны аўтар радыёгу-тарак у беларускай праграме радыё „Свабода“.
321
Янка ЗАПРУДНІК
Дарэчы, хацелася б нам тут ведаць, як разумець ідэю „суполь-насьці“ фронту? 3 Вашага ліста выглядае, што гэтая супольнасьць пашыраецца й на нашых партнэраў у Парыскім Блёку, перш-наперш на ўкраінцаў. I, зразумела, ішпо гэтая супольнасьць адно ўзмацняе нашыя пазыцыі. Ці ня трэба, аднак, улічваць тут і магчымасьць, што„вайна“можа звузіцца адно да фронту беларускага?Пры гэткіх дылемах трэба браць наўвету заўсёды варыянт горшы, гэта зна-чыцца, што нам давядзецца змагацца самым, ды змагацца да канца.
I тут мы мусім загадзя ўсьведаміць сабе ўсю паважнасьць свае пагрозы зрыву, калі да яе дойдзе, ды быць гатовымі яе выканаць. A дзеля гэтага трэба цяпер жа ўзважыць усё, што пацягне для нас за сабой гэткі крок у выпадку, калі Камітэт не паддасца на наш сэпа-ратны ціск.
Як будзе тады выглядаць сытуацыя ў мюнхэнцаў, Вам відней. Я хачу сказаць пару слоў што да Нью-Ёрку.
УНью-Ёрку зрадыёкамітэтам зьвязаныя цяпер Адамовіч, Стан-кевіч, Арсеньнева, Уладыка Васіль і я. Усе мы гатовыя да салідар-насьці. Вы мусіце ведаць, аднак, што пры нашым адыходзе спыніцца ня толькірадыёвая наша работа тут. Гэта пацягне за сабой шмат больш. Бо пры Камітэце ў Нью-Ёрку робіцца куды болый, чымся бела-рускія радыёвыя праграмы. Мы выкарыстоўваем тут — неафіцый-на — і час, і некаторыя матар’яльныя магчымасьці дзеля шырэйшае беларускае працы — выдаваньня газэты„Беларус“, друкаваньня роз-ныхматар’ялаў і камунікатаў, інстытуцкага [БШіМу]„Абежніка“, рэзалюцыяў, пашырэньня інфармацыі пра Беларусь у палітычных колах ЗША, нават рассыланьня магнітафонных істужак на розныя сьвяткаваньні і ўрачыстасьці па беларускіх асяродках. Усё гэта, пэў-на ж, рэчы другарадныя. Частпка гэтае работы будзе неякрабіцца й пасьля нашага адыходу ад радыё. Але ці ня большая частка загрузь-не ў новых, больш складаных умовах быту.
Наш абавязак паінфармаваць Вас пра ўсё гэта, бо правільныя крокі лягчэй рабіць тады, калі перад вачыма ўся рэчаіснасьць.
Што да самых беларускіх праграмаў радыё Свабода, дык пры на-шым супольным адыходзе Камітэт іх наладзіць ня здолее. Кансэквэн-цыяў гэткае магчымасьці паясьняць Вам хіба няма патрэбы.
Усё гэта трэба ўзважваць цяпер — перад тым, як ставіць уль-тыматум, — каб пасьля праводзіць пасьлядоўна ў жыцьцё прынятую пастанову й не выстаўляць сябе на пасьмешышча перад іншымі й перад самымі сабою.
322
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
3Вашагаліста відаць, што пазыцыюВызаняліправільную —іў сэнсе супольнасьці із сябрамі Пар. Блёку, і ў сэнсе паступовасьці ціску на Камітэтп. Із свайго боку мы падтрымваем Вас і нашых сяброў у Мюнхэне ў адваёўваньні свайго права й прынцыпаў, на якіх мы зга-дзіліся працаваць у Камітэце. Просім адно, каб мюнхэнцы знайшлі крыху часу на трыманьне лучнасьці з намі (нераз на год, а прынамсі 1—2 на месяц) і дзеля трыманьня супольнасьці фронту, чаго вымагае ад усіх паважнасьць палажэньня.
3 глыбокай пашанай і найлепшымі зычэньнямі
Ваш Янка Запруднік
№76. Канфлікт Рады БНР з Амэрыканскім камітэтам вакол кампэтэнцыі назначаць працаўнікоў
у Беларускую рэдакцыю радыё „Свабода“
Munchen, 10.4.67
ДарагіЯнка,
Учора атрымаў Ваш ліст. Адкажу вам на яго за пару дзен болый дакладпей па усіх пунктах нашых тут намечаных і узглядненых хо-дах. Перадаў Ваш ліст Цьвірку, каб і яны вам пісалі. Сяньня ж дзе што ў пару словах, бо ад учарашняга вечара я пасяліўся ў клініцы для прадоўжаньня свайго лячэньня. Першых таму пару дзён, пакуль мяне будуць выпрабовываць, ня буду так вольны.
Вось жа перадусім наша „сэсыя“, што адбывалася на працягу зх дзён (5,6-га і 7-га IV), не адолела прарабіць, лепш вычарпаць поўнасьцю паве-стку дня, з тае прычыны, што дзе якія справы, якія патрабавалі ра-шэньня дырэктара Скота, мусілімы адкладаць таму, што ён і яго асы-стэнты былі в. заняты перанясеньнем сваіх бюраў у новае памешкань-не — прадоўжаньне нашае сэсыімы перанесьлі на 17—18 і іу-га траўня.
Авантуру ж Гэруса па адношаньні бел. і укр. сэкцыіхоць іразгля-далі, на працягу аж 2х паседжаньняў, канчальна яна не разьвязана; не атрымана адказу ад дырэктара. Пасунута яна, гэтая cnpa[ea], адылі значна наперад.
1)	Прынята пастанова кансультатыўнай-каарданацыйнай камісй, што справе набору супрацоўнікаў Р. С., як і моладзі для трэ-нінгу, побач з нацыянальнымі арганізацыямі (сяб. Пар. Блоку) амэ-рыканцымогуцьрэкамэндаваць (у выпадку яны дзесь заўважаць вельмі
323
Янка ЗАПРУДНІК
важнага кандыдата) на працу, але праз нашу камісію. Прыняцьце ж яго мусіць быць узгляднена з намі. I ні ц якім разе аднабакова вырашацца.
Канкрэтна ж што да Блажэвіча. Камісія аднагалосна пастана-віла: што як з Блажэвічам, і наагул у прынцыпе для іншых нац. цэн-траў, абсалютна недапушчальна. каб адвайзэр [дараднік] прыводзіў на працу па свайму толькі ўзглядненьню сваіх кандыдатаў.
Блажэвіча трактуецца як не беларуса, няважна, што ён этніч-на бел. паходжаньня. Гэты выпадак таму ўважаецца за скандальна-недапушчальны. Але таму, што дырэктару Гэрус і Так прадставілі ўжо так справу, што ў беларускай рэдакцыі былі і ёсьць прэцэндэн-ты, што працавалі не беларусы (П. Сыч паляк?!), а мы адкідваючы Блажэвіча як поўнасьцю адпавядаючага для працы на места п. [па-койнай] Барбары [Вержбаловіч] (Цьвірка якрад. [рэдактар] заявіў, што ён і кваліфікацыямі не падыходзіць — mo бэтрыбсрада [прафса-юз] цяпер разглядае і гэты фахавы бок Блажэвіча.
У справе ж дыфіняваньня, што такое „нацыянальнасьць“, заўчо-ра Келі сам згадзіўся (в. ахвотна) пайсьці да Скота ірастлумачыць яму. Келі, між іншага, сказаў нам, што гадоў 6—7 таму адзін ра-ботнік с.[севера]/-каўкаскай сэкцыі заявіў, што ён прыняўшы амэры-канскае грамадзянства страйіў інтарэс да с. Каўказу, пачувае сябе поўнасьцю Амэрыканцам. На гэтай падставе тога с. [севера-каўкас-ца]Ам. Кам. звольніў з працы.
Інтарэсы Блажэвіча былі заўсёды зьвязаны з латышамі — пад-час вайны ён быў у латышскіх фармацыях, па вайне аж да цяпер„прэ-зэнтаваў“латышскую прэсу — належыў да лат. арганізац., даклара-ваў сябе ўсюды латышом.
Яга кваліфікацыі будзе ацэньваць суд Бэтрыбс-рад. [прафсаюзу], на экспэрта веды ягонае бел. мовы пакліканы Урбан.
Справа, як бачыце, яшчэ ў працэсе. Як казаў вышэй, напішу по-тым больш, бо за пару хвілін мушу ісьці на Радыё.
Цяпер, тымчасам, Вам асабіста, сп. Запруднік, быць абярэжным у перапісцы з Гэрусам. Вашу перапіску ён выкарыстоўвае, як Ваша в. лаяльнае да яго адношаньне (казырае Вашым сяброўствам).
2)	He падаваць яму зьвязкоў для набору кандыдатаў для бел. сэк-цыі — калі хто зь беларусаў знойдзецца ў вас, падавайце яго толькі беспасярэдне нам (Цьвірку ці мне). 3 Сяднёвым таму выйшла не зусім добра, бо анкеты пераслалі Гэрусу.
17	красавіка Гэрус едзе ў Амэрыку і, як заяўляў шмат каму, „бу-дзе сам шукаць кандыдатаў для бел. радак[цыі]“. Хай гоняць яга вон, паскудства гэта.
324
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
У прынцыпе, як вам пісаў раней, тут ўсё пастаўлена так, што Гэрусмйсійь быць адсунуты ад нашых справаў, і што наша ранейшая ўмова вербальная, але 13 год дзеючая, засталася і надалей так.
Я чуў, што экспэрт бел. мовы знайшоў абсалютнанягодньім Бла-жэвіча. Магчыма, яны будуць шукаць „контрэкспэрта“, дык калі б па-пала да кога з нашых — хай аднясецца в. сур’ёзна і уважа, бо паўторую, што ня гэта павінна дэцыдаваць. Я паставіў так пытаньне імяне ўсе падтрымліваюць, што калі б гэта быў нат нейкілатышскі геній.
Іду уніз
бывайце
М.
№77. Міколу Абрамчыка шпіталізавалі, адклад прыезду ў ЗІПА
Munchen 25.4.67
Дарагі Сп. Запруднік,
Учора напісаў ліст Сп. Адамовічу. Сяньня магу дадаць пару сло-ваў Вам. Пасылаю усё гэта вам у адным канвэрце, бо знайшоў яго ў ceaix паперах толькі адзін, заадрасованы яшчэ Вам колісь у Парыжу. У Галіны [Ганчарэнкі] перакапаў усё яе бюра — нічога не знаййіоў. Цяпер жа якраз мне прывезла яна ад Цьвіркі копію тога перакладу Блажэвіча для экспэртызы, аб якой я згадваў у лісьце да Сп. Адамо-віча. Цяпер жа Галіна сьпяшаецца на працу і згадзілася здаць гэты ліст на почце, па дарозе.Я таксама сьпяшаюся каб выехаць сягоньне-чы дадому дняўным (у 1-й гадз.) цягніком.
У клініцы я прабыў 13 дзён. Меўся я вам усім зтуль напісаць больш, дакладней, але абставіны былі такія, што пісаць было цяжка. Найперш днём амаль заўсёды быў „заняты“ пад рознымі ці то машы-намі — масажамі — або ўліваньнем (transfusion) нейкіх жыткась-цяў — што як падвесяць пляшку-літроўку — дык па каплі вычыківа-еш канца 4—5 гадзін. Уночы ж ад 9-й гадзіны гасяць агонь, каб спалі ўсе іншыя.
Чуюся адылі досыць добра. Калі б ня гэтая ўся авантура „зондэр-фюрэраў“ і тупалоб’я Скота — паставіўшы нас у такое дурное ста-новішча, каб мог дзесь хоць зь месяц спакойна аддыхнуць, дык мог бы сьмела да вас ляцець уАмэрыку, як гэта было ўплянавана. Цяпер жа хіба да восені ня ўдасца (хіба што, як настойваюць Дашнакі [армяне]
325
Янка ЗАПРУДНІК
разам зь імі, каб, у выпадку ўпартасьці тут Скота, ехаць да Сар-джанта і[ў]Вашынгтон.
Ваш М. А.
P.S. Вам пішу ўпапярок, каб не пераблыталіся лісты зь пісьмом сп. Адамовічу.
№78. Абставіны прыняцьця Масея Сяднёва на працу ў Беларускай рэдакцыі радыё „Свабода“ ў Мюнхэне
Нью-Ёрк, 26.06.1967
Вельміпаважаны Спадар Прэзыдэнт!
Пачалі да нас раптам з розных канцоў даходзяць чуткі (і запы-таньні) пра тое, што (цытую з аднаго ліста, напісанага аж з Кана-ды,хоць і недамяне): ЗапруднікіАдамовіч быццам„дамовіліся з Гэ-русам і без паразуменьня з Абрамчыкам рэкамэндавалі Сяд-нёва ў Мюнхэн“. Паралельна зь пераказам пра такую„змову“ — на выпадак, калі б гэтак было ў запраўднасьці, — ідзе зьвінавачаньне, ттомы „топчам наш прынцып і сваймі рукамі развальваем Раду“ ды што„грамадзтва наша й гісторыя напэўна іх (зна-чыць, мянезАдамовічам)асудзяць“. Чуткіпрамяне й сп. Адамовіча, кажуць нам, ідуць з Эўропы, а паўтараюцца цяпер даволі шырака па-важанымі ў нас людзьмі ў Амэрыцы й Канадзе. У мяне асабіста адна сымпатычная асоба пыталася нядаўна, ці гэта праўда, што я выс-тупіў з Рады й адышоў наагул ад грамадзкай работы. А дзеля таго, што адначасна з гэтым пашыраецца й вестка пра, быццам бы, зваль-неньне зрадыё Цьвіркі ды адыход у знак салідарнасьці зь ім Марговіча й Сянькоўскага, дык выглядае, што мы з Адамовічам развальваем ня толькі Раду БНР, але й Беларускую сэкцыю радыё Свабода. У тым са-мым лісьце, дый у лістох іншых асобаў, робяць нас таксама адказнымі й за заняпад Вашага здароўя.
Мы ня выключаем магчымасьці, што сёй-той можа браць паваж-на гэткія несамавітыя выдумкі. Ня вылучана, што гэткая інтэрп-рэтацыя палажэньня падносіцца й Вам. Уважаем затым за канечнае напісаць Вам пра свае дачыненьні да Рады й да Вас асабіста ды высь-вятліць таксама справу зь Сяднёвым. Вось храналёгія й кароткая гісторыя справы:
і.	У канцы сьнежня летась я,як ньюёркаўскі карэспандэнт радыё, зрабіў, а на пачатку студзеня выслаў у Мюнхэн для беларускае 326
Mae ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
праграмы, інтэрвію зь Сяднёвым, беларускім паэтам г прафэсарам амэрыканскага ўнівэрсытэту, які прыехаў на колькі дзён у Нью-Ёрк для ўдзелу ў канфэрэнцыі выкладчыкаў славянскіх дысцыплінаў у амэ-рыканскіх вышэйшых навучальныхустановах. Тады ж Сяднёў папы-таўся ў нас з Адамовічам, ці была б якая магчымасьць уладзіцца на працу ў Беларускім аддзеле радыё Свабода ў Мюнхэне. Прычына ў яго да гэтага запытаньня-пажаданьня была такая, якое нельга не разу-мець: яму (пісьменьніку) захацелася з асяродзьдзя ўнівэрсытэту ў глухім (бязьлюдным з гледзішча на магчымасьць жывога кантакту із сваймі людзьмі) штаце Індыяна, дзе ён выкладаў чужую яму расей-скую мову, трапіць у абставіны, у якіх можна было б мець ізноў цес-ную творчую лучнасьць зь беларушчынай. Як ён казаў: „Каб скон-чыць як-небудзь з гэтым падвойным выгнаньнем“.
Думка пра працу ў Мюнхэне, дарэчы, была ў Сяднёва й ня зусім выпадковай. Год дзесяць (а мо й больш) таму, калі Сяднёў працаваў яшчэ ў Саўт-Рывэры на хвабрыцы, да яго езьдзіў прадстаўніком ад Рады БНР сп. Шукелойць з запытаньнем, ці Сяднёў не згадзіўся б па-дацца ўМюнхэн на працу ў Беларускім аддзелерадыё Свабода. Сяднёў тады даў быў сваю згоду, але на працу не папаў: заміж яго быў узя-ты, здаецца, Ліманоўскі, а мо й Казак. Ад Рады БНР Сяднёву было паведамлена, што, на жаль, цяпер яго ўладзіць на працу не ўдалося, але, калі ў будучыніў Мюнхэне будуць патрабаваць людзей зАмэрыкі, дыкяму будзе запрапанавана.
Вось жа, калі сёлета Сяднёў паставіў пытаньне свае працы ў радыё, дык сп. Адамовіч, cn-ня Арсеньнева й я, ведаючы пра пякучую нястачу ў нас творчых адзінак ды ведаючы, што вакансія па Сычы ўжо колькі год як не запоўненая, уважалі, што надарылася рэдкая нагода прыцягнуць да супрацоўніцтва з намі кваліфікаванага й ля-яльнага працаўніка. Мы сказалі Сяднёву, што справе яго дамо ход.
2.	Пра жаданьне Сяднёеа ехаць на працу ў радыё я даў знаць у першую інстанцыю Цьвірку, шэфу Беларускае рэдакцыі, ведаючы, што ён з Вамі ўвесь час у цесным кантакце ды будучы ўпэўненым, што ён узгодніць гэтую справу з Вамі належным парадкам.
3.	Неўзабаве кандыдатура Сяднёва, якмы тут зразумелі, пайш-ла па добрай дарозе. На самым пачатку лютага сёлета Сяднёў на-пісаў мне, што Цьвірка прыслаў яму „вельмі прыемны“ліст, з чаго, зразумела, мы былі вельмі задаволеныя.
4.	Сьледам за першым прыйшоў ад Сяднёва й другі ліст (пісаны 5-га лютага 19672.), у якім ён прасіў мяне (гэткая ж просьба была ад-
327
Янка ЗАПРУДНІК
начасна ў асобным лісьце й da сп. Адамовіча), каб мы памаглі яму „зьвязацца неяк з сп. Абрамчыкам, балазе ён цяпер тут“ (г. зн. у Амэрыцы, бо, як прыгадваеце,мы чакалі тады на Ваш прыезд у Нью-Ёрк, пра што паведамілі й Сяднёву).
5.	Калі па колькіх адкладах, дзеля прычынаў хваробы й перабы-еаньня ў шпіталі, Вам не ўдалося прыбыць да нас, мы запрапанавалі Сяднёву скантактавацца з Вамі ў Парыжы, што ён і зрабіў быў, як мы ад яго даведаліся. Мы ня мелі ні ад Цьвіркі, ні ад Вас ніякае рэак-цыі ў справе Сяднёва, але прычыны маўчаньня маглі быць самыя роз-ныя — баржджэй за ўсё, прыпушчалімы, занятасьць бягучымі спра-вамі. 3 тых жа дэталяў, што нам былі даступныя (як, прыкладам, факт прыхільнага ліста ад Цьвіркі да Сяднёва), можна было зрабіць адзіны магчымы выснаў, што маўчаньне было знакам згоды (іншае нам і ў галаву не прыходзіла).
6.	У канцы красавіка сёлета ў Нью-Ёрк зьявіўся Гэрус, дараднік Беларускага і Ўкраінскага аддзелаў радыё. Аднэй зь першых справаў, якую Гэрус закрануў, была справа Сяднёва й пытаньні пра яго: Ці ён можа пісаць? Рэдагаваць? Які ў яго голас? Характар? Ці варта яго браць на працу?Іг. д.Адказы нашыя на гэтыя пытаньні былі, зразу-мела, дадатныя.
7.	У лісьце да Вас (пісаным 29 красавіка сёлета) сп. Адамовіч інфармаваў, што нам„удалося прапхнуць справу Сяднёва праз Гэруса, які заказырыўся быў, чаму ў анкеце Сяднёў паклікаў-ся на Цьвірку й Сянькоўскага“ (супраць якіх, як ведама, Гэрус увесь час вядзе варожую акцыю). У тым жа лісьце сп. Адамовіч дада-ваў: „Сяднёў, здаецца, пісаў ужо Вам, магу адно засьветчыць, што цяпер гэты былы бэцээравец'26 ня меншы бээнэравец127, чымся таксама былы бэцээравец Сянькоўскі“.Дадамтут,што cn.cn. Шукелойць і Тумаш, у прыватных гутаркахзь імі, выказаліся таксама прыхільна пра кандыдатуру Сяднёва на працу ў радыё.
8.	Цяпер што да самога прынцыпу, паводле якога працаўнікі ў Беларускую сэкцыю радыё Свабода павінны прыймацца адно пры ўзгадненьні з Радай БНР. Пра нашае поўнае падтрыманьне гэтага прынцыпу (у сувязі, праўда, зь іншай справай — справай Блажэвіча) я пісаўВам 7красавіка сёлета наступнае:„3 Вашага ліста відаць, што пазыцыю Вы занялі правільную — і ў сэнсе супольнасьці
126 Бэцээравец, прыхільнік Беларускай Цэнтральнай Рады (БЦР).
127 Бээнэравец, прыхільнік Рады Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР).
328
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
зь сябрамі Парыскага Блёку, і ў сэнсе паступовасьці ціску на Камітэт. Із свайго боку мы падтрымваем Вас і нашых сяб-роў у Мюнхэне ў адваёўваньні свайго права й прынцыпаў, на якіх мы згадзіліся працаваць у Камітэце“.
9.	29-га красавіка сёлета сп. Адамовіч, Ваш Заступнік у Радзе БНР, у згадваным ужо лісьце да Вас заняў такое ж самае становіш-ча, пішучыВам:„Думаю, што Вашая пазыцыя, занятая ў спра-ве Блажэвіча, пазыцыя прынйыпу (падчыркненаўарыгінале. — Я. 3.), пра якую Вы пішаце — была ня толькі правільнай, але й адзіна магчымай у дадзеным выпадку“. Іў іншыммесцытаго жліста: „Але, паўтараю, гэта была адзіная магчымая, па-мойму, пазыцыя“.
Дарагі Спадару Прэзыдэнце, нашае становійіча што да прынцы-паў супрацоўніцтва з Камітэтам застаецца нязьменна такім жа, якім яно было й дагэтуль. Нязьменнымі й нашыя дачыненьні да Вас, як да Старшыні Рады БНР і як да асабістага прыяцеля. Мы ставім-ся да Вас з пачуцьцём глыбокай павагі й салідарнасьці. I дарэмныя будуць чыесьці намаганьні загнаць кліна ў нашыя ўзаемадачыненьні.
Што да Сяднёва, дык трэба спадзявацца, што тая неспрыяльная атмасфэра, якая вытварылася ў Мюнхэне ў еыніку цяжкасьцяў аса-бістага й прынцыповага парадку, не перашкодзіць ані нашым ста-рым мюнхэнскім сябрам у рэдакцыі, ані Сяднёву наладзіць прыязныя ўзаемадачыненьні, каб супольна трымаць далей пазыцыі, зьякіхБе-ларуская сэкцыя радыё ўжо чатырнаццаць год вядзе вялікую гіста-рычную работу.
3	глыбокай пашанай і зычэньнямі добрага здароўя ад імя сп-ні Арсеньневай, Адамовіча й свайго
Заўсёды шчыра Ваш
Янка Запруднік
Копіі cn.cn.: Ф. Куійалю, А. Стпагановічу'2*, Ул. Набагезу, В. Кен-дышу129, В. Жук-Грышкевічу, С. Кабышу, К. Акулу.
128 Васіль Кендыш (1908—2003) быў у той час сябрам прэзыдыюму Рады БНР.
129 Аляксандар Стагановіч (1890—1988) быў у той час першым заступнікам старшыні Рады БНР.
329
Янка ЗАПРУДНІК
№79. Хто й як прапануе кандыдатаў на працу ў Беларускай рэдакцыі радыё „Свабода“?
St Jean de Mont, 11.7.67
Адрыс da 18-га ліпеня:
Mr. Abramtchik chez Mme Millicent Denise La Championniere 858t. Jean-des-Monts, France
B. Шаноўныя, дарагія'30,
Перад ад’ездам з дому выслаў кароценькі ліст для праф. Адамо-віча, абяцаючы адказаць дакладней па прыезьдзе на мейсца, але як па-купаўся ў халоднай, акіянскай, вадзе дык, як калісь казаў пакойны Уласаў, так усе турботы выскачылі з галавы, што ня толькі ня хо-чацца за штось брацца рукамі, але й думаць аб нічым ня хочацца...
Тут такое зацішша, што толькі вось здаецца і блытаўся б па хвойніку, або купаўся, ціспаў... Усе ж гэтые „радыёвые“ ды „камітэц-кіе“справы здаюцца здалёку напроста недарэчнымі. Учора адылі пас-варыўшыся з жонкай і сынам (як сказаў ім, што мушу павяртаць дахаты, каб спаткаць Адамовіча) пачьтаю прыходзіць да „нармаль-нага“ стану.Дык вось узяўся за пісаніну, якую якраз адкладаў і вам, іўКанаду.
У Мюнхэне ў нас запраўды стварылася такое „стаўпатварэнь-he“, што разабрацца ўва ўсім. ня таклёгка. Кожны вініць другога, a другі той першага і г. д. У запраўднасьці ж вінаваты мы ўсе, а самае галоўнае і крыўдна, што такі прымітыўны і паскудненьнкі Гэрусік аб’явіўшы вайну беларусам, патрапіў усіх нас між сабой пасварыць ды, да пэўнай меры, паставіць, як кажуць, усё на сваім. У васноўным бяда была ў тым, што я ня мог у свой час выехаць у Амэрыку, а ў „фінале“ вы (у Нью-Ёрку) не паслухалі маёй рады (у маім апошнім лісьце)яквам я пісаў„Ганіце ад сябе, як прыедзе, гэтага хуліга-на-Гэруса“. Вы гэта не прынялі пад увагу і па прыезьдзе ягоў Нью-Ёркзаняліся зь ім справай укамплектаваньня бел.рэдакцыі. УМюн-хэне таму й стварылася такое ўражаньне, што толькі з Абрамчы-кам нельга дагаварыцца, але ў Нью-Ёрку з „тэй самай Радай БНР — можа ісьці ўсё гладка“... і з новымі кандыдатамі і нат з тэй так„нікчэмнай“справай якБлажэвічус. Гэрус жа і паехаў дзеля
130 Ліст пісаны да Антона Адамовіча й Янкі Запрудніка.
330
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
гэтага спэцыяльна ўАмэрыку, каб даказаць, што можна абыйсьціся без Абрамчыка, што ён найдзе людзёў сам — і так да пэўнай меры выйшла. Абрамчыкжа, тут, ставіў справу прынцыпова: ціу справе набору і звальненьня персаналу ў Бел. сэкцыю мы застанемся пры ранейшых умовах, ці гэтыя цяпер правы-кампэтэнцыі перадаюцца Амэрыканскай адміністрацыі — эвэнтуальна Гэрусу — Таку.
Ня буду больш разводзіць тут палемікі на гэту тэму, ці затрым-лівацца на гісторыіз кандыдатурай сп. Сяднёва. Проці кандыдату-ры Сяднёва я таксама нічога ня меў проці ў прынйыпе, але прыкра атрымалася, што дадзеная яму сп. Запруднікам анкета — была за-поўнена і пераслана ненам (хоць бы у белрэдакцыю), а ў пэрсаналь-ны адзьдзел камітэту — такім чынам нам было заяўлена (і то ў час самога гострага змаганьня з гэным хуліганам Гэрусам), штомы не даём кандыдатаў, а Гэрус іх сам знаходзіць, што яны да Гэруса зьяў-ляюцца міма „Абрамчыка“. Выходзіла што ў падаваньні кандыдатаў мы цяпер адыгрываем толькі успамагаўчую ролю. „Роль індыката-раў“, а не ўзглядніваем, якраней. Такое ўражаньне стварылі і аб-весткі ў бюлетэні, рэдагаваным сп. Запруднікам, дзе падаваўся адрэс на згалошаньне кандыдатаў на курсы не наш беларускі, a проста адрас пэрсанальнага адзьдзелу камітэту, значыць зноў беспасярэд-не ўрукіГэруса. Пастаўлю на гэтым пакуль што пункт. Я прывык усё ж такі думаць палітычна; не трымацца зубамі за тое, чыя ў тым большая віна, хто больш вінаваты, ці не вінаваты. Палітычна ж трэба шукаць спосабу як паправіць справу. Таму пару словаў, што я ўжо зрабіў, 1 што ды як трэбарабіць далей. Вось жа:
і)Як толькі да нас (у Мюнхэн) дайшла вестка, што Вы ўпарад-кавалі з Гэрусам справу кандыдатуры Сяднёва (а гэта было якраз падчас паседжаньня нашай кансультатыўнай камісіі, дзе стаяў адзін з пунктаў спраеа бел. рэдакцыі), я заявіў (на тым жа пасе-джаньні), што з справай кандыдатуры Сяднёва ўсё ў парадку. Што у зьвязку з цэлым шэрагам абставінаў (маёй хваробы ў тым ліку) я паручыў справу набору кандыдатаў прэзыдыюму Рады ў Нью-Ёрку — які, відавочна, даручыў гэту справу cn.cn. Адамовічу і Запрудніку. Гэтыя людзі карыстаюцца поўным даверам Рады БНР і маім асабі-ста ў тым ліку. Таму і ў далейшым справай пэрсаналу супрацоўнікаў для бел. рэд. як у Мюнхэне, так і N.Y. — будуць займацца сп. Адамовіч і Запруднік. Я ж, пакуль зьяўляюся Старшыней Пар. блоку — эвэнту-альна і сябрай Кантактнай Камісіі — бяру далей удзел у паседжань-нях (у гэтай мешанай з Амэр. камісіі) і буду забіраць слова толькі ў
331
Янка ЗАПРУДНІК
абароне правоў бел. рэдакцыі, як і іншых (не беларускіх), што ж да ўзглядненьня кандыдатаў — персаналу — амэрыканцы павінны мець справу з Адамовічам—Запруднікам.
Зрабіў я такую заяву таму, што быў пастаўлены перад дыле-май: або запратэставаць на камісіі супраць беспраўнага дзеяньня Гэруса, або згадзіцца с тым, што кампэтэнцыі гэтыя перадаем Гэ-русу. Як адно, так і другое было б непалітычна. Язаявіў таму гэтак вось, бо яно „дэ факто“, так і ўтварылася было. Прэстыжова таму (я так думаю) мы не аскандаліліся, і пытаньне далейшага нашага супрацоўніцтва з камітэтам яшчэ не настолькі скампрамітавана, кабяго нельга было не наладзіць, не ўпарадкаваць.
Гэта вось 2-е імусім супольна з вамі сп. прафэсар і зрабіць. Мусім зВаміў двух зрабіць візыту Скоту. Дамовіцца, як надалей усё будзем праводзіць, якяны (амэр.) павінны адносіцца да нашай Рэдакцыі (аба-вязкова мусяць забраць сабе на яго старое месца тога латыша Бла-жэвіча)іт.д.аб гэтым, але, будзем гутарыць пры спатканьні папя-рэдзьце мяне, калі едзеце праз Парыж і колькі затрымаецесе ў Мюн-хэне. [...]
№8о. Пазыцыя Рады БНР у рэкамэндаваньні працаўнікоў Беларускай рэдакцыі радыё „Свабода“
28.У.68
Пав. Сп. Запруднік
Прачытайце гэту пісульку да Сп. Адамовіча. Трымайцеся гэтай лініі, бо іначы нельга.
Сп. Сяд. рэкамэндавалі мы. Кандыдат ён зн. Рады БНР. Калі вы пачніцё зь ш вайну — яе ня выйграеце, бойякжа тады амэрыканцы маюць разглядаць усіх іншых наступных нашых кандыдатаў — „толькі што прывязуць, а назаўтра (амаль даслоўна) адк-лікаюць“ ды яшчэяк!
Выбачце вельмі сьпяшаюся, едучы ў таксі на аэрадром.
Ваш М. Абрамчык
[Тэкст пісулькі]
332
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
Мюнхэн 28.V.68
Дарагі Прафэсар,
Сяньня, перад ад’ездам у Парыж гутарыў з сп. Сяднёвым. Мы да-гаварыліся: што пакуль ня спыніцца ў нас змаганьне за ўсуненьне Гэ-руса з Такам, за іх разбойную „працу“ — ён (з. Сяднёў) ніколі ня зго-дзіцца прыняць становішча шэфа — галоўнага рэдактара бел. сэкцыі. Гэтае становішча ён згодзіцца прыняць толькі тады, калі яго канды-датура на гэта становішча будзе падана намі — Радай БНР.
1)	Ён будзе выпаўняць роль шэфа бел. рэд. часова неяк такі, аяк заступнік галоўнага рэдактара, на становішча якога ён і быў пры-няты (на месца пакойнага Сыча).
2)	Папаўненьні бел. рэдакцыі ён непадасьць ніводанага кандыда-та амэрыканцам раней, чым гэта будзе ўзгоднена з праф. Адамові-чам і Запруднікам, якім даручана мной гэтай справай займацца.
Прашу вас гэтай умовы зь ім і трымацца, інакшага выхаду па-куль што няма.
Ваш М. Абрамчык
№81. Нешчасьлівы выпадак зь Міколам Абрамчыкам. Працяг валтузьні з Гэрусам
Нью-Ёрк, 27.IX. 1968
Дарагі Спадар Прэзыдэнт!
3	жахам даведаліся пра нешчасьлівы выпадак з Вамі. Былі навет розныя варыянты весткі: у лісьце да мяне Лашук пісаў нядаўна, што ніякага палому касьці ў Вас, на шчасьце, ня выявілася, ды што за тыдняў тры станеце йзноў на ногі. Галіна ж Ганчарэнка пісала ня-даўна cn-ні Каханоўскай'3' (якую ўзялі ўжо на штат у Беларускі ад-дзел), што бядро ў Вас зламанае.Як бы там ні было, выпадкам гэтым мы ўсе глыбака пранятыя й спадзяёмся адно, што паважных камп-лікацыяў ён ня выкліча.
Жыцьцё ў нас тут памаленьку йдзе наперад, цімо ня гэтулькі на-перад, г ня гэтулькі йдзе, як круціцца вакол розных праблемаў і балячак. Цьвіркава справа, якбыццам бы, уляглася ў сваёй новай стадыі. Галі-
131	Яніна Каханоўская (1909—2005) стала працаўніцай Беларускай рэдакцыі радыё „Свабода“ ў Нью-Ёрку на месцы Натальлі Арсеньневай.
333
Янка ЗАПРУДНІК
на піша, што ён задаволены цяпер на новым месцы. А др. Пэнар [Ян], дараднік Інстытуту, які нядаўна вярнуўся зь Мюнхэну, казаў, што й зь Цьвіркі задаволеныя. Зарабляе ён, праўда, цяпер на сотню менш, але гэта, быццам, выраўняецца з часам. Ад Сяднёва ні гу-гу. Ад Гэруса ця-пер — таксама. Пасьля побыту Абаленскага ў Мюнхэне, гэрусаўская бамбёжка суцішылася. Ці не накруцілі яму крыху носа там. Нядаўна тут з укр. рэдакцыі падаўся ў дымісію Рубчак [Багдан], поўнасьцяй аб-грунтаваўшы свой адыход Гэрусавай шыканэрыяй. Рубчак тут пат-рэбен быў, і зь ягонай стратай пацярпела ўкр. праграма. Зрэшты, праймацца ўсім гэтым Вам, думаю, няма патрэбы.ЯкяВам казаў ужо колькіразоў тут, гэта ўсёрэчы параўнальна дробныя, перажывуцца-перамелюцца. Галоўны Ваш клопат цяпер — сваё здароўе й сям’я.
Быў тут нядаўна М. Лівіцкі. Меў сустрэчу з „блёкаўцамі“. Cm. Cm. „хварэў“, дык хадзіў туды сп. Адамовіч. Лівіцкі казаў, што будзе ў Мюнхэне на канфэрэнцыі Блёку. Выказаў шкадаваньне з пова-ду выпадку з Вамі. Між іншага, вельмі прыхільна адклікаўся пра ды-рэктара В. Скота. Адамовіч паінфармаваў яго пра нашую валту зь-ню з Гэрусам.
Зычу Вам хуткае паправы й добрага здароўя.
3 глыбокай пашанай ды найлепшымі зычэньняміВам і сям’і.
Ваш Янка Запруднік
№82. Запруднікава занятасьць дысэртацыяй. Стан здароўя Міколы Абрамчыка
Нью-Ёрк, 12.II.69
Дарагі Спадар Прэзыдэнт!
Ліст Ваш дастаў у сыботу oi.II, а ў аўторак аддаў праф. Адамо-вічу. Панядзелкамі й пятніцамі ён цяпер не працуе, адседжвае дома частку сваіх вакацыяў (зь ягоным бацькам — ніякіх новых вестак, наагул нічога няведама)'32. Ён званіў ужо да Лаянса'33, але таго ня
132	Адамовічаў бацька, Аляксандар Івашкевіч, выйшаў аднаго дня з дому й не вярнуўся. Пошукі яго ніякіх вынікаў не далі.
133	Юджын Лаянз (Eugene Lyons'), першы старшыня Амэрыканскага камітэ-ту вызваленьня, уплывовы журналіст, які ў 1930-х гг. наведаў Савецкі Саюз, але пасьля, расчараваўшыся, стаўся зацятым антыкамуністам. Працуючы ў Нью-Ёрку, трымаў сталую лучнасьць з Амэрыканскім камітэтам.
334
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
было ў бюро. Спадзяюся, што ён зь ім пабачыцца ўсё ж ды адразу напіша Вам.
Я ад пачатку гэтага году сяджу ў сябе ў пакоі й пішу дысэрта-цыю. Скончыў ужо чатыры разьдзелы. Засталося яшчэ два. Трэба будзе таксама перабіваць самому ўсё на машынцы, бо калі аддаць набіваць, будзе каштаваць задорага (400—500 дал.). На дысэртацыю я аддаў свае вакацыі 68-га году. Апрача гэтага, давядзецца йшчэ звольніцца з працы на месяца паўтара, каб давесьці справу да канца. Калі будзе абарона, ня ведаю, бо мой прафэсар цэлы год будзе ў Ан-гельшчыне. Мо абыдзецца як-небудзь і безь яго.
Цешымся мы ўсе, што із здароўем у Вас справа лепш. Сюды Вам ехаць у сакавіку ці не зарана па здароўю? Трэба было б таксама да Ва-шага прыезду добра прамацаць магчымасыў ў Вашынгтоне, чым яшчэ тут, бадай, замала займаліся. У справе Вашага старшынства ў П. Б., дыкя асабіста думаю, што Вы ўжо даволі ўлажылі свае пра-цыў яго. Няхай бы ачоліў хто іншы. У Вас жа аблогам ляжыць архіў-ная мінуўшчына наша, апрацаваньне якое й выданьне, мне думаецца, становіцца цяпер найважчейшым Вашым палітычным заданьнем. Скончыўшы дысэртацыю, я прапаную Вам свае паслугі й супрацоўн-іцтва.
3 найлепшымі зычэньнямі Вам і сям’і,
у глыбокай пашане —
Янка Запруднік
№83. Дысэртацыя напісана. Усходняя палітыка Вашынгтону
Нью-Ёрк, 04.IV.69
Дарагі Спадар Прэзыдэнт!
Сакратара маеце добрага й надзейнага. Увесь Алікаў пераклад дакладныза выняткам трэцяга сказу, які гучыць наступна: „Выба-ры Ніксана, як відаць дасюль, прынесьлі вельмі мала памыс-нага гэткім ‘стойкім (ці цьвярдым) антыкамуністам’, як я“. Але навет і ўАлікавым перакладзе далейшы сказ перадае асноўны сэнс і затушоўвае недакладнасьць папярэдняга. Словам, Алік — маладзец.
Ад гэтага аўторку, па трохмесячным перапынку, я йзноў на пра-цы. Дысэртацыю напісаў, Цяпер засталося адно перадрукаваць на машынцы другую палавіну яе. Абарона будзе, відаць, у верасьні, бо
335
Янка ЗАПРУДНІК
мой прафэсар падарожнічае цяпер па Эўропе. Уступ і высновы дысэр-тацыі прышлю Вам у беларускім перакладзе для азнаямленьня. Казаў мне Васіль Русак134, што 17-га г. м. тут мае быць др. Грышкевіч [Вінцэнт].
Сьвяткаваньні ў нас (Нью-Ёрк, Н.-Брансвік, Чыкага, Кліўлэнд) прайшлі вельмі добра. Лаенсава ўражаньне пра сучасны Вашынгтон правільнае: Джонсанава будаваньне „мастоў на Ўсход“ працягваецца.
Найлепшыя пажаданьніВашай сям’і.
Янка
№84. Др. Жук-Грышкевіч у Сарджэнта. „Дывэрсія Гэруса зь Сяднёвым“
Нью-Ёрк, 28.PV.1969
Дарагі Спадар Прэзыдэнт!
Усе Вашыя лісты да нас дайшлі. Дзякуем за інфармацыю. На мінулым тыдні Прэзыдыюм з Сакратарыятам правялі два пасе-джаньні: абмяняліся думкамі, удакладнілі функцыі. Неўзабаве, маг-чыма, удасца наладзіць выпуск інфармацыйныхлісткоў для нутра-ное інфармацыі. Думаем пакрысе й пра месячнае выданьне галоўных навінаў зь беларускага жыцьця па-ангельску для англамоўнага дру-ку й заходніх палітычныхустановаў. Гэта, відаць, дзесьці пад восень.
Тут цяпер др. Жук[-Грышкевіч] з жонкай. Быў ён на мінулым тыдні ў Сарджэнта, гутарыў зь ім на тэму тае дывэрсіі, якую вя-дуць Гэрус зь Сяднёвым (запрашэньне на працу ў радыё Касяка, Галя-ка ды іншых крытыкаў радыё Свабода, якія дасюль не зьмянілі свай-го адмоўнага стаўленьня даА. К. ды якія цяпер адно сьмяюцца з гэру-саўска-сяднёўскага папрашайніцтва дый далей плююць і наА. К., і на насусіх). С. [Сарджэнт] параіўЖ. [Жуку], кабён даўяму эд-мэмуар у гэтай справе, што цяпер іробіцца.
Што да гісторыі зь лістом Нікшы'35, дык на нашую думку тут (Ад., Ж., Шук., Cm. Cm. [Адамовіч, Жук-Грышкевіч, Шукелойць, С. Станкевіч] і я), націск трэба класьці не на факт пераданьня яго, a
134 Васіль Русак (1923—2000), беларускі грамадзкі, палітычны й царкоўны дзеяч.
135 Маецца на ўвазе ліст зь Беларусі з крытыкай праграмаў радыё „Свабода“.
336
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
на тое, што не было фактычна дадзена ніякага камэнтару і гэтым як-бы выказаная салідарнасьцьзь Нікшавымі зьвінавачаньнямі. Дарэ-чы, у расейскай праграме „Свабоды“ёсьць адмысловая сэрыя гутарак „Сустрэчы із слухачамі“. Угэтай сэрыі цытуюцца часамі даўжэіішыя ці карацейшыя выпады супраць нас, а тады даюцца грунтоўныя ка-мэнтары — тое, чаго не зрабіў С. [Сяднёў]з Гэрусам і ў чым іхны про-мах. Да гэтага промаху трэба дадаць яшчэ адну запраўды ўжо на вялікі маштаб скандальную справу: пытаньне сяднёўскае сэрыі скрыптаў (усіх 8) пра гэтак званую „гісторыю“ БССР. Сэрыя гэтая была перададзеная паміж ig.XII.68 a 28.XII.68. Вы пісалі, што копіі праграмаў у Вас ёсьць, дык перачытайце гэтыя гутаркі — у іх куды важнейшае, чымся ў Нікшы.
Сяднёў падае сваю„гісторыю“„з вышынізалатога юбілею“ БССР, і падае ня толькіз гэткімі„фактамі“, як„БеларускаяНародная Рада“ (19.XII), „што выдавала сябеза прадстаўніцтва беларускага народу“ (20ХІІ), але пераймае бальшавіцкія ідэалягічныя ўстаноўкі, што мя-жуюць ня гэтулькіз дурнотай аўтара скрыптаў, колькіз падсьведа-май дывэрсіяй і аб’ектыўным пераходам на бальшавіцкія пазыцыі. Вось што кажа слухачу на бацькаўшчынерадыё Свабода:
„Беларуская нацыяналістычная кантррэвалюцыя спра-бавала скарыстпаць пралікі ў нацыянальным пытаньні ў За-ходняй вобласьці ў сваіх антысавецкіх мэтах. Дзеячы зь Бе-ларускай Рады крычалі аб тым, штпо нібыта рускія баль-шавікі супраць нацыянальнай свабоды, супраць самавызна-чэньня беларускага народу, што Чырвоная армія ідзе ў Бела-русь, каб заняволіць яе і гэтак далей“ (28.ХІІ).
Тут цяпер Вандэрораў супрацоўнік Нісман. Гэтае пятніцы ў нас будзе паседжаньне ў пытаньнях палітычнае лініі перадачаў, і я стаў-лю гэтую справу ўва ўсёй ейнай несамавітай вастрыні. Думаю, што справа гэтая мусіла б стаць і ў цэнтры Вашых гутарак на сустрэ-чы з 17. [? — Я. 3.] і іншымі. Мала таго, што Сяднёў пайшоў на гэт-кую ідэалягічную авантуру, дык на давяршэньне свае плявузганіны вядзе яе ў дзьвюх мовах: беларускай ірасейскай, мэханічна ўстаўля-ючы ў беларускі тэкст свае гутаркі даўжэйшыя й карацейшыя расей-скія цытаты, безь ніякае патрэбы робячы з праграмы беларускае сэкцыі двумоўную праграму — штосьці наводля двумоўнае газэцінкі „Голас Радзімы“ („для тех, кто не понймает по-белорусскй“). Гэта таксама пытаньне моўнай палітыкі і яго нельга пакідаць не-закранутым. У васьмёх гутарках Сяднёў ужыў найменш гуцытатаў па-расейску. Гэтага ня робяць нат у сав. выданьнях.
337
Янка ЗАПРУДНІК
Тымчасам канчаю, каб баржджэй выслаць Вам гэты ліст. Усяго найлепшага Вам і сям’і.
3 прывітаньнем ад усіх нас.
ВашЯнка Запруднік
№85. Мэмарандум Др. Жук-Грышкевіча Сарджэнту.
Публікацыйныя пляны
Нью-Ёрк, 29.V.1969
Дарагі Спадар Прэзыдэнт!
Пасылаю Вам копію эд-мэмуару й суправаджальнага ліста, якія др. Жук[-Грышкевіч] выслаў Сарджэнту пасьля сустрэчы зь ім у Нью-Ёрку. У эд-мэмуары кажацца пра варожае стаўленьне Касякоў-Галякоў ды іншых гэрусаўска-сяднёўскіх кандыдатаў да Рады БНР і даА. К., ды што прапанова ім цяпер супрацоўнічаць з радыё выклікае засьцярогі з боку прыхільнікаў БНР што да супрацоўніцтва з A. К. Кажацца таксама, што сваімі інтрыгамі Гэрус і Сяднёў выжываюць з рэдакцыі Сенькоўскага й Казака ды спрычыняюцца гэтак да далей-шага развалу калектыву Бел. сэкцыі радыё. Кажацца таксама й пра гэную скандальную сэрыю скрыптаў пра гісторыю БССР, у якой радыё Свабода поўнасьцяй перайшло на пазыцыі савецкай прапаган-ды. Хацеў, але, на жаль, ня ўправіўся зрабіць поўны пераклад у бел. мо-ву эд-мэмуару.
Заўтра пачынаецца кангрэс БАЗА. Еду ў Нью-Брансьвік дэлега-там ад ньюёркаўскага аддзелу. Усе тры дні пойдуць на кангрэс.
Дысэртацыю сваю скончыў пісаць. Абарона ў верасьні. На восень думаю пачаць беларусаведны сэмінар з нашымі студэнтамі тут. Трэба таксама пачынаць справу хоць бы месячнага выданьня ў ан-гельскай мове бюлетэню пра бягучыя актуальньія пытаньні беларус-кага руху. Мы маем шмат сымпатыкаў, але яны нам не дапамогуць, калі ім ня будзе дадзены матар’ял.
Спадзяюся, што Вам стане здароўя й часу зрабіць неабходнае, каб вывесьці на сьвет архівы БНР.
Зычу ўсяго найлепшага Вам і сям’і.
Шчыра Ваш
Янка Запруднік
338
Маё ліставаньне зь Міколам Абрамчыкам
№86. Цяжкі стан здароўя Міколы Абрамчыка й абяцаньне дапамогі ягонай жонцы
Нью-Ёрк, i8.VII.ig6g
Вельміпаважаная йДарагая СпадарыняАбрамчык!
Зь вялікім болем даведваемся мы тут у Нью-Ёрку пра цяжкі стан здароўя сп. Прэзыдэнта. Я ў сталым кантакце з др. Грышкевічам, Набагезам ды іншымі: ці даведваюся ад іх што, ці ім паведамляю ў справе здароўя сп. Прэзыдэнта. Усемы спадзяёмся й чакаем, што ён выздаравее ды вернецца да нармальнага жыцьця.
Пішу Вам гэтых пару словаў, каб выказаць ня толькі сваю аса-бістую ўстурбаванасьць цяжкасьцямі, у якіх цяпер Вашая сям’я, але таксама запэўніць Вас у сваёй гатовасьці да ўсякае магчымае дапа-могі. Першае, што мы тут робім — і, думаю, галоўнае, што ў дадзе-най сытуацыі можам зрабіць — гэта арганізаваць грашовую дапамо-гу. УВас аднакмогуць паўстаць іншыя праблемы й патрэбы. Калі б я быў у стане дапамагчы Вам у іх, буду рады пачуць ад Вас і зрабіць усё, што ў маіх сілах.
Перадайце, калі ласка, мае найшчырэйшыя пажаданьні сп. Прэ-зыдэнту добрага выздараўленьня. Прывітаньне Аліку.
3 глыбокай пашанай і найлепшымі зычэньнямі
Шчыра Ваш
Янка Запруднік
№87. Пытаньне кандыдатуры Янкі Юхнаўца136 на працу ў Беларускай рэдакцыі радыё „Свабода“
Нью-Ёрк, 27.VIII.6g
Дарагі Спадар Прэзыдэнт!
Сёньня прыйшоў Ваш ліст, пісаны 22-га. Адпісваю адразу ж. Юх-наўца мы зАд. [Адамовічам] на працу ў радыё не рэкамэндавалі. На-шыя прозьвішчы ён паставіў адно на сваёй анкеце-заяве (якую падаў у Камітэт), як асобаў, што яго ведаюць. Але да нас ніхто зь ніякімі пытаньнямі не зварачаўся. Дый наагул усю справу сваю ён вядзе бес-пасярэдне зь Мюнхэнам, зь Сяднёвам. Сяднёў жа, будучы нядаўна 6
136 Янка Юхнавец (1921—2004), паэт, літаратар.
339
Янка ЗАПРУДНІК
тыдняў у ЗША, у Камітэт навет і не заглянуў. Мы з Адамовічам уважаем, што ў Юхнаўца няма адпаведнае кваліфікацыі для працы ў радыё. Апрача гэтага, нявыразны ён і з палітычнага гледзішча. Сян-кевічава [Віктара] кандыдатура, бязумоўна, куды больш адпаведная, чымся Юхнаўцова. 3 год таму я падаваў ягоную кандыдатуру на працу ў Бел. рэдакцыі ў Нью-Ерку, але мне сказалі ў Камітэце, што ягоная кандыдатура навет іразглядацца ня можа (без паданьня пры-чыны). Пра нястачу кваліфікацыі ў Юхнаўца сп. Адамовіч казаў так-сама В. Васільевічу [Клампу], калі нядаўна быў у Мюнхэне. Цягнуць яго праз галаву ўсіх у Нью-Ёрку заправілы зь Мюнхэну (Так, Гэрус, Сяднёў).
Быў у нас гэтымі днямі Нікан. Шмат чаго цікавага расказваў. Ад яго даведаўся й пра ягоную сустрэчу з Вамі.
Нас усіх вельмі цешыць тое, што стан Вашага здароўя палеп-шыўся. He перапрацоўвайцеся адно. Едзьце адпачыць, набрацца сілаў.
Найлепшыя пажаданьні Вам і сям’і ад усіх нас.
3 глыбокай пашанай
ВашЯнка Запруднік
Тэма нумару: эпісталярыі
Лявон Юрэвіч
Нью-Ёрк
„...ДАПРЫЧЫН ГЭТАГА ЦАРКОЎНАГА ЗАКАЛОТУ...“
Выбраныя лісты Міхася Міцкевіча1 да Міхася Тулейкі2
„Постаць Сьв. памяці Міхася Міцкевіча, якога мы сёньня права-жалі на вечны спачынак на беларускім міагільніку ў Іст Брансьвіку,
‘ Міхась Міцкевіч (1897—1991), брат Якуба Коласа, рэлігійна-грамадзкі дзеяч беларускай эміграцыі.
2 Міхась Тулейка (1915—1998) нарадзіўся ў Нясьвіжы. Пачатковую адука-цыю здабыў у мясцовай польскай школцы, а пасьля — тамсама — у настаў-ніцкай сэмінарыі, якую скончыў у 1936 г. і адкуль адразу яго забралі ў польскае войска на падрыхтоўчыя афіцэрскія курсы. Працаваць настаўні-кам пачаў у 1937 г. у Нясьвіжы, пазьней — у Снове. У 1939 г. быў зноў ма-білізаваны, пад Варшаваю паранены. I пры саветах, і пры немцах працаваў у Нясьвіжы — спачатку настаўнікам, а пасьля заступнікам дырэктара на-стаўніцкай сэмінарыі. Быў дэлегатам Другога Ўсебеларускага кангрэсу. Пакінуўшы жонку зь дзіцем, эміграваў у Нямеччыну. У Бэрліне ў 1944 г. у рангу афіцэра быў далучаны да кадравага батальёну, што фармаваўся ў школе на Lychenerstrasse. У сфармаваны ў пачатку 1945 г. у Баварыі бата-льён, аднак, яго не паслалі. Замест таго з колькімі іншымі падзеленымі на двойкі афіцэрамі выправілі вэрбаваць добраахвотнікаў у беларускае войс-ка. Студыяваў у Мюнхэнскім унівэрсытэце UNRRA і Ўкраінскім вольным унівэрсытэце ў Рэгенсбурзе. Заснавальнік Беларускага студэнскага зурта-ваньня. У 1949 г. выехаў у ЗША. Быў абраны першым старшынём Згурта-ваньня беларуска^ моладзі, уваходзіў у рэдакцыйную калегію часопісу „Віці“. Зарганізаваў першы беларускі скаўтынгавы атрадуАмэрыцы. Най-больш часу аддаваў працы на пасадзе старшыні парафіяльнай рады БАПЦ у Брукліне, быў рэгентам хору. Пазьней, пераехаўшы ў Нью-Джэрзі, пра-цягваў сваю грамадзка-рэлігійную дзейнасьць у Гайлэнд-Парку. У сярэдзі-не 1950-х ажаніўся другі раз. На пачатку 1990-х гг. у ЗША прыехала дачка^
341
Лявон ЮРЭВІЧ
была неабычная. Постаць Міхася Міцкевіча была характэрная ійматлікімі добрымі якасьцямі. Хаця ён ніколі не выпучваўся ў жыцьці й грамадзкай дзейнасьці, яго амаль усе ведалі, бо нясупынна бачылі яго дзейным чалавекам, які заўсёды імкнуўся штось рабіць для сваіх людзей і беларускай нацыянальнай справы. На паказ ён ніколі нічога не рабіў. Рабіў усё на дабро, каб усё тое, да чаго ён меў дачыненьне, было добрым, чыстым, справядлівым іразумным. Нелюбіў абману й круцельства. Таму, пры вельмі добрых сваіх якасьцях, ня ўсе яго лю-білі й належна шанавалі, а ён, з свайго боку, ня ўсёхваліў.
Я асабіста ведаў сьв. памяці Міхася Міцкевіча досыць добра, бо й паходзілімы зь блізкіх мясьцін, а на эміграцыі ня толькі часта спа-тыкаліся, але й цесна супрацоўнічалі на грамадзка-нацыянальнай і царкоўнай ніве. На Бацькаўійчыне быў школьным інспэктарам. Па-кінуў яе ў 1944 г. і стаў, як і ажаль усемы, беларускім. эмігрантам — уцекачом, але ўсё жыцьцё сваё за межамі Бацькаўшчыны быў дзейны й вельмі ахвярны. Меў ён настаўніцкую адукацыю й немалы пісь-меньніцкі талент. Быў адным з арганізатараў Беларускага Нацыя-нальнага Камітэту ў Нямеччыне адразу пасьляДругой сусьветнай вайны, арганізатарам беларускага лягеру DP у Рэгэнсбургу, вучыў дзяцей у беларускіх школах у Нямеччыне й Нью-Ёрку ў сам.ым пачат-ку на Нор-Фольк Стрыт. Апрацаваў некалькі чытанак для дзяцей першых клясаў.
Калі выдаваньне газэты „Беларус“ было пад пагрозаю спыненьня дзеля розных няладаў і адмовы рэдактара сьв. памяцімагістра Л.Га-ляка, Міхась Міцкевіч пераняў рэдактарства й на працягу пару год выдаваў газэту амаль за свае грошы аж да прыезду ў Амэрыку сьв. памяці др. Станіслаеа Станкевіча, які стаў рэдактарам „Бела-руса“ й быў ш да канца свайго жыцьця.
Міхась Міцкевіч быў сябрам Галоўнай Управы БАЗА, а калі БАПЦарква стала цярпець ад насільля й закалоту, стаў апекуном Сабору Сьвятога Кірылы Тураўскага ў Нью-Ёрку й прабыў пры ім усе свае годы грамадзка-рэлігійнай дзейнасьці, аж пакуль ня змог больш езьдзіць на Атлянтык Авэню ў Брукліне. Цяжка перажываў ён раскол у нашай Царкве, але ня мог ужо яго зьмяніць. Пасьля сьмерці сьв. памяці архіяпіскапа Васіля пераняў апеку й выдаваньне
ад першага шлюбу, якая, відаць, прысьпешыла адыход Тулейкі: выгада-ваная ў савецкім духу, патрабавала, каб бацька „падзяліўся тымі мільён-чыкамі, што дастаў за праліцьцё крыві савецкіх людзей“.
342
„..Да прычын гэтага царкоўнага закалоту...“
часопіса БАПЦарквы „Голас Царквы“ й рабіў гэта да часу расколу ў БАПЦаркве.
[...]Хаця ён родны брат нашага слаўнага пісьменьніка — паэта Якуба Коласа, пра Міхася Міцкевіча так мала падана ў беларускай гісторыі“3.
Гэткай прамовай Міхась Тулейка 28 кастрычніка 1991 г. распачаў жалобны абед. Але й праз амаль дваццаць гадоў Міцкевічава постаць і дзейнасьць, што на думку прамоўцы „мусіць быць дасьледавана й апуб-лікавана, бо была прыкладнай і ў інтарэсах беларускай справы“4, вя-домыя павярхоўна — агульнымі словамі, шаблённымі выразамі. Воб-раз чалавека губляецца за пустым пералікам пасадаў у „беларускай справе“; гэта аднолькава тычыцца й нешматлікіх энцыкляпэдычных, з памылкамі, артыкулаў, прысьвечаных яму, і гэтак жа малалікіх успам-інаў сваякоў5.
Трэба прызнаць, што і ў сваёй хвалі, нягледзячы на адказныя паса-ды, ён заставаўся як бы недаўшанаваны. Пры тым быў ня проста род-ным братам Якуба Коласа — адной зь сьвятыняў эміграцыі, якую аба-ранялі ад бальшавікоўу кожным пэрыёдыку, але й колішнім супрацоў-нікам „Вольнай Беларусі“6, разам зь Язэпам Лёсікам аўтарам ,Як Мікіта бараніў сваіх“ (1917) і такой знакавай публікацыі (дьій у якім суаўтар-стве! — Вацлаў Ластоўскі, Максім Багдановіч, той самы Язэп Лёсік) „Што трэба ведаць кожнаму беларусу“ (1918).
Хто яшчэ зь сябраў Рады БНР ды Беларуска-амэрыканскага за-дзіночаньня (БАЗА), вернікаў БАПЦ, акрамя Міхася Міцкевіча, мог зацытаваць пра сябе словы апостала літаратуры беларускае Максіма Гарэцкага: „Вельмі спадзейны малады белетрыста й паважны пуб-ліцыст“?!7
Міцкевічава непрытульнасьць — ня толькі ў побытавым жыцьці, але й ці не на самай сутнаснай для яго дзялянцы — рэлігійнай — най-больш яскрава й сымбалічна, напэўна, выявілася ў шчыраваньні Бела-
3 Памінальнае слова Міхася Тулейкі ў адрэдагаваным выглядзе зьмясьціла газэта „Беларус“. (№384. Лістапад 1991). Тут друкуецца згодна з арыгіна-лам, які захоўваецца ў архіве БІНіМу.
4 Тамсама.
5 Гл., напрыклад: Прускі, Мікола. Сьв. пам. дзядзька Міхась Міцкевіч // Бе-ларус. №385. Сьнежань 1991.
6 Гл. ягоныя ўспаміны: М-ч. „Вольная Беларусь“ і ейныя супрацоўнікі // Бе-ларус. №59. іо сакавіка 1957.
7 Гарэцкі, Максім. Гісторыя беларускае літэратуры. Вільня, 1920. С. 199.
343
Лявон ЮРЭВІЧ
рускага камітэту дзеля перакладу Бібліі. Там працавалі Янка Стан-кевіч8, Тарас Сайка9, Масей Гітлін. Але безь Міцкевіча.
Зрэшты, Міцкевіча на Першым Саборы Паўночна-амэрыканскай япархіі (i960) абралі, разам зь Янкам Запруднікам і Барысом Данілю-ком, у камісію перакладаў літургічных тэкстаў. Камісія ў тым самым складзе пераабіралася й на наступных Саборах, але ейнай дзейнасьцю, бадай, не цікавіліся й справаздачаў не патрабавалі. Барыс Данілюк стаў рабіць вершаваныя перастворы псальмаў адно ў 1970-х, а вось Міцкевіч перакладаць пачаў амаль адразу, толькі не расказваў нікому, трымаўу таямніцы.
Трэба адцеміць, ён быў скрытным, маўклівым, а часам і бурклівым чалавекам. Абыходзіў размовы пра сваю сям’ю, пра Якуба Коласа, пільна сачыў, каб не апынуцца на якім здымку; напэўна, баяўся хоць неяк спрычыніцца да праблемаў старэйшаму брату.
Жыў ціха. Падсуседзіўся да Ганны Акановіч, што з сынам Арноль-дам здымала кватэру ў Брукліне, уладкаваўся працаваць на могілках — далакопам-травастрыгам.
Пад канец 1960-х у ягоным жыцьці адбыліся зьмены. У ЗША пры-ехалі пляменьнікі Аляксандар і Валянцін. Празь нейкі час Аляксандар набыў хату, і Міцкевіч перабраўся да пляменьніка. Выйшла, аднак, няўдала: той неўзабаве ажаніўся з кабетаю, што мела дачку-падлетка, і ў хаце зрабілася цеснавата й даволі неспакойна. Магчыма, дадавала праблемаў тое, што Тэрэза была хоць і зь Беларусі, але каталічкаю.
Прыкладна ў той самы час здарыўся царкоўны закалот, і будынак на Атлэнтык-авэню застаўся без належнага дагляду. Абавязкі старасты ўзяў на сябе Міхась Міцкевіч, які, фактычна, перабраўся туды жыць і вяртаўся дадому толькі пераначаваць. Хоць сам ён намагаўся трымац-ца нэўтралітэту, пляменьнік стаў на бок мітрапаліта Мікалая, што, зра-зумела, не дадавала спакою ў хаце.
Міцкевічава пэнсія ішла на рамонт царквы, на выданьне часопісу, якім заапекаваўся пасьля сьмерці ўладыкі Васіля (Тамашчыка); ён увесь час нешта дарабляў, рамантаваў, фарбаваў; згадкамі пра гэта поўняцца ўсе артыкулы, прысьвечаныя Коласаваму брату. Рыхтаваў сьвятыню да багаслужбаў, а калі-некалі й сам прыслужваў. Калі ж у
8 Янка Станкевіч (1891—1976) быў аўтарам перакладу Бібліі ў беларускую мову (1973).
9 Тарас Сайка (1906—1973), пастар, заснавальнік Біблійнага брацтва Вя-лікалітоўскага.
344
„..Да прычын гэтага царкоўнага закалоту...“
царкоўнай залі нікога не было, прыхапкамі сядаў за пераклады Сьвято-га Пісаньня.
Міхась Міцкевіч пражыў доўгае жыцьцё, і таму зразумела, што яго-ныя лісты, прыкладам, да Юркі Віцьбіча за 1954—1973 гг?°, адрозьні-ваюцца ад лістоў пачатку — сярэдзіны 1980-х. Разам з тым, карэспан-дэнцыя гэтага пэрыяду да Міхася Тулейкі выдатна адлюстроўвае нут-раны стан чалавека, ня толькі зьбітага з ног закалотам: працуючы над перакладам Евангельля, ён у той самы час нутрана супраціўляўся бела-русізацыі царкоўных службаў, вінаваціў ва ўсім „вуніяцкую пагрозу“. I надалей ён зьнясільваўся ад фізычна ды, што казаць, фінансава непа-д’ёмнай (для чалавека на пэнсіі) працы ў царкве.
Гісторыі Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы на эмі-грацыі пакуль не напісалі. I не відаць сёньня таго, хто б мог паважна апрацаваць яе. Але ж калі гэта здарыцца, лісты Міхася Міцкевіча ста-нуць неад’емнай крыніцай зьвестак для гэтай гісторыі11.
Застаецца дадаць, што зроблены ім поўны пераклад Новага Запаве-ту, які на думку розных спэцыялістаў, ад Барыса Данілюка да Івана Ча-роты, ёсьць найлепшым зь перакладаў у беларускую мову, захоўваецца ў архіве БІНіМу і з часам будзе абавязкова выдрукаваны12.
7 сьнежня, позьні вечар.
Паважаныя Міхале й Вольга!
Сёньня атрымаў Вашае пісьмо й сёньня ж хачу падаць некалькі маіх спасьцярог да прычын гэтага царкоўнага закалоту. I гэтага, бадай, ніхто не бярэ на ўвагу. Фактычна, то і ў мяне неякяк бы ця-пер высьветлілася. Але я ўжо чытаў у Хмараўскай газэце13, і неяк думкі й спасьцярогі сыходзяцца. Як ты ні мазгуй, а прыходзіцца сьцьвердзіць, што гэткая туманная завалока ўтварылася таму, што нашыя каталікі, а яны, бадай, усе вуніяты, як ілідар іхні, нябож-чык Стась14 — змаглі неяк атоесаміць дзейнасьць царквы нашай зь дзейнасьцяй, наагул, расейскай, ня глядзя, што цяпер гэтая „расейс-
10 Юрэвіч, Лявон. Камэнтары. Менск, 1999. С. 242—280.
11 Арыгіналы лістоў захоўваюцца ў архіве БІНіМу.
12 Мікола Прускі выдрукаваў толькі два Эвангельля — паводле Мацьвея й Марка (Michigan: Grand Rapids, 1997) — і з прыкрай памылкай на воклад-цы: „Евагельле“.
13 Маецца на ўвазе „Беларускі Голас“ (Таронта, 1952—1992).
14 Станіслаў Станкевіч (1907—1980), рэдактар газэтаў „Бацькаўшчына“ й „Беларус“.
345
Лявон ЮРЭВІЧ
касьць“ — бальшавізм. Дык іхныя — вуніяцкія — пагляды: фактычна ўсё, што там у гэтай цяперашняй бальшавізіі робіцца — усё гэта акрэсьліваецца якрасейшчына. Дзеля таго вось гэтыя вуніяты моц-на ўбілі ў галаву нашых (у вялікай бальшыні) людзей, што Службы Божыя — расейшчына. А таго, што Богаслужэбныя тэксты ўста-ліліся яшчэ тады, калі тае Расеі й заваду не было (бо яна ж пачала фармавацца недзе з дванаццатага—трынаццатага сталецьця пры тых Іаанах: Першым, Другім, Трэцім і Чацьвёртым — Грозным) і тэксты ў Багаслужбах фактычна славянскія, таго ніхто не бярэ пад увагу. Калі жылі нашыя, прызначаныя сьвятымі, Сьв. Ефрасіньня Полацкая і Кірыла Тураўскі, то тае Расеі, паўтараю, заваду не было. I вось пачалася гэтая нахальная „беларусізацыя“, якуюлепш назваць „выдурнізацыяй“. I яе ўзялі за сваё аружжа гэткія прастафілі, як Сажыч'5 дый Мікалай'6. Ня ведаю, ці Мікалай мае асьвету поўнае пачатковае школы (сямігодкі). А ў нармальным войску „генэралу“ Сажычу хіба б толькі яфрэйтара далі. Але, дай жа рады, тут яны „дзеячамі“ сталіся. Iневядома, ці дойдзем да нейкае нармальнасьці.
У мяне настрой троху нягэтакі, як у цёзкіМіхала: усё мацней паўстае жаданьне, каб хоць косьці завезьці, што называецца, дадому. Нельга сказаць, што праца ў царквемоцна абцяжарвае. А што іншае цяпер пры гэтьш „вэрхалу“рабіў бы?Дык нарэшце, пажадаўшы спа-кою ды добрага здароўя, стаўлю тоўстую кропку.
М. Міцкевіч
Каб прачытаць даклад пра Коласа, дык ахвоты няма. Першым чынам — дзеля таго, што ён мой брат, дыкхваліць яго неяк ня хочац-ца. Ну, а ганіць, фактычна, няма за што. Паўставала часам думка прачытаць „Новую зямлю“ — гэта ўсё ж найлепшы твор у нашай літаратуры. Але цяпер, у гэтым часе таксама ахвота адпадае.
М.
15	Язэп Сажыч (1917—2007), грамадзка-палітычны дзеяч. У1982—1997 гт. — старшыня Рады БНР.
16	Мікалай (сапр. Міхась Мацукевіч) (1917—2002), на той час архіяпіскап БАПЦ.
346
„..Да прычын гэтага царкоўнага закалоту...“
27.11.1980 г.
Дарагі браце Міхале!
А на мяне кажаш — дзядзька. Бадай што — рацыя. Усё ж я маю ўжо скончаных (у ліпені сёлета) 83 гады. Бадай, ці ня будзеш мала-дзейшы на пару дзясяткаў.
Пісьмо атрымаў сёньня. Выпала так, што я, ня ведаючы, што сёньня Танксгівінг Дэй'7, не пайшоў пад царкву. А заняўся я там зрабіць столік для хормайстра, дый з шуфлядаю, дык гэта мне вельмі туга даецца, асабліва, што задумаў — з шуфлядкаю. Бо няма мата-р’ялу адпаведнага: трэба вычэсваць ці вырэзваць з чагось грубшага, альбо навет і купіць якую дошчачку, што няцяжка знайсьці ў адмыс-ловых магазынах.
Я мусіць не пісаў пра „дзіўную“ знаходку ў царкве. А знаходка такая. Пэўна яшчэ ў памяці стол, што стаяў на левай палавіне кліру? Ён быў зашырокі, дзябёлы, а ножкі былі прывінчаны да сподняй дошкі, таксама чорнай, выразанай на падабенства да літары „Ж“. Ведама, з пыласосам туды не падлезеш, і месца займаў зашмат. Дык я зрабіў стол прымітыўны, але вузейшы. Папярочныя — ці дзіркі для папярочных скрэпаў — прабіў толькі трохі ніжэй сярэдзіны ножкі. На заложаныя папярочніцы паклаў дошкі, прыбіўшы цьвікамі, і верх таксама прыбіў да верхніхліштваў; дык ён стаіць моцна, а з пыла-сосам арудаваць вольна.
I вось, як стаў разьбіраць стары стол, дык калі глянуў на верх-нюю дошку (самы стол) з падыспаду, дык пабачыў, што стол пры-вінчаны да чортавых патыліцаў. На ножках, а яны былі выразаны досыць шыракавата, уверсе выразаны абразіны, ну зусім як у мэфі-стофеля, з разяўленай зяпай і язык з закручаным угору канцом. Ну, мэфістофель і толькі. Вядома, усё памалявана начорна, а выразана па-мастацку. Аж сьцепануўся! А бадай ты згарэла! А яны ж ці раз „пасьвячаліся“. Хацеў паказаць камусь: цімітрапаліту Андрэю^, ці Кендышу'4, але як зайшоў у склеп, куды паскідаў усёразабранае, праз пару дзён і глянуў на тыя абразіны, дык агіднасьць агарнула. Узяў сякеру, пасчэсваў тыя абразіны ды выкінуў у сьмецьце. I падумаў:
17	Маецца на ўвазе Thanksgiving Day (анг.), традыцыйнае амэрыканскае сьвята.
18	Андрэй (сапр. Аляксандар Крыт) (1901—1983), архіяпіскап БАПЦ.
19	Васіль Кендыш (1908—2003), протапрэсьвітэр БАПЦ, у час, ахоплены ліставаньнем, ачольваў парафію сьв. Кірылы Тураўскага ў Брукліне.
347
Лявон ЮРЭВІЧ
дзіва, што ў царкве ўсё няшчасьці выдараюцца. Але гэта было яшчэ перад цяперашняй калачэчай. I на табе — новая калатня!
Прызнацца, я больш уззлаваны на мітрапаліта Андрэя й Кенды-ша. Усёж, яны завадатары, а ініцыятыва Кендыша. Гэтая лісьлівая жмінда заўсёды дзейнічала ілжою. Ён, каб даць мне работу, апрача дагляду царквы, падбіваў на пераклад Евангельля й дапаможнікі ся-кія-такія прысылаў. I я ўзяўся, па-праўдзе, і працаваў пераважна ўвечары і ўночы. I за ўвесь час перапісваў кожнага Евангельля ня меншразоў па тры.Маю тэксты, апрача славянскага, у мове расей-скай, ангельскай і ўкраінскай. Часта даводзілася заглядаць у тэксты ангельскія, з дапамогаю, пэўна ж, добрага слоўніка (маюЛуі Сегаля — дзьве кнігі: ангельска-расейскі ірасейска-ангельскі). Тэксты славян-скія досыць сыходзяцца з тэкстамі ангельскімі, а йрасейскімі, хоцьжа тэксты славянскія цяжэй разьбіраць, вядома, мова была неразьві-тая — да сэнсу часта дакапацца цяжка. Падзіўляешся, як цяжка па-целі й рупіліся першыя перакладчыкі ў мову славянскую; але недарэч-насьцяў нерабілі — ня то што цяперашнія нашыя перакладчыкі, па-чынаючы ад Віктара Войтанкі20 да цяперашніх Андрэя іМікалая.
На Андрэя і Кендыша я навет злаваўся. Разоў па тры я пісаў ім, раячы і просячы, каб адклікалі забарону а. Яноўскаму21 ды зрабілі спакой і таксама падзяліліся зь Мікалаем. Фактычна, задзіра боль-шая — Андрэй, і ціхай сапай — Кендыш. Яны ж, Андрэй зь Мікалаем, праз доўгі час, відаць, неразмаўлялі ані перапісваліся. I каліАндрэй пад пасланьнямі падпісваўся „Пакорны ў Богу Мітрапаліт Андрэй, пакорны ў Богу Архіяпіскап Мікалай“, то пэўна не пытаўся на гэта згоды ў архіяпіскапа Мікалая. Ён поўнасыро ігнараваў яго, і пэўна ж ігнаруе і цяпер. I мне думаецца, што гэтыя чалавечыя недаросткі-зноскі маюць прыродную зласьлівасьць — задзірлівасьць. А няшчась-це царкоўнае вялікае ўзьняло яго на гэты паважны пасад — мітрапа-літа, ці сказаць — на галаву ці на чало нашае Царквы. I я ўзяўся рэ-дагаваць часапіс„Голас Царквы“ дзеля таго, каб не было кпінаў зь яго, якраней з таго„Ўздыму“22 ціяк часам кпліўцы называлі„Бздын“’у. Ён
20 Віктар Войтанка (1912—1972), сьвятар БАПЦ, актыўны прыхільнік бела-русізацыі багаслужбаў.
21 Аляксандар Яноўскі, сьвятар парафіі Жыровіцкай Божай Маці ў Гай-лэнд-Парку. Ягоны пазьнейшы перавод у Кліўлэнд спрычыніўся да далей-шага паглыбленьня крызісу ў БАПЦ.
22 Маецца на ўвазе часопіс „Уздым. Ворган беларускага актыву на выгнаньні“ (Кліўлэнд, 1963—1966).
348
„.■■Да прычын гэтага царкоўнага закалоту...“
жа ўвесь час незадаволена асякаўся за мае папраўкі яго пісаніны. У апошнім пісьме да яго я ўспамінаў пра выпадак пры арх. Васілю, зь якога выглядае, што заняўшы высокае становішча ў царкве, некато-рыя думаюць, што гэтае становішча асьвячае ўсе іхныя ўчынкі, хоць бы гэта былі звычайныя бздуры. На гэтае пісьмо не адказаў, а ўжо прайшло шмат часу.
Пэўна ж, адзіная рада на гэты закалот — гэта пагадненьне япіскапаў, як напісана ў апошнім Вашым пісьме. Іншае няма. А здаец-ца й арх. Мікалай стаў „выходзіць зь сябе“. I што гаварыць цяпер пра Сабор БАПЦ пры гэткім закалоце? Пабольшыць закалот, ці ўчыніць ліквідацыю БАПЦарквы? Бо штоможа стацца на тьш Саборы...
Але годзе! Трэба сказаць — Бывайце здаровыя й прыеітаньне абаім.
Усяго найлепшага!
М. Міцкевіч
Пра выданьне Евангельля ўжоразмовы няма. I наступны нумар часапісу ня выйдзе. Вядома, на суды грошы трэба.
28.03.19823.
Паважаны браце Міхале!
Заінтрыгавала мяне крыху аправа цяперашняй БАЗЫ23. На сход я не паехаў. У царкве, усё ж, трохі клопату ёсьць і ў нядзелю, у часе багаслужбы. Дык я паехаў дадому, хоць, шчыра кажучы, я таго „дома“ ня маю. Каб гдзе пры сваіх людзях дый у Нью-Ёрку прысусе-дзіцца, то ахвотна адыйшоў бы ад гэтай сям’і, пры якой жыву. Ну, гэта як уступ.
А пакуль што цікавіць мяне, як там БАЗА базуецца. Здавалася б, што для БАЗЫ, прынамся, да закапёршчыкаў тых царкоўны закалот не павінен бы моцна адбіцца на іх „дзейнасьці“, якая абмяжоўваецца вось такімі „імпрэзамі“, як сёньняшняя сходка. Здавалася б і тое, што кіраўнікі гэтага Аддзелу Б-ы ў Нью-Ёрку не павінны б цурацца гэткіх, як скажам, я. Аднакя вычуваю, што яны глядзяць хоць бы на мяне (а можа асабліва на мяне) як на свайго ворага. He зьяўляюцца ані на хвілю, кабхоць забраць карэспандэнцыю, якая не перастае прыходзіць на адрасБАЗЫ. Гэта ў сваю чаргу характарызуе іхную „дзейнасьць“,
23 Маецца на ўвазе БАЗА — Беларуска-амэрыканскае задзіночаньне — арга-нізацыя беларусаў у ЗША.
349
Лявон ЮРЭВІЧ
якая абмяжоўваецца вытыканьнем зь цёмных куткоў носу, бадай, раз на год.
Ну, і як яно выглядала, тая сходка? Можа, прадстаўнікі ўраду ЗША віталі? Гэта быў бы той „плюс“, які апраўдваў бы гэты сход. Думаецца, што людзей троху сабралася. А можа, чаго добрага, блюзьнерылі на царкву? Хоць жа там былі й такія людзі, пры якіх павінны б сьцерагчыся займацца блюзьнерствам.
Дык вось, можа знойдзецца час піснуць, як яно там адбывалася. Пытацца пра гэта свайго пляменьніка я ня маю найменшага жадань-ня.Дый інфармаваць гэты самадур можа зусім некарэктна, а таму й непраўдзіва.
Сёньня, як кожны раз, адбывалася Служба Божая з дадаткам, які, відавочна, прыпадае на гэты дзень.
Можа, пад’едзеце калі, але гэта не перашкаджае й напісаць.
Дык, пажадаўшы ўсяго добрага Вам абаім —
Бывайце здаровыя й вясёлыя.
М. Міцкевіч
24.11.1982 г.
Паважаныя — браце Міхале й Вольга!
А „cnadap“ неяк da мяне не прыстае — трохі карэжыць дый толькі. Як здароўе й як пачуваецеся?
Мяне ўжо часта апаноўвае нуда. Вядома ж, ужо й старасьць дзейнічае невесяло. У дадатак — вось і цяперашні царкоўны закалот. А ўся праца фізычная ў царкве вылучна на мне. Засталося ж тых прыхаджанаў, не раўнуючы, як кот наплакаў, ды ўсе такія, што за фізычную працу .^іяніцца“. Мусіць, ім здаецца — грэх?Ціможа дума-юць — брыдка?3 сваімілюдзьмія перапісваюся мала з кім. А ўхаце з сваім пляменьнікам — „самым разумным у Нью-Ёрку“, як казаў той Гарошка24 (стары, трэба сказаць, што абіму мяне найзмрочнейшыя ўспаміны).А з пляменьнікам Алесем рэдка калі перакінемся словамі. А ён думае пра сябе, што ўжо вялікі дзеяч.Дык найболыа часу — блізу што дзень — праводжу пад царквою. Трэба сказаць, ды каб ня выгава-рыцца, ад суседзяў неграў дый іншых не зазнаў крыўды й няпрыем-насьцяў. А ў тым раёне, як відаць, асядае вельмі шмат прыбышоў з
24 Мікола Гарошка (1902—1979), адзін з заснавальнікаў і першы старшыня БАЗА, разам з сынам Расьціславам былі актыўнымі ў дзейнасьці царквы сьв. Кірылы Тураўскага.
350
„■■Да прычын гэтага царкоўнага закалоту...“
Паўднёвае Амэрыкі — пераважна нізкага росту, казаў той — урэзкі. Але пакуль штояны таксама не дакучаюць. Дык вось ківаюся.
Актывізаваўся цяпер Манькоўскі25, але зь ім я ніякіх інтарэсаў ня маю; каб часам што-небудзь зрабіць (фізычнаю работаю), то ён мусіць думае, што яму не выпадае — брыдка. А япіскапу, Ізяславу26, назаляе ўсьцяж нейкімі „павучэньнямі“ — і той слухае, бо што ж іна-кшае рабіць? — гнаць ад сябе вон не выпадае, і ў спрэчку зь ім ува-ходзіць таксама ня варта. А ў яго, Манькоўскага, у часе мовы ягонае нейкая як бы гарачка ўздымаецца.Добра, што гэта так забірае яго, Манькоўскага, ня больш як раз на тыдзень. Я яго троху адпужнуў, і мяне ён ужо не парываецца павучаць і не чапае. Дык у царкве я цяпер і парабак, і гаспадар.
Вось крыху раздумаўшыся й разважаючы, прыходзіцца сьцьвердзіць, што прычынай гэтага царкоўнага закалоту сталася гэтая „беларусізацыя“, а ня так тая „беларусізацыя“, як „вуніяза-цыя“.Як і Стась, нябожчык ужо, якрэдактар„Беларуса“, і, бадай, усе нашыя каталікі-вуніяты цьвердзілі ўсьцяж, што царква праводзіць русыфікацыю, бо падабенства ж у Службах Божых да расейскае мовы, пэўна ж, вялікае. Наслухаўшыся гэтых папрокаў у „русыфіка-цыі“, нат Барыс27 навет стараўся неяк выкручваць канчаткі слоў, каб зрабіць непадобна да расейскае мовы.
Я ўжо забыўся, хторасказваў мне вось гэткі анэкдот:
Хтось з БССР паехаў да Сталіна прасіць субсыдыю на нейкую справу, зьвязаную з мовай. Той жа захацеў крыху пазьдзеквацца з пас-ланца.
— Белорусскій язык, белорусскій язык... — это тот жерусскій язык...
25 Пётра Манькоўскі (1916—2002), грамадзкі дзеяч, публіцыст. Нарадзіў-ся ў горадзе Таропец. Вывучаў юрыспрудэнцыю ва ўнівэрсытэтах Вільні, Мюнхэну, Нью-Ёрку. Ачольваў Беларускую студэнцкую асацыяцыю ў ЗША. У1980—1990-х іт. быўскарбнікам Кансысторыі БАПЦ, пасьля М. Міцкевіча рэдагаваў „Голас Царквы“. Пра сябе расказваў мала й неахвотна, бо хварэў на манію перасьледу. Хвароба рэзка абвастрылася ў пачатку 1990-х. Жыў адзін, а таму яго накіравалі на мусовае лячэньне й дагляд у Дом для старых у Wayne, NJ, дзе й памёр. Сабраная ім багатая бібліятэка й архівы бясьсь-ледна зьніклі.
26 Ізяслаў (сапр. Іван Бруцкі) (1926—2007), архіяпіскап БАПЦ.
27 Барыс Данілюк (нар. 1923), грамадзка-царкоўны дзеяч. Нарадзіўся ў Ста-рых Дзявяткавічах Жыраўскае воласьці Слонімскага павету.
351
Лявон ЮРЭВІЧ
—Дык не, таварышч Сталін, ёсьць розьніца.
Сталін парухаў пасланца за нос і пытае:
— Как это у тебя называется?
— Hoc, — адказвае пасланец.
— Это по-русскі, — кажа Сталін.
— Как это у тебя называется? — і дакрануўся да валасоў.
— Валасы, — адказвае той.
— Это по-русскі, — кажа Сталін.
— Как это у тебя называется? — і дакрануўся да барады.
— Барада, — адказвае той.
— Это по-русскі, — кажа Сталін.
— Какэто у тебя называется? — і дакрануўся да шчакі.
Той задумаўся ды адказаў:
— Морда.
—Дурак! — кажа Сталін, — морда у скотіны, а у человека іцека.
Iяшчэ доўга пароў у часткі цела й пытаў. Iўсё сьцьвярджаў: это по-русскі. Бо ўсе часткі амаль назовы цела й ёсьць як „no-русскі“. I нічога не прыходзіла ў галаву, каб было ня гэтак, як „no-русскі“. На-рэшце прыйійло ў галаву дурное:
— Вось, таварышч Сталін, па-рускі ёсьць слова „жопа“, а па-бела-руску —„срака“.
I тады Сталін у злосьці крыкнуў:
—Дак ты, тваю мать, хочешь у адну сраку сто тысяч угнать? Убірайся дамоў.
Ну і хто ж вінен, і ці вінен, што нашая мова мае падабенства да расейскай бадай больш, як якая ішйая мова славянскіх народаў?
Тымчасам. гэтыя нашыя вуніяты (а яны тут бадай усе каталікі) увесь час дзяўблі, што праваслаўная наша царква праводзіцьрусыфі-кацыю.Дык вось, убілася гэтая прапаганда ў галовы й праваслаўным прастафілям, і архіяпіскапу Мікалаю (трапіў жа ён у той вуніяцкі „цэнтр“у Лёндане, і вось пайшоў ён „беларусізаваць“, задурваючы га-ловы людзям, а яны й без таго былі задураныя). А беларус жа такса-ма ўпарты: калі што ўб’ецца ў галаву, то ўжо цяжка яго выкурыць.
Дык вось, калі й як кончыцца гэты закалот, цяжка сказаць. Ёсьць жа й такія чыньнікі сярод нашай эміграцыі, якім пры спакойным жыцьці, як казалі, „бязь бізуна сьвярбіць скура“.
Мікалай будзе тлумачыцца, што ён пісаў мітрапаліту, каб па-гадзіцца. А пра якое пагадненьне гаварыць? Ён павінен бы прасіцца, даючы нейкае падабенства хоць да пакаяньня, а ня ставіць нейкія
352
„..Да прычын гэтага царкоўнага закалоту...“
ўмовы свае, якія б яны ні былі. Ці хоць запэўніць неяк, што ня будзе больш самадзейнічаць. Але ён гэтага ня хоча зрабіць, і, відаць, слухае нейкіх паджыгачоў, а іх ёсьць дастаткова. I вось цяпер трэба ска-заць: лепш было б, каб не чапаліся гэтай беларусізацыі. Бо вось адзі-ную малітву „Ойча наш“ даў да карыстаньня, усталіўшы тэкст з Адамовічам2*, які пасуліў слушную папраўку: замест „ад злачынна-га“ паставіў „ад златворнага“. Гэта асабліва да сьпеву лепш. Дык Барысу яшчэ захацелася паказаць сваю важнасьць: зьмяніў „павін-ным прад намі“ на „вінаватым перад намі“, і канец зрабіў з польска-га — „ад злога“. Дык як з гэткімі рызыкантамі можна рабіць пераклады?
Трэба нарэшце кончыць.
Цяпер усё больш апаноўвае нуда.
Думкі амаль усьцяж круцяцца каля бацькаўшчыны, і ўсё часьцей устае жаданьне завезьці косьці на сваю зямлю.
Вам жадаю добрага здароўя і ўсяго добрага.
М. Міцкевіч
11.11.19832.
Паважаны браце Міхале!
Я ўсьцешыўся, атрымаўшы Вашае пісьмо, бо ўжо амаль ні ад кога пісем не атрымліваю, бо й сам нікому ня пішу. Аднак гэта спрычыня-ецца да большае хандры. А што да заняткаў, то ў мяне іх на што-дзень хапае. Дагляд Царквы й усяго будынку, як і навокал будынку, вымагае наведваньня туды штодзень — гэта цяпер мой галоўны за-нятак. На жаль, таварыствам не магу пахваліцца. Як вызначаны старшыня Курыла29, так і (асабліва) Манькоўскі ўяўляюць сябе на-чальнікамі, якія павінны кіраваць мною. Работа ж уся пры царкве і ў царкве ляжыць на мне. Манькоўскі часам наведваецца, і яму вельмі хочацца даваць мне каманду. Але яяеіў разон не бяру. Дык ён часам і напакасьціць здольны. Вось якраз перад нядзеляю на мінулым тыдні — у канцы тыдня, як звычайна, я прыехаў у царкву. Глянуў так агульна — усё ціха й спакойна. Уваходжу ў прыбіральню мужчынскую (там жа ў кайнорчыку зь левага бокуляжаць сякія-такія прылады, як вядро, мапазй, адным словам, рэчы ўжытковыя). Але як глянуў — пе-
28 Антон Адамовіч (1909—1998), літаратуразнавец, гісторык, ідэоляг БНР.
29 Уладзімер Курыла (1922—?), грамадзка-царкоўны дзеяч.
30 Маецца на ўвазе тор (анг.) — швабра.
353
Лявон ЮРЭВІЧ
pad самаю ракавінаю ляжыць такая малая скрыначка з двума (ці зь дзьвюма) шрубамі й побач сталовы нож, якім, відаць, былі адкруча-ныя шрубы. Я сумеўся, навет троху спужаўся: няўжо злодзей быў альбо яшчэ ёсьць? Насьцярожана выходжу на залю; аглядзеў здалёк — нікога не відаць. Глянуў направа — там знача месца, дзе была адкру-чаная малая скарбоначка. Трохі задумаўшыся, я ўпэўнена выра-шыў — гэта была работа Манькоўскага, бо ён іраней стараўся мне напакасьціць. За што? Бо я яго „каманды“ ніяк не прызнаю, а яго ж вызначылі (бадай, Кендыш) да нейкага „ўраду“! Ці я да гэтага „ўраду“ ўваходжу афіцыйна — гэта й цяпер ня ведаю. У нядзелю прыйшлі людзі (служыў Кендыш) і там аглядалі. А ў панядзелак я закруціў тую скарбоначку новымі (купленымі) йірубамі, а дзе падзеліся ста-рыя, я й цяпер ня ведаю. Каму сьвярбелі рукі забраць шрубы? Думаю, што Манькоўскі ўсьпеў выхапіць. Што да самога мяне, то я й цяпер ня ведаю, цімяне лічаць да нейкага ўраду, ці не. Але што да работы пры Царкве, то яна скінута вылучна на мяне. Сёньня (серада) я пае-хаў пад царкву адчыніць уваход, бо мелі прыехаць пачысьціць печ. А ў нядзелю яшчэ й чытаньне Часоў.
He лічыў, колькі чалавек (і чалавечыц) прыяжджае ў нашую yap-Key з Н. Брансьеіку ці Саўт-Рыеэру — бадай, больш за 12, але людзі лепшыя, паеажнейшыя. Калі б яны жылі ў Нью-Ёрку, была б мне по-мач, ад сваіх — ніякае.
Што да Мікалая, то ён залішне „прастафіля“. Ці ён сам надумаў тіапракаць уладыку Мсьціслава31, ці яго хто „падеучыў“ — усёроўна тут „еыкінуты газ“, зусім недарэчны й недапушчальны, бяручы пад уеагу, што яшчэ сьеежая памяць пра Ўкраінскую царкеу як „Маці“ нашае. Дарэчы адзначыць, што ўладыка Мсьціслаў, наколькі мне ее-дама з таго, што чуў пра яго, — чалаеек добра сьведамы ў царкоўных справах. I неяк выглядае, штонаш Мікалай і м.аласьведамы, і грубіла. Найгоршае тое, што ён выреаўся з послуху мітрапаліту Андрэю, каб еыконеаць загады — як я кажу — „Генэрал-яфрэйтара“ Сажыча — гэтажужо не царква, а палітыка.
Сам яхоць жыву нібы ў сям’і, але абслузоўваю сябе сам ва ўсім, як і ў харчаваньні. Лепшыя ў мяне адносіны зь дзяўчынаю — дачкою Тэ-рэзы, цяперашняй жонкі пляменьніка Алеся, алеранейшай — паляка „Чорнага“ — еідаеочна, вымаўлялася „Гурны“. Цяпер дзяўчынку за-
31 Мсьціслаў (сапр. Сьцяпан Скрыпнык) (1898—1993), пляменьнік Сьцяпа-на Пятлюры, патрыярх УАПЦ.
354
,,.Да прычын гэтага царкоўнага закалоту...“
вуцьМарыся, але прозьвішча захавала па бацьку — „Гурна“. Яна мае асьвету, відаць, як бы вышэйшую й працуе пры госьпіталі.
Сам я, як вось і зь пісьма выглядае, яшчэ тапчуся. Памяць пачы-нае тупець і траціцца, жывот горш наровіцца. Бадай ці ня большую палову свайго веку ўжо браў і бяру паслабляльныя сродкі, але штораз усё горшае, а паслабляльныя сродкі пачынаюць перарабляць астаткі ежы на брудную ваду.
На гэты раз — годзе. Думаю, што незадоўга буду зноў пісаць. Пішыце й Вы. Прывітаньне жане Олі.
3 пашанай
М. Міцкевіч.
10.10.19842.
Паважаны браце Міхале!
Каб жылі бліжэй адзін да аднаго, то часта захацелася б параіцца ў чым-колечы. Вось ня ведаю, ці добра абмеркаваў устрымацца з па-севам травы. Быліхалодныя дні, а тым часам надыходзіць і позьняя восень. Iя вырашыў устрымацца з пасевам травы, адкладаю гэта на весну. Ды каб прыгатавацца летй да засеву. Дзеля гэтага хацеў бы прысыпаць пасеяную траву гэтым нібы торфам, ня ведаю, як ён тут ізавецца. Траплялася бачыць гэтае„накійталт торфу“, навет і ко-леру чорнага, нібы торф. Пагода ўсталілася халаднаватая, а на цяп-ло спадзявацца не выпадае. Тым часам цяперашняя пагода неспрыяль-ная да прарастаньня. Калі б была якая надзея на пацяпленьне, але ж надыходзіць позьняя восень.
Між іншага, я баяўся, што ахвотнікі да кветак пачнуць браць зямлю з тэй ускопанай часткі пляцу пры царкве, але, каб ня выгава-рыцца, як то кажуць у нас, — ніхто не панадзіўся браць.Дык і выра-шыў адлажыць засеў травы на весну. Ня ведаю, ці радыё гаворыць пра пацяпленьне, а цяпер пагода неспрыяльная да пасеву травы.Дык адлажыў гэта на весну. Радыя я ня слухаў і ня слухаю, бо паважна прыглух. Можа ад старасьці, а da таго ж ад грукату цягнікоў, якімі ежджу.
Што да акружэньня, у якім абарочваюся, то яно да мяне досыць абыякавае, або й варожае. Ад зьверхніка царкоўнага — перадусім — зусім. песамавітае ўражаньне ад яго. Што да веры, то ў яго не заўва-жаецца. Гэтак і паважаньнеЦарквы. Але ўлада, у дадзеным выпадку царкоўная, відаць, падабаецца першым чынам. А тэй духоўнасьці, рэлігійнасьці ня так і шмат.
355
Лявон ЮРЭВІЧ
Пра „eepy“можна было б гаварыцьшмат. Пэўна, не даводзглася Вам чытаць у Евангельлі словы Хрыста, якія Ён выказаў перад Сваімі Вучнямі каля Генісарэцкага возера: „Каб вы мелі веры хаця б з гарчычнае зерне, Вы маглі б сказаць гэтай гары: „Падыміся й кінься ў мора“ — і гэта сталася 6“. Там, каляГенісарэцкагаво-зера, якое тады, відавочна, звалі морам, была гара; здаецца, і назоў мела... Hadгэтым я задумаўся добра. Відавочна, вера чалавечая ж ня тое, што вера Божая. Бо каб Бог даў чалавеку гэткую самую, як і Божая, веру, то знайшліся б і без бальшавізму шмат ахвотнікаў ба-рукацца з Богам... Ну, кончу.
Сам я, пэўна, еду ўніз. Адпрошваўся, каб архіяпіскап Бруцкі звольніў ужо мяне ад работы й дагляду ў царкве. Але ён у „рэзон“ не прымае. Відочна ніхто не паслухае яго назначзньня. Вось ня ведаю, дзе Манькоўскі: цілечыцца, ціжыве пры Бруцкім, алеяго баіцца патур-баваць. А я ўжо 88-мы год жыву, і штораз чуюся горш, слабей. Але нікому іншаму галава ад гэтага не баліць...
Жадаю добрага здароўя і ўсяго добрага — Вам і жане.
М.М.
А даўсяго кепскага: за малым „маленькім“не пакалечыўся, або й не забіўся, пералазячы з тылу царкоўнага пляцу на пляц, дзе аўта-мабілі стаяць, бо выйшаў з царквы тыльным ходам (з жаночага вы-ходку) і зачыніў за сабою дзьверы. А з надворку Яны ж не адмыкаюц-ца.Дыкмусіў навокала абысьці наАтлянтыкАве.Дык вось, перала-зячы цераз сякую-такую загародку на пляц, дзе аўтамабілі ставяць, наступіў на вялікі камень, а ён зрушыўся набок і неяк струдзіў левую нагу — яшчэ пабольвае ў хадзе, хоць і асьцярожнай.
Дык у мяне справы паганыя — гэтага Вам не жадаю.
Бывайце здаровыя!
м.м.
Перапрашаю — зрабіў памылку: падкалечыў правую, а нялевую ногу — але павінна загаіцца — хаджу амаль не кульгаючы.
22.10.19842.
Паважаны браце Міхале!
Я ўсё чакаў, як кажуць, з мора пагоды. А таксама досыць доўга зьбіраўся напісаць Вам. Было досыць суха, і я травы ня сеяў. Iхоць ця-пер пацяплела й павільгатнела, аднак пагода зьменлівая, вільгаці мала, а тымчасам надыходзяць жа й халады. Дык я адкладаў з пасе-35б
„...Да прычын гэтага царкоўнага закалоту...“
вам, а цяпер думаю — і гэтак, пэўна, зраблю: адлажу засеў травы на весну.
Што да царкоўнай справы, дыкмяне й трохі й мучыць. Некалькі разоў гаварыў Бруцкаму — назваць яго япіскапам, а тым болей ар-хіяпіскапам — неякмяне гэта трасе, асабліва яго адносіны да мяне. Ужо няраз гаварыўі прасіў яго, каб паставіў каго на маёмесца даг-лядаць царкву — пускае гэта міма вушэй. За ўвесь час яго япіскап-стваяніразу ня бачыў яго, ані Манькоўскага ў звычайны будны дзень у царкве. Успомніў пра Манькоўскага, бояны дружаць, асабліва цясь-нейшая іх дружба, каб ціснуць мяне. Вось ня ведаю, ці жывуць яны на розных кватэрах цяпер ціможа разам?
Тымчасам мне ўжо пад 90 бярэцца. Народжаны ў 1897 годзе. У мяне ўжо сілы трацяцца, і глухата павялічваецца. А яму, Бруцкаму, кажы — усёроўна што сьценцы ці, дакладней, пню.
Шчыра кажучы, заўважаецца, што ў яго ніякага падабенства веры не відаць, не чуваць. Хамаваты грубіян — і толькі. Як відаць, прыйдзецца пакінуць работу пры царкве, ня лічачыся з такім „зьеерхніцтвам“. Ведама, сілы й слых упадаюць. I як кажуць, хоць сеўшы, плач.
Як ужо ўспамшаў, з часам сілы й слых упадаюць — гэта таксама „прыемнасьці“ не спраўляе. Дарэчы яшчэ адцеміць, што за маю рабо-ту ў царкве нічога ня плацяць; а часам, купляючы сёе-тое патрэбнае пры даглядзе царквы, плачу сваімі грашыма. Пэнсію амэрыканскі ўрад выплочвае — і прасіць ня трэба. Мая пэнсія 400 даляраў, каб га-варыць акругляючы, бо крышку менш, штось на 2—3 даляры.
Ну, і кончу на гэтым.
Прывітаньне жане — ці прасьцей кажучы — абаім Вам.
Бывайце здаровыя!
М. Міцкевіч
Тэма нумару: эпісталярыі
ДА ПРАКТЫКІ ПЕРАКЛАДУ БІБЛІІ (ліст Масея Гітліна)1
У1973 г. у Нью-Ёрку пабачыла сьвет цікавае выданьне — „Сьвя-тая Біблія. Кнігі Сьвятога Пісьма Старога і Новага Закону. 3 мовы гэбрайскае а грэцкае на вялікалітоўскую (беларускую) нанава перак-ладзеныя“. Аўтарам гэтага перакладу быў вядомы эміграцыйны дзе-яч Янка Станкевіч, а дапамагаў яму, а фактычна быў суаўтарам — пратэстанцкі прапаведнік, місіянэр, публіцыст Масей Гітлін (18.07.1896 —10.01.1969). Гэты апошні нарадзіўся ў сям’і беларускіх габрэяў, вучыўся ў хэдары, але перайшоў у хрысьціянства. Быў на місійнай працы ў Польшчы, Аргентыне, Канадзе, ЗША. Масей Гітлін далучыўся да перакладу Сьвятога Пісаньня на беларускую мову на запрашэньне беларускага пастара Тараса Сайкі (1906—1973). Гісто-рыю перакладу Гітлін апісаў у брашуры A Brief History of the Translation of the Bible into Whiterussian (Cleveland, 1964). He-каторыя аспэкты перакладніцкай працы ён закрануў таксама ў зьмешчаным ніжэй лісьце да Вітаўта Тумаша. Апублікаваны тут дакумэнтможа стацца цікавым сьведчаньнем складанасьцяў, што ўзьнікалі ў часе працы над перакладам Бібліі ў беларускую мову.
Верасьня 5,1958 г.
Высокапаважаны доктар Тумаш, Шалом.
Укладаю чэк на 5 даляраў за сяброўства ў Вашым таварыстве2.
Таксама ўкладаю чэк на 14 даляраў за руска-беларускі слоўнік і за „Спадчыну“ Янкі Купалы. Ласкава прашу выбачыць мне за затрымку з аплатаю, бо не багатыя мы таварамі гэтага сьвету.
Я вельмі ўдзячны Вам за ўсю тую літаратуру, што Вы мне даслалі. Акурат цяпер я чытаю „Конадні“ №5—6. Знаходжуся пад вялікім ура-
1 Пераклад з ангельскай Лявона Юрэвіча. Арыгінал ліста захоўваецца ў ар-хіве БШіМу ў Нью-Ёрскай публічнай бібліятэцы.
2 Маецца на ўвазе Беларускі інстытут навукі й мастацтва.
358
Да практыкі перакладу Бібліі
жаньнем ад артыкулу Ўладзімера Глыбіннага „Верасень“. Якое цудоў-нае апісаньне прыроды й якое багацьце мовы! Чытаеш гэты артыкул ці, хутчэй, шэдэўр ды дзівісься, як некаторыя нашыя расейскія сябры даз-валяюць сабе сьцьвярджаць, што беларускай мовы не існуе.
Наш пераклад сунецца павольна, але няспынна. Мы скончылі Вы-хад 14. Мы пачалі з пачатку Старога Запавету.
Натуральна, паколькі д-р Станкевіч аддае перакладу толькі частку свайго часу, мы ня можам рухацца хутчэй; разам з тым я малюся й шчыра спрабую павялічыць той неабходны пражыцьцёвы мінімум, што даў бы яму магчымасьць аддацца перакладу цалкам.
Спадарыня Гітлін і я перадрукоўваем рукапісы. Я чакаю, калі неаб-ходныя беларускія літары усталююць на маю ўкраінска-расейскую дру-карку, што дазволіць мне выконваць працу больш ахайна.
Як вы, магчыма, ведаеце, Уладыка Васіль таксама працуе над перакладам. Ён пачаў з Кнігі Данііла. Прагнучы супрацоўніцтва паміж д-рам Станкевічам і Уладыкам Васілём, я прымусіў іх абмяняцца ўзо-рамі перакладаў, што яны й зрабілі. Зразумела, яны скрытыкавалі адзін аднаго. Д-р Станкевіч абураны граматыкаю Уладыкі, а Ўладыка абураецца стылем і архаізмамі д-ра Станкевіча. Д-р Станкевіч пага-дзіўся спаткацца з Уладыкаю й абмеркаваць зь ім пераклады, але Ўла-дыка настойвае на Вашай прысутнасьці.Таму я быў бы вельмі Вам за-бавязаны, шаноўны д-р Тумаш, каб Вы ўзгаднілі час з гэтымі спада-рамі, каб мы ўчацьвярох маглі сустрэцца для абмеркаваньня перакла-даў у спадзеве паразуменьня. У Нью-Ерку я звычайна па пятніцах і су-ботах. У пятнічныя раніцы я наведваю Ўладыку Васіля, а па абедзе ў пятніцы й суботы я прыяжджаю да д-ра Станкевіча.
Янка Купала ў вершы „Жыды“ напісаў:
„Цяпер за вамі слова ў буру гэту:
Пайці ці не з народам нашым да сьвятла...
Пара, Жыды, паны усёга сьвету, Сплаціці доўг, які вам Беларусь дала!“
Мне гэта падабаецца. Я хачу быць адным з тых жыдоў, што пры-муць выклік. Я веру, што мая дапамога зь перакладам Старога Запаве-ту, зь перадрукам рукапісаў, з пошукам фінансавых сродкаў для галоў-нага перакладчыка дапаможа ў нейкай ступені сплаціць мой жыдоўскі доўг беларускаму народу (мой бацька нарадзіўся ў Менску, так што я несумненна маю сваяцтва зь беларусамі).
359
Лявон ЮРЭВІЧ
Няхай добраславіць Вас Бог.
3 павагаю, Ваш перакладчык Бібліі Масей Гітлін
Падрыхтоўка да друку Лявона Юрэвіча
Тэма нумару: эпісталярыі
Яўхім Скурагп
ЛІСТУ БІНІМ
Пра беларускага дзеячаЯўхіма Скурата ня такужо й шмат вя-дома. Выпускнік Віленскага ўнівэрсытэту й Сарбоны, аўтар доктар-скай дысэртацыі, прысьвечанай праблеме сымбалізму ў творах Ж. Радэнбаха, ён ў часе нямецкай акупацыі займаўся арганізацыяй бе-ларускага школьніцтва. Пазьней апынуўся на эміграцыі, быў актыў-ным ўдзельнікам беларускага жыцьця ў Канадзе, сябрам мясцовага Згуртаваньня беларусаў ды філіі Беларускага інстытуту навукі й мастацтва... Зьмешчаны тжэй ліст да Вітаўта Тумаша, што захоўваецца ў архіве БІНіМу, дадае новыя дэталі да біяграфіі гэта-га дзеяча, а таксама можа быць своеасаблівым адлюстраваньнем стаўленьня беларускай эміграцыйнай супольнасьці да Беларускага інстытуту навукі й мастацтва.
Варта таксама заўважыць, што, нягледзячы на выказаныя зась-цярогі, 5 чэрвеня 1955 г. (празь месяц пасьля гэтага ліста)Яўхім Ску-рат напісаў заяву з просьбай залучыць яго ў лік сябраў БІНіМу.
J. Skurat
44 University Ave Cobourg, Ont.
Canada
15-O51955 г.
Высокапаважанае Спадарства!
Вельмі дзякую за Вашую прапанову сяброўства ў БІНіМ. Я ніколі не адмаўляўся ад нацыянальнай работы, якая больш-менш была прапар-цыянальная да маіх магчымасьцяў. Асноўнай перашкодай майго нале-жаньня да БІНіМ зьяўляецца адсутнасьць кваліфікацыяў, вымаганых ад сяброў гэтае ўстановы.
На жаль, я зусім не зьяўляюся навукоўцам, у гэтай галіне не працую й не магу працаваць. Дык сапраўды ня ведаю, якая была б карысьць з
361
Яўхім СКУРАТ
майго належаньня да навучнай інстытуцыі. Дзеля абгрунтаваньня маей думкі падаю кароткі жыцьцяпіс фактаў, адносячых да гэтай справы.
У1935 г. я скончыў адазел філялёгіі францускага Віленскага ўнівэр-сытэту. За дыплёмавую працу Le Romantisme de Flaubert я атрымаў бэль-гійскую грашовую ўзнагароду, якая дазволіла мне выехаць на далейшую навуку ў Парыж. У Парыжы я скончыў аддзел Парыскай Сарбоны Есоіе des Professeurs defrancais a [’Estrange i падрыхтаваў доктарскую тэзуДе symbolism daus les romans de Rodenbauch, якая была прынятая По-знанскім унівэрсытэтам у 1939 г. У гэтым самым годзе я здаў пэдагагіч-ны экзамен на настаўніка сярэдняй школы. Вось мая адукацыя.
Прыйшла вайна, праца над арганізацыяй беларускіх сярэдніх шко-лаўу Наваградку й Ваўкавыску, бальшавіцкая турма, нямецкая турма, арганізацыя Беларускай Народнай Самапомачы ў Глыбоччыне, Бела-рускага Школьніцтва ў Менску, асьветы для Беларускай Моладзі ў Ня-меччыне. Пасьля вайны, жывучы ў Францыі, я ўлажыў значную част-ку беларуска-францускага слоўніка, рэдагаванага а. Гарошкам. Урэш-це ў Канадзе я скончыў Тэхнічны Інстытут Электронікі, у выніку чаго жыву з напраўленьня тэлевізійных апаратаў.
Як вынікае з вышэйшага, я ў сваім часе быў падрыхтаваны да наву-ковай працы, а нават яе пачаў, але пятнаццаць гадоў таму назад мусіў пакінуць гэту работу. У выніку чаго я застаўся так далёка ззаду, што ўжо запозна брацца нанова. Ды, праўду кажучы, гэта галіна навукі якраз найменш патрэбная Інстытуту. 3 другога боку, праца над Беларускай літаратурай, гісторыяй культуры вымагаюць паважныя веды славістыкі. Хоць гэта галіна мяне цікавіць і заўсёды цікавіла, я зусім не славіст.
Да гэтага трэба дадаць, што мае ўмовы жыцьця таксама вельмі не-спрыяльныя да навуковай працы. Маю дрэнныя вочы, жыву ў малым мястэчку, якое налічвае каля 8 ооо жыхароў. Безумоўна, ніякай біблія-тэкі тут няма, бо яна нікому не патрэбная. Найбліжэйшы горад Тарон-та адлеглы ад мяне 72 мілі. Ды і там цяжка знайсьці што-небудзь у іншай мове, чым англійскай. На жаль, ня маю сваіх кніжак, тэкстаў або большых слоўнікаў.
Нягледзячы на ўсе неспрыяльныя абставіны, калі б Вы маглі мяне выкарыстаць і лічылі, што маё сяброўства патрэбнае для БІНіМ, прашу напісаць мне аб гэтым — заяву вышлю.
Яшчэ раз прашу прыняць выразы маёй удзячнасьці за ліст.
Ваш Я. Скурат
Жыве Беларусь!
Зб2
Ліст у БІНіМ
Да Управы Беларускага Інстнтуту
Навукі й Мастацтва.
Ню-І’рк, ЗПІА,
Пралу залічыць ііяне у лік сяброў Беларускага Інстнтуту Навукі н ^стацтва.Мае пэрсанальныя дадзйяыя й дадзеныя пра ной навуковы / літаратурны,мастацкі / стаж падаю ніжэй«
Прозьгішча й імя
Літаратурныя /кастацкія/ пс^онімы
Адрыс
Дата й йесца народжаньня
Асьвета ü эвэнтуальнн навуковн / настацкі / стаж
Навуковая ступень / калі ёсьць
У якой галіне навукі / літаратуры,’.іастацтва/ маеце наыер працаваць у Інстытуце
Публікаваныя навуковня / літаратурныя, мастацкія / творы :

Гатовыя да публікацыі творн : ------------
Заява Яўхіма Скурата аб прыняцьці яго ў сябры БІНіМу. 15.07.1955
Тэма нумару: эпісталярыі
Андрэй Вашкевіч
Горадня
ПРА ПІЛІПА ГІЕСТРАКА
Й БЕЛАРУСКІХ ЭМІГРАЦЫЙНЫХ ЛІТАРАТАРАЎ
Савецкая прапаганда старалася трымаць руку на пульсе жыцьця беларускай эміграцыі. Разам з нумарамі газэты „Голас Радзімы“ па ўсім сьвеце разыходзіліся кніжачкі зь бібліятэчкі гэтага выданьня з краса-моўнымі назвамі: „Почему не состоялась БНР?“, „Насуперак волі наро-ду“, „Хто такія беларускія нацыяналісты?“. У самой Беларусі аматары гісторыі шукалі гэтыя кніжачкі, бо выданьні ўтрымлівалі масу цікавай інфармацыі, якая ў краіне проста замоўчвалася. У сваю чаргу непасрэд-ныя кантакты творчай беларускай інтэлігенцыі з сваімі калегамі, якія воляй лёсу апынуліся за акіянам, былі надзвычай рэдкімі й здараліся, так бы мовіць, з прыватнай ініцыятывы пісьменьнікаў-эмігрантаў.
Адзін з такіх цікавых сюжэтаў утрымлівае ліст публіцыста, бібліё-графа, грамадзкага дзеяча беларускай эміграцыі Міколы Панькова да пісьменьніка й літаратурнага крытыка Лявона Савёнка1. У канцы 1955 г. Мікола Панькоў разам зь Сяргеем Хмарам напісалі ліст Піліпу Пестраку, зь якім былі знаёмыя яшчэ па перадваенным заходнебела-рускім падпольлі. Пястрак ня толькі адказаў на ліст, даслаў свае творы, але й загадаў эміграцыйным дзеячам загадку, зьвязаўшы адзін са сваіх вершаў зь лёсам паэта Валянціна Таўлая.
Піліп Пястрак, мабыць, і пазьней падтрымліваў адносіны зь бела-рускімі эмігранцкімі паэтамі й пісьменьнікамі, тым болып што сярод іх было нямала былых заходнебеларускіх камсамольцаў, сяброў па пад-польлі й нават сукамернікаў. У адным зь лістоў да слонімскага края-знаўца Сяргея Чыгрына эміграцыйны літаратар Сяргей Хмара згадваў: „Мяне не забываў Піліп Пястрак і патаемна дасылаў мне свае тво-ры (зразумела пад чужым адрасам). Між іншым ён асьмеліўся
' Ліст захоўваецца ў архіве БІНіМу.
Зб4
Пра Піліпа Пестрака й беларускіх эміграцыйных літаратараў зьмясьціць частку маёй грамадоўскай песьні „Годзі мы многа цяр-пелі...“у сваім рамане «Сустрэнемся на барыкадах»“2. Наўрад ці кан-такты выходзілі па-за межы спарадычнага абмену літаратурай, бо, ду-маю, ня трэба тлумачыць, наколькі небясьпечнай было такое ліставань-не для савецкага пісьменьніка ды яшчэ зь не зусім „надзейным“ заход-небеларускім мінулым.
Прыведзены ў лісьце верш Піліпа Пестрака варта ацаніць як да-волі нетыповы для ўсёй ягонай творчасьці. Яго трэба аднесьці да ліку найлепшых вершаў паэта. Стылістычна й сюжэтна ён нагадвае шэдэў-ры сусьветнай і беларускай паэзіі — вершы Эдгара По „Крумкач“ і Юлія Таўбіна „Сірано дэ Бэржэрак“. Можна нават зь вялікай доляй ве-рагоднасьці сьцьвярджаць, што верш напісаны пад уплывам аднаго з вышэйназваных твораў. Відаць, ня варта праводзіць наўпроставыя паралелі паміж героямі вершу й лёсам Валянціна Таўлая. Апошні хаця й страціў падчас вайны бацьку, аднак жыў актыўным творчым жыцьцём і ў пасьляваенныя гады. Вядома таксама пра асабісты канфлікт Валянціна Таўлая зь Міхасём Клімковічам, які, паводле сьведчаньняў сяброў паэта, і прывёў да таго, што першая кніга Таўлая пабачыла сьвет толькі пасьля ягонай сьмерці. Амаль не выклікае сум-неваў, што дажыві Валянцін Таўлай да 1948—1949 гт., ён стаў бы ахвя-рай новай хвалі рэпрэсіяў. Шчыры беларускі патрыятызм, любоў да нацыянальнай культуры, звычка гаварыць у любой сытуацыі праўду былі агульнапрызнанымі якасьцямі Валянціна Таўлая й не маглі за-стацца па-за ўвагай органаў НКУС. Тым ня менш, можна толькі мер-каваць, што Піліп Пястрак напісаў верш, прысьвечаны свайму сябру, а радкі пра фашысцкага ката ўставіў, каб надаць твору больш актуаль-нае гучаньне.
Ліст Міколы Панькова да Лявона Савёнка
„20.3.1956 г.
Глыбокапаважаны і дарагіЛявон!
Насамперш прымі ад мяне для Вас шчырае прывітаньне з нашым запраўдным сьвятамДНЁМ САКАВІКА!Хай Станецца!
Цяпер аб іншым. Даўжэйшы час чакаў ад Ватэці абяцанага даў-гога лісту, але, на жаль, ня мог дачакацца й змушаны сам пісаць пер-
2 Хмара, Сяргей. „Паэзія — гэта сродак барацьбы за вызваленьне!..“ // Дзе-яслоў. 2007. №6 (31). С. 243—244.
Зб5
Акдрэй ВАШКЕВІЧ
шы, бо мне не даюць пакою, каб дастаў падпісаны Статут КНБ3 і наагул нейкую запаруку аб тым, ці падаваць Тваё прозьвішча як ад-наго з закладчыкаў у Бюлетэні КНБ, які мае выйсьці ў канцы сакаві-ка. Але гэта меншае. Маюцца больш важныя справы, якія вымагаюць Твае парады. Агулам што да КНБ, дык пасьля нашай кароткай суст-рэчы й бягучай гутаркі я троху адсунуўся ад справаў КНБ і цяпер падаў паведамленьне, а калі паступіць Твая апрабата, дык і зусім адмоўлюся. Прызнацца шчыра, не падабаецца мне тая кампанія (Са-балеўскі й Касяк асабліва). Апрача ўсяго, як на маю думку, дык КНБ зусім не патрэбнае (дублюе БНЦ). Масавай КНБ яны рабіць баяцца (бо тады іх ня выбяруць да Ўправы), а папяровая дыплёматыя, хоць і добрая справа, не па маім характары.
Другое. Тут надумаліся й рыхтуюцца закласьці ці, як яны ка-жуць, аднавіць дзейнасьць Інбелкульту на эміграцыі пад назовам Вольны Інстытут Беларускай Культуры, каб супрацьставіцца кліке*. Хоць гэта немая ініцыятыва, але свой голас ятам пакуль маю й толькі ня ведаю, цірабіць гэта, ці не. На маю думку, варта зрабіць, бо хай сабе й ня будзе слаўным ІБК, але будзе працягнута традыцыя, будзе й коска, за якую магчымасьць даецца зачапіцца ў будучыні ды, нарэшце, будзе й аплявуха бахвальнае кліке. Сілы нашы невялікія, бе-зумоўна, але зрабіць зможам ня менш за абрамчыкаву прыбудоўку. Будзе й свой часапіс, хай сабе й рататарны, але не прадажны й таму маючы немалую вагу. Закладчыкамі яго былі б (праэктавана): Л. Са-вёнак, Я. Ліманоўскі, Ю. Віцьбіч, С. Хмара, нуйя. Так выглядалі б зак-ладзіны. Да працы далучыліся б, калі запрасілі б, таксама іншыя, як М. Шчорс, Я. Гуткоўскі ды інш. Прабаваў сюды ўціснуцца й гаспадзін Сядуро, але я адвёў ягоную кандыдатуру й думаю, што скурнікам і кар’ерыстам у ім мейсца ня можа быць. Хай сабе працуюць для мас-калёў (чырвоных ці белых, для нас абыякава, а ў нашыя нацыянальныя справы ня лезе). Пасьля майго ліста згадзіўся з гэтым нат ягоны найбольшы абаронца Віцьбіч і піша, што я маю рацыю, ды без заслу-жэньня ня мог ён дастацца ў Менск пасьля ссылкі ды яшчэ вучыцца ў ВНУ. Прабуе тут быць і М. Цэляш5. Лічу яго дзіваком і хутчэй ад-
3 Камітэт незалежнай Беларусі (КНБ), арганізацыя, заснаваная ў ЗША Ў 1955 г. У склад яе кіраўніцтва ўваходзілі Юры Сабалеўскі, Леанід Галяк, Лявон Савёнак, Анатоль Плескачэўскі, Мікола Панькоў.
4 Маецца на ўвазе заснаваны ў 1951 г. Беларускі інстытут навукі й мастацтва.
5 Маецца на ўвазе пісьменьнік Мікола Целеш (1900 — каля 1976).
366
Пра Піліпа Пестрака й беларускіх эміграцыйных літаратараў міністратарам, чым літаратарам, але бліжэй яго ня ведаю й таму прашу Цябе выказацца аб усім і як найхутчэй напісаць. Спадзяюся, што цяпер маеш крыху больш часу й можаш нейкую гадзінку вы-дзяліць.
На 25 сакавіка будзе тут прамаўляць Абрамчык. Даўжэйшы час падрыхтоўвала грунт дляяго прыезду Г. Ганчарэнка, якая тут ужо ад пачатку лютага. Шкода, штоБНЦ ня выдаў ніякага звароту да 25 сакавіка. Цяпер, праўда, позна, але наперад мусім. гэта ўзяць пад увагу й падаваць голас аб сваім існаваньні. Яж прасіў адказаць на мой праэктп арганізаваньня штогодняе пераклічкі сакавіковай нацыя-нальна думаючых недзе ў лістападзе мінулага году, але Ты не адка-заў, а перагаманіць ня мелі магчымасьці. Такяно й засталося.
Асаблівых навінаў тут пакуль няма, а дробныя, я думаю, Ты сам ведаеш ня хужэй ад мяне, дык іхіня буду кранаць. He магу абмінуць толькі ўзмоцненых (прычыны пакуль не дазнаўся) завугольных на-шэптаў на БНЦ і Тваю асобу.Якмне перадавалі, дык пераважна ка-рыстаюцца гэткім аргумэнтам (чуў ад трох асобаў ды чацьвёрта-га Ізыдараь): „Савёнак цяпер памёр на фарме, і БНЦ ня мае галавы. Панькова слухаць ня трэба, бо ён вывышае Савёнка“й пад. Мне кры-ху больна за гэта й не хацелася пісаць, але хаваць далей лічу несум-ленным. Можа й сам чуў, хоць і далёка. Прыехаў сюды Яцэвіч (Зма-гар)7 і асеў у Кліўлэндзе. Можам іяго прыцягнуць да сябе. Слуцкі паў-станец і патрыёта. Здаецца, знаеш ягонае змаганьне з Абрамчыкам у Францыі. Як трэба, падам дакладней.
Яшчэ толькі адну справу й дам спакой. Прыблізна год таму, без Твае згоды й апрабаты, зрабілімы па згамону з Хмарам маленькую вылазку, бо лічылі, што яна анікому не пашкодзіць. (Я не пытаў Твае апрабаты, бо тут ня было палітыкі ці зьвязанага з БНЦ). Хмара дабыў умоўны адрыс у Канадзе на адну краму, імы напісалі ліст П. Пестракуа:
6 Маецца на ўвазе Ізыдар Плашчынскі (Язэп Гуткоўскі).
7 Аляксандар Яцэвіч (1903—1995), беларускі паэт, празаік, перакладчык, драматург. Удзельнік Слуцкага збройнага чыну. У міжваенны час і ў гады вайны настаўнічаў. 3 1944 г. — на эміграцыі. Выдаваў газэту „Незалежная Беларусь“. Друкаваўся пад псэўданімам Алесь Змагар.
8 Піліп Пястрак (1903—1978), заходнебеларускі й савецкі паэт і празаік. Сябра БСРГ, КПЗБ. У1929—1939 гг. амаль увесь час знаходзіўся ў польскіх турмах. У1964 г. — лаўрэат Дзяржаўнай прэміі Беларусі. Самы знакаміты твор — раман „Сустрэнемся на барыкадах“.
Зб7
Андрэй ВАШКЕВІЧ
„Дарагі Зямляк! У аднэй з расейскіх газэтаў Амэрыкі на-паткаў кавалак твайго раману „На барыкадах“. Вельмі хаце-лася б прачытаць яго цалкам і ў арыгінале, па-беларуску, але тут яго нельга тымчасам дастаць. Калі Ты той самы Пяст-рак, які сядзеў у 1927 г. у Горадзенскай турме і пісаў тады вершы, дык буду Цябе прасіць надаслаць мне Тваю кнігу. Я ня маю магчымасьці, яе ў мяне адабралі, быць на радзіме, але і ў далёкай Амэрыцы я застаюся беларусам. Мяне Ты хіба па-мятаеш. 3 прывітаньнем Іван Бакач“.
Для яснасьці скажу, што Іван Бакач быў такі, Пястрак яго ведаў добра, як ведае, бяз сумліву, што Бакача бальшавікізахапіліўБэрліне й павесілі пасьля вайны ў Менску разам з М. Шкялёнкам9.1. Бакач былы Хмараў і мой сябра'0.
Прыблізна праз паўгоду (на паданы ўмоўны адрыс) надыйшла кніжка Пестрака з прысьвятай:
„На ўспамін аб Беларусі mae. I. Бакачу! Памятаючы П. Пястрак“.
У кнізе быў укладзены лісток, на якім па-расейску было напісана:
„Так, дорогой Земляк! Вы не ошйбаетесь, я тот самый Пестрак, который сйдел в Гродненской белопольской тюрь-ме й все хорошо помню. Посылаю Вам кнйгу. Чйтайте! Ф. Пе-страк“.
9 Мікола Шкялёнак (1899—1946), беларускі палітык, гісторык, юрыст, аўтар шэрагу працаў па гісторыі Беларусі. Скончыў юрыдычны факультэт Віленскагаўнівэрсытэту. У1936—1939 гг. разам з ксяндзом Вінцэнтам Гад-леўскім быў адным з выдаўцоў газэты „Беларускі Фронт“. Першы віцэ-прэ-зыдэнт БЦР. Арыштаваны ў 1946 г. і пазьней расстраляны.
Магчыма, маецца на ўвазе Пётра Бакач (каля 1910 — ?), былы вучань Віленскай беларускай гімназіі, асуджаны ў 1932 г. на чатыры гады зьняво-леньня. Пасьля вызваленьня жыўу Празе, дасьледаваў гісторыю беларус-кай літаратуры. 3 канца 1943 г. узначальваў бэрлінскі філіял Беларускага камітэту самапомачы, са студзеня 1945 г. быў сябрам Беларускай Цэнтраль-най Рады. Быў арыштаваны органамі СМЕРШ. Пакараньне адбываў на Ма-гадане. Далейшы лёс невядомы.
" Валянцін Таўлай (1914—1947), заходнебеларускі паэт. Вучань Віленскай беларускай гімназіі. Актывіст КСМЗБ і КПЗБ, адбываў шматгадовае зьня-воленьне ў польскіх турмах. У гады Другой сусьветнай вайны ўдзельнічаў у анфашысцкім руху на Наваградчыне. Пасьля вайны жыў у Менску, пра-цаваў над стварэньнем мэмарыяльнага музэю Янкі Купалы.
368
Пра Піліпа Пестрака й беларускіх эміграцыйных літаратараў
На гэта мы адказалі кароткай падзякай і папыталіся аб долі паэты (таксама нашага агульнага знаёмага) В. Таўлая". Цяпер падыйшоў адказ: 12 нумар„Полымя“за 1955г., іў ім пісулька: „Чы-тайце верш „Мастак“ як адказ“.
Hi подпісу, нічога болей не было. (Верш дадаю перабітым, бо да-стаць больш гэтага нумару „Полымя“ мне пакуль не ўдалося). Пра-шу Цябе, Лявон, прачытай і перачытай уважна верш ды напішы свой пагляд. Я губляюся ў здагадках, але потым падам і сваё меркаваньне. Агульна бяручы, адказ прызнаю адважным і не па-бальшавіцку шчы-рым. Наводзіць ёнмяне на розныя думкі, асабліва, як Пястрак зазна-чае, ягоная „адзінота“, „узрушэньні душы“, „трывога агнявая“ (аждваразы),„крананьне душы“ йягонае„Ня можа кат зрабіць яго калекай“ ды і ўся апошняя строфка — гаворыць нямала. Тут няма з кім разгледзіць гэтага, а з Адамовічам'- няма нат ахвоты га-варыць. Дык чакаю!
Дарэчы, абАдамовічу, да Твайго ведама. Прабуюць яны ўцягнуць мяне з паваротам да БІНіМу, але дарэмна. He пайду.Даволі пакарыс-таліся і зарабілі з мае працы на Купале, каб потым зацерці ды адгуляць сьвіньню ў адношаньні да Твае асобы, які вельмі памог мне асабіста і фатаграфіяй (аб гэтым іншым разам). Дык справа дайшла да таго, што Адамовіч у асысьце свайго неадменнага ад’ютанта Шукелойця прынёсмне свае працы друкаваныя з прысьвятай на кажнай, хоць доб-ра ведаў, што апрача твораў Жылкі я адмоўна выказаўся аб іх нат публічна на сходзе і закідаў нявыкарыстаньне ўсіх крыніцаў, тэндэн-цыйнасьць і нат фальшыўку ў некаторых мясцох (прыводзіў прыкла-ды). Дзеля характэрнасьці падаю гэтыя прысьвяты літаральна:
На кнігах „Ул. Жылка. Творы“: „Міколу Крывічу на ўспамін пра вялікага крывіцкага паэту, малога крывіцкага рэдакта-ра й нягоднага, хоць, на жаль, таксама крывіцкага выдаўца“.
„Ант. Адамовіч. Якуб Колас у супраціве саветызацыі“: „Найвы-шэйшаму Бібліёграфу Беларусі“.
„Н. Недасек. Большевйзм на путях к установлетію контроля над Белоруссйей“: „Міколу Вольнаму — на волю вольную — рабі, што хочаш — дасякай ці не дасякай...“.
Я прыняў і сказаў, прачытаўшы: „Калі шчыра думана, дык шчыра дзякую“. Мне ўсёж такі здаюцца ўсеяны (прысьвяты) няйі-чырымі. Што за імі крыецца — ня ведаю, але напэўна адзін з крокаў,
12 Маецца на ўвазе Антон Адамовіч (1909—1998).
Зб9
Андрэй ВАШКЕВІЧ
каб павярнуць у іхны інстытут, дзе суляць нат пасаду сакратара неадменнага ад наступнага сходу. Пэўне ж, глупства, бо ім няма куды і на што папхнуць іхнюю...13 Аднак, дарма. Нічым ня купяць. Думаю, што так будзе правільней. Што Ты скажаш на ўсёгэта?
Цяпер канчаю, бо трэба бегчы на работу, аразам і ўкінуцьліст. Бывай і пішы, калі ласка, каб не нарабіць памылак на самоце.
3 шчырым прывітаньнем Спадарыні ад усіх нас і найлепшымі пажаданьнямі ўдачы.
Той самы заўсёды Мікола Панькоў.
Піліп Пястрак
Мастак
Пастукаўшымне, нечаярука Парушыла ў поўнач ціш пакою. Я падышоў да дзьвернага замка, Узрушаны прыгодаю такою. Бо хто-ж, адкуль у нечаканы час Прыйшоў маю парушыць адзіноту? I з чым мне госьця позьняга страчаць — Ці з дружбаю, ці, можа, з неахвотай? Госьць увайшоў, нясьмела, ціха стаў, Як нейкі пілігрым, здарожаны, стамлёны, Ён капялюш, вітаючыся, зьняў I паглядзеў мне ў вочы пранікнёна.
Высокае чало і сівізна валос;
На твары чулае, закрэплае натхненьне.
I думу строгую над бровамі зьвяло
Умаршчыны найвялікшае цярпеньне. 3 трывогаю гляджу на гэтай думы знак, Руку я падаю з душэўным трапятаньнем: — Япазнаю... Я пазнаю йябе, мастак, Сядай, мой друг, хачу тваіх прызнаньняў!.. Мастак прысеў і позіркам ва ўпор Ізноў крануў душумне пранікнёна...
— Мяне сюды прывёў, — сказаў ён — подых зор (??) I бляск агнёў у горадзе замглёным. (???)
13 Маецца наўвазе Натальля Арсеньнева (1903—1997), тагачасная сакратар-ка БІНіМу.
370
Пра Піліпа Пестрака й беларускіх эміграцыйных літаратараў
Зноў сілай творчасьці гарыць мая душа...
Схапіў-ба кісьць.. Здаецца, без адрыву На палатне я б думы ўваскрашаў, Што ў сьвет імкнуць паводкаю шумлівай. Ды што зраблю?.. Скажы, скажы, мой брат, (??) Як назапашаныя вызваліць мне дзівы? — (I?!?!?!?) Мне правую руку адсек фашысцкі кат, (бальшавіцкі?) Кабя не маляваў прыгожасьці Радзімы...
Замоўк мастак... панікнуў галавою...
А Млечны шляхза вокнамі — нібырака...
I я, ахоплены трывогай агнявою.
Загаварыў да сэрца мастака:
— Вялік твой боль, бо тужаць па табе, Як ты і сам, прасторы нашых даляў, Вялік твой боль, а ў нашай барацьбе Мы пішам сьвету новыя скрыжалі. Павер, мастак няможа не тварыйь, Ня можа кат зрабіць яго калекай, — Мне ёсьць аб чым з табой пагаварыць, Мой друг, я веру ў сілу чалавека!
Полымя, №12 за 1955, бач. 65—66.
Падчыркненьні мае“.
Тэксты
Сымон Брага
НА ЗАХАД I ЎСХОД
(Пра беларускую культурную экспансію)
Доктар мэдыцыны, вядомы скарыназнаўца, адзін з заснавальні-каў і доўгагадовы кіраўнікБеларускага інстытуту навукі й мастац-тва Вітаўт Тумаш (1910—1998) зьяўляецца знакавай постацьцю для беларусаў на Захадзе. Аўтар дзясяткаў навуковых публікацыяў, ён змагаўся з фальшаваньнямі беларускай гісторыі й культуры ў БССР, быў выдатным прадстаўніком беларускай навукі на эміграцыі. Сёле-та спаўняецца юо гадоў з дня нараджэньня Вітаўта Тумаша, аднак іягоны жыцьцёвы шлях, і інтэлектпуальная спадчына так і застаюц-ца малавывучанымі.
Пададзеная тут праца „На Захад і Ўсход“, напісаная ў 1940-х пад псэўданімам Сымон Брага, ніколі не друкавалася цалкам. Асобныя кавалкі яе аўтар публікаваў у беларускіх пэрыёдыках канца 1940— 1950-х гг? Машынапіс асноўных частак (магчыма, ня цалкам) заха-ваўся ў архівеБІНіМу, і на яго падставе паўстала гэтая публікацыя.
Праца стваралася ў той час, калі ішоў працэс своеасаблівага пе-раасэнсаваньня беларускай гісторыі, стварэньне несаветызаванага яе варыянту. Менавіта тады — у перйіай палове 1940-х — паўстала неабходнасьць ацаніць і абгрунтаваць самабытнасьць імоц беларус-кай культуры, каб каторы раз даказаць яе самастойнасьць і сама-каштоўнасьць, а таксама пачэснае месца ў шэрагу іншых культу-раў. Ідэю паказаць „беларускую культурную экспансію“ Вітаўт Ту-маш зрэалізаваў на даступным на той час матэрыяле. Сёньня нека-
1	Асобныя кавалкі ці сюжэты працы друкаваліся ў наступным выглядзе: Уп-лывы нашае мовы на польскую // Сакавік. №1 (2). 1948; Ягайлавічы й му-зыка // Запісы БІНіМ. №1 (5). 1954; Важнейшыя мамэнты культурных пра-цэсаўБеларусі // Запісы БІНіМ. №2 (6). 1954 (пачатак) і Конадні. Кн. 3.1955 (заканчэньне); Міцкевіч і беларуская плынь польскае літаратуры // Ко-надні. Кн. 3.1955.
372
На Захад i Ўсход. (Пра беларускую культурную экспансію)
Вітаўт Тумаш
торыя тэзы прэзэнтаванай працы могуць выглядаць наіўна, часам малаабгрунтавана або занадта безапэляцыйна. Тымняменш, само зьяўленьне такога дасьледаваньня яшчэ ў 1940-х немагчыма ігнара-ваць, тым больш што згаданая праблематыка застаецца актуаль-най і да сёньня. Такім чынам, гэтая публікацыя мае на мэце своеасаб-лівае „вяртаньне“ ў беларускую гістарыяграфію яшчэ аднаго твору Вітаўта Тумаша, а таксама прыцягненьне ўвагі дасьледнікаў да не-абходнасьці адмысловага вывучэньня даробку беларускай эміграцый-най навукі.
Ад аўтара2
Працу гэтую давялося пісаць у самы неспакойны ваенны час. Рука-пісы й зацемкі, зьбіраныя выпіскі й матэрыялы ня раз гарэлі й гінулі. Гарэлі й руйнаваліся таксама бібліятэкі, зь якіх прыходзілася карыс-
2 У публікацыі захоўваюцца асаблівасьці мовы й стылю арыгіналу.
373
Сымон БРАГА
таць. Некалькі разоў даводзілася зьбіраць нанава й з трудом ужо гато-вае ды разгубленае.
Таму выходзіць яна сёньня не ў такой шырыні й форме, у якой была пачатна задуманая, асабліва не з такой колькасьцю арыгінальных цы-татаў і ссылак на жаролы.
Ды думаю, што і ў гэтым выглядзе праца споўніць у вялікай меры асноўную пастаўленую ёй задачу: зьверне ўвагу на выдатную экспан-сіўнасьць высока ў сваю пару разьвітай старабеларускай культуры й на адвечную, палонячую сваіх і чужых, стыхійную пругкасьць нашай ары-гінальнай і багатай культуры народнай, а праз гэта пашырыць у сьвя-домасьці і ўмацуе веду й веру ў немалыя духовыя творчыя здольнасьці беларускага народу.
Так цікавае й шырокае пытаньне ў часох спакайнейшых і больш спагадлівых для беларускай навукі распрацуюць хіба нашыя вучоныя-адмыслоўцы ўжо не на некалькі аркушох, а ў многіх тамох. У некаторых галінах зробленыя нават ужо добрыя ў гэтым пачаткі, хаця тэмы, як цэласьці, ніхто глыбей яшчэ неяк не асьмельваўся крануць.
Заахвоціць да такой грунтоўнай далейшай апрацоўкі пытаньня, даць зь некаторага гледзішча ў рукі й першыя арыентацыйныя ніткі, паказаць некаторыя жаролы й некаторыя магчымыя кірункі такой пра-цы — друтая яе мэта.
На Захад і Ўсход
У апошнія вякі наш край, што некалі нёс сьветач культуры ня толькі на Усход, але й на Захад, край, дзе некалі паўсталі выдатныя й шматлікія кулыурныя вартасьці й памяткі, быў сапханы суседзямі ў бок зь вялікага сусьветнага культурнага шляху. I толькі руіны замкаў, толькі нямногія яшчэ астачы старасьвецкай архітэктуры, рэдкія кнігі й рукапісы па старасховах, асталіся да сёньня сьведкамі мінулых слаўных дзён.
Перадусім двое з нашых суседзяў — расейцы й палякі — шмат і часта гавораць аб сваіх культурных багацьцях, якімі яны быццам увесь час абдзялялі наш народ, хаця — як пабачым — доўгімі вякамі было проста наадварот. Мы іх вякамі кармілі сваімі культурнымі вартась-цямі. Толькі ў вялікай меры дзякуючы нам змаглі яны пасьля падняц-ца на сваю сёньняшнюю культурную роўню. А нашай нацыянальнай культуры затое пазьней прыносілі яны сьмерць, былі для яе атрутным забіваючым ядам.
374
На Захад i Ўсход. (Пра беларускую культурную экспансію)
Польскія ўплывы ў вякох XVII і XVIII спаралізавалі далейшае разьвіцьцё беларускай нацыянальнай культуры. Расейскія й польскія ўплывы ды палітычная сіла глушылі ўсімі спосабамі адраджэньне бе-ларускай культуры пазьней.
Вось тутака падаецца жменя навуковых фактаў аб сіле нашай куль-туры ў даўнія вякі, а таксама аб стыхійнай палонячай моцы нашай куль-туры народнай. Каб у некага не паўстала думка аб аднастароннасьці дзе-ля нейкай звычайнай прапаганды — прыведзеныя тутака погляды галоў-на самых расейскіх і польскіх вучоных. Хай гавораць, хай прызнаюцца самі, што ад нас скарысталі, пазычылі ці проста прысабечылі.
He трэба забывацца — гэта толькі жменя фактаў зь незьлічонай іх колькасьці. Памінаецца тут дакладнейшае абгаварваньне нашых куль-турных уплываў на іншых суседзяў — на ўкраінскі, літоўскі й латыскі народы. А яны былі таксама вельмі выдатныя.
Кулыурнае ўзьдзеяньне Беларусі на Ўкраіну было значнае ў мно-гія вякі, але асабліва моцныя нашыя там уплывы ў XIV—XVII стагодзь-дзях. Гэта беларускія, галоўна, культурныя дзеячы, што перанясьліся ў Кіеў, прычыняюцца да ўкраінскага культурна-асьветнага рэнэсансу ў палавіне XVII стагодзьдзя (пара Магілянскай акадэміі), калі пасьля доўгагадовага заглушэньня татарскаю няволяю высокай некалі кулыу-ры Кіеўшчыны пачынаецца новае культурнае адраджэньне Ўкраіны.
Культурнае ўзьдзеяньне на ліцьвіноў (жмудзінаў) і латышоў ідзе зь вельмі старой, дагістарычнай пары. Уплывы гэтыя даюцца заўважыць на ўсім ладзе й складзе іхнага жыцьця. Асабліва значны беларускі сьлед знаходзім на вуснай народнай творчасьці, песьнях і мове гэтых народаў.
Пад уплывам беларускай мовы ў ліцьвіноў паўстаў нават асобны дзекуючы дыялект „дзукаў“. Дзекуючыя дзукі жывуць на асобнай пала-се, сумежнай зь беларускім нацыянальным прасторам. Дзукі кажуць, напр., „дзена“, „дзевас“ (дзень, Бог), хаця нармальна па-літоўску гаво-рыцца „дена“, „девас“ і падобна3.
Першую навуковую працу аб нашых — як і славянскіх наогул — уплывах на літоўскую мову апублікаваў па-нямецку гадоў ужо семдзе-сят таму польскі вучоны А. Брукнэр4. Пазьней паявілася іх і болей. Уплывы беларускай мовы на латыскую ня менш значныя.
Зусім для многіх хіба нечакана знаходзім некаторыя беларускія ўплывы нават і ў эстонскай мове. Напрыклад, словы для азначэньня птушкі вераб’я ў народнай эстонскай гутарцы гучыць: „верб“ (värb).
3 Аб гэтым глядзі ў працах літоўскага філёляга Саліса.
4 Brückner, А. Die slavischen Fremdwörter im Litauischen. Weimar, 1877.
375
Сымон БРАГА
3	таго, што ў гэтым слове ёсьць корань нашага „вераб-ей“, а не ра-сейскага „вороб-ей“, відаць ясна, што эстонцы гэты назоў птушкі пера-нялі ад нас, а не ад расейцаў5.
Ды гэта зусім ня будзе так ужо й дзіўным, калі прыпомнім сабе факт, што суседзі эстонцаў з паўднёвага ўсходу, гэта беларускія пскоў-скія крывічы, гістарычным лёсам за апошнія вякі ўжо значна абрусе-лыя й таму залічаныя сёньня некаторымі да расейцаў.
Вельмі выдатны ўплыў і беларускай народнай песьні на латыскую, а асабліва на літоўскую. Сёньня існуе шмат літоўскіх народных песьняў, у якіх чуюцца выразныя беларускія матывы, а ў некаторых зь іх уся мэлёдыя ў поўнасьці перанятая ад нас, і толькі словы літоўскія.
Цалкам зразумела, што пад асабліва моцны наш уплыў падпалі народы, што жывуць здаўна расьцярушаныя сярод нас, як нашыя му-сульмане (татары) і часткова жыды.
Татары, пераселеныя ў Беларусь ад часоў вялікага князя Вітаўта6 хутка забыліся зусім сваю мову й сёньня гавораць толькі па-беларуску. Захавалі яны дагэтуль толькі рэлігійную і ў некаторай меры сваю раса-вую апрычонасьць. Сваю ж ранейшую мову нашыя татары пачалі за-кідаць ужо ад пачатку XVI ст. Ужо тады сталі яны пісаць свае сьвятыя кнігі па-беларуску.
Кнігі такія захаваліся й да нашай пары. Найбольш зь іх ведамая й дасьледаваная, гэта „Аль-Кітаб“, знойдзены ў 1915 г. у Сорак Татарах пад Вільняю, у Малны Палтаракевіча, нашым зьбіральнікам стара-сьвеччыны й выдатным грамадзкім дзеячам Іванам Луцкевічам (1881— 1919). Перахоўваўся ён да гэтай вайны ў Беларускім музэі ў Вільні7.
„Аль-Кітаб“ пісаны арабскімі літарамі, але па-беларуску. Гэты факт навукова вельмі важны, бо пры гэтым пісаньні аддадзеныя некаторыя фанэтычныя асаблівасьці беларускай мовы, якія не адбівала тады кіры-ліца з сваім традыцыйна чужым, выводзячымся ад царкоўна-славянс-
5 Інакш гучыць гэтае слова ў паўсталай пазьней літаратурнай эстонскай мове. Там кажыцца „варбляне“ („varblane“).
6 У Іпацьеўскім летапісе пішацца: „У лета 6905 (1397) Вітаўт, князь літоўскі, пойдзе на татараў і паразі іх; прыгна адну арду да Літвы з жонамі і зь дзяцьмі і пасадзі іх акола Вільня, і дзе-жа і да ныня сваю веру махаметаву дзержаць“ (Полное собранне русскнх летопнсей, Т. II—III. Нпатевская летогшсь. Пецябург, 1843. С. 352).
7 Дасьледаваны галоўна нашым філёлягам др. Я. Станкевічам. Частка гэтага „Аль-Кітабу“ ў кірылічнай транскрыпцыі перадрукаваная ў Праскай „Slavia“ і ў „Гісторыі беларускай (крыўскай) кнігі“ В. Ластоўскага (Коўна, 1926).
376
На Захад i Ўсход. (Пра беларускую культурную экспансію)
кага пісьма, правапісам. Дзеля гэтага „Аль-Кітаб“ мае надзвычайна вялікую вагу для выясьненьня шматлікіх пытаньняў ня толькі ў бела-рускай філялёгіі, але і ў славянскай наогул.
Пазьней падобных „Аль-Кітабаў“ і іншых беларускіх кнігаў нашых мусульманаў пісаных арабскімі літарамі знойдзена яшчэ некалькі дзясят-каў у бібліятэцы Пецярбурскага ўнівэрсытэту, у бібліятэцы духоўнай сэ-мінарыі ў Пскове, у татарскім муфціяце ў Вільні, у Слонімскім музэі й г. д.8
Гэта ўсё толькі малая астача з багатай некалі беларускай пісьмен-насьці арабскімі літарамі. Яшчэ ў 1858 г. А. Мухлінскі пісаў, што тады ў мячэцях Беларусі было шмат беларускіх мусульманскіх рукапісаў9. Пазьней, на жаль, балыпыня загінула.
Беларускі культурны ўплыў на нашых татараў не абмежаваўся толькі поўным пераняцьцем беларускай ад нас мовы. Як сьцьвярджаецца, і іхныя пахоўныя песьні, розьнячыся ад песьняў казанскіх і крымскіх та-тараў, сваёй мэлёдыяй вельмі блізкія да беларускіх народных песьняў1".
I жыды, нягледзячы на сваю нацыянальна-рэлігійную й гандлёва-каставую замкнёнасьць, і, з другой стараны, на моцнае адмежаваньне іх ад жыхарства Беларусі й старымі нашымі законамі (напр., у другім Літоўскім Статуце з 1566 г. былі адмысловыя параграфы, якія загадвалі ім насіць спэцыяльную, адрозьніваючую ад іншых грамадзян Вяліка-га княства, вопратку), а таксама не ўсьцерагліся ад беларускіх уплываў.
Ужо з XV ст. вядомыя пераклады жыдоўскіх кнігаў на беларускую мову. У Віленскай публічнай бібліятэцы захаваўся рукапісны пераклад Бібліі на беларускую мову з гэбрайскай, роблены для мэтаў сынагаль-най практыкі не пазьней, як на пачатку XV ст. Таксама перакладаліся на беларускую мову жыдоўскія малітвы й песьні. Некалькі дзясяткаў такіх жыдоўскіх песьняў па-беларуску запісана этнографамі ў XIX і нашым стагодзьдзях11.
8 Дакладней аб гэтай літаратуры ў працы др. Я. Станкевіча „Беларускія му-сульмане й беларуская літаратура арабскім пісьмом“, надрукаванай у „Га-давіку Беларускага Навуковага Таварыства“ (кн. і, Вільня, 1933). Выйшла яна й асобнай адбіткай. Там жа зьмешчаныя й адрыўкі з розных „Аль-Кіта-баў“ у кірылічнай транскрыпцыі.
9 Muchlinski, A. Zdanie sprawy o tatarach litewskich. Teka Wilenska, 1858. T. 4.
10 Talko-Hryncewicz, J. Muslimowie, czyli tak zwani Tatarzy litewscy. Krakow, 1924.
11 Для прыкладу, адна такая песьня з словамі й нотамі, запісаная др. Я. Стан-кевічам і В. Багдановічам, надрукаваная ў „Гадавіку Беларускага Навуко-вага Таварыства“. Кн. 1. Вільня, 1933. Там жа выдадзеная й літаратура па гэ-тым пытаньні.
377
Сымон БРАГА
Толькі ў пазьнейшых вякох, калі ў Беларусі запанавала чужая па-літычная сіла, верхнія грамадзкія пласты татараў і жыдоў пачалі ўжо больш культурна арыентавацца на пануючыя нацыі, чакаючы стуль большых для сябе карысьцяў.
Ды гэта зусім нармальнае зьявішча, што ўсе вышэй успомненыя народы малыя — як ліцьвіны й латышы — будучы ў суседзтве з намі, або — як татары й жыды — жывучы нават пасярод куды большага лікам і некалі высокакультурна стаўленага народу беларускага, падпалі пад ягоны ўплыў. Таму ня будзем тут даўжэй над гэтым затрымлівацца.
Куды цікавейшымі, важнейшымі й, на жаль, малазнанымі будуць нашыя выдатныя культурныя ўплывы ў мінулым на палякаў і расей-цаў. Да іх тут і пяройдзем.
Народзіны польскай літаратурнай мовы
У XIII і XIV стагодзьдзях, калі беларускі народ разьвівае ўжо бага-тае пісьменства, калі дзяржаўныя й судовыя акты, летапісы, розная рэлігійная й галоўна сьвецкая літаратура пішуцца ў нас па-беларуску — пісьменнасьць у сваёй мове ў суседняй Польшчы тады яшчэ зусім не існуе.
Польшча тады яшчэ й ня думала аб сваім вызваленьні з дутай мёр-твай сярэднявечнай лаціны. Рэлігійныя кніжкі, каралеўскія граматы, законы, пісаліся там толькі па-лацінску. Самі палякі лічылі тады яшчэ, што польская мова запростая й малакультурная, каб ёй можна было пісаць акты ці кнігі. Зразумела, што дзеля гэтага й тагачасная пісьмен-насьць у Польшчы была даступная толькі для абмежаванай колькасьці людзей, што зналі лацінскую мову. Было гэта духавенства й вельмі невялікая частка шляхты.
Як ведама, была пара, калі і ўва ўсёй сярэднявечнаігЭўропе лічы-лася, што для пісаньня ёсьць годнаю толькі мова лацінская. Гэты по-гляд доўга цяжкім каменем ляжаў на парозе разьвіцьця нацыянальнага пісьменства народаў Заходняй Эўропы. Толькі пазьней, з увядзеньнем родных моваў у пісьменнасьць, пачалося там буйное разьвіцьцё нацы-янальных літаратураў. Найперш гэта прыйшло ў Італіі, у пару гумані-зму, праз творы Дантэ, Пятраркі, Бакача.
I вось у такі момант гісторыі Польшчы даходзіць у канцы XIV ст. да вуніі паміж ёю й Вялікім княствам. У Кракаў, сталіцу тагачаснай польскай дзяржавы, пераяжджае ў 1386 г. вялікакняскі двор нашага гаспадара Ягайлы, цяпер ужо адначасна й караля Польшчы. Двор гэты
378
На Захад i Ўсход. (Пра беларускую кулыпурную экспансію)
ў канцылярыі, у дыпляматычных зносінах па справах Княства, як у штодзённым жыцьці, ужывае тагачасную ўрадавую беларускую мову.
I вось палякі пабачылі тады, што можна пісаць і той мовай, якою гаворыцца, і зусім не абавязкова зварочвацца для гэтага да мовы чу-жой. Тады пачынае ў Полыпчы сьвітаць і сьвядомасьць таго, што ўсе выгады пісьма могуць быць выкарыстаныя перадусім пад умоваю ўжы-ваньня мовы агульнадаступнай, усім зразумелай. I толькі тады — у кан-цы XIV і пачатку XV вякоў — пачынаюцца ў палякаў пробы, першыя скромныя, нясьмелыя пробы сваёй пісьменнасьці ды паяўляюцца пер-шыя пісаныя па-польску памяткі.
Ды справа гэтая не магла пайсьці так лёгка — праламаць першыя ляды традыцыйнага недаверу да сваёй собскай мовы было вельмі труд-на — і паўстае тады на кароткі час цікавае й вельмі характэрнае зьяві-шча: законы Полыпчы перакладаюцца спачатку з мовы лацінскай не на польскую народную мову (літаратурная польская тады яшчэ не існа-вала), а на беларускую. Сваю польскую мову, відаць, лічылі тады яшчэ за бедную, каб на яе можна было перакладаць, ці пісаць ёй свае законы. Прыпушчалася, відаць, з другой стараны, што польская шляхта куды лягчэй зразумее законы ў адносна блізкай ёй (асабліва тады) таксама славянскай мове беларусаў, чым у мове лацінскай.
I так, між іншым, былі тады перакладзеныя на беларускую мову:
1.	Вартскі Статут, перакладзены ў 1420 г.
2.	Статут караля Ягайлы — у 1423 г.
3.	Вісьліцкі Статут — у XV ст. Гэты статут быў выдадзены польскім каралём Казімірам у 1347 г. па-лацінску. Пераклад на беларускую мову з лацінскага арыгіналу зроблены ў пачатку XV ст., не пазьней 1423 г.
Беларуская мова гэтых перакладаў, асабліва Статуту караля Ягай-лы, мае значную колькасьць палянізмаў (магчыма, сьвядома, каб лепш было лепш зразумела польскаму чытачу)12.
Таксама выразныя беларускія сьляды ў мове першых польскіх па-мятак пісьменнасьці з канца XIV і XV ст., як, напрыклад, у Флёр’янскім Псалтыры, Бібліі каралевы Сонькі (чацьвёртай Ягайлавай жонкі, бела-рускай князёўны з роду князёў Гальшанскіх), малітвеньніку Вацлава, казаньнях і інш., сьведчыць аб тым, што яны паўсталі не без уплыву пісьменнасьці беларускай.
12 Дакладнейшыя дадзеныя аб беларускіх перакладах польскіх статутаў зна-ходзяцца ў „Гісторыі беларускай (крыўскай) кнігі“ В. Ластоўскага. Коўна, 1926.
379
Сымон БРАГА
Гэта вельмі характэрны й шматгаворачы факт, што першыя пачаткі польскага пісьма прыходзяць акурат тады, калі праз вунію адбываец-ца бліжэйшы сутык з тагачаснай беларускай культурай, зь беларускім пісьменствам. Перад гэтым жа гісторыя польскай літаратуры ня ведае ніводнай пісанай па-польску памяткі.
Толькі фактычнаўХУ ст. пачынае паволі й спачатку вельмі нясьмела фармавацца польская літаратурная мова. Да належнага, аднак, разь-віцьця яна пайшла пазьней каля палавіны XVI ст., калі наш язык меў ужо за сабой вякі пісьменнага існаваньня й пакінуў шмат пісаных памятак.
Ды яшчэ ў першай палавіне XVI ст. Мікалай Рэй, адзін зь першых польскіх пісьменьнікаў, мусіў падмацоўваць неабходнасьць пісаньня па-польску такой характэрнай пагаворкай: „Niechaj narody wzdy postronne znqjq, iz polacy nie g^si, ze swöjjqzyk majq“ („Хай суседнія народы знаюць, што палякі ня гусі, што язык свой маюць“).
Усё вышэй пададзенае бясспорна сьцьвярджае важны нам гіста-рычны факт: беларуская пісьменнасьць была тым штуршком, што прысьпешыў народзіны польскага літаратурнага языка й польскай літаратуры наогул. Яна стаяла ўжо пры іхнай калысцы, яна была іх хроснай маткай.
Беларускія ўплывы на польскую мову
Як паказалі досьледы польскіх вучоных навейшых гадоў, беларус-кая мова ня толькі прычынілася да паўстаньня літаратурнай мовы польскай, але мела значны ўплыў і на яе далейшае разьвіцьцё, яна пак-лала свой трывалы сьлед на ейны сучасны выгляд.
Ужо ў 1847 г. польскі пісьменьнік і вучоны Крашэўскі пісаў аб тым (Nowe studja literacki), што ў гісторыі польскага языка важным часам ёсьць пара злучэньня з Польшчаю Вялікага княства за Ягайлы, бо з гэ-тым мамэнтам амаль цалкам затрымаўся беспасярэдні ўплыў на мову польскага народу немцаў і чэхаў, а пачынаецца беларускі. На Ўсходзе адкрываюцца тады для Польшчы шырокія палітычныя й дыпляматыч-ныя сувязі, двор гаворыць па-беларуску, язык гэты стаецца пасярэдні-кам паміж Літвой (Беларусяй) і Польшчай. На думку Крашэўскага, бліжэйшыя адносіны зь беларускімі землямі ўтрымалі польскі язык у формах больш славянскіх, мяшаючы яго часта з „братняй“ гутаркай „менш заходняй культурай здэнатуралізаванай“Беларусі. Прычыня-ецца да гэтага й частая бытнасьць у Беларусі польскіх паноў і польска-га каралеўскага двара.
38о
На Захад i Ўсход. (Пра беларускую кулыпурную экспансію)
Выказаная ўжо сто гадоў таму, яшчэ толькі як агульная гіпотэза, думка Крашэўскага аб уплыве нашай мовы на польскую, пазьней была пацьверджаная фактамі. Пазьнейшыя навуковыя досьледы, хаця яшчэ далёка ня поўныя й не закончаныя ды ведзеныя дагэтуль толькі польскімі вучонымі, паказалі ўжо дакладней, на чым гэты ўплыў бела-рускай мовы на польскую палягаў.
Першы ў сваіх навуковых працах закрануў гэтае пытаньне яшчэ перад Першай сусьветнай вайной праф. Нітч (Nitch), польскі філёляг, вядомы пазьней як аўтар рэформы польскага правапісу. Сьледам за ім зьвярнулі на гэта сваю ўвагу й іншыя польскія філёлягі. Хутка каля пастаўленых — як тады здавалася, вельмі сьмелых — тэзаў прафэсара Нітча аб месцы нарадзін польскага літаратурнага языка й дзейніках, якія складаліся на справу сфармаваньня ягонага сучаснага характару, разгарэўся моцны спор.
Галоўным праціўнікам поглядаў Нітча стаў прафэсар А. Брукнэр, які, між іншым, адкідаў і ўсялякі ўплыў старабеларускага языка на язык польскі. Гэты філялягічны спор цягнуўся гадоў з дваццаць. За гэты час прафэсар Нітч і ягоныя староньнікі награмаджалі ўсё больш і больш пераконваючых аргумэнтаў на доказ правільнасьці пастаўле-най раней гіпотэзы.
У выніку гэтага, у сваіх апошніх працах і Брукнэр быў ужо схільны прыняць погляды прафэсара Нітча за даведзеныя. I так спор ужо перад апошняй вайной быў скончаны й сярод польскіх вучоных-філёлягаў у гэтай справе вытварыўся адналіты погляд.
Вельмі для нас цікавыя вынікі досьледаў прафэсара Нітча й нека-торых іншых польскіх дасьледнікаў у асноўным такія13:
Бальшыня польскіх плямёнаўу народнай гутарцы ня знае гукаў „ч“, „ш“, „ж“. Яны, такяк мазуры, кажаць „цапка“. „сыя“. „заба“. заміж ..чап-ка“, ,шыя“, „жаба“, гэта значыць — мазураць. Так гаворыць у Польшчы ня толькі ўсё „мазовшэ“ (мазуры), але амаль уся Малая Польшча й час-тка палякаў, што жыве на Сьлёнску. Толькі г. зв. Wielkopolska, паўднёвая частка Сьлёнску й палякі Памор’я (фактычна, нават не палякі, а кашубы), разрозьніваюць іукі „ч“, „ш“, „ж“ ад „ц“, „с“, „з“.
I вось нягледзячы на гэта, што ў бальшыні польскіх народных гу-тарак выступае мазўрэньне — у польскай літаратурнай мове існуе поў-
13 Падаецца галоўна паводле рэфэрату аб гэтай справе польскага філёляга Легр-Сплавінскага, друкаванага зборніку ягоных працаў перад апошняй вайной у Львове.
381
Сымон БРАГА
нае разрозьніваньне гукаў „ч" „ш“, „ж“ і „ц" „с“ „з“. Яйічэ дзіўней, што ў пару паўставаньня польскай літаратурнай мовы культурны й дзяржаўны цэнтар тагачаснай Польшчы — Кракаў — знаходзіўся акурат на землях, дзе скрозь мазураць. А ведамым ёсьць з гісторыі многіх народаў фактам, што гутарка пануючага палітычна абша-ру, асабліва цэнтру, бывае звычайна й асноваю паўстаючага ў гэты момант літаратурнага языка дадзенага народу.
У палякаў, дзеля незразумелых раней прычынаў, сталася неяк зусім наадварот: у мазурачым традыцыйна Кракаве ў XV—XVI стст. паўстае й разьвіваецца тады ж немазурачая літаратурная мова асьвеча-ных і палітычна вядучых слаёў грамадзянства.
Згодна з прафэсарам Нітчам, гэта паўстала акурат у вялікай меры дзякуючы моцнаму ў свой час уплыву на польскую мову нашай старой мовы беларускай. Дзеілі, аднак, у гэтым кірунку й некаторыя іншыя фактары (чэская, нямецкая мовы).
У канцы XIV ст., пасьля вуніі Вялікага княства з Польшчаю, калі ў Кракаў пераехаў кароль Ягайла з сваім гаворачым толькі па-беларуску дваром, мазурачая частка польскай шляхты, спатыкаючыся часта пры двары ці на соймах зь беларускім баярствам, вучыцца ад яго дакладна адрозьніваць гукі „ч“, „ш“, „ж“ і наогул паступова пераймае некаторыя іншыя беларускія асаблівасьці. Меў тут, вядома, свой магутны ўплыў і сам аўтарытэт каралеўскага двара. I вось гэта, паводле польскіх вучо-ных, прывяло да перамогі польскай немазурачай іутаркі ў літаратурнай мове, над мазурачай.
Гэтая перамога не прыйшла, аднак, лёгка й скора. Яшчэ ў пачатку XVI ст. у польскай літаратурнай мове адбываецца быццам барацьба розных вымоваў. Яшчэ ў творах такіх першарадных пісьменьнікаў, як Каханоўскі, Гурніцкі, браты Зімаровічы й таксама іншых, часта сустра-каем зусім выразнае мазурэньне. Толькі яшчэ пазьней поўная вымова „ч“, „ш“, „ж“, запанавала цалкам.
Ды ўплыў беларускай мовы сягнуў яшчэ глыбей. Ён праявіўся й там, дзе ўжо ўва ўсіх польскіх народных гутарках выступае аднолька-васьць. I так, напрыклад, палякі пачалі пісаць і выгаварваць падобна да беларусаў Piotroivicz, Antonowicz. Adamowicz і інш., хаця даўней у ста-рой польскай мове, гаварылася — і гэта ёсьць тыповым для польскай мовы — Piotrowic. Antonowic, Adamowic. аналягічна як і сёньня гаво-рыцца staroscic, kasztelaniec, dziedzic, szlachcic. Таксама раней палякі казалі krolewic. panic, пад уплывам нашага ж — паніч, каралевіч (сло-ва ж „шляхціч“ у навейшых часох у нас наадварот, паддалося ўплыву й 382
На Захад i Ўсход. (Пра беларускую культурную экспансію) месцамі яго выгаварваюць з польскага szlachcic, хаця ва ўсіх старых нашых актах і граматах ёсьць толькі „шляхціч“).
Пад тым жа беларускім уплывам ужо ад пачатку XVIII ст. у польскай мове пачынаюць паяўляцца такія формы цяперашняга часу, як depce, place (пад уплывам аналягічных нашых „тапчу“, „хаджу“, „лячу“ й г. д.) заміж адзінна правільнага з гледзішча польскай мовы depce. place і г. д. Сюды таксама трэба залічыць сёньняшнія польскія ochoczy, raboczy, хаця б правільна было б казаць ochocy, robocy.
Былі паважныя ўплывы й на слоўнік польскай мовы. Hodovac, hreczka, puhacz. czerep. zubr i шмат іншых словаў ёсьць беларусізмамі ў польскай мове. На жаль, гэтая справа яшчэ дакладней не дасьледава-ная. Польскімі філёлягамі пералічаюцца й іншыя, цікавыя больш ад-мыслоўцам вучоным, вынікі ўплыву нашай мовы на польскую.
Уплыў гэты, які спачатку пашыраўся праз каралеўскі двор і нашае баярства, пасьля, калі сам двор пачаў гаварыць ужо па-польску, ішоў далей праз нашую спалячэлую шляхту (XVII ст. і пазьней), якая хаця й гаварыла ўжо тады па-польску, але заўсёды з сваімі беларускімі асаб-лівасьцямі ў вымове й слоўніку. Шляхта ж нашая, як вядома, брала важны ўдзел у палітычным і культурным жыцьці супольнай Рэчы Пас-палітай і мела на яго вялікі ўплыў, а ў пазьнейшых вякох нават даміну-ючы ўплыў. Падобнае моўнае ўзьдзеяньне ішло й ад шляхты ўкраінскіх земляў, і калі ходзіць аб асаблівасьцях супольнае беларускай і ўкраін-скай моваў, уносіліся яны тады з поўначы, так часткова й з поўдня.
Чытаючыя польскія працы да гэтага пытаньня зацемяць, што пра-фэсар Нітч, Легр-Сплавінскі й іншыя польскія філёлягі, амаль заўсёды старабеларускі язык, якім некалі гаварылі наш старабеларускі двор, нашае баярства, якім пісаліся тады ў нас усе дзяржаўныя акты, грама-ты, законы, сьвецкая й рэлігійная літаратура, — завуць языком „рускім“.
Гэтак, фактычна, некалі называлі яго найчасьцей і самыя нашыя прашчуры. Францішак Скарына, перакладчык Бібліі на беларускую мову, кажа, што ён яе„на рускі язык вылажыў“ (1517). У „Аль-Кітабе“, пісаным ужо вельмі чыстаю беларускаю мовай у пачатку XVII ст., ка-жацца: „...калі па-татарску ня ўмее, то na-руску няхай абракаецца“ („Аль-Кітаб“, бачыны 866,17,87a, 1). У Статуце Вялікага княства Літоў-скага (1588) гаворыцца: „а пісар земскі маець na-руску літарамі і сло-вы рускімі ўсе лісты, выпісы і позвы пісаці“.
Тэрмін „беларускі“ пашырыўся значна пазьней. Што гэная „руская“ мова, аднак, мова ані расейская, ані ўкраінская, а толькі беларуская, як
383
Сымон БРАГА
гэта пацьвердзілі ўжо многія вучоныя-адмыслоўцы й не беларусы, якія яе дасьледвалі (найлепш і найгрунтоўней гэта выясьніў акадэмік Карскі ў сваёй працы „Белорусы“14).
Ды ў сучаснай польскай мове слова „рускі“ мае й другое, цалкам іншае значэньне — яно ўжываецца часта раўназначна з словам „ук-раінскі“ („русін“ — „украінец“)- Стуль у некаторых палякаў паўстае не-патрэбная путаніца — утажсамленьне старабеларускай дзяржаўнай мовы Вялікага княства з сучаснай мовай „рускай“ — украінскай. Кары-стаючым з польскай навуковай літаратуры трэба заўсёды мець на ўвеце гэтую недакладнасьць паняцьцяў польскай тэрміналёгіі.
3 усяго вышэй пададзенага бачны той усёстароньні ўплыў беларус-кай мовы на польскую літаратурную, які трываў ад яе нарадзінаў аж да апошніх дзён. Абапіраючыся на нашую, тады ўжо разьвітую літаратур-ную мову, літаратурная мова польская й пісьменнасьць пачалі стаўляць свае першыя крокі, пачалі разьвівацца. Дзякуючы людзям нашай зямлі — як пабачым далей — яна асягнула пазьней узвышшы свайго разьвіцьця.
I гэта ня бўдзе нам дзіўным, калі ўсьвядомім сабе тую высокую культурную роўню беларускага народу ў гэныя мінулыя вякі, калі ўсьвядомім сабе, што была доўгая пара, калі на ўсім прасторы ад Пры-пяці да Дзьвіны, і ад Буга да Смаленска й далёка за гэты абшар у глыб чужых краін, пісьменны язык беларускі быў адзіны блізкі, зразумелы •для народу15.
Па-за ім у пісьменнасьці існавала або чужая й незразумелая лаці-на, або нежывая, закасьцянелая й таксама малазразумелая царкоўна-славяншчына.
„Беларуская школа“ ў польскай літаратуры
Вельмі характэрна, што калі ў пачатку XIX ст. польскі рамантызм, адраджаючы сваю літаратуру, шукаў жыцьцёвых сокаў у творчасьці народнай, дык зьвярнуўся не да сваёй польскай вуснай творчасьці, a перадусім да нашай.
Нашыя землі сталіся буйнаю калыскаю польскага рамантызму. Тут віленскія філяматы й філярэты зьбіралі скарбы беларускага народна-
14 Навейшая цікавая праца да гэтага пытаньня ёсьць нарвэскага вучонага Ch. S. Stang Skrifter Utgitt av Det Norske Videnskaps-Akademii Oslo. II. Hist.-Filos. Klasse. 1935. №2. Oslo, 1935.
15 Безсонов, П. Белорусскне песнн. LXII. Moskva, 1871.
384
На Захад i Ўсход. (Пра беларускую культурную экспансію) га мастацтва, каб іх выкарыстаць у сваёй літаратурнай творчасьці. Міцкевіч пяяў для Марылі Верашчакі — першага каханьня сваёй мала-досьці — сэнтымэнтальную песьню беларускага народу:
Ды цераз мой сад,
Ды цераз мой двор
Цяцера ляцела
Ой’ ня даў мне Бог,
Ня судзіў мне Бог
Каго я хацела.
Блізкі прыяцель Міцкевіча, наваградчанін Чачот (1797—1847) быў старанным зьбіральнікам беларускай народнай творчасьці й менш уда-лым яе падражальнікам. Ён напісаў некалькі дзясяткаў арыгінальных беларускіх песень-вершаў. Зьбіраў ён і беларускі слоўнікавы матэрыял, нашыя прыказкі, пагаворкі.
Спалячэлы шляхціч з Наваградчыны Антон Язэп Глінскі (1818— 1866) сабраў нават вялікі зборнік прыгожых беларускіх народных казак і выдаў іх у польскім перасказе пад нечаканым назовам Bajarz Polski — basni, powiesci, gaw^dy budowy.
Гэты зборнік нашых казак праз увесь XIX век рэпрэзэнтаваў перад асьвечаным грамадзянствам Эўропы „польскую народную творчасьць“ і быў перакладзены на шматлікія эўрапейскія мовы. Сам жа Глінскі, хаця назваў свой зборнік „польскім“, так у прадмове да зборніка гавора аб паходжаньні гэтых казак: „...сьпісаныя намі казкі паходзяць у балыйыні з Наваградзкага павету, а менавіта Шчорсаў іНягневічаў...“ Дый каб Глінскі нічога не сказаў нам, скуль узяў свае „польскія“ казкі, лёгка гэта пазнаць зь іхнай мовы. Яна густа перасыпаная беларускімі словамі, цэлымі зваротамі, нашымі прыказкамі, пагаворкамі.
Далей у той жа прадмове да казак Глінскі падчырквае й важны ўплыў, які мела нашая народная творчасьць на польскую рамантычную літаратуру. Вось ягоныя цікавыя словы аб гэтым:
„Вусная народная літаратура нашай зямлі, што складаецца зь песьняў, казак, апавяданьняў, гутарак, лягендаў, прыказак і загадак, прыгожая й багатая, перад сотнямі, перад тысячамі нават гадоў паўсталая, пераходзячы праз усю гэтую плынь часу з пакаленьня ў пакаленьне нашых прадзедаў, нашых прабабак і нас самых пры калыс-цы й пры ўлоньні няняк забаўляючы, — дзякуючы жывой памяці пра-цавітых, а гаманіць любячых мужычкоў, праз із вусны дайшла да нашых часоў у сваёй поўнай сьвяжыні й моцы згубіўшы мала з сваёй
385
Сымон БРАГА
першабытнай калярытнасьці, бо ў нязьменныя тоны гукаў дагэтуль неўнятая, як ручэй плывучэй вады мусіла й мусіць заўсёды адбіваць у сабе тыя краскі й тыя ваколіцы, празь якія цяпер цячэ“.
„Толькі ў нашых, наканец, часохмы пабачылі вялікага аматара-любіцеля народных памятак, натхнёнага пеюна (гавора гэта Глінскі аб Міцкевічу) каторы першы раз заглянуў у скарбніцу лягендаў і песь-няў народу, пакахаў іхяк прыгожыя краскірадзімай зямлі, перасадзіў на поле польскай літаратуры... і вось на гэтай ураджайнай ніве па-явіліся працаўнікі... Бродзіньскі, Залескі, Одынец, Мальчэўскі, Кандра-товіч, Ленартовіч і іншыя“.
„Такі ўплыў на нашу нацыянальную літаратуру мелі песьні й лягенды народу...“
Тое, што вобразна сказаў Глінскі аб Міцкевічу, які нашыя народныя лягенды й песьні „пакахаў, як прыгожыя краскі радзімай зямлі ды перасадзіў на поле польскай літаратуры“, можна аднесьці й да ўсіх беларускага паходжаньня польскіх рамантыкаў XIX ст. У творах усіх іх знойдзем сьляды дашай народнай творчасьці, як і мастацкія адбіткі прыроды й красы нашай зямлі, ды праявы асаблівасьцяў нашай народ-най душы.
Некаторыя зь іх былі так прасякнутыя беларускімі асаблівасьцямі, што нягледзячы на тое, што яны пісалі свае творы польскаю моваю, па сваім духу ды пачуцьцях яны асталіся незразумелымі й для сапраўдных этнічных палякаў — так яны былі чужыя й далёкія па ўсім сваім уро-джаным духовым комплексе. Паляк прафэсар М. Зьдзехоўскі ў вадной з сваіх працаў аб творчасьці паэты беларускага паходжаньня Кандрато-віча-Сыракомлі кажа, што толькі там пачынаюцца сапраўдная этна-графічная польская зямля, дзе перастаюць чытаць, цаніць і разумець гэтага таленавітага пісьменьніка.
На незразумеласьць для Польшчы пісьменьнікаў „Літвы“ (Бела-русі) з групы т. зв. віленскіх „шубраўцаў“ так наракалі варшаўскія па-лякі ў 1819 г.: „...вы для Літвы, а не для Кароны пішыце... менш дбае-це пра тое, ці вас у Варшаве будуць разумець, абы ў Вільні ды Ліцьве васразумелі“.
Калі глянем, для прыкладу, дакладней на творчасьць Адама Міцке-віча (1798—1855), найбольшага паэты польскай літаратуры, дык лёгка заўважым галоўную крыніцу ўсёй ягонай паэтычнай стыхіі. Ужо ў пер-шым зборніку маладога Міцкевіча — Balady і romance — апяянае пры-гаство роднай паэту беларускай Наваградчыны, перададзеныя ў паэ-тычным афармленьні тагачасныя народныя лягенды аб азёрах, пушчах 386
На Захад i Ўсход. (Пра беларускую культурную экспансію) і старых местах (баляды To liube, Tukaj, Lilje, Rybka, Switez, Switezianka).
Міцкевіча вершаваная драма „Дзяды“, заснаваная на адвечным беларускім асеньнім сьвяце Дзядох (званага месцамі таксама Асяні-намі), народнай урачыстасьці, прысьвечанай памяці памерлых прод-каў. Нават і будучы далёка ад сваёй Бацькаўшчыны, на Крыме, на Акер-манскім сьцяпох, пясьняр слухае голасу ня з Полынчы, а з сваёй роднай Літвы (Sonety krymskie). Ён хаця й спалячэў ды цярпеў душою за польскую нацыянальную справу, аднак тужыць сэрцам мог толькі за сваёй „Літвой“ (Беларусяй).
Увесь „Пан Тадэвуш“ — найбольшы й найважнейшы твор Міцке-віча — ператканы высокамастацкімі апісаньнямі беларускай прыроды з дарагой паэтаву сэрцу наваградзкай наднямонскай зямлі.
I з боку мовы творчасьць Міцкевіча, ды і ўсіх польскіх пісьменьні-каў зь Беларусі, перасыпаная беларускімі словамі й зваротамі. У фанэ-тыцы, марфалёгіі, сынтаксісе, у слоўніку Міцкевіча шмат беларускага. Калі возьмем толькі „Пана Тадэвуша“, там сустрэнем такія чыста бела-рускія словы: poruczyc, cholodziec, derkacz, czereda, uszak, rozhowory, krobeczka, brusnice, pokucie, kulak, ranniejszy, skowrody, surpaty, kaban, plik, holota, bizun, nize, lulka, sklut, kotuch, umurzany'6.
Вось гэтых толькі пару дзясяткаў прыкладаў зь незьлічонай іх коль-касьці сьведчаць нам ясна аб тым, зь якой моўнай стыхіі й зь якога на-роду вырас талент Міцкевіча.
Край Нёмна й Вяльлі, а ня Віслы ці Варты, быў невычэрпнаю кры-ніцаю Міцкевічава паэтычнага натхненьня. Уваўсёй пясьнярскай твор-часьці Міцкевіча няшмат знойдзем бачынаў, прысьвечаных самой сап-раўднай Польшчы. Польшча для яго існавала толькі як палонячая яго ідэя, як палітычная абстракцыя, а не як жывая рэальнасьць, якую ён мог бы ўсімі фібрамі свайго „я“ бачыць у сваёй паэтычнай вобразнасьці на чужыне, ды тужыць за ёю. Ён усім сваім талентам цалкам і назаўсё-ды быў урослы ў жывую беларускую сапраўднасьць, у родную беларус-кую зямлю, зь якой роўнымі прыгаршнямі й сіляў адвечныя народныя багацьці.
'6 Дакладнейшыя слоўнікі беларускіх словаў у польскіх рамантыкаў з нашых земляў знойдзем у працы Stankiewicz, St. Pierwastki bialoruskie w polskej poezji romantycznej. Vilnia, 1936. Аб уплыве на польскую мову праз польскіх пісьменьнікаў нашага паходжаньня пісаў у сваіх філялягічных працах Легр-Сплавінскі. Дакладней аб гэтым глядзі ўразьдзеле „Беларускія ўплы-вы на польсую мову“.
387
Сымон БРАГА
Калі ў пазьнейшыя гады на эміграцыі ён апынуўся ў яшчэ боль-шым палоне польскай палітычнай думкі і ў сваёй пясьнярскай працы пробаваў адарвацца ад радзімай сабе беларускай стыхіі, дык адначас-на пераставаў быць і вялікім паэтаю, слабеў, бы Антэй, адарваны ад сваёй маці-зямлі, пападаў у хвараблівы польскі мэсіянізм ды ставаўся толькі звычайным публіцыстам.
Аб „дзьвёх душах“ у Міцкевіча вось што кажа польскі вучоны, літа-ратурны крытык і гісторык, прафэсар Ст. Пігонь: „Трэба сказаць гэта сабеясна, штоМіцкевіч, пры ўсёй сваёй гарачыні й шырыні польска-га патрыятызму, заўсёды меў, і нават знарок культываваў у сабе, сьвядомасьць некаторай плямённай асобнасьці. Ён пачуцьцёва якнай-цясьней быў зьвязаны з радзімай зямлёй, быў літоўскім палякам, „ліцьвшом“, ніколі ня чуўся за нешта адно з koroniarzem (этнагра-фічным палякам)“'7.
Нягледзячы на вядучую ролю ў польскай літаратуры рамантычнай пары Міцкевіча й на ягоную палітычнуто асыміляцыю, у польскай літа-ратуры ён астаецца рэпрэзэнтантам чужога для Польшчы нацыяналь-на-этнаграфічнага прастору й чужой народнай стыхіі. 3 гэтага гледзі-шча ён у польскай літаратуры займае асобную пазіцыю, як украінец з паходжаньня Гогальулітаратуры расейскай.
I Гогаль быў у палоне расейскай палітычнай думкі, хаця цэлым сэрцам і душой любіў ды адбіваў у сваёй мастацкай творчасьці не Ра-сею, а Украіну, ейную прошласьць, ейныя звычаі й быт, красу ейнай прыроды.
Неабходна тут затрымацца яшчэ над адной справаю, якую некато-рыя сьвядома ці несьвядома путаюць. Міцкевіч, як і ягоныя сучасьнікі, родныя сабе беларускія землі называў „Літвою“, а сябе „ліцьвінам“. Гэта, як вядома, адзін з нашых нацыянальных гістарычных назоваў побач з назовамі „крывічы“ ды „беларусы“.
Праз многія вякі ад XIII ст. нашыя прадзеды самі сябе называлі часта „Літвой“, „ліцьвінамі“. Называлі нас тады й чужынцы. У кнізе, выдадзенай у 1533 г. у Базэлі, па-лацінску18 ў разьдзеле ,Дб Ліцьве й жыцьці ліцьвінаў“, кажацца так:
„У Ліцьве гарады рэдкія, сёлы ня людныя, дзярлівых зьвяроў шмат... яна багатая мёдам і воскам... народ трымае статку й дзе-ля гэтага ў яго ў вялікім ужытку малочная страва. Мова гэтага
17 Pigon, St. Pan Tadeusz. Wzrost, Wielkosc i Sila. Warszawa, 1934. Bac. 224.
18 Boemi, Joannis. De gentium moribus. Lit. III. Cap. VII. Bazel, 1538. P. 81.
388
На Захад i Ўсход. (Пра беларускую культурную экспансію)
народу славянская, падобная да польскай. У Ліцьве галоўнае места Вільня, якое абшарам роўнае Кракаву разам з усімі ягонымі слабо-дамі...“3 сказу аб славянскай мове „ліцьвіноў“ нам дастаткова ясна, да каго аўтар адносіць гэты назоў.
Паляк А. Брукнер у адной з сваіх працаў так кажа аб гэтай справе: „мы ўвесь час гаворым „літоўскі, ліцьвін“, дык гэта толькі замест „беларус, беларускі“, бо ў 1510 г. ніхто аб сапраўднай этнаграфічнай „Ліцьве“ й ня сьніў. Яшчэ Рэй у 1562 г. ліцьвіном называў беларуса, а ў Маскве і ў XVII cm. „літовскій“, тое ж што і «беларускі»“19.
Ды яшчэ й сёньня на Палесьсі ці ў Чарнігаўшчыне старэйшыя за-вуць сябе часта „ліцьвінамі“. Сярод палякаў такі назоў для беларускіх земляў быў папулярны яшчэ да Першай сусьветнай вайны, а часткова захаваўся яшчэ й пазьней. Палякі з Варшавы ці Познані выбіраючыся, напрыклад, у нашу Наваградчыну ці Палесьсе, звычайна, казалі Jadq da Litwe“. Калі ж нехта гаварыў аб Летуве (Жамойці) — ды каб ад-розьніць яе ад Беларусі гаварылі аб ёй, як аб „ковенскай Літве“.
Радзіная Міцкевічу „літоўская“ Наваградчына была й за ягоных часоў ня менш беларуская, як і цяпер, і народ тады гаварыў там такса-ма па-беларуску, як і сёньня. Дык чытаючы ў польскіх рамантыкаў аб ,Л іцьве“, трэба добра сабе ўсьведамляць значэньне гэтага гістарычна-га тэрміну, каб належна зразумець усю нацыянальную сутнасьць той народнай стыхіі, з каторай яны ўсе выйшлі, да каторай так былі душой прывязаныя.
Нягледзячы на гэта, сучасныя ковенскія „ліцьвіны“, прыняўшы назоў „Летувы“ для цяперашняй Жамойці й Аўкштоты, маюць тэндэн-цыю прысабечваць усё ў гісторыі, над чым стаіць надпіс „Літва“, „літоўскі“. Так ёсьць, між іншым, і з Міцкевічам.
Гэтая палітычная „анэксія“ ня мае ніякіх фактычных асноваў, бо Міцкевіч не паходзіў ані з Аўкштотцаў, ані тымболып з Жамойдаў, a быў зь беларускага апалячанага шляхоцкага роду. Дык зь пераканань-ня ён быў палякам і таму тварыў для Польшчы, а з паходжаньня й крыві беларусам і таму любіў сваю беларускую бацькаўшчыну. Стуль і зварот„Litwo, ojczyzno тоўа“з „Пана Тадэвуша“ Міцкевіча не адносіц-ца ні ў якім выпадку да сучаснай Летувы. Сьцьверджана сёньня даклад-на, што Міцкевіч летувіскай мовы зусім не знаў20.
19 Bruckner, A. Rusko-polski r^kopis roku 1510. Slavia VII.I. Bac. 10—11.
20 Brensztein, M.; Otr^bski, J. Dajny litewskie zapisane przez Mickiewicza. Rozpr.
i Mat. Wydz. T-wa. Przyjaciol Nauk w Wilnie. Vilnia, 1927. T. 1. Ssytok 4.
389
Сымон БРАГА
3 усяго вышэй сказанага мы бачым, што ўся пясьнярская веліч Міцкевіча, увесь ягоны паэтычны геній неразлучна зьвязаныя з роднай яму беларускай зямлёю. Сам Міцкевіч падчыркнуў гэта ясна ў першых радках свайго найвыдатнейшага твору — эпапеі „Пан Тадэвуш“.
Litwo! ojczyzno moja! tyjestesjak zdrowie;
Ile ciq trzeba cenic, ten tylko si^ dowie, Kto ci^ stracil. Dzis piqknosc twq w calej ozdobie Widzq i opisujq, bo t^skni^ po tobie.
Ды ня толькі Міцкевічу, але і ўсім польскім пісьменьнікам нашага паходжаньня Беларусь была „як здароўе“, якое з балючаю тугою за ёю на чужыне вычароўвалі яны сабе ў сваіх паэтычных візіях-успамінах.
Вось як пачынае свой у малярскай вобразнасьці ды беззаганнай мастацкай форме дасканалы верш Bialorus Л. Аколаў-Падгорскі зь Меншчыны ў сваім зборніку пад такім жа назовам (друкаваным недзе каля 1923 г.).
0, ty daleka, ty niezast^piona zielona moja ziemio bialoruska! Gdzies tam,jak niegdys, röwrrin twojich Iona westchnieniem sennem wiatr wiosenny muska.
Gdzies tarn, nad modrq Iqk zalanych toniq w zadumie zlotej iw szeregi drzemiq, skowronki drqzqc srebrnq cisz^ dzwoniq i szpakpolsta nadzoranq ziemiq.
Szeroko szumiq sosny szmaragdowe, w ogrodach mi^kko chwiejq siqjablonie, i swierk w takt wiatru gnie wynioslq glowq i na tie niebios zlotem szyszekplonie...
Вось такіх вершаў y Падгорскага поўны зборнік. А падобных пісьменьнікаў з нашых земляў польская літаратура атрымала некалькі дзясяткаў. Усе.гэтыя пісьменьнікі носяць на сабе й на сваёй творчасьці як „анатэму“ — гаворачы словамі „Na kredowych skroniach pocalunek pi^tnem niezmytym“ — так вобразна перадае гэтаўсваім візійным вер-шы Bialorus wspomnie мадэрны ўжо польскі паэта, міжваенны „аван-гардыст“ Язэп Масьлінскі.
Пісьменьнікі нашага паходжаньня стварылі ў польскім пісьменстве XIX ст. цэлую своеасаблівую „беларускую школу“, якая была вядучаю ў польскай літаратуры рамантычнай пары. Аб беларускіх элемэнтах у
390
На Захад i Ўсход. (Пра беларускую кулыпурную экспансію)
польскіх рамантыкаў існуе ўжо й адмысловая праца др. Ст. Станкевіча. У ёй сабраны й паважны слоўнікавы матэрыял — шматлікія беларускія словы ў польскіх рамантыкаў. Дагэтуль выйшаў толькі першы том гэ-тай цікавай працы, які абыймае пару да 1830 году. Другі том, які меў разглядаць перадусім творчасьць Міцкевіча, на жаль, не паказаўся з прычыны вайны21.
Чаму так склалася, што адраджэньне польскай літаратуры ў XIX ст. ішло галоўна з нашай зямлі й абапіраючыся на нашую народную твор-часьць, а не польскую?
Як падаюць самі палякі, сталася гэта праўдападобна таму, што польская народная творчасьць у прыраўнаньні да беларускай вельмі бедная22. Толькі нэарамантыкі „Млодэй Польскі“ на пераломе XIX—XX вякоў прабавалі на яе абаперціся, рамантыкі ж першай палавіны XIX ст. яе зганьбавалі.
Некаторыя польскія вучоныя пробуюць паясьняць беднасьць польскай народнай творчасьці цяжкім прыгонам, які пераносіў вякамі польскі селянін. Але паляк жа, прафэсар Брукнэр, кажа, што гэта ня можа быць праўдаю, бо й беларускі народ перажыў не лягчэйшую пан-шчыну пад сваім спалячэлым баярствам, якое ахвотна пераймала спо-сабы „панаваньня“ ад суседняй саюзнай „вольнашляхоцкай“ Польшчы.
А тымчасам прыгонная няволя ня толькі не заглушыла пачуцьця красы беларускай вёскі, але наадварот — паглыбіла мастацкую экспрэ-сію беларускай народнай творчасьці, дала беларускай народнай песьні так характэрную ёй задумную псыхалягічную глыбіню й павагу.
На музычнай ніве
Беларускія ўплывы знойдзем ва ўсіх галінах польскай культуры, яны далёка не абмяжоўваюцца толькі мовай і літаратурай. Значныя яны, хаця й куды менш дасьледаваныя, і ў галіне музыкі.
3 даўнейшай пары да гэтага пытаньня трэба тут адцеміць словы польскага храніста Яна Длугаша ў ягонай Historia Polonica аб тым, што Ягайла, калі стаў каралём Польшчы й пераехаў жыць у Кракаў, паклі-каў да сябе беларускіх сьпевакоў і музыкаў (як і маляроў). Відаць з гэ-тага, што польскія сьпевы й польская тагачасная музыка былі не да смаку беларускай Ягайлавай душы.
21 Stankiewicz, St. Pierwlastki bialoruskie w polskej poezji romantycznej. Czesc 1 (Do roku 1830). Vilnia, 1936.
22 Bruckner, A. Dzieje kultury polskiej. Krakow, 1938.
391
Сымон БРАГА
Аб нейкім магчымым уплыве дзейнасьці гэтых мастакоў на тага-часную старую польскую музыку й сьпеў сёньня нічога ня можна ска-заць, пра гэта гісторыя нам нічога не перадала. Затое шмат матэрыялаў аб музычнай галіне прыносяць нам бліжэйшыя да нас вякі.
Станіслаў Манюшка, найвыдатнейшы польскі музыка ў XIX ст., аўтар опэры „Галька“, беларускага паходжаньня зь Меншчыны. Гэта сучасьнік, добры знаёмы й прыяцель нашага пісьменьніка В. Дунін-Марцінкевіча. У ягоных музычных творах знаходзім значныя ўплывы беларускіх народных песьняў. Ён жа, супольна з Крыжаноўскім, пісаў музыку да першай беларускай апэрэткі Дуніна-Марцінкевіча „Сялян-ка“, якая была пастаўленая ў Менску ў 1852 г.
Другі выдатны польскі музыка, Мячыслаў Карловіч, таксама бела-рускага паходжаньня. Радзіўся ён у Вішнеўскім двары Вялейскага па-вету. Ён там ад самага дзяцінства чуў, а пазьней і запісваў беларускія народныя песьні ў суседніх вёсках (запісы гэтыя захаваліся). Ён, апіра-ючыся на беларускія народныя матывы, напісаў пазьней і адзін з най-больш вартасных сваіх твораў — ,Літоўскую Рапсодыю“.
Лейтматыў гэтай „Рапсодыі“ — гэта нашыя сумныя жніўныя мэлё-дыі, а перадусім ведамая паўсёй Беларусі песьня ,Ды пара дамоў, пара“, у каторай народ зь незвычайнай сілай адбіў вякі перажытай прыгоннай працы й няволі. Вось гэтая, набрынялая сумам мэлёдыя й лягла ў асно-ву „Літоўскай Рапсодыі“.
Як некалі вялікі музыка Ф. Ліст склаў, быццам каштоўную дань сваёй радзімай Вугоршчыны, цудоўныя „Вугорскія Рапсодыі“, так за ягоным прыкладам і Карловіч хацеў зачараваць у сваім творы ўсю глы-бокую красу чутых у дзяцінстве песьняў беларускага народу. Аб зьмесь-це гэтай „Рапсодыі“ так кажа сам Карловіч у адным са сваіх лістоў да прыяцеляў: „У ёй хацеў я закляць увесь сум, тугу й няволю адвечную таго народу, песьні каторага ў маім дзяцгнстве зьвінелі“.
На гэтым месцы трэба яшчэ выясьніць, што слова „літоўская“ Кар-ловіч тут ужыў у тым жа значэньні, што ўжываў яго Міцкевіч, г. зн. „бе-ларускай“ сёньняшняй тэрміналёгіі. Карыстаючы, аднак, з гэтага ўжы-тага Карловічам назову сучасныя ковенскія „ліцьвіны“ часта ўключа-юць гэту „Рапсодыю“ ў праграму сваіх канцэртаў і радыёвых перадачаў, намагаючыся гэтым сугэраваць сьвету, быццам ходзіць тут сапраўды аб іхняй „Літве“ й аб матывах народных песьняў.
Сьвядомаму справы хопіць раз пачуць гэты твор, каб адразу зразу-мець, што ўся „Рапсодыя“ заснаваная на народных музычных матывах беларускага народу. Дакумэнтальна гэтая справа таксама выясьненая
392
На Захад i Ўсход. (Пра беларускую культурную экспансію)
бяз рэшты пакінутымі Карловічам запісамі беларускіх народных песь-няў, зьякіх ён карыстаў, пішучы сваю „Рапсодыю“.
Уплыў нашай народнай музычнай творчасьці на музыку польскую не спыняецца й далей. Толькі нейкіх гадоў дзесяць таму кампазытар таксама беларускага паходжаньня, прафэсар Казура, піша польскую опэру Powröt, будаваную на элемэнтах беларускіх народных мэлёдыяў. Канчаецца гэтая опэра ўзвышаным маліцьвенным харальным сьпе-вам — нашай жніўнай песьняй. Беларускія матывы й калярыт сустра-каюцца і ў камэрных творах сучаснага кампазытара Шыманоўскага.
Зусім для нас нечакана нават і ў Grande fantasie sur des airs Polonais Шапэна знаходзім матыў беларускай народнай песьні „Вясёла бяседач-ка, дзе муж з жонкай п’е“. Зь песьняй гэтай Шапэн сустрэўся, відаць, ці то ў шляхты зь Беларусі, што бывала ў Варшаве, ці то пазьней пачуў яе ад нашых эмігрантаў у Парыжы.
Выясьняць дакладней і паўней справу ўплыву нашай народнай песьні на польскую музыку — прыгожая задача нашым адмыслоўцам-музыколягам. Аднак і з вышэй пададзенага мы ясна бачым, што ў гэтай галіне нашыя ўплывы былі не малыя.
Беларускае малярства ў Польшчы
Ёсьць яшчэ адна галіна культурнага жыцьця Польшчы, дзе прая-віліся выдатныя беларускія ўплывы, гэта малярства. Гэтая цікавая справа дагэтуль асабліва была мала ў нас вядомая, хаця ў чужой наву-ковай літаратуры ўжо ня раз абгаварвалася.
Калі пасьля падпісаньня Крэўскай уніі наш вялікі князь Ягайла пераяжджае з сваім дваром у Кракаў, яму мусіла кінуцца ў вочы бед-насьць малярскіх аздабленьняў у польскіх касьцёлах. Тагачаснае польскае малярства ў прыраўнаньні да беларускага стаяла нізка. Вы-датны гісторык польскай культуры, кажа:
„Польскае малярства, ці толькі малярства у ПоЛЬшчы — прыхо-дзіцца пытацца праз усю нашую гісторыю ad da XIX cm. мы ня мелі для гэтай галіны мастацтва ані патрэбнай здольнасьці, ані такса-ма зацікаўленьня. УПольшчы працавалі заўсёды чужыя маляры, якія сваіх на другое месца сьпіхалі“23.
Другі польскі вучоны, гісторык польскага малярства Вайцяхоўскі, кажа, што польскія маляры XIV ст. умелі толькі абмалёўваць сіняй
23 Bruckner, A. Encyklopedja staropolska...
393
Сымон БРАГА
фарбай сьцены ды пазалачваць зоры — далей гэтага іхняе малярства не ішло. Тое нешматлікае з мастацкіх твораў, што існавала галоўна па касьцёлах, было вытворам рук чужых замежных мастакоў, было маля-вана ў гатыцкім стылі сярэднявечнага Захаду.
Ягайлу, які да прыняцьця каталіцтва быў праваслаўным і які свой мастацкі смак гадаваў на ўзорах ужо высокаразьвітага малярства й на-огул мастацтва праваслаўных цэркваў Беларусі, — яны не спадабаліся. Як сьведчыць і вядомы польскі храніст Длугаш, Ягайла „болый смаку знаходзіў у малярстве грэцкім, чым лацінскім“.
Аб праваслаўнай веры й культуры Ягайлы гавораць нам летапісы. У Іпацьеўскім летапісе пад 1340 г. падаецца, што Альгерд Гедымінавіч, бацька Ягайлы, узяў сабе за жонку Юльяну, дачку віцебскага князя й „яе же радй крестйся са усймй баяры й людзьмй, з нею же йме потом сыноу шэсьць“24.
У 1349 г., пасьля сьмерці першай жонкі, Альгерд бярэ сабе дачку цьвярскога князя Марыю й зь ёю меў яшчэ 6 сыноў, а між імі й Ягайлу. Аб выхаваньні Ягайлы й ягоных братоў вось піша храніст Длугаш: ,Ддь-герд... меў 12 сыноў... Усіх юнакоў матка выгадавала па грэцкім абы-чаю й на асновах грэцкага вызнаньня“25.
I таму нічога дзіўнага, што паводле сьведчаньня таго ж Длугаша, з загаду Ягайлы зь Беларусі прывозіцца цэлы рад здольных царкоўных маляроў, якія й выконваюць малярскія работы ў выдатнейшых касьцё-лах сярэдняй і заходняй Польшчы, а пайменна ў катэдрах Гнезна й Сандаміра, у Вісьліцкай калегіяце, у Опацкім касьцёле сьв. Крыжа, у кляштары бэнэдэктынаў на Лысцы, у капліцы мансіньёраў і сьв. Трой-цы ў Любліне26. Тыя ж маляры, як відаць гэта з захаваных дворных рахункаў, дэкаравалі й каралеўскую спальню ў Кракаве27.
Насьценныя малюнкі Ягайлавых маляроў захаваліся да сёньня, але ляжаць яшчэ цяпер закрытыя пад тынкам, у Сандаміры і ў Гнезьне. Зьнішчаныя, на жаль, цалкам малюнкі кракаўскіх капліцаў. Усе іншыя былі часткова або цалкам адкрытыя й дасьледаваныя на працягу міну-лых дзесяцігодзьдзяў.
24 ПСРЛ. Т. II—III. Нпатьевская летопнсь, 1843. С. 349.
25 Dlugosz, Johannas. Opera omnia. Cracoviae, 1877. S. 385. IV. 536. Lib. Ben. II.
264.
26 Dlugosz... IV. 536. Lib. Ben. II. 264.
27 Piekosinski, F. Rachunki dworu krola Wladyslawa Jagielly i krolowej Jadwigi (1388—1420). Monumenta medii aevi historica. Krakow, 1896. S. 192,197,202,203.
394
На Захад i Ўсход. (Пра беларускую культурную экспансію)
Найстарэйшымі з вышэй пералічаных фрэскаў будуць Сьвятакрыс-кія, распачатыя маляваць у 1393 г. (пакрытыя тынкам у 1771 г.). Люб-лінскія, як падае захаваны на ўсіх надпіс, былі закончаныя 15 жніўня 1418 г. Сандамірскія фрэскі паўсталі ў гадах 1423—1434. Дакладнейшы час выкананьня іншых фрэскаў пакуль што невядомы.
Такое хуткае й тэрыторыяльна велізарнае пашырэньне фрэскаў работы беларускіх майстроў было магчымым перадусім таму, што нашыя маляры мелі ўвесь час падтрыманьне каралеўскага Ягайла-вага двара. 3 другой стараны, як думае гісторык польскага маляр-ства, В. Валіцкі, ужо й раней мусілі быць значныя ўплывы нашага (ці візантыйскага наогул) мастацтва ў Полыпчы, і гэта аблягчала іхнае прыхільнае ўспрыманьне польскім асьвечаным грамадзянствам у Ягай-лавую эпоху. Апрача таго, трэба сабе ўсьвядоміць, што ў той час яшчэ не было такой рэзкай розьніцы ў формах культу паміж праваслаўем і каталіцтвам, якая існуе сёньня.
Сувязь кракаўскага каралеўскага двара з тагачаснай Беларусьсю ажывіла яшчэ й замацавала чацьвертая Ягайлава жонка, беларуская князёўна Сонька Галыпанская. Стары беларускі род князёў Галь-шанскіх меў за Ягайлам і князем Вітаўтам вялікія палітычныя ўплывы ў Вялікім княстве. Адзін з гэтых Гальшанскіх — Андрэй — атрымаў ад Вітаўта на ўдзел княства Вяземскае. Вось ягоная дачка Сонька й стаецца ў 1422 г. жонкаю Ягайлам, каралеваю Польшчы.
Капліца сьв. Тройцы ў кракаўскай катэдры аздаблялася адмысло-ва для каралевы Сонькі. У ёй княжна Гальшанская пазьней была й па-хаваная, там стаяў ейны саркафаг. На жаль, саркафаг гэты не захаваў-ся. 3 усяго нагробнага памятніка астаўся толькі адзін камень зь нечы-тэльным надпісам. Пышныя сьценныя малюнкі былі зьнішчаныя ў 1844 г.
Маляры зь Беларусі ў Польшчы заклікаліся ня толькі самім Ягай-лам, але й ягонымі патомкамі. Яшчэ й пасьля ягонай сьмерці каталіц-кая Полыпча доўга дыхала мастацкай творчасьцю беларускіх правас-лаўных царкоўных маляроў. Як кажа той жа Валіцкі, у галіне манумэн-тальнага малярства беларускае („рускае“) мастацтва дамінуе ў Польшчы праз увесь XV век. I ў гэтым ёсьць некаторая доля заслугі Сонькі Гальшанскай, каторая ўзгадавала сваіх сыноў, пазьнейшых ка-ралёў Польшчы, у патрыятычным духу любові да ўсяго беларускага.
Ужо за Казімірам Ягайлавічам у 1478 г. беларускімі майстрамі былі размаляваныя фрэскі на сьценах капліцы сьв. Крыжа, кракаўскай зам-кавай катэдры. Фрэскі гэтыя захаваныя да сёньня вельмі добра.
395
Сымон БРАГА
Ужо па вялікім часе, у якім паўсталі беларускія фрэскі ў касьцёлах Польшчы (ад 1392 да 1478 году), можна судзіць ад тым, што яны не зьяўляюцца работаю нейкага аднаго, а многіх, жывучых у розную пару, маляроў. Аб гэтым сьведчыць і выступаючыя калярыстычныя й кампа-зыцыйныя розьніцы выкананьня й даступных для нас сёньня люблінскіх, сандамірскіх і кракаўскіх фрэсках.
Напрыклад, колеры люблінскіх фрэскаў пастэлёвыя, візійныя. Так-сама колеры сандамірскіх — пераважна сонечна-зялёны, цёмна-сіні й белы — палучаныя вельмі гарманійна, прытушаныя, быццам заімглё-ныя кадзільнымі дымамі. У процілегласьць ім кракаўскія сьмела зьзя-юць золатам і густою цынобравай чырваньню. Ды й тут не сустрэнем нейкай дысгармоніі ці лішняй крыклівасьці.
Аглядаючы фрэскі, кідаецца ў вочы, што нашыя тагачасныя цар-коўныя маляры лёгка зжыліся з чужым і малаведамым для іх тады ў Беларусі стылем гатыцкай архітэктуры й змаглі зграбна выкарыстаць для сваіх малюнкаў вузкія палі паміж лукамі гатыцкага скляпеньня. 3 самых лукоў створаныя імі быццам багата арнамэнтаваныя рамы для абразоў з жыцьця Хрыста, Марыі, Сьвятых і Айцоў Царквы.
Паасобныя фрэскі адзначаюцца й адналітасьцяй сваёй мастацкай кампазыцыі: нягледзячы натое, што мастакі на адной фрэсцы малявалі мноства асоб, яны ніколі не гублялі з вачэй мастацкай цэласьці.
У капліцы сьв. Крыжа на кракаўскім замку каля фігураў сьвятых захаваліся яшчэ й царкоўна-славянскія надпісы. У самым шчыце кап-лічнага скляпеньня, у месцы, дзе зьбягаюцца гатычныя лукі, выкана-ны дзяржаўны герб Вялікага Княства — Пагоня.
Судзячы па размавітым характары фрэскаў касьцёла сьв. Тройцы ў Любліне, рабілі іх тры розныя маляры, галоўным зь якіх быў нейкі майстра „Андрэй“. На адной з фрэсак ёсьць такі надпіс: „рукою Андрэ-евай“ — „рукою андреева“.
Важным і цікавым ёсьць тое, што ўсе гэтыя фрэскі нашых маляроў у Польшчы, хоць твораныя ў візантыйскім стылі, то ўсё ж выразна ад яго й розьняцца, носячы на сабе асаблівасьці характэрныя акурат бела-рускаму царкоўнаму малярству.
Як ведама, для старога беларускага малярства, як і царкоўнай ар-хітэктуры, характэрнай ёсьць сынтэза ў стылі мастацкіх элемэнтаў Ус-ходу й Захаду, Візантыі й Рыму. За пару стагодзьдзяў ад пачатку ў нас хрысьціянства й прыходу сюды царкоўнага мастацтва, застылыя, за-касьцянелыя фігуры сьвятых, дакрануўшыся на беларускай зямлі да нашага рэальнага жыцьця, быццам аджылі, зарухаліся, рысы іхныя 396
На Захад i Ўсход. (Пра беларускую культурную экспансію)
набралі жыцьця, твар жывога румянага адценку, вочы бляску. Гэтая перамена адбылася не без уплыву й больш рэалістычнага ад візантый-скага сярэднявечнага малярства Захаду.
Заходні ўплыў на наша малярства, як і мастацтва наогул, ідзе зь вельмі дальніх часоў. Жывым ён быў і ў даягайлавую пару, асабліва ад пачатку XIII ст., калі ў нашых гандлёва-гарадзкіх цэнтрах, якія мелі жывую лучнасьць праз Ганзу з тагачаснай Нямеччынай, існавалі ня-мецкія калёніі з каталіцкімі касьцёламі. Напрыклад, ва ўмове Смален-ска з Рыгаю ў 1229 г., у т. зв. „Смаленскай гандлёвай праўдзе“, гаворыц-ца аб „латынескай цэркві“ ў Смаленску, дзе ляжалі ўзорныя купецкія вагі нямецкіх купцоў28.
Як відаць з той жа „Смаленскай праўды“ й з іншых падобных тага-часных умоваў беларускіх купцоў зь нямецкімі, беларускія гарады ў XIII ст. мелі бойкія гандлёвыя зносіны з такімі нямецкімі месцамі, як Любэк, Данцыг, Мюнстар, Зест, Брэмен, Дортмунд, Гронінг, Браун-швайг, Касель, з востравам Готланд і, вядома, з Рыгаю.
Зазнаямленьне з мастацтвам Захаду адчувалася й падчас частых войнаў з ордэнамі крыжаносцаў і мечаносцаў. Прыносілася яно да нас і нямецкімі будаўнікамі архітэктарамі, што будавалі ў нас абаронныя гатыцкія замкі.
I так Беларусь ужо адносна вельмі рана стала краінаю, дзе сустрэ-ліся два вялікія культурныя сьветы — заходні Рым і ўсходняя Візан-тыя, — і дзе ў даўгавечнай сутычнасьці йзмаганьні яны цесна перапля-ліся між сабой.
Падобныя заходнія наслаеньні на агульнай візантыйскай аснове акурат вельмі выразна праяўляюцца й ва ўсіх знаных сёньня нашых фрэсках XV ст., у касьцёлах Польшчы. У адрозьненьне ад тыповага візантыйскага малярства, у іх існуе куды большая свабода ў рысаваньні постаці, рухаў, хвалдаў вопраткі, выразу твару. Усе асобы фрэскаў вы-кананыя даволі індывідуальна, не схематычна, як гэта бывае звычай-на ў візантыйскіх царкоўных маляроў. He шаблённа робленыя нават і багатыя міжфрэскавыя арнамэнты.
Гэтаю асаблівасьцю яны розьняцца ня толькі ад арыгінальнага візантыйскага мастацтва, але й ад мастацтва Ноўгараду, Масквы ці Кіе-
28 Поўны тэкст „Смаленскай гандлёвай Праўды“ з 1229 г. пададзены А. Сапу-новым у „Внтебской Старнне“ (Внтебск, 1883. Том 1. С. 15—19). Перадрука-ваны ён таксама ў Вацлава Ластоўскага (Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі. Коўна, 1926). Аб каталіцкай царкве ў Смаленску ўспамінае 41 пара-граф гэтай умовы.
397
Сымон БРАГА
ва. Па самым характары фрэскаў адмыслоўцы адкідаюць магчымасьць паходжаньня іх аўтараў з вышэй пералічаных асяродкаў. Дзеля гэтага й тэрмін „беларускае малярства“ цалкам для іх абаснаваны й нават неабходны ня столькі дзеля месца тэрытарыяльнага паходжаньня, колькі дзеля асаблівага, адменнага свайго характару, арыгінальнага мастацкага стылю.
Мастакі, што па прыезьдзе на заклік Ягайлы ў Польшчу зь вялікай пасіяй і шырокім размахам пакрывалі манумэнтальнымі малюнкамі сьцены шматлікіх польскіх касьцёлаў, зразумела, мусілі ўжо раней пра-цаваць у гэтай галіне і ў Беларусі. Там яны гадаваліся як мастакі, там яны вучыліся свайму майстэрству, там перад гэтым тварылі. Зь вялікай колькасьці й так вартасных фрэскаў у Польшчы трэба судзіць, што ма-нумэнтальнае малярства ў самой Беларусі й тую пару асабліва расьцьвітала. На жаль, у нас мастацкія творы гэтай пары або зьнішча-ныя войнамі, што вякамі вяліся на нашай зямлі, або пераважна дагэ-туль невядомыя, ці не адкрытыя.
Да сёньня дайшлі да нас толькі скупыя весткі аб сярэдневечнай „грэцкай“ дэкарацыі колішняга Віцебскага замку, дзе, між іншым, былі намаляваныя й князь Альгерд з жонкаю29. Далей шкіцамі Смакоўска-га (з 1822 г.) пераказана нам нешта аб паліхроміі Троцкага замку, вы-кананай таксама ў беларускім візантыйскім стылі. Сьляды гэтай палі-хроміі можна было бачыць на сьценах Троцкага замку яшчэ перад апошняй Другой сусьветнай вайной.
Вельмі цэнныя, нягледзячы на частковую перамалёўку, захаваныя да сёньня фрэскі ў Супрасьльскай царкве. Яны робленыя ў 1557 г. Сьценныя паліхроміі з XV—XVI стст., хаця б віленскіх цэркваў, не гаво-рачы аб іншых гарадох Беларусі, якія мусілі ж існаваць, на жаль, не за-хаваліся, або прынамсі дагэтуль не адкрытыя.
У Віленскім таварыстве прыяцеляў навук да апошняй вайны існа-вала копія з XVII ст. партрэта Ягайлы, робленая сучасным яму бела-рускім мастаком, магчыма, адным з тых, што малявалі касьцёлы Полыпчы. Рэпрадукцыя гэтага партрэту зьмешчаная ў Encyklopedyi Staropolskiej А. Брукнера, на бачыне 700.
Вось толькі такая невялікая колькасьць знаных сёньня мастацкіх твораў з пары буйнага расьцьвету ў нас манумэнтальнага малярства й малярства наогул. Дзеля гэтага ж акурат захаваныя ў большай коль-касьці малюнкі нашых майстроў таго ж часу па касьцёлах Полыпчы
29 Хроніка Стрыйкоўскага. Варшава, 1776. X. 387
398
На Захад i Ўсход. (Пра беларускую культурную экспансію) маюць асабліва вялікую вагу й каштоўнасьць для гісторыі беларускага малярства.
Заносячы ў Полыпчу сваё малярства, Беларусь не магла адначасна занесьці туды ў касьцёлы й сваёй разьбы, дзеля той простай прычыны, што праваслаўе, як вядома, не дапускае скульптурных вытвораў у цэр-квах. Таму ж гэтая галіна мастацтва так слаба разьвілася і ў нас. Разьба ў Полыпчу прыйшла з Захаду, галоўна спачатку зь Нямеччыны. Акурат у пару караляваньня таго ж Казіміра Ягайлавіча ў польскім сталічным Кракаве расьцьвітае скульптурная творчасьць вельмі выдатнага разьбя-ра, немца з Нюрнберга, Вайта Стоса (па-польску Віта Ствоша).
Хто ж былі тыя выдатныя мастакі, што пакінулі нам так цэнныя й шматгаворачыя доказы нашай колішняй культурнай экспансіі на Захад?
На жаль, дакладнейшага адказу на гэта тымчасам даць ня можна. Гісторыя перадала нам толькі нічога не гаворачыя імёны некаторых зь іх (напрыклад, успамінаны ўжо Андрэй, аўтар Люблінскіх фрэскаў). Прозьвішчаў іншых, ані месца паходжаньня, ані яны самі, ані іншыя не пераказалі, хаця ў захаваных да сёньня рахунках скарбніка кракаўска-га замку з 1426 г. відаць, што майстроў добра аплачвалі й пры ад’езьдзе дамоў дарылі іх кажухамі й коньмі. Далей гэтых драбніц тымчасам жыцьцё іхнае невядомае. Гавораць яны да нас праз стагодзьдзі толькі каштоўнымі пладамі працы сваіх рук і мастацкай душы — захаваўшы-міся шчасьліва сьценнымі малюнкамі30.
Некаторыя аўтары думаюць, што Ягайлавы маляры былі зь Вільні (Сакалоўскі — Malarstwo ruskie, Макарэвіч, Т. Вайцяхоўскі й інш.). Гэта зусім магчыма, але напэўна не даказана. Маглі яны паходзіць і зь іншых тагачасных беларускіх земляў.
Нястача дакладнейшых дадзеных аб радзіме маляроў дае магчы-масьць некаторым украінскім дасьледчыкам ставіць гіпотэзу аб пахо-джаньні зь земляў Галіччыны. На гэта, зразумела, няма ніякіх доказаў, і наадварот, ёсьць проста непраўдападобным, каб Ягайла заклікаў ма-стакоў, як музыкаў і сьпевакоў, з далёкага, невядомага й зусім чужога
30 Аб беларускіх фрэсках у касьцёлах Полыпчы існуе ўжо багатая навуковая літаратура ў мовах польскай, расейскай, украінскай, нямецкай і нават ла-цінскай. Найменш, на жаль, дагэтуль цікавіліся гэтым пытаньнем нашыя адмыслоўцы. Бібліяграфія літаратуры аб гэтых фрэсках знаходзіцца ў пра-цы М. Валіцкага: Malowidla scienne kosciola sw. Trojcy na zamku w Lublinie. Zaklad Architektury Polskiej. Studja do dziejow sztuki w Polsce. Tom III. Warszawa, 1930. S. 5—6.
399
Сымон БРАГА
сабе культурнага асяродзьдзя. Зусім жа натуральным і лягічным ёсьць, што яны мусілі быць пакліканыя з культурных кругоў, зь якімі Ягайла быў знаёмы ад сваёй моладасьці, у якіх ён гадаваўся.
Як бачым, старыя беларускія фрэскі ў Польшчы — гэта багатая й слаўная старонка зь колішняга культурнага лучаваньня Беларусі на-вонкі, „на Захад і Ўсход“. Калі прыпомнім тут ізноў і абгавораны ўжо раней творчы ўплыў, які пасьля Крэўскай вуніі адчула на сабе польская мова й літаратура, тады толькі зможам вырабіць прыблізную ўяву аб тым вялікім культурным пасагу, які атрымала ад нас Польшча, абіра-ючы сабе за караля нашага гаспадара, вялікага князя Ягайлу.
Вяковы экспарт талентаў і дзяржаўных мужоў
Наш культурны ўплыў на Польшчу, які пачаўся ад Крэўскай вуніі за Ягайлам, адбываўся бесьперарыўна праз усе далейшыя вякі. Калі з часам перастаў ужо гаварыць сам каралеўскі двор, дык далей гэтыя ўплывы ішлі праз нашае баярства й праз таленты нашай зямлі, што пайшлі, у выніку стварыўшагася гістарычнага палажэньня, на службу польскай культуры.
Сілу гэтага ўплыву мы зразумеем, калі сабе прыпомнім тое, колькі выдатных людзей вякамі давалі нашыя землі для польскай культуры, грамадзка-палітычнага й дзяржаўнага жыцьця.
Аб літаратуры ўжо ўспаміналася. Там, пачынаючы перадусім з кан-ца XVIII ст. ёсьць шмат беларускіх прозьвішчаў (Нарушэвіч, Нямцэвіч, Міцкевіч, Сыракомля, Ажэшка, Родзевіч, Крашэўскі і шмат іншых). Бязь іх польская літаратура не магла б асягнуць тых узвышшаў, якія ёй прынесла хаця б рамантычная пара.
А колькі ж нашыя землі далі яшчэ вучоных, мастакоў, палітыкаў і дзяржаўных мужоў? Манюшка, Карловіч, або Сапегі, Хадкевічы, Тыш-кевічы, Глябовічы, Кішкі, Касьцюшка й г. д. аддалі нямала сваіх не-штодзённых здольнасьцяў для славы культуры й польскага аружжа.
Як вядома, усё нашае баярства празь некалькі вякоў пасьля вуніі з Польшчай спалячэла й цалкам адыйшло ад нашага народу. Адбылося гэта перадусім у XVI—XVII вякох. Беларускі народ згубіў так незьлічо-ную колькасьць сваіх магнацкіх і баярскіх радоў, увесь культурна й па-літычны вядучы ў тую пару слой грамадзянства. Яны пад уплывам езуі-цкай рэлігійнай агітацыі спачатку пераходзілі з праваслаўя (або яшчэ часьцей з моднага тады ў нас пратэстантызму) у каталіцтва, а пасьля гінулі для нас і нацыянальна, паступова палянізаваліся.
400
На Захад i Ўсход. (Пра беларускую культурную экспансію)
У выдадзенай у ібю г. у Вільні кніжцы Frinos (Трэнас) манаха віленскага сьвятадухаўскага манастыра Мялеція Сматрыцкага, пазь-нейшага полацкага архіяпіскапа, гарачымі палкімі словамі апісаны плач тагачаснай праваслаўнай царквы пад адышоўшымі тады ўжо слаўнымі беларускімі і ўкраінскімі радамі (у кнізе гаворыцца агульна „рускімі“)- Вось гэтае месца з кніжкі:
„...Радзіла я дзяцей і выгадавала, а яны адракліся мяне й спрычы-ніліся да майго ўпадку. Таму сяджу адна цяпер, як удовая, у плачы. Дзень і ноч плачу й сьлёзы, якручаіны, цякуць па абліччы маім, і няма каму пацешыць мяне — усе паўцякалі ад мяне, усе пагардзілі мной. Mae сваякі далёка адмяне, мае прыяцелі сталімне ворагамі...“
,Дзе цяпер той бясцэнны камень-карбункул, бліскучы, як сьветач, • каторы я насіла ў кароне галавы маёй між іншымі пэрламі, як сонца між зорамі, — дом князёў Астрожскіх, што сьвяціў ад усімі іншымі бляскам сьветласьці старой сваёй веры?Дзе іншыя й такжа бясцэн-ныя камяні той кароны — слаўныя дамы рускіх князёў, бясцэнныя шафіры, бясцэнныя дыямэнты: князі Слуцкія, Заслаўскія, Збараўскія, Вішнявецкія, Сангушкі, Чартарыйскія, Пронскія, Ружынскія, Саламя-рэцкія, Галоўчынскія, Крошынскія, Масальскія, Горскія, Сакалінскія. Лукомскія, Пузыны й іншыя незьлічоныя, якія доўга было б пераліч-ваць паасобку?
Дзе й іншыя пры іхмае клейнады?Разумеюрадавітыя, слаўныя, высокадумныя, сільныя й даўныя дамы, па ўсім сьвеце галосныя сва-ёй добраю славаю, магутнасьцю й адвагай народу рускага: Хадкеві-чы, Глябовічы, Кішкі, Сапегі, Дарагастайскія, Войны, Валовічы, Зяно-вічы, Пацы, Галецкія, Тышкевічы, Карсакі, Храптовічы, Трызны, Гар-настаі, Мышкі, Гойскія, Сямашкі, Гулевічы, Ярмалінскія, Цалганскія, Каліноўскія, Кірдзяі, Загароўскія, Мялешкі, Богавітыны, Паўловічы, Сасноўскія, Скуміны, Пацеі й іншыя“31.
Гэтая незьлічоная чарада нашых перадавых баярскіх радоў, якіх ужо болып зоо гадоў таму паэта-манах пералічыў і аплакаў, пазьней яшчэ значна павялічылася. Усе яны загінулі для беларускага народу,
31 Езуіты пажаліліся на гэтую кніжку каралю, які быў тады з войскам пад Сма-ленскам. Кароль Зыгмунт III у выніку гэтага даносу выдаў 1 красавіка 1610 г. загад: „...спаліць гэтыя пашквіаі й падазроныя кнігі, а друкара й аўтараў тых пашквіляў і падазроных кніг пасадзіць у турму й затры-маць да далейтага нашага распараджэньня“. Дзеля гэтай канфіскаты беларускі друкаваны арыгінал кніжкі не захаваўся, а толькі яе рукапісныя водпісы й пару экзэмпляраў друкаваных па-польску.
401
Сымон БРАГА
усе яны ўліліся ў народ польскі, кладучы аднак адначасна сваё нясьцер-тае беларускае кляймо на мову, культуру й нацыянальную псыхіку па-лякаў.
I пасьля Першай сусьветнай вайны ў новай незалежнай польскай дзяржаве часта ў міністэрскіх кабінэтах было больш міністраў з нашых зямель, чым зь зямель польскіх. I гаварылася таму ў Заходняй Беларусі з сарказмам і вельмі вялікай доляй праўды, што за аднаго дзяржаўна-га мужа, якога давалі Варшаве нашыя землі, Польшча нам прысылала ўзамен для палянізацыйных мэтаўтысячы „дробнай манеты“ — мала-якаснай галіцыйскай урадніцкай малюзы.
Толькі ўсьведамляючы сабе, наколькі пабяднела б польская гісто-рыя й культура, калі б шчыркнуць зь яе ўсё прыдбанае й зьдзеенае сы-намі й талентамі нашай зямлі, можам мы дакладна зразумець тую вя-лікую культурна-гістарычную вагу для Польшчы нашага вяковага эк-спарту талентаў і дзяржаўных мужоў...
Уплывы нашай мовы на расейскую
Уплыў мовы беларускай на расейскую велізарны, ды ішоў ён ад старадаўніх часоў. Ад тысячы гадоў адбываўся ён праз асыміляваных ды русіфікаваных паступова нашых, сумежных з расейскімі плямёнамі, вяцічаў ды севяранаў на паўдзённым усходзе й пскоўскіх крывічоў на поўначы.
У XV—XVIII стагодзьдзях расейская мова знаходзіцца пад магут-ным уплывам нашай старабеларускай літаратурнай мовы, і расейскі літаратурны язык зараджаецца пад выдатным яе ўплывам. У пазьней-шых часох, пасьля заняцьця беларускіх земляў і ўлучэньня іх у Расей-скую імпэрыю ў канцы XVIII ст., расейская літаратурная мова карыстае як найшырэй з багацьцяў нашай мовы народнай.
Вялікае значэньне нашай мовы для слоўніка мовы расейскай. Бе-ларускіх словаў у мову расейскую вякамі было перанята тысячамі. Бралі іх ад нас і паадзіночку, і гуртам. Так, вялікі беларускі слоўнік Насовіча з 1870 году, быў некалі ўключаны ў расейскі акадэмічны слоўнік (Імпэратарскай акадэміі навук). Так будавалася „богатство рус-скаго языка“.
Вялікі расейскі слоўнік Даля (каля 200 ооо словаў) улучае цалкам беларускую мову Смаленшчыны, беларускай Пскоўшчыны й іншых сумежных з Расеяй губэрняў, у якіх сустракаецца шмат беларускіх сло-ваў. Так і ў гэты расейскі слоўнік увайшлі дзясяткі тысячаў нашага слоў-
402
На Захад i Ўсход. (Пра беларускую культурную экспансію) нікавага багацьця. Частка нашых словаў у іх слоўніку адмечана аўтарам як беларускія, бальшыня ж і гэтых зацемак ня мае.
Літаратурная расейская мова, калі паўставала некалькі вякоў пазь-ней за старабеларускую літаратурную мову, сіліла зь яе ўсё сабе прыгод-нае поўнымі жменямі (падобна як і з мовы царкоўна-славянскай ды часткова і ўкраінскай).
Усебаковы наш языковы ўплыў на маскоўшчыну асабліва ўзмоц-ніўся зь вялікаю эміграцыйнаю хваляю нашай інтэлігенцыі, якая на-расла да свайго апагею ў XVII ст. і пра якую ўжо тут успаміналася ў вад-ным з папярэдніх разьдзелаў. Калі адцеміць тут толькі агульныя асаб-лівасьці, якія тады беларуская мова накінула расейскай, дык вось што гаворыць пра Гэта той жа Пётра Бяссонаў:
„Беларускі літаратурны язык увайшоў уплывовым дзейнікам у літаратуру расейскую... Беларуская гаворка нават, асабліва сваёй вымоваю й так званым аканьнем (вымоваю ўсюды „о“ бяз націску як „а“) перарадзіла сабой з палавіны XVII cm. цэнтральную маскоўскую гутарку й цяпер сталася ейнаю адрозьніваючаю асаблівасьцяй. Усё амаль паддавалася рэформе прыежджых беларусаў, а прынамсі моц-наму іх уплыву... правапіс вымова ў гутарцы й пры чытаньні кнігаў (царкоўнае мяккае „г“, заместа цьвярдога)“*.
Другі расейскі мовавед, аўтар вялікага слоўніка В. Даль, яшчэ перад Бяссонавым, у прадмове да свайго слоўніка кажа: „...моцны ўдзел бела-рускага чуваць у Чарнігаўскай губэрні, Арлоўскай, Калускай, Цьвяр-ской і асабліва Пскоўскай; можна сказаць, што ён чуецца і ў Маскве, таму, што аканьне або нашая высокая гутарка, зрабіўшыся агуль-наю, напэўна паходзіць зь зьмяшаньня наўгародзкай са смаленскай (гутарак)“. У другім месцы свайго слоўніка аб аканьні ў расейскай літа-ратурнае мове Даль кажа: „...корань гэтай (акаючай) гутаркі ў Бела-русі, дзе чыстага „о“ няма зусім“33.
Трэба тут адцеміць, што калі падчыркнутая тут вышэй Бяссонавым і Далем перадача нашага акананьня для расейскай літаратурнай мовы ішло праз нашых эмігрантаў ад нашай старабеларускай мовы, дык ча-сткова аканьне, якое мае паўдзённая расейская гутарка, пайшло не ад іх, а ад нашых вяцічаў ды севяранаў, якія некалі калянізавалі гэтыя прасторы ды пазьней стапіліся зь мясцовым расейскім жыхарствам, пакідаючы, аднак, свой моўны сьлед у мясцовай гутарцы.
32 Бессонов, П. Белорусскне песнн. С. IV—VI.
33 Даль, В. Толковый словарь. С. XX і 8.
403
Сымон БРАГА
Пры зьбіраньні ды апрацоўцы беларускіх народных песьняў мно-гія расейскія кампазытары й палюбілі іх, як Грэчанінаў, і праз гэта не маглі ўсьцерагчыся ад іх уплываў на сваю ўжо арыгінальную музычную творчасьць. Стуль, апрача сьвядомых кампазіцыяў на аснове беларускіх народных матываў, існуюць і многія творы з сьлядамі болыпага ці мен-шага ўзьдзеяньня на іх нашай народнага песьні.
Выясьненьне ды падсумаваньне ўсіх уплываў нашай народнай творчасьці яшчэ музыкамі-адмыслоўцамі не праведзенае34. Але й гэты пабежны агляд дастаткова выясьняе нам іх шырыню й важнасьць для расейскай музыкі.
Край, „забыты Богам і людзьмі“
Гутарку заходніх і ўсходніх вучоных на карысьць нашай старой культуры як і нашай народнай творчасьці мы закончылі. Быў гэта толькі паказ, парад, невялікай часткі з шматлікіх яркіх прыкладаў, якія дае нам гісторыя.
Ды іх цалкам хопіць, каб вобразна й пуката прадставіць сабе тую частую прапагандна-палітычную няпраўду чужынцаў аб малых духо-вых здольнасьцях беларускага народу.
Былі гэта толькі галоўна сьветчаньні чужых нам і нашай про-шласьці людзей. Як жа будзе гэтая справа выглядаць, калі да падобных пытаньняў дакранецца свая вольная беларуская навука? Да гэтай пары яна ня мела магчымасьці гэта зрабіць. Навуковыя ўстановы на нашых землях былі толькі ў чужых руках. Бібліятэкі, старасховы й музэі так-сама. Яны часта наогул ад нас вывозіліся як ваенная здабыча. Доступ беларусам да навукі быў цяжкі.
А прыйшлі наканец такія ўмовы, што за працу досьведы над беларус-кай гістарычнай прошласьцю грозяць астрог, ссылка ды катарга. Дазва-ляецца пісаць толькі пашквілі на гісторыю Беларусі, ніколі праўду.
Толькі з момантам, як паўстане магчымасьць, каб каля прошласьці Беларусі хадзілі любячыя яе рукі й сэрца беларускага вучонага, толькі на дзённае сьвятло зможа выплысьці сапраўдны поўны абраз нашай слаўнай мінуўшчыны.
34 Зь беларускіх гісторыкаў музыкі на гэтае пытаньне зьвяртаў сваю ўвагу ў многіх сваіх працах Мікола Куліковіч. Гэтаму прысьвечаныя й некаторыя бачыны недрукаванай яшчэ працы „Беларуская музыка“ — кароткі нарыс гісторыі беларускага музычнага мастацтва“.
404
На Захад i Ўсход. (Пра беларускую культурную экспансію)
Ды й сёньня хопіць ужо й гэтага кароткага нарысу, каб зразумець сілу нашай старой культуры, як і прыцягальную моц нашай багатай народнай творчасьці. Дакладны, шырокі абраз, дапоўнены ўсімі ціка-вымі ды характэрнымі драбніцамі, раскрываюць нам некалі нашыя вучоныя. Але адчуць і зразумець сутнасьць справы можна й цяпер ды на аснове вучоных чужынцаў.
Ужо й сёньня можна бачыць, як доўгімі вякамі нашая нацыяналь-ная культура зьзяла ўсімі колерамі сваёй пышнай красы, як іскры ей-нага бляску сыпаліся й падалі на чужыя далёкія нівы й буйна там узышлі ды закаласілі. Яна вякамі клала сваё трывалае таўро на культу-ры й мовы народаў суседніх, якога не сатруць ні час, ні гістарычныя падзеі.
Беларусь, узьнімаючыся некалі культурна вышэй за сваіх усходня-га й заходняга суседзяў, стаяла пры калысцы нацыянальных культураў Польшчы й Расеі. У першыя гады іхнага разьвіцьця яна карміла іх сваімі жыватворчымі сокамі.
Праўда, „гадунцы“ аказаліся вельмі няўдзячнымі. Суседзі, распрас-таўшы пры нашай помачы свае сілы, з часам паняволілі наш край, фізычна й духова здушылі ў ім нацыянальна-культурнае разьвіцьцё, прысабечылі нашую гістарычную спадчыну й нашыя кулыурныя ба-гацьці, а нас пусьцілі з торбамі ў сьвет, папіхаючы, як пасынкаў гісторыі.
Зямлю, што ня толькі плыла „малаком і мёдам“, але й культурна красавала ды была багатая на памяткі й здабыткі духовай творчасьці, за пару вякоў свайго панаваньня абярнулі ў „край, забыты Богам і людзьмі!“ („Шмат гістарычных памятакБеларусізьнішчана часам, яшчэ болей неразуменьнем й абыякавасьцяй“, — дакараў некалі Кіркор.
Перадусім царская Расея некалі пазбавіла беларускія землі ўсякіх вышэйшых навуковых і кульіурных установаў, зьвяла наш край да поў-най матэрыяльнай і духовай галіты, ператварыла яе ў эксплюатаваную да апошняга „акраіну“.
Згалелы жыхар сваёй зямлі — гаспадар колішняй асьвечанай Бе-ларусі, што лучавала культурна як на Ўсход, так і на Захад, — быў па-рабкам гнаным у глыб Расеі будаваць і мацаваць сілу царскай імпэрыі. Ён карыстаўся толькі як танная нявольніцкая сіла для пракладаньня новых шляхоў, чыгунак, каналаў. Народ, што некалі нёс туды сьветач асьветы й навукі, цяпер складаў там толькі сваю прыгонную дань поту й крыві.
Якая нечуваная ў сваім гістарычным трагізьме розьніца паміж XVI—XVII і XIX стагодзьдзямі!
405
Сымон БРАГА
Расейскі пісьменьнік Някрасаў з жудаснай рэалістычнай экспрэ-сіяй даў нам у сваёй паэме „Железная дорога“ сымболіку долі белару-са XIX ст. у царскай імпэрыі.
Зьмест верша такі: Намечаная самаволяю цара праз самыя топкія, дрыгвяныя балоты пракладаецца першая расейская чыгунка Пецяр-бург—Масква. Да цяжкай працы зганяюцца туды дзясяткі тысяч наро-ду, перадусім беларусы, якія гінуць там тысячамі ад цяжкай працы, ад недастаткаў, ад хваробаў. Калі чыгунка была ўжо пракладзеная, сум-леньні едучых ночнай парою гэтай чыгункай расейскіх арыстакратаў праз аконныя шыбы вагонаў трывожаць здані загінуўшых без пары ад непасільнай працы людзей. Дваранін бацька так гавора аб гэтым у Barone свайму сыну Вані:
...Волосомрус,
Вйдйшь, стойт, йзможден лйхорадкою,
Высокорослый, больной белорус:
Губы бескровные, векй упавшйе, Язвы на тоіцйх руках, Вечно e воде no колено стоявшйе Ногй опухлй; колтун в волосах;
Ямою грудь, что на заступ старательно Мзо дня в день налегала весь век...
Ты прйглядйсь к нему, Ваня, внймательно:
Трудно свой хлеб добывал человек!
Неразогнул свою спйну горбатую
Он й теперь еіце: тупо молчйт
Н механйческй ржавой лопатою
Мерзлую землю долбйт!
Такая ў асноўным была доля беларуса ў Маскоўскай імпэрыі XIX ст. He зьмянілася ані сутнасьць справы й пры панаваньні на нашых зем-лях чырвонага самадзержца Масквы. I тыя вышэйшыя школы, якія былі створаныя патугамі беларускіх вучоных у першыя пасьлярэвалю-цыйныя гады, былі хутка абернутыя ў атрутныя вогнішчы прапаганды новага расейскага бальшавіцкага імпэрыялізму. Сёньняшнія навуко-выя ўстановы ў Беларусі — гэта ня вольныя творчыя кузьні нацыяналь-най культуры беларускага народу, гэта духовыя цьвярдыні Масквы на беларускіх землях для гадаваньня сабе памочнікаў-янычараў.
Беларускія ж пісьменьнікі, вучоныя, мастакі, тысячы студэнцкай моладзі, разам зь мільёнамі беларускага сялянства былі пагнаныя бес-
406
На Захад i Ўсход. (Пра беларускую культурную экспансію)
канечнымі катаржнымі шляхамі расейскай Эўразіі на нявольніцкую працу па концах Сібіры, Калымы, Салаўкоў, Казахстану. Катаржную прыгонную працу для чырвонай Маскоўскай імпэрыі адбываюць ужо ня толькі беларускія сяляне. Капаюць каналы, пракладаюць чыгункі на пустошах Сібіры, сьсякаюць лясы на паўночных тундрах нашыя ака-дэмікі, прафэсары, пісьменьнікі, мастакі, тысячы культурных працаў-нікоў, дзясяткі тысяч нацыянальнага нашага актыву.
Ой, пралягла
чыгунка за Байкалам
паміж узгор’яў роўна, як абрус.
Цяпер на ёй
амаль пад кажнай тпалай
ляжыць замучаны у выгнаньні беларус.
Той самы жудасны, патрасаючы ў сваім гістарычным трагізьме, Някрасавы абраз, толькі вырас ён сёньня ў прыгнятаючым разьмеры да Дантавага пекла.
Такі крывавы, мучаніцкі шлях сучаснай беларускай навукі й куль-туры.
Як бачым з гэтага, нашыя прашчуры ня толькі прасьвячалі ды ўзбагачалі Маскву духова сваім інтэлектам, талентам ды ведаю, як гэта рабіў Сымон Полацкі ды тысячы падобных яму эмігрантаў-інтэліген-таў. Памагалі будаваць Маскву й другія тысячы нашых вядомых сёнь-ня й невядомых майстроў-будаўнікоў ды мастакоў-рамесьнікаў, якія аздаблялі некалі маскоўскія цэрквы, манастыры ды палацы ўключна з царскім Крамлём, ды якія „ўсюды“ там пакінулі шматлікія ўзоры наша-га тады высока стаячага мастацтва.
Масква пазычае ад нас права
Палітычна-дзяржаўны лад Расеі — гэтай геафізічнай, як і культур-на-антрапалягічнай краіны эўрапейска-азіяцкай „Эўразіі“ — заўсёды, праз усе вякі, насіў на сабе ня больш ці ня менш лібэральныя эўрапей-скія, а выключна самадзяржаўна-дэспатычныя формы, што даходзяць часта да жорсткай безагляднай самаволі.
Гэта вельмі характэрны й шматгаворачы факт, што калі пачынаю-чы ад Вялікай францускай рэвалюцыі праз усю Эўропу пераходзіць
407
Сымон БРАГА
хваля лібэралізму з дэмакратычнымі рэспублікамі ці наскрозь лібэ-ральнымі манархіямі (напр., Англія), дык у Расеі ў той час і надалей магчымыя былі толькі чарадаваньні больш ці менш дэспатычнага са-мадзяржаўя.
Гісторыя Расеі ня знае народнага рэспубліканскага ладу, як нейкай трывалай формы гаспадарсьцьвеннага жыцьця. Там толькі чарадуюц-ца Іваны ці Сталіны грозныя зь меней ці болей грознымі сваімі папя-рэднікамі ці наступнікамі, апрычніцтва й ГПУ з царскай „ахранкай“. Нейкіх асноўных зьменаў характару палітычнага рэжыму Расея праз усю сваю гісторыю ня ведае.
„БылЯков, а теперь Сйдор, в ухоЯкова, в ногй Сйдору!“ — так трап-на ўняў усю сутнасьць палітычных і ўсялякіх іншых пераменаў у Расеі выдатны расейскі пісьменьнік Тургенеў у сваёй аповесьці „Дым“.
Цяга Масквы да самадзяржаўя ня ёсьць толькі чужая павярхоўная форма, накінутая доўгавяковым татарскім ярмом ці толькі гістарыч-ным прыпадкам перанятая палітычная спадчына з Азіі мангольскіх ордаў Чынгіз-хана. Абсалютызм ляжыць ужо ў крыві й псыхіцы наро-даў Азіі, а, як вядома, сёньняшнія расейцы недзе каля 90% мангольска-фінскага паходжаньня.
Ужо Напалеон некалі гаварыў: „Grattez le Russe et vous trouverez le Tatare“ — „Паскрабеце расейца й вы знойдзеце татарына“. Гэтую інтуіцыйную спасьцярогу цалкам выясьніла й пацьвердзіла сёньняш-няя навука, якая кажа, што цяперашнія расейцы — гэта ў сваёй агра-маднай бальшыні аславянізаваныя мангола-фінскія плямёны.
Аб неславянскіх прашчурах сучасных расейцаў гаворыць нам і Не-стар: „А no Оцэреке, где втечет в Волгу, язык свой Мурома, і Черемы-сы свой язык, і Мордва свой язык... “і5. Вось гэтыя плямёны ў сваёй баль-шыні сёньня ўжо асыміляваліся хаця й цяпер навокал Ленінграда яшчэ жывуць старыя фінскія аўтахтоны, а недалёка ад Масквы існуюць аст-раўкі ў поўнасьці яшчэ не аславянізаваных мангольскіх плямёнаў.
Трэба тут, аднак, зацеміць, што да агульна сёньня навукова прызнанага факту мангола-фінскага паходжаньня не заўсёды хацелі й хочуць з розных прычынаў прызнавацца самі расейцы. Калі ўжо 200 гадоў таму афіцыйны царскі гістарыёграф I. С. Мюльлер напісаў працу аб неславянскім паходжаньні расейцаў36, дык ён папаў пад до-
35 Полное собранне русскнх летопнсей. Том 1. Лаврентьевская летопнсь. Вып.
1. Повесть временных лет. Ленннград, 1926.
36 Muller, J.C. Origines gentis et nominis Russorum. 1749.
408
На Захад i Ўсход. (Пра беларускую культурную экспансію) пыты й мусіў зрачыся свайго становішча, а ягоная праца была зьнішчаная.
Прафэсара Трэдзьякоўскага, сакратара Пецярбурскай акадэміі, за такі ж „праступак“ секлі два разы розгамі. Кацярына Вялікая „Ўказам“ загадала, каб падобныя навуковая досьледы лічыць „скандальным блудам“.
Ды, нягледзячы на гэта, навука трымалася фактаў. У XIX ст. най-больш над выясьненьнем паходжаньня расейцаў працавала навуковая школа Душынскага, а таксама француз Дэлямар37. Пазьней справа знайшласваё поўнае выясьненьне.
Пасьля Першай сусьветнай вайны й сярод расейскіх вучоных і філё-зафаў паўстала цэлая школа, якая ўжо ня толькі не аспрэчвала гістарыч-ных і антрапалягічных фактаў, але пайшла й далей гэтага: яна намагала-ся выцягнуцьусе палітычныя кансэквэнцыі зь неславянскага й неарыйс-кага паходжаньня расейскага народу, творачы спэцыфічную філязафічна-палітычную канцэпцыю, т. зв. „эўразійства“. Паводде „эўразійцаў“, ра-сейскі народ толькі тады знойдзе свой гістарычны правільны й шчасьлі-вы шлях, калі будзе паступаць згодна з духам сваёй „эўразійскай“ псыхікі.
Вось стуль ідзе той нахіл да крайніх абсалютыстычных гаспа-дарсьцьвенных формаў, так характэрны ддя народаў Азіі, які праяўля-ецца праз усю гісторыю расейскага народу.
Цалкам адваротна выглядае справа палітычнага ладу ў гісторыі беларускага народу. Ужо ад самых пачаткаў нашага гістарычнага жыцьця ў палітычным кіраўніцтве гаспадарствам прыймае дзейны ўдзел сам народ. Першы наш выдатнейшы дзяржаўны арганізм — По-лацкае княства крывічоў — кіраваўся не неабмежаванай воляй князя, а пастановамі народнага веча.
I ў пазьнейшыя вякі (у пару Вялікага княства), улада вялікага князя ў нас ніколі не прымае формы нейкага дэспатычнага самадзяржаўя. У Беларусі, як і ва ўсёй Эўропе, адносіны валадара з падданымі заўсёды нармалізуюцца адпаведнымі законамі, якія з адной стараны, гаранту-юць правы грамадзяніна дзяржавы, а з другой, адначасна кладуць і межы эвэнтуальнай самаволі валадара.
Праз усю сваю гісторыю беларускі народ праяўляе глыбокую нут-раную сьвядомасьць таго, што дабравольна сарганізаваная й законамі здысцыплінаваная грамада заўсёды стаіць вышэй за масу, задзіноча-ную толькі жорсткаю воляю дэспата.
37 Dellamarre, С. Les peuples Slaves et les Moscovites, d’apres Viquesnel. Bull. Soc. De Geogr. Paris, 1871.
409
Сымон БРАГА
Вось у гэтым ляжыць і выясьненьне таго зьявішча, што ў нас заўсё-ды клаўся вялікі націск на справу магчыма яснага праўнага ўнармавань-ня дзяржаўна-палітычнага й грамадзкага ладу, на належную распрацоў-ку законаў і ўклад сістэматычных кодэксаў. Дзеля гэтага ж права ў нас разьвіваецца куды раней, чым у Маскоўшчыне, і можа ўжо адносна рана асягнуць такую дасканаласьць, якой Масква тады зусім ня ведала.
У XVI ст. беларускае права даходзіць да найвышэйшай ступені свайго разьвіцьця, а дасканалым завяршэньнем яго быў слаўны збор законаў Вялікага княства, т. зв. Літоўскі Статут у сваёй друкаванай апошняй трэцяй рэдакцыі з 1588 г.
Калі пазьней Масква, ужо разросшыся ў вялікую дзяржаву, адчула патрэбу ва ўпарадкаваным кодэксе законаў, яна зьвярнулася за пазы-каю ў гэтай галіне да нас. Як і ў якой меры было гэта зроблена, хай рас-кажа расейскі вучоны, гісторык права, праф. Дзьяканаў. Ягоны погляд на гэтую справу падаём тут у скарачэньні38.
Калі ў 1649 г. Масква ўзялася за падрыхтаваньне свайго першага збору законаў, т. зв. „Уложення“ цара Аляксея Міхайлавіча, дык боль-шую частку зьмешчаных там параграфаў сьпісала зь Л ітоўскага Статуту.
3 усіх 25 разьдзелаў „Уложення“, разьдзелы 2, 3, 4, 5, 7 і 9 — гэта амаль даслоўныя пераказы зь Літоўскага Статуту (з разьдзелаў I і II). У адным іо разьдзеле найменш 55 параграфаў узята з розных месцаў Статуту (усіх параграфаў „Уложенне“ мела 967). Разьдзел 22 амаль цал-кам узяты з разьдзелу XI.
Частка параграфаў перакладзеная й даслоўна сьпісаная, частка ж прытарнаваная да варункаў маскоўскага „самодержавія“. Ёсьць пры-падкі, дзе сьпісаны параграф, не разумеючы добра ягонага сэнсу.
Разам зь перакладам узятыя з старой беларускай мовы й жыўцом перанесеныя ў расейскую й розныя праўныя тэрміны, якіх менш тады разьвітая расейская мова ня мела. Словы, якімі пачынаецца амаль што кажны параграф „Уложення“: „А будет кто?“ — зьяўляецца простай перадачай звычайнай пачатковай формулы Статуту — „Кды бы хто“ („Khdy by chto“).
3 пазычаньнем праўнай тэрміналёгіі было падобна, як пяцьдзясят прыблізна гадоў раней здарылася гэта пры перакладаньні гэтага ж Статуту на польскую мову, калі шмат нашых праўных тэрмінаў было
38 Пададзеныя тут погляды прафэсара Дзьяканава ўзятыя зь ягонага артыку-лу аб „Уложеннн“ цара Аляксея Міхайлавіча, зьмешчанагаўЭнцйклопеЗй-ческом словаре Брокгауза й Эфрона (Том 68. С. 682—686).
410
На Захад i Ўсход. (Пра беларускую культурную экспансію)
перанята ў польскую праўную мову. Наш вялікі канцлер Леў Сапега, які сам узяўся за такі пераклад, меў вялікія клопаты пры гэтым дзеля бед-насьці тагачаснай праўнай тэрміналёгіі. Таму прыйшлося рабіць запа-зычаньні зь беларускага. Аб гэтым ён сам успамінае ў адным з сваіх лістоў да князя Радзівіла Чорнага.
Ды, нягледзячы на тое, што Масква мела перад сабою адзін з най-лепшых як на гэныя часы збораў законаў, роўных якому тады не было ня толькі ва ўсходняй, але і ў многіх краінах заходняй Эўропы, — „Уло-женне“ выпала з праўнага гледзішча куды горш за Статут. Той жа пра-фэсар Дзьяканаў піша, што„образец оказался много выше снймка“.
Далей ён кажа: „Беручы пад увагу пазычкіса Статуту... неабход-на значна абмежаваць пагляд аб „Уложенйй“, як аб строга нацыя-нальным зборніку маскоўскага права, абыймаючым сабою гістарыч-на выпрацаваныя ў гармоніі з народным перакананьнем усіх абшараў і ўсіх клясаў дзяржавы нормы права... На ім з асаблівай яснасьцю можна даказаць справядлівасьць сьцьверджаньня, што й маскоўскі закон (указ)разыходзіўся з маскоўскім правам“.
Чаму — пасьля ўсяго вышэй сказанага для нас ясна — бо ён быў празь Літоўскі Статут аснаваны на старым праве беларускім.
Хоць „Уложенне“ старалася пераймаць нават і ўсю сістэму ўкладу Статуту, то ўсё ж такі самага галоўнага — унармалізаваных праўных адносінаўпаміж валадаром і падданымі — у ім не было. Галоўны рэдак-тар нашага трэцяга Статуту, канцлер Леў Сапега, у прадмове да Стату-ту кажа, што законы патрэбныя ня толькі для падданых, ддя грамадзян, але й для гаспадара, Вялікага Князя, каб той справядліва гаспадарыў і не надужываў сваёй улады, бо наш народ яго будзе называць не гаспа-даром, атыранам.
„Уложенне“, ясна, цалкам аб нечым падобным не гаворыць, пакі-даючы й далей у адносінах цара да баярства й народу, і наадварот, са-мадзяржаўныя нормы, накінутыя Маскве вякамі татарскага ярма. Су-адносіны гэтыя ярка ілюструюць такія звароты маскоўскага баярства да свайго „царя-батюшкн“: „Худой пёс Васька ногй твой Государевы лй-жет“.
Служэньнем за ўзор пры ўкладаньні „Уложення“ Аляксея Міхайла-віча не абмежаваўся ўплыў нашага Статуту на разьвіцьцё права расей-скага. Некаторыя артыкулы Статуту Вялікага княства Літоўскага трапілі пазьней і ў расейскія цывільныя законы, якія абавязвалі ў Расеі аж да рэвалюцыі 1917 г. Адносіцца гэта, напрыклад, да X тому, часткі I, Свода законаў Россййской ймперші.
411
Сымон БРАГА
3 паасобных артыкулаў, якія абавязвалі да рэвалюцыі толькі ў Пал-таўскай і Чарнігаўскай губэрнях, і якія інакш рэгулявалі некаторыя справы з галіны спадчыннага права, чым гэта было на ўсіх іншых зем-лях Расейскай імпэрыі, было зазначана нават, што гэтыя артыкулы паходзяць зь Літоўскага Статуту.
Ды й праўная сіла самога Статуту на землях Вялікага Княства тры-вала яшчэ доўга й па занятасьці Беларусі Расеяй. Толькі на прапазы-цыю Мураўёва й адмысловым указам цара Мікалая I з 25 чэрвеня 1840 г. дзейнасьць Статуту на нашых землях была наканец спыненая й замененая законамі расейскімі.
1948
Успаміны
БарысДанілюк
УСПАМІНЫ
Я, Барыс Данілюк, сын ахвіцэра беларускага войска ў 1918—1921 гт. і ўдзельніка Слуцкага змаганьня 1920 г., а ў пору майго нараджэньня — сьвятара на парахвіі ў Старых Дзявяткавічах, Слонімскага павету, а. Хведара Данілюка1, прыйшоў на сьвет 5 красавіка 1923 году. Імя мае маці было Марыя, а ейнае дзявочае прозьвішча Стальмашук.
Падрастаў я й вучыўся ў пачатковых польскіх школах у Наваельні Наваградзкага й Шчары ды Парэччы Слонімскага паветаў, дзе ў той час бацьку даводзілася быць на парахвіях.
Ад верасьня 1935 году да канца студзеня 1939 году наведваў польскія сярэднія школы ў Слоніме й Баранавічах.
Ад 1933 да 1938 году майго бацьку з-за хвальшывага палітычнага паклёпу палякі перасьледавалі й судзілі, у выніку чаго, хоць і абезьві-навачаны2, ён быў засланы на найбяднейшую парахвію ў Гарадзенскай япархіі3.
За мой непрыхованы беларускі патрыятызм дазнаў і я нямала не-прыемнасьцяў ад шавіністычных польскіх настаўнікаў і нават паліцыі ў Слоніме й да цяпер не магу дараваць павадырам Грамады, што, за-мест стварыць партыю на змаганьне за веру й зямлю, пайшлі на служ-
' Хведар Данілюк быў высьвячаны ў сьвятары 24 кастрычніка 1921 г. гара-дзенскім япіскапам Уладзімерам. Першай парафіяй былі Сынковічы Сло-німскага павету (сёньня Зэльвенскі раён Гарадзенскай вобласьці), адкуль у 1922 г. яго перавялі ў Старыя Дзявяткавічы. Больш падрабязна пра гэта — ва ўспамінах Барыса Данілюка „Слова пра бацьку“, выдрукаваных у кнізе Аляксандра Адзінца „Паваенная эміграцыя: скрыжаваньні лёсаў“ (Мінск, 2007).
2 Хведара Данілюка асудзілі на шэсьць месяцаўумоўнагазьняволеньня, што забараняла яму служыць сьвятаром. Аднак апэляцыя дазволіла абс-кардзіць гэты прысуд.
3 Маецца на ўвазе парафія Гавенавічы.
413
БарысДАНІЛЮК
бу Саветам і гэтым далі палякам магчымасьць называць усе праявы беларускасьці камунізмам.
Пасьля далучэньня Заходняе Беларусі ў БССР [верасень 1939], зра-зумеўшы няўхільнасьць бацькавага арышту й вывазу сям’і ў Казахстан ці Сібір за бацькавы ўдзел у незалежніцкім змаганьні ў 1920-х гадох ды за незаплату раз за разам падыйманага культавага падатку за царкву, я пакінуў навуку ў савецкай дзесяцігодцы й затаіўся ў родным бацька-вым сяле, памагаючы ў вельмі малой спадчыннай гаспадарцы ды пра-цягваючы знаёміцца з курсам сярэдняе школы з падручнікаў.
На шчасьце, нейкім чынам саветы не пасьпелі да пачатку вайны зь немцамі арыштаваць ці вывезьці каго-колечы з нашае сям’і, дык пась-ля перайма ўлады нямецкім цывільным начальствам ды з пачаткам беларусізацыі мясцовае адміністрацыі, у верасьні 1941 году, я, дзякую-чы добрай ведзе беларускае мовы, уладзіўся на працу сакратаром сло-німскага акруговага школьнага інспэктарату.
Калі ж немцы дазволілі арганізаваць Беларускую (спачатку Нацы-янальную, ці Народную) Самапомач4, а неўзабаве зьмяніўшы назоў толькі на Беларускую Самапомач, я на пачатку 1942 году, спадзеючы-ся на больш актыўны ўдзел у беларусізацыі мясцовых уладаў і грама-дзтва ды гэтым падрыхтоўцы да асягненьня дзяржаўнае незалежнасьці Бацькаўшчыны, перайшоўпрацаваць сакратаром слонімскае акруговае ўправы гэтае арганізацыі5.
4 Беларускую народную самапомач (БНС) арганізавалі на загад генэральна-га камісара Беларусі Вільгельма Кубэ, на чале стаў Іван Ермачэнка. Рэаль-ная праца, як то заснаваньне акруговых, павятовых і валасных управаў, па-чалася са студзеня 1942 г. 30 чэрвеня 1943 г., пасьля выдаленьня ў красаві-ку 1943 г. зь Беларусі ў выніку палітычнага скандалу Івана Ермачэнкі, БНС афіцыйна распусьцілі й на яе аснове заснавалі Беларускую самапомач.
5 Згодна са справаздачай кіраўніка БНС слонімскай акругі Рыгора Зыбай-лы ад 10 лютага 1942 г., першы склад слонімскай управы быў наступны: старшыня — Рыгор Зыбайла, намесьнік — Аляксей Васіленя, сакратаром жа ўправы быў Сяргей Хмара-Сіняк. Аддзел беларускай культуры (з сэкцыямі пазашкольнай асьветы, драматычным гуртком, музычна-вакальным гурт-ком), аддзел грамадзкай апекі й самапомачы ўзначальваў Аляксандр Кіслы, прапаганды — Алена Залажук, выдавецкі — Сяргей Хмара-Сіняк, праўных парадаў — Анатоль Суравы. Барыс Данілюк узначальваў аддзел адміністра-цыйнай гаспадаркі (паводле: НАРБ. Ф. 384. Воп. 1. Спр. 5. Арк. 15).
Цікава, што ва ўспамінах, выдрукаваных у кнізе А. Адзінца, Данілюк піша, што яго абралі скарбнікам раённай управы (Адзінец, А. Паваенная эмігра-цыя... С. 221).
414
Успаміны
Разам з гэтым я стаў і ўдзельнікам мастацкае самадзейнасьці ў Слонімскім народным доме, сьпярша сьпяваючы ў хоры кампазыта-ра Антона Валынчыка, а крыху пазьней, аж да лета 1943 году, высту-паючы ў паказах драматычнага й танцавальнага гурткоў гэтае ўста-новы.
На жаль, пасьля зьвярненьня цывільнай нямецкай адміністрацы-яй захопленае адразу пасьля пачатку вайны палякамі ды сьмяротнае для немалое колькасьці сьвядомых беларусаў улады, месцы гэтых во-рагаў у нямецкіх урадах, зь нястачы нямецкамоўных беларускіх пат-рыётаў, занялі ўдзельнікі савецкага падкоп’я й неўзабаве абярнулі іхных нямецкіх гаспадароў у паслухмяных выканальнікаў пад-копніцкіх заданьняў.
Ня менш важным заданьнем савецкага падкоп’я, пасьля выведу, было спыненьне або запаволеньне беларусізацыі мясцовых урадавых установаў ды выкліканага праз гэта росту нацыянальнае сьвядомасьці й беларускага патрыятызму ўсяго грамадзтва.
Галоўнай перашкодай у выкананьні гэтага заданьня была якраз Беларуская самапомач, што, нягледзячы на афіцыйна дазволеную ёй ролю толькі дапамаговае арганізацыі, была няспынным пачынальні-кам, рухавіком, штурхачом і абаронцам гэтага працэсу.
У выніку гэтага савецкае падкоп’е праз прыслугоўванае ім і абдура-нае нямецкае начальства дамаглося „чысткі“ кіраўніцтва слонімскае Самапомачы ад бескампрамісных беларускіх патрыётаў ды іхнай пас-туповай замены асьцярожнымі людзьмі або й затоенымі падкопнікамі.
Першай ахвярай гэтае чысткі быў першы акруговы старшыня сама-помачы інжынэр Рыгор Зыбайла, якому немцы далі „падвышэньне“, перакінуўшы на становішча апанаванае палякамі раённае ўправы ў Дзярэчыне.
Наступны прыцэл быў накіраваны супраць мяне, перш праз націск пайсьці на службу ў авалоданую палякамі слонімскую паліцыю, а калі я ўпорыста ад гэтага адмаўляўся, за, быццам, адыход зь месца працы ўва ўрадавыя гадзіны, засланьне на перакладніка ў раённую ўправу ў Быцені.
Калі ж я, паводле выстаранага загаду з Генэральнага Камісарыяту, прайшоўшы ў Менску курс спартовых інструктароў СБМ і стаўшы гэткім інструктарам у Слоніме, здавалася, ад засланьня выкруціўся, мяне пад арыштам завезьлі ў мясцовыя казармы, дзе арганізаваўся 48-мы Бе-ларускі Стралецкі (Schutzmanshaft) Батальён, і пакінулі там служыць перакладнікам.
415
БарысДАНІЛЮК
Незадоўга сьледам за мною немцы звольнілі ды выслалі назад у Прагу й доктара Янку Геніюша, што, побач з працай акруговым лека-рам, узяў на сябе абавязкі старшыні акруговае ўправы Самапомачы.
На прымусовай службе ў 48-м батальёне6 мне пашчасьціла не апы-нуцца з амаль цалкам загінулымі ў Рудзе Яварскай і Галынцы 2-й і з-й ротамі ці невядома куды пасланай 2-й і конным эскадронам, а замест таго атрымаў прызначэньне на перакладніка ў батальённым штабе ў Слоніме. Трэба сказаць, што, нягледзячы на маю адмову падпісаць доб-раахвотніцкую дэклярацыю, немцы абыходзіліся з мною па-людзку, a дзе-якія нават па-сяброўску, ды амаль ад самага пачатку мае службы дазволілі жыць удома й толькі прыходзіць на працу ў канцылярыі ўдзень.
Дзякуючы гэтай папусклівасьці я й змог 21 лістапада 1943 году ажаніцца з Марыяй Дземідовіч. На прадвесьні 1944 году 48-мы Бела-рускі батальён быў зьліквідаваны, а яго парэшткі далучаныя да інша-нацыянальных фармацыяў. Батальённы нямецкі штаб абняў каманду над эвакуяванымі разам зь сем’ямі ўзброенымі каўказцамі, паселенымі ў вёсках Слонімскага павету.
Мяне, аднак, немцы затрымалі надалей пры іхным штабе. Яны дазволілі мне стаць дэлегатам ад Слонімскае акругі ды ўзяць удзел ва Ўсебеларускім Кангрэсе ў Менску 28 чэрвеня 1944 году. Вярнуўшыся зь Менску церазь дзень пасьля Кангрэсу, я ўжо не застаў батальённага штабу ў Слоніме, які паводле загаду падаўся ў сяло Міжэвічы, каб зар-ганізаваць і ачоліць эвакуацыю каўказцаў7. Спозьненым самаходам забралі туды й мяне, у Слоніме засталася мая цяжарная жонка й бацькі, зь якімі я ледзь пасыіеў разьвітацца, ня маючы часу дамовіцца, што будзем рабіць у абліччы недалёкага паўторнага савецкага займу.
На наша шчасьце, мой цесьць, пазычыўшы каня й воз, зьезьдзіўу Слонім забраць дамоў дзьве малодшыя сястры мае жонкі, што вучыліся ў школе, ды разам захапіў і маю жонку, а таксама й маіх бацькоў з най-болей патрэбнымі ды насьпех схопленымі рэчамі.
Мая жонка й бацькі думалі заставацца ў родных ваколіцах, але я неяк здолеў намовіць іх ехаць усім разам зь немцамі й каўказцамі на Захад ды ў будучыні спадзявацца на Божую ласку.
6 Камандзірам батальёну быў Язэп Дакіневіч. Больш падрабязна пра бата-льён чытайце ў кнізе Ф. Кушаля „Спробы арганізацыі беларускага войска“ (Мінск, 1999).
7 Відаць, маюцца ўсё ж на ўвазе казакі, якія былі раскватараваныя ў Бела-русі.
416
Успаміны
Mae намовы, аднак, маглі б быць дарэмнымі, бо ехаць мы ня мелі на чым таму, што каўказцы пазабіралі ад сялянаў з шырокай ваколіцы ўсіх коней з вазамі, дык праз здабыцьцё калёсаў з пацягной жывёлінай не даводзілася нават думаць.
На шчасьце, калі ўцякацкі абоз ужо пачынаў рухацца, я ўпрасіў п’я-нога камандзіра батальёну адабраць ад двох нямецкіх жандармаў лішні растрэсены вазок са сьляпою на адно вока кабылкай, і мы, паўкідаўшы на той вазок, што ўлезла з нашага дабра, падаліся, найбольш пешкі, у няведамую куды дарогу на Захад, не спадзеючыся, што ўжо ня вернем-ся назад.
Затрымаўшыся, змораныя клопатамі з нашым растрэсеным вазком, на адпачынак у Малой ці Вялікай Бераставіцы, мы здолелі купіць у каў-казцаў за мацін пярсьцёнак і дзьве залатыя царскія пяцірублёўкі моцную кабылу й вялікі воз, пасьля чаго ўжо ехалі выгадней і спакайней.
Дарога ў нас была даўгая, бо павяла ня толькі празь Беласточчыну, Мазуры. Пераехаўшы Віслу ды абмінуўшы кіпелую паўстаньнем Вар-шаву, праз Куявы, скончылася адно недалёка ад Каліша, каля мястэч-ка Здуньская Воля, на вялікім лузе пры заселеным „фольксдойчамі“ сяле Боршэвіцэ. Там мы затрымаліся на даўжэйшы пастой, відаць, з прычыны расправы нацыстаў за спробу забіць Гітлера8. Падчас гэтага пастою, а не ў дарозе, мая жонка нарадзіла сына, якому мы далі імя Расьціслаў.
Неўзабаве пасьля гэтага стала вядома, што каўказцаў пашлюць у Югаславію, а немцаў — у Нарвэгію, а я зразумеў, што зьявілася нагода вызваліцца ад прымусовае службы. 3 гэткай просьбаю зьвярнуўся да загадчыка канцылярыі штабу й, на дзіва, бяз слова пярэчаньня атры-маў згоду ды пісьмовае накіраваньне ў недалёкі ўцякацкі лягер, а ад-туль на працу ў Нямеччыне. Туды нас з колькімі яшчэ беларускімі сем’-ямі завезьлі чыгункай у таварных вагонах, абмінаючы болыпыя месцы, ажно пад галяндзкую мяжу ды памясьцілі ў бараках для остарбайта-раўскіх дзяўчат з Украіны пры вялікай паперні каля месца Оснабрук9.
Праца ў паперні не была цяжкой, але дакучаў голад, бо кармілі нас скупымі й нішчымнымі стравамі з хвабрычнае кухні, а ў нас свайго запасу харчоў зусім не было.
8 Замах на Гітлера адбыўся 20 ліпеня 1944 г., яго арганізатараў жорстка пакаралі.
9 Поўдзень сёньняшняй фэдэральнай зямлі Ніжняя Саксонія (цэнтральная Нямеччына).
417
Барыс ДАНІЛЮК
Умовы нашага жыцьця неўзабаве, на жаль, яшчэ болей пагоршалі, бо заходнія хаўрусьнікі пачалі налёты і ў першую чаргу моцна збамба-валі сярод белага дня чыгуначную станцыю ў Оснабруку. Пасьля гэта-га нас забралі з працы ў паперні ды на досьвітках пачалі ганяць на пап-раву чыгуначнае станцыі. Там праца была цяжкая, а ежа па-ранейша-му недастатковая. Да гэтага, часам па пары разоў на дзень над Оснаб-рукам ляцелі хвалі амэрыканскіх бамбавікоў, і нам даваўся загад бегчы з кілямэтар па шпалах і рэйках да цягніка, што стаяў напагатове й ад-возіў даволі далёка ад станцыі.
Нязвыклыя да цяжкое ручное працы і ўвесь час згаладнелыя, ды неадпачытыя — хаўрусьніцкія самалёты лёталі над Оснабрукам удзень і ўначы — я з бацькам пачалі слабець і хіліцца да хваробы, у выпадку якое немцы нас ня надта старанна лячылі б.
Каб выратавацца ад гэткае бяды, я, здабыўшы адрас Беларускае Цэнтральнае Рады ў Бэрліне, напісаў ліст да нашага прыяцеля капіта-на Аляксея Васілені, што быў кіраўніком канцылярыі ачоленае генэра-лам Езавітавым Г алоўнае вайсковае ўправы, з просьбай дапамагчы нам выратавацца зь бяды.
У адказ мы неўзабаве атрымалі пакліканьні зь нейкае высокае ня-мецкае ўстановы ў арганізаваную ў Бэрліне беларускую брыгаду, а ад Васілені запіску, што пазьней да нас змогуць далучыцца й нашыя сем’і.
Неадкладна пасьля гэтага мы звольніліся з паперні, што моцна пакрыўдзіла нас з зарплатай. Забраўшы з сабою частку нашага невя-лікага дабра, дзесь у палове лістапада пусьціліся чыгункай у сталіцу Нямеччыны. Тамака, пасьля наведу ў Цэнтральную Раду, мы былі пас-ланыя на часовы побыт у нядзейнай нямецкай школе, дзе зьбіраліся добраахвотнікі служыць у беларускай брыгадзе“.
10	Тут маецца на ўвазе перадусім 1-шы Кадравы батальён БКА, створаны 15 кастрычніка 1944 г. для перападрыхтоўкі афіцэраў і падафіцэраў БКА, а таксама для рыхтаваньня кадраў новых афіцэраў. Прыналежнасьць да гэтага батальёну гарантавала ня толькі абарону ад прымусовага рэкрута-ваньня ў нямецкія збройныя сілы ці прымусовага залічэньня ў остарбай-тэры, ад чаго не былі застрахаваныя нават радныя БЦР, але й гарантава-ла мінімальнае грашовае забесьпячэньне й харчаваньне. Капітан баталь-ёну атрымліваў 200 марак на месяц, надлейтэнант —170, лейтэнант — 150 [Хведару Данілюку 18 лістапада 1944 г. прысвоілі званьне лейтэнанта, a 1 сьнежня — надлейтэнанта], сьцяжны (прапаршчык) — іоо... стралец (радавы) — 30 марак. Таксама выдаваліся сутачныя памерам 5 марак, не-залежна ад рангу й ступені, пакуль вайсковец не атрымае вайсковага^*
418
Успаміны
Мяне Васіленя ўзяў у ягоную канцылярыю працаваць памочнікам перакладніка, а бацька зь іншымі старэйшымі ахвіцэрамі сядзеў амаль без занятку ў той школе, адзіным бо заняткам для іх быў абыход у по-лудзень як найбольш нямецкіх рэстаранаў, дзе давалі бяз картачак нішчымны й рэдкі суп з лусткай рэпы ці лістком капусты, г. зв. „штам“, і гэткім чынам заашчадзіць нешта на сьняданьне ды вячэру з тае крыхі харчу, што давалі на картачкі.
Антону Сокал-Кутылоўскаму11 й майму бацьку стары знаёмы абод-вух генэрал Езавітаў загадаў напісаць успаміны пра іхны ўдзел у зма-ганьні за беларускую дзяржаўную незалежнасьць у 1918—1921 гадох, што майму бацьку самому не ўдавалася, і я мусіў запісваць ды рэдага-ваць ягоную дыктоўку, карыстаючыся пішучай машынкай у батальён-най канцылярыі.
Адно было добра ў той час у Бэрліне — гэта спакой і магчымасьць добра адпачыць, бо хаўрусьніцкія самалёты чамусьці ў той час месца не чапалі.
Пасьля, можа, месяца разлукі нам удалося выпрасіць у нямецкіх уладаў дазвол прывезьці нашыя сем’і, што памясьціліся з намі ў гэтай жа школе. Але з-за нейкае бюракратычнае блытаніны праз тры тыдні ніяк не маглі дастаць для іх харчовыя картачкі, дык нацярпеліся гола-ду болыц як датуль, аж покуль я ня зьезьдзіў сам зь лістом ад генэрала Езавітава да нейкага высокага ўрадаўца ў Ostministerium'2 і ня выпрасіў тыя картачкі асабіста.
Харчовыя картачкі нам і нашым сем’ям выдалі за ўсе тры мінулыя й адзін тыдзень наперад, а што гэта ўжо было перад самымі Калядамі, на іх можна было купіць харчу больш, як звычайна, а да гэтага й па пляшцы гарэлкі на сям’ю.
правіянту, да таго ж выплачвалася 150 марак сям’і вайскоўца. Каман-дзірам афіцэрскіх курсаў і часовым выканаўцам абавязкаў камандзіра ба-тальёна быў прызначаны Пятро Касацкі, камандзірам падафіцэрскіх кур-саў — Антон Сокал-Кутылоўскі, камандзірам вучэбнай каманды — Язэп Сажыч, камандзірам каманды аховы й гаспадаркі — Іван Кісель, намесь-нікам кіраўніка падафіцэрскіх курсаў — Мікалай Дзямідаў, старшым док-тарам батальёну — Баляслаў Грабінскі. Меркавалася, што на аснове бата-льёну ўтворыцца брыгада „Беларусь“, дазвол на арганізацыю якой атры-малі іо студзеня 1945 г.
11 Антон Сокал-Кутылоўскі (1892—1983) падчас паўстаньня кіраваў Слуцкай брыгадай.
'2 Беларуская Цэнтральная Рада — і, адпаведна, БКА — падпарадкоўваліся Міністэрству ўсходніх тэрыторыяў (Остміністэрыюму).
419
БарысДАШЛЮК
Гэткі вялікі, як на той час, запас дазволіў нам пасьля адправы на нашыя Каляды ахрысьціць нашага сыночка й справіць прызваітыя хрысьціны. Пасьля нашых Калядаў усе маладыя добраахвотнікі й ма-лодшыя ахвіцэры з палкоўнікам Кушалем і маёрам Сокал-Кутылоўскім на чале былі выпраўленыя ў канчатковае месца прызначэньня ў Бава-рыі13, і ў папярэднялюднай школе ў Бэрліне засталіся адныя вайскоў-цы-перастаркі з жанчынамі й дзецьмі.
Спакой у Бэрліне трываў нядоўга: дзесь з паловы студзеня пачалі-ся ўсё часьцейшыя налёты хаўрусьніцкіх самалётаў, што сьпярша бам-бавалі прадмесьці, а пазьней усё далей і далей углыбкі месца, пакуль урэшце ў канцы студзеня ці пачатку лютага так моцна збамбавалі ся-рэдзіну месца, што небясьпека заставацца ў ім надалей адразу стала відавочнай, тым больш што з усходу начамі ўжо чуўся гарматны грукат.
Пайшла таксама чутка пра эвакуацыю Беларускае Цэнтральнае Рады на захад Нямеччыны14. Карыстаючы з гэтага я й іншыя засталыя зь сем’ямі ў Бэрліне беларускія вайскоўцы ды ўрадоўцы выпрасілі праз Цэнтральную Раду ад нейкіх высокіх нямецкіх уладаў дазволы паад-возіць у заходнюю Нямеччыну нашыя сем’і, з умовай, што ўладзіўшы дзе ўдасца тыя сем’і, мы былі абавязаныя вярнуцца ў нашыя папярэд-нія вайсковыя адзінкі.
Нашая сям’я пастанавіла падацца ў мястэчка Заўльгаў, што ў паў-днёва-заходняй частцы Нямеччыны, або Вюртэмбэргу (ці Швабіі), куды адразу эвакуяваліся амаль усе слонімцы15.
13 Маецца на ўвазе мястэчка Гіршаў, дзе пачалося фармаваньне беларускай брыгады (дывізіі) „Беларусь“. Г. зв. „дывізія“ складалася з трох батальёнаў пяхоты (пад камандай, адпаведна, Пятра Касацкага, Дзьмітрыя Чайкоўс-кага й Антона Сокал-Кутылоўскага), налічвала 1 094 чалавекі (зь іх 50 аф-іцэраў, 132 падафіцэры). Спачатку камандзірам дывізіі быў палкоўнік Зіглінг, з красавіка 1945 г. начальнікам дывізіі прызначылі Франца Куша-ля. Але дывізія так і не атрымала зброі, і пры канцы красавіка яе жаўне-ры здаліся амэрыканцам.
14 У сакавіку 1945 г. частка чальцоў БЦР разам зь сем’ямі выехала ў гарадок Гёк-стэр на рацэ Вэзэр (самы паўночны ўсход зямлі Паўночны Рэйн-Вэстфалія).
15 Доктар Віктар Войтанка ў сваіх успамінах „Беларусы ў Францускай акупа-цыйнай зоне“, напісаныху 1966 г. для кнігі Аляксея Вініцкага „Матар’ялы да гісторыі беларускай эміграцыі ў Нямеччыне ў 1939—1951 гг.“, патлума-чыў наступным чынам гэты факт:
„Слонімцы прыехалі ў Сальгаў [Заўльгаў] з наступнай прычыны. Два гады перад гэтым у Сальгаў быў курс для наспіаўнікаў і кіраўнікоў^
420
Успаміны '
У дарогу, ледзь-ледзь улезшы ў цягнік, мы пусьціліся 12 лютага 1945 году, і навечар даехалі да Дрэздэну, дзе ў чаканьні далейшага цяг-ніка заначавалі ў падмосьці чыгуначнае станцыі. У наступную ноч хаў-русьніцкія самалёты зруйнавалі Дрэздэн зь зямлёю, і на чыгуначнай станцыі, напэўна, нікога не засталося ў жывых16.
Далей мы ехалі, абмінаючы большыя месцы й колькі разоў затры-моўваліся ў полі, пакуль урэшце не даехалі да Ульма, што як вокам кінуць ляжаў у зрыньні, сярод якога засталася непашкоджанай толькі вялікая катэдра гатычнага стылю17.
Але чыгунка ўжо была папраўленая, і там мы пераселі на цягнік, што завёз нас у Заўльгаў, дзе месца для нашых сем’яў не знайшлося й давялося падацца ў меншае мястэчка Альтхаўзэн, зь якога нас скіравалі ў недалёкую вёсачку на працу да баўэраў. Там мяне з жонкай і сынам памясьцілі ў.амаль безьзямельнага баўэра, што меў, аднак, прызваітую мураваную хатку, у якой знайшоўся для нас даволі вялікі пакой, але, як і ўва ўсіх баўэрскіх дамох, без аграваньня.
Маіх бацькоў, затое, далучылі да багатага баўэра, што ад цямна да цямна марыў іх цяжкой працай, а карміў толькі скупым харчам, што
моладзі, арганізаваны немцамі. Слонімскі школьны інспэктар і ён жа кіраўнік моладзі СБМ [Барыс] Суравы быў на тым курсе. Яму вельмі спа-дабалася гэтая земляробская краіна зь невялікаю прамысловасьцю. [...] Пасьля павароту дадому апісаньне Суравым ваколіц Сальгаў вельмі спа-дабалася тым, хто меў сутык з слонімскім гебітскамісарам. Вось жа ў часе эвакуацыі яны папрасілі, каб выслаў іх туды...“ (Цытуецца паводле менскага выданьня (1994. С. 212).
16 13—15 лютага 1945 г. Каралеўскія паветраныя войскі Вялікабрытаніі й па-ветраныя войскі ЗША ажыцьцявілі сэрыю бамбардаваньняў, разбурыўпіы каля чвэрці прамысловых прадпрыемстваў гораду й зьнішчыўпіы або су-р’ёзна пашкодзіўшы каля паловы астатніх будынкаў. Колькасьць скінутых бомбаў была значна меншая, чым падчас бамбардаваньняў Бэрліну, Кёль-ну, Гамбургу, Эсэну, Мюнхэну й Ляйпцыгу, але слабая падрыхтаванасьць гарадзкіх службаў і драўляныя перакрыцьці ды пабудовы зрабілі вынікі налётаў больш брутальнымі. На некалькі дзён у горадзе быў паралізава-ны рух. Гебэльсаўская прапаганда называла колькасьць загінулых падчас бамбардаваньня ў 2ОО тыс. чалавек (амаль траціна даваеннага насельні-цтва гораду), але ў 2008 г. камісія нямецкіх гісторыкаў, што працавалі на замову гораду Дрэздэн, ацаніла колькасьць загінулых у дыяпазоне ад 18 да 25 тыс. чалавек.
17 Размова пра Мюнстэрскі гатычны касьцёл, які ўяўляе сабой самую высо-кую ў сьвеце сакральную пабудову (вышыня 161,6 м). Так, Кёльнскі кась-цёл на чатыры мэтры меншы.
421
БарысДАНІЛЮК
выдаваўся на харчовыя картачкі. Калі бацькі запратэставалі супраць гэткага нялюдзкага абыходжаньня, адабраў тыя картачкі й старым людзям давялося хадзіць на недалёкую чыгуначную станцыю, дзе мож-на было пасёрбаць „штам’у“.
Мы ж і на харчовыя карткі амаль не атрымоўвалі нічога, і перад капітуляцыяй Нямеччыны жонка на полудзень варыла крыху забеле-ны суп з лустачак белага хлеба, а баўэр ніколі ня зьлітаваўся пачаста-ваць чым-колечы зь яго запасаў.
Згаладнелыя й зьнясіленыя мы дачакаліся францускага займу18, і жыць стала шмат лягчэй ды сытней. Неўзабаве на францускі загад мы атрымалі нядрэнныя кватэры ў мястэчку Альтхаўзэн і нам пачалі вы-даваць даволі харчоў, каб нядрэнна пад’есьці, хоць немцы жылі далей на скупых харчовых картачках.
У Альтхаўзэне гэтак пераселяных беларусаў знайшлося больш як паўсотні, і мы з дазволу францускага камэнданта заснавалі беларускі камітэт на абарону нашых інтарэсаў.
Нейкі час пасьля гэтага ўсё ішло добра, пакуль раптам зь нейкае прычыны францускі камэндант ня ўзьеўся на старшыню нашага камі-тэту, доктара Віктара Войтанку, так, што той сьпехам пераехаў у неда-лёкі Заўльгаў.
Напалоханая прымусовай рэпатрыяцыяй большасьць сяброў ка-мітэту прагаласавала за зьмену назову камітэту зь беларускага на кам-ітэт польскіх грамадзянаў, пасьля чаго ўся ягоная дзейнасьць спынілася й гэткім чынам змарнавалася завязь беларускага прадстаўніцтва ў францускай акупацыйнай зоне Нямеччыны, бо яшчэ ў іншым месцы Равэнсбургу, дзе была немалая колькасьць беларусаў, нашыя былыя ўра-патрыёты й „дзеячы“ абярнуліся ў шчыравальнікаў ды павадыроў польскае дзейнасьці.
Нас жа, амаль усіх беларусаў, з Альтхаўзэну ўвосень 1945 году пера-везьлі ў зусім блізкае да Заўльгаў сяло Бандорф, дзе й далей мы даста-валі са знарочнага складу нашыя харчы.
Ніякае заробкавае працы нідзе для нас не было19, дык, апрача на-рыхтоўкі дроваў на собскія патрэбы, не было чаго рабіць, акрамя па-
18 Заходняя частка зямлі Бадэн-Вюртэмбэрг трапіла ў францускую зону аку-пацыі Нямеччыны — самую найменшую з усіх чатырох акупацыйных зонаў. У ёй у лягерах для перамешчаных асобаў жылі 35 494 чалавекі, тады як у амэрыканскай — 375 931, брытанскай — 271 088.
19 У францускай акупацыйнай зоне для перамешчаных асобаў уводзілася абавязковая праца.
422
Успаміны
літыкаваньня й гульні ў карты. 3 гэтае нуды ўзварухнула мяне вестка, што ў Мюнхэне UNRRA неўзабаве будзе адчыняць унівэрсытэт для абязбацькаўшчаных асобаў (DP), і я неадкладна туды падаўся. Туды я прыехаў якраз у пору, каб здаць экзамэн на матуру20 ды запісацца на навуку на факультэце будаўное інжынэрыі.
Стаўшы гэткім чынам сіудэнтам, я адразу далучыўся да Беларуска-га студэнцкага згуртаваньня і больш як два гады быў ягоным дзейным сябрам, двойчы прачытаўшы прынагодныя зьвесты на сьвяткаваньнях 25 Сакавіка, сьпяваючы ў студэнцкім хоры й беручы ўдзел у працы рэ-дакцыйнае калегіі студэнцкага часопісу „Крывіцкі Сьветач“21, у якім было зьмешчана колькі маіх, ужо непамятных, твораў.
Заняткі на першым сэмэстры пачаліся на пачатку 1946 году й тры-валі дзесь блізка да канца траўня, калі я вярнуўся ў Бандорф, якраз каб пасьпець на новы перавоз нас, гэтым разам у няводдаль ад суседняга паветавага месца Эгінген, дзе нас пасялілі ў бараках каля вялікае цэлю-лёзнае хвабрыкі, у якой большасьць мужчынаў дастала працу.
3 увагі на тое, што амаль усе пераехалыя былі праваслаўныя, мой бацька спадзяваўся служыць там сьвятаром і з гэткай просьбаю зьвяр-нуўся па прызначэньне да архіяпіскапа Апанаса22. На жаль, як і на Бацькаўшчыне, Апанас меў большую ўпадобу й ахвоту дагаджаць руса-філам, як шчырым беларусам, і на парахвію з добрай дзяржаўнай зап-латай прызначыў безгалосага няўтоенага русафіла а. Кузьму Місуна. Бацька ж пасьля гэтага пайшоў на працу падмятайлам на цэлюлёзнай хвабрыцы.
У гэтым самым часе й мая жонка пайшла на працу ў канцылярыі адмысловага аддзелу францускае адміністрацыі, называнага PDR (ад
20 Маецца на ўвазе іспыт на атрыманьне пасьведчаньня аб заканчэньні ся-рэдняй адукацыі.
21 „Крывіцкі сьветач“, месячнік, які афіцыйна выдаваўся са студзеня 1946 г. да сакавіка 1947 г. (выйшла 14 нумароў, рэдактар — Аляксей Арэш-ка), але быў прадаўжальнікам часопісу „Студэнцкія весткі“, два нумары яко-га выйшлі ў лістападзе й сьнежні 1945 г., адпаведна. У жніўні 1947 г. „Крывіцкі сьветач“ зьмяніў назву на „Студэнцкі кліч“ (выйшла тры нумары).
22 Магчыма, нейкая блытаніна. Апанас (Афанасій) Мартас у той час быў вікарным япіскапам РЗПЦ у Гамбурзе (Брытанская зона акупацыі) і ня меў юрысдыкцыі над францускай (або амэрыканскай) акупацыйнымі зонамі. Але ў францускай акупацыйнай зоне праваслаўным жыцьцём на той час кіраваў япіскап Украінскай аўтакефальнай праваслаўнай царквы Сяргей (Ахатэнка) — будучы кіраўнік БАПЦ.
423
БарысДАНІЛЮК
Prisonniers, Importe, Яё^діёз23), што займалася харчаваньнем ды іншым забясьпечаньнем абязбацькаўшчаных асобаў (DP), і нашае ма-тэрыяльнае становішча значна палепшала. Другі сэмэстар на UNRRA ’ўскім унівэрсытэце трываў дзесь ад лета амаль да Калядаў но-вага стылю 1946 году. I, калі я вярнуўся дамоў на зімовы перапынак, здарылася неспадзеўка — да нас нечакана прыехаўдагэтуль незнаёмы нам прэзыдэнт Рады БНР24 Мікола Абрамчык. Прыехаў ён зь нейкім афіцыйным францускім даручэньнем, быццам, вэрбаваць DP на рабо-ту ў Францыі, а ў сапраўднасьці — павялічыць колькасьць сяброў Рады й актывізаваць ейную дзейнасьць.
3 гэтай мэтай я паслаў поштай пару запросінаў на нараду ў гэтай справе годным увагі беларусам у бліжэйшых уцяклецкіх асяродках, з чаго выйшла немалая непрыемнасьць. Нашыя людзі ў Заўльгаў ча-мусьці зразумелі, што рыхтуецца вялікая і ўрачыстая сустрэча зь бела-рускім прэзыдэнтам ды, наняўшы ў найбліжэйшую нядзелю аўтобус, лікам каля 40 чалавек прыехалі пад барак, дзе ў нашай кватэры затры-маўся прэзыдэнт Абрамчык.
Была гэта пара, калі заходнія хаўрусьнікі, асабліва французы, да-лей цацкаліся й дагаджалі Саветам, дык і іхняе начальства палічыла той зьезд за антысавецкую дэманстрацыю ды ўпала ў паніку, бо гэткі недагляд пагражаў іхным цёплым становішчам. 3 гэтае прычыны прэ-зыдэнту Абрамчыку давялося ісьці да таго начальства й з успомненым дакумэнтам заспакойваць ягоныя нэрвы тлумачэньнем, што гэтатолькі выяў зацікаўленасьці DP магчымасьцямі пераезду на працу ў Францыю. Французы ўзялі пад увагу тлумачэньні й супакоіліся, але з нашае пля-наванае нарады нічога ня выйшла, і прэзыдэнт Абрамчык назаўтра паехаў ад нас у Данію, ратаваць ад прымусовае рэпатрыяцыі групу бе-ларусаў, што апынулася там пасьля вайны.
Трэці сэмэстар, што пачаўся ў канцы студзеня 1947 году, быў апошні, бо адразу пасьля павароту з калядняга адпачынку стала вядо-ма, што UNRRA, а зь ёю й ейны ўнівэрсытэт, спыняць дзейнасьць 30 траўня таго году, і ніякія просьбы, ні студэнцкія дэманстрацыі гэтае падзеі ні спынілі, ні адлажылі.
23 Prisonniers, Deporte, Rejugies (франц.) — палонныя, дэпартаваныя, уце-качы.
24 Афіцыйна Рада БНР была адноўленая толькі праз год, пры канцы 1947 г., але сапраўды, Мікола Абрамчык называўся ўсім прэзыдэнтам БНР, апэ-люючы да тастамэнту Васіля Захаркі.
424
Успаміны
Наш факультэт неафіцыйна працягваў заняткі яшчэ адзін сэмэстар у іншым нанятым ужо будынку, але адзіным довадам ягонага скан-чэньня было асабовае пасьветчаньне дэкана прафэсара Белавусава, што я наведваў тыя заняткі.
Акупацыйныя хаўрусьніцкія ўлады не зрабілі нічога, каб дапамаг-чы былым студэнтам UNRRA’ycKara ўнівэрсытэту працягваць навуку ў нямецкіх, ці іншых замежных унівэрсытэтах, і зь нястачы грошай ды падрыхтоўкі да магчымае эміграцыі ў заморскія краіны для бальшыні зь іх, у тым ліку й для мяне, на гэтым дзьверы да здабыцьця вышэйшае адукацыі зачьініліся.
Пасьля гэтага я яшчэ разоў тры зьезьдзіў у амэрыканскую акупа-цыйную зону: першы раз на зьезд Цэнтралі беларускіх студэнцкіх ар-ганізацый у Марбургу ў кастрычніку 1947 году; на сэсію Рады БНР, у якую я тады быў прыняты, у беларускім лягеры DP у Остэргофэне ў чэрвені 1948 году, ды ўрэшце, каб разьвітацца зь сябрамі-студэнтамі й знаёмымі беларусамі ў лягеры DP Шляйсгайм каля Мюнхэну ўлетку 1949 году.
Згадаўшы тую, здаецца, першую й людную сэсію Рады БНР, нельга моўчкі абысьці палітычнае сытуацыі, ці настрояў, што склаліся ў той час сярод беларускіх уцекачоў у Нямеччыне.
Пасьля прывітанае ўсімі самаліквідацыі ў верасьні 1945 году Бела-рускае Цэнтральнае Рады нашая эміграцыя дазнала жахлівы выцень, а было ім далучэньне праваслаўнае Беларускае аўтакефальнае царквы да Расейскае зарубежнае царквы й гэтым самым самаліквідацыя рэлі-гійнага павадырства нацыі.
Адразу пасьля гэтага эміграцыя раскалолася на дзьве часткі — адну, што з Радай БНР і Беларускім нацыянальным камітэтам пачала старацца ўзнавіць сваю Царкву, і другую, што, верачы абяцаньням здраднікаў-япіскапаў вярнуцца да аўтакефаліі, калі на гэта „прыйдзе адпаведны час“, ня ведала, што ёй тымчасам рабіць, але не была пры-хільнай да ўзнаўленьня.
Гэтая розьніца ў думках, як і кожны раскол у грамадзтве, не зас-талася без павадыроў — у першай былі імі Рада БНР і Беларускі Нацы-янальны Камітэт, у другой захапіў гэтае месца сьвятар Мікалай Лапіцкі. Зь ягонага падцкоўваньня25 пачаліся закалоты ў беларускіх
25 Мікалай Лапіцкі быў стваральнікам адной зь першых беларускіх парафіяў на эміграцыі, і гэта быў першы прыход, які меў уласны будынак царквы. Апроч таго, Лапіцкі быў старшынём зьезду беларускіх праваслаўных=>
425
БарысДАНІЛЮК
уцяклецкіх лягерах, у выніку чаго дайшло да іхнага падзелу на „кры-віцкія“, г. зн. БНРаўскія, й „зарубежніцкія“, падпарадкаваныя Лапіцка-му26. Адзінай дзейнасьцю апошніх было паглыбленьне варожасьці паміж рознадумнымі часткамі эміграцыі й паводка лаянкі ды паклёпаў на крывічоў27.
За ўсім гэтым сачылі савецкія выведныя ворганы, што адразу зра-зумелі беспэрспэктыўнасьць, хай і з палітычным водарам, але папоў-скага сэктанцтва як палітычнае дзейнасьці на іхную карысьць. Каб асягнуць іхную мэту, яны замест запатрабаваньня выдаць ім галоўна-га беларускага калябаранта й ваеннага злачынцу, празь іхных агентаў у брытанскім і амэрыканскім выведзе28 знайшлі Астроўскага й пад пагрозай прымусовае рэпатрыяцыі ды сьмяротнага прысуду пры-мусілі яго згадзіцца ўзнавіць ды ачоліць Беларускую Цэнтральную Раду29.
■^вернікаў (5 траўня 1946 г.) у Рэгенсбурзе, на якім беларускіх япіскапаў прасілі не далучацца да РЗПЦ. Мікалай Лапіцкі адзін зь нешматлкіх, хто быў зазнаў рэпрэсіі з боку беларускіх ярархаў: яму забаранілі выконваць сьвятарскія абавязкі. Ужо потым ён, не прыняўшы пасьпешлівых захадаў у аднаўленьні БАПЦ, ня маючы на гэта ні сьвятароў, ні духоўных канды-датаў у япіскапы, палічыў за мэтазгоднае часова падтрымаць беларускіх ярархаў.
26 Данілюк кажа пра раскол у беларускім лягеры ў Міхэльсдорфе, які здарыў-ся летам 1948 г., гэта значыць пасьля канчатковага афармленьня палітыч-нага расколу эміграцыі (зіма—вясна 1948 г.) на прыхільнікаў Рады БНР і БЦР. Сам жа падзел пачаўся акурат з выцясьненьня прыхільнікаў Астроў-скага паплечнікамі Абрамчыка зь Беларускага нацыянальнага камітэту й Беларускага нацыянальнага цэнтру ў 1945—1946 гг.
27 Лаянка й паклёпы былі двухбаковай зьявай, і ў гэтым аднолькава вінава-тыя як прыхільнікі Астроўскага, так і прыхільнікі Абрамчыка.
28 Маецца на ўвазе савецкі разьведчык Кім Філбі, які працаваў у брытанскай разьведцы.
25 Тут зблытана храналёгія. БЦР аднавілася вясной 1948 г., а Астроўскі на-ладзіў кантакты з брытанскай разьведкай яшчэ ў 1946 г., калі канфлікт у беларускай грамадзе толькі афармляўся. Таксама не адпавядае рэчаіс-насьці тэзіс пра змушэньне Астроўскага заходнімі разьведкамі аднавіць БЦР. Радаслаў Астроўскі сам жадаў вярнуцца на палітычную сцэну, чака-ючы зручнага моманту. Ня выключана, што склікаючы Другі Ўсебеларускі кангрэс у чэрвені 1944 г. у Менску, ён разглядаў гэты сход як трамплін для ачоленьня беларускай эміграцыі на Захадзе.
426
Успаміны
Кіраваць гэтым агентурным творам Астроўскі — хоць яго й пусьцілі на пасяленьне сьпярша ў Англіі, а пасьля ў Амэрыцы30 — аднак, ужо ня быў здольны, і гэтую ролю захавалі за сабою сьвятар Лапіцкі зь яго шваграм Іванам Касяком31.
Гэтая ж роля зводзілася да перашкодаў або спробаў перахапіць ці зглуміць карысныя для беларускай справы ініцыятывы БНР32 і супра-цоўных зь ёю арганізацыяў ды лаяньня й паклёпніцтва на „крывічоў“, асабліва тых, што спрычыняліся да ўзнаўленьня БАПЦ.
Нам у францускай акупацыйнай зоне гэта хоць і не падабалася, але вялікай шкоды не рабіла, бо ў ёй беларусаў аднаго ці другога кірунку было ня больш, як пальцаў на дзьвюх руках.
Рэшту ж часу пасьля ўспомненых падарожжаў, а гэта амаль тры гады, я, можна сказаць, адпачываў, бо ніякае заработнае працы было не знайсьці. Таму я чытаў газэту „Бацькаўшчына“ ды нямецкія й польскія газэты, слухаў рддыёперадачы зь Менску, а вечарамі ня раз гуляў з ста-рэйшымі ў карты ў прэфэранс.
30 У 1948 г., на момант аднаўленьня Беларускай Цэнтральнай Рады, Аст-роўскі жыў у Нямеччыне, адкуль разам з дачкой і зяцем — Галінай і Міка-лаем Мінкевічам — перабраўся ў Аргентыну. У 1950 г. ён вярнуўся ў Ня-меччыну, у 1954 г. выехаў у Лёндан (Англія), з увагі на стан здароўя, да сына Віктара. У ЗША Астроўскі перабраўся ў 1962 г., прыехаўшы пад на-гляд да дачкі й зяця, якія займаліся лекарскай практыкай.
31 Пасьля пераезду ў ЗША ў 1962 г. Астроўскі зьняў зь сябе абавязкі прэзы-дэнта БЦР (як патлумачыў, з прычыны сталага веку й кепскага стану зда-роўя), і вярнуўся на пасаду ў 1974 г. Увесь гэты час БЦР не існавала. Іван Касяк дыстанцыяваўся ад БЦР пасьля Пленуму 1954 г., пазьней цалкам сканцэнтраваўшыся на грамадзкай дзейнасьці: з 1957 г. ён кіраваў Бела-рускім кангрэсавым камітэтам Амэрыкі. Па сьмерці Астроўскага (1976), на Пленуме БЦР у 1977 г. Касяка вылучылі на пасаду прэзыдэнта, але ён узяў самаадвод. Мікалай Лапіцкі быў цалкам заняты заснаваньнем і разьвіцьцём парафіі сьв. Эўфрасіньні Полацкай у Саўт-Рывэры й стварэнь-нем асяродку вакол яго. Фактычна прадстаўніцтвам БЦР у Амэрыцы зай-малася грамадзкая арганізацыя „Амэрыканскія прыхільнікі БЦР“, але там былі іншыя кіраўнікі: Эмануіл Ясюк, Анатоль Плескачэўскі ды інш.
32 Кіраўнікі БЦР сваё права на лідэрства на беларускай эміграцыі абгрунтоў-валі тым, што Рада і ўрад БНР перасталі існаваць у 1925 г., паводле ра-шэньня Бэрлінскай канфэрэнцыі, і ў 1944 г. на рашэньне Другога Ўсебе-ларускага кангрэсу ўрадам і галоўным прадстаўніцтвам беларускага наро-ду лічылася Беларуская Цэнтральная Рада як урад Беларускай Народнай Рэспублікі.
427
БарысДАНІЛЮК
Ha 5 чэрвеня 1948 году, у дзень успаміну сьв. Эўфрасіньні Полац-кай, пасьля двухгадовых стараньняў доктара Віктара Войтанкі ў Кан-станцы на мяжы з Швайцарыяй быў скліканы сабор33 з заданьнем уз-навіць нашую Аўтакефальную праваслаўную царкву з украінскім япіс-капам Сергіем Охотэнкам на чале34, на які былі запрошаныя мой баць-ка ды я. Бацька, ня бачачы сярод нашае эміграцыі царкоўных людзей і ўважаючы доктара Войтанку за фантазёра ды даведаўшыся, што на саборы будзе мець значную ролю здаўна неўпадабалы яму хвалько Мікалай Дзямідаў35, паехаць на той сабор не схацеў, а безь яго не пае-хаў і я. Толькі пасьля таго сабору даведаўшыся, што на ім замест Дзя-мідава галоўную ролю выконваў аўтарытэтны ў бацькавых думках а. Ананій Сагайдаківській, бацька пашкадаваў, што не скарыстаў з на-годы зь ім сустрэцца, але ўжо было запозна.
Неўзабаве пасьля гэтага наведаў нас і сам Мікалай Дзямідаў і, па-частаваўшы прывезенай з сабою гарэлкай, якое тады мы ніяк не маглі дастаць, безвынікова прабаваў намовіць майго асьцярожнага бацьку далучыцца да ўзноўленае пад новым назовам Беларускае аўтакефаль-нае праваслаўнае царквы36.
Далучыцца да яе бацьку пераканаў адно былы інжынэр Уладзімер Тамашчык, а тады ўжо, здаецца, ераманах Васіль37, што заехаў да нас
33 Саборык склікалі на ініцыятыву Беларускага часовага праваслаўнага рэл-ігійнага камітэту ў Нямеччыне, які ўзначальваў бацька Віктара Войтанкі, протаярэй Сьцяпан Войтанка. Але Віктар Войтанка сапраўды праводзіў вялікую арганізацыйную працу.
34 Саборык пастанавіў„працягваць дзейнасьць БАЛЦ на эміграцыі пад часо-вым кіраўніцтвам япіскапа УАПЦ Сяргея (Ахатпэнкі) да моманту зьяў-леньня двух япіскапаў-беларусаў“.
35 Жанаты Дзямідаў прэтэндаваў таксама на высьвячэньне ў япіскапы БАПЦ, але ягоную кандыдатуру своечасова адхілілі.
36 Канчаткова БАПЦ атрымала незалежнасьць ад УАПЦ 4 лістапада 1949 г., калі Сяргей (Ахатэнка) атрымаў адпускную грамату ад мітрапаліта УАПЦ Палікарпа й на рэкамэндацыю Кансісторыі БАПЦ намінальна ўзяў пад апеку Берасьцейска-Пінскую япархію.
37 У ераманахі Уладзімера Тамашчыка пасвяцілі роўна праз год, 5 чэрвеня 1949 г. Прычым рашэньне пра высьвячэньне Тамашчыка ў япіскапы пры-нялі на паседжаньні прэзыдыюму Рады БНР 14 сакавіка 1949 г. На пасе-джаньні ў будучыя япіскапы БАПЦ запрапанавалі кандыдатуры трох сьвецкіх дзеячаў: кіраўніка Беларускага нацыянальнага камітэту, намесь-ніка старшыні Сусьветнага аб’яднаньня беларускай эміграцыі Ўладзімера Тамашчыка, журналіста Ўладзімера Бортніка й грамадзка-вайсковага=>
428
Успаміны
пазьней. Але гэта была толькі фармальнасьць, бо, каб заснаваць пара-хвію БАПЦ, не было дастатковай колькасьці беларусаў. Таму бацька атрымаў толькі пачэсны тытул дэкана (благачыннага) на францускую акупацыйную зону.
3 увагі на гэтае пачэснае становішча ўлетку 1949 году бацьку давя-лося разам зь япіскапам Сергіем узяць удзел у зарганізаванай фран-цускімі ўладамі ці нейкай міжнароднай хрысьціянскай арганізацыяй надзіва люднай канфэрэнцыі праваслаўнага духавенства францускае зоны, а ў сьнежні таго ж году ва ўсьвячэньні архімандрыта Васіля (Та-машчыка) у япіскапскую годнасьць, што адбылося ў беларускім лягеры DP у Розэнгайме ў Баварыі. Я ж, прыдбаўшы пішучую машынку, вы-конваў абавязкі бацькавага сакратара.
Улетку ці пад восень таго ж году раптам адчынілася магчымасьць эміграцыі ў Аўстралію, і колькі сем’яў сьвядомых ды больш яшчэ „тоже белоруссов“ і ўкраінцаў падалося ў тую далёкую й ня вельмі гасьцінную краіну38. Ахвотніцай ехаць туды была й мая жонка, але я ўпёрся й на-мовіў сям’ю чакаць магчымасьці эміграцыі ў Амэрыку або Канаду.
Мне здавалася й здаецца да цяпер, што сьпех да выезду ў далёкую, а ў міжнароднай палітыцы нязначную дзяржаву быў не на карысьць беларускай справе, а пачаткі жыцьця там не былі вельмі лёгкія й пры-емныя. Калі б тая грамада патрыятычных і дзейных беларусаў, што пасьпяшаліся падацца ў Аўстралію, апынулася ў Амэрыцы й Канадзе, мы былі б там мацнейшыя й больш узьдзейныя на тамашных паліты-каў. Але ніхто тады пра гэта не падумаў і нікога не папярэдзіў.
Нам, на жаль, магчымасьць эміграцыі ў Амэрыку ў форме г. зв. „афідавіту“, ці запатрабаваньня на працу, ніяк не зьяўлялася, хоць мы зьвярталіся па дапамогу ў гэтай справе да Беларускае нацыянальнае рады ў Чыкага, а празь яе й да пары знойдзеных празь яе бацькавых аднагодкаў [1887] зь ягонага роднага сяла [Сурынка], што выехалі ў Амэрыку перад першай вайной.
На нашыя просьбы адгукнуўся, будзь яму вечны дзякуй, адно док-тар Янка Станкевіч, выстараўшыся нам пры дапамозе ўкраінскага сьвя-тара а. Весялоўскага патрэбныя дакумэнты.
дзеяча Міколы Дзямідава. Усе яны былі сябрамі Рады БНР. Бортнік узяў самаадвод, Дзямідаў „быў дыскваліфікаваны“ з той прычыны, што быў жанаты.
38 Таксама ў Аўстралію пераехаў япіскап Сяргей (Ахатэнка) і большасьць наяўных сьвятароў, што падтрымалі аднаўленьне БАПЦ: Анатоль Кун-цэвіч, Аляксандар Казлоўскі, Міхась Шчурко.
429
Барыс ДАНІЛЮК
Недзе на пачатку 1950 году тых, хто не паехаў у Аўстралію, у тым ліку й нас, французы зьвезьлі ў вялікі лягер у былых вайсковых бара-ках у мястэчку Мюнсінген, дзе рыхтаваліся патрэбныя да разгляду амэрыканскае допытавае іміграцыйнае камісіі паперы. Гэтым, дарэчы, займалася й мая жонка зь іншымі працаўнікамі канцылярыі PDR.
Пакуль жа дайшло да нашае чаргі на гэта, а. Сьцяпан Войтанка пачаў адпраўляць у нядзелі й сьвяты асобна ад расейскае парахвіі бо-жыя службы, у якіх памагалі яму ягоная й нашая сем’і ды крыху бела-рускіх й украінскіх маленьнікаў. Бацька там кіраваў хорам.
Урэшце ці не навесну паклікалі й нас на прыймовую камісію ў Pam-Tape, дзе ўсё пайшло добра, за выняткам майго лекарскага агляду, які, хоць мы й далі рэнтгенатэхніку хабар, з-за ягонае няўвагі выкрыў ней-кую плямку на маіх лёгкіх, і маю з жонкай ды сынам справу адклалі на шэсьць месяцаў. Затое бацькам прызначылі дату ад’езду на жнівень, і хоць яны баяліся й не хацелі ехаць бяз нас, мы, маючы заруку ўдачы ад таго рэнтгенатэхніка, намовілі іх ехаць асобна наперад, каб не змарна-ваць адзінае для іх магчымасьці эміграцыі.
Бацькі ўрэшце адважыліся й паехалі дзесь у жніўні 1950 году, а мы, пачакаўшы шэсьць месяцаў, удала прайшлі паўторную камісію, але на транспарт, перавезеныя ўвосені зноў у яшчэ адзін лягер DP, мусілі ча-каць яшчэ колькі месяцаў. У тым лягеры мы наведвалі ўкраінскую пра-васлаўную царкву, у якой служыў выдатны прапаведнік а. Анані Сагай-даківській.
Урэшце, у сярэдзіне лютага 1951 году падышла й нашая чарга ехаць у Амэрыку. Нас чыгункай завезьлі ў порт Брэмэрхафэн, дзе праз пару дзён мы ўзышлі на вайсковае транспартнае плыўно General Blatchford ды назаўсёды разьвіталіся з Эўропай.
На жаль, ужо на другі дзень амаль уся тысяча пасажыраў, у тым ліку й я ды мая жонка з сынам, пахварэлі на марскую хваробу й ляжалі ў гамаках (ложкаў не было) і ўставалі толькі, каб выблеваць.
На трэці дзень падарожжа мне абрыдзела ляжаць у гамаку сярод енкаў ды блёвінаў, і я таму, што быў загад DP абслугоўваць самых сябе й чысьціць плыўно, пайшоў ахвотнікам працаваць на кухню, дзе мыў посуд, падаваў іншым пасажырам ежу ды чысьціў іхныя блёвіны — палова першага дня гэтай працы была вельмі цяжкая, але пасьля поў-дня хвароба палягчэла, а навечар і зусім адышла так, што я пачаў адчу-ваць сябе амаль марскім ваўком. Затое мая жонка з сынам хварэлі ўсе дзесяць дзён падарожжа й лепш, як пабачыць Амэрыку, жадалі сабе сьмерці.
430
Успаміны
Урэшце мінуўшы статую Свабоды, мы раніцай, здаецца, 26 лютага 1951 году прыбылі да берагу ў Нью-Ёрку, адкуль нас бацька забраў на найманую ў найгоршай частцы гораду — Гарлеме — цесную паўтарапа-каёвую з мыцельняй кватэру, дзе нас чакаў нязвычна багаты полу-дзень: было ўдоваль мяса, было й поўна незнаходнае ў гэтую пору ў Эўропе сьвежае гародніны, а таксама, здаецца, нейкі дэсэрт.
Мой бацька тады працаваў на начной зьмене на сернікавай хвабры-цы, собсьнікам якой быў багаты „белы“ расеец, што ахвоча прыймаў на працу ўцякльцоў з Савецкага Саюзу, плоцячы ім дазволены правам мінімум 75 цэнтаў за гадзіну.
Я, крыху разгледзеўшыся, пасьля трох тыдняў знайшоў працу ў майстэрні, што рабіла ці складала невялікія рэклямныя выдумы, і на пачатак дастаў 8о цэнтаў за гадзіну. Мая жонка, выпытаўшы ў старых эмігрантак, выбрала сабе працу ў шыцельнай майстэрні жаночае адзе-жы, дзе плацілі ад пашытае штукі. Але час ад часу здараліся перапынкі паміж замовамі або зьменамі стылю ці моды, падчас якіх можна было атрымоўваць дзяржаўную дапамогу для безработных. Мая маці, ня здолеўшы навучыцца нават і пачаткаў ангельскае мовы, не працавала.
Згадаўшы старых эмігрантак, трэба сказаць, што амаль усе да адна-го нашыя старыя праваслаўныя эмігранты былі пераробленыя ў расей-скай царкве й „обіцествах“ сьпярша на расейскіх, а ў вайну на савецкіх патрыётаў. Яны ставіліся да нас, як да „ізменніков родіны“, варожа, таму дачыненьняў зь імі ў нас не было, а пагатове й зь іхнымі ўжо цал-кам замэрыканізаванымі ды абыякавымі да бацькоўскае зямлі дзецьмі. Каталікі-эмігранты з нашага краю ўсе чыста сталі ня толькі гарачымі й ахвярнымі вернікамі польскіх касьцёлаў, але й палкімі польскімі пат-рыётамі.
Нашай найгоршай дакукай у той час была нашая кватэра. Хоць нашых трох заробкаў было даволі на невялікія патрэбы, а таксама ха-піла б на аплату за наймо большае й лепшае кватэры, аднак у той час у Нью-Ёрку была такая вострая іхная нястача, што нават за хабары даг-ляднікам дамоў нельга было нічога знайсьці. Таму мы яшчэ дзесяць месяцаў ціснуліся ў кішэлых прусакамі ды дзесяцігодзьдзямі немалё-ваных каморках.
У тым самым будынку, у гэткіх жа ўмовах, як і мы, жылі яшчэ й іншыя беларускія сем’і, а гэта: Каханоўскія, Кажаны, Чыгіровічы, Ада-мовіч з бацькамі й Пыпіны з Латвіі ды, нягледзячы на ўсе невыгоды, усе былі ўдзячныя доктару Янку Станкевічу, што дамовіўся са знаёмым аднекуль собсьнікам-жыдам даваць у наймы прытулкі для беларусаў.
431
Барыс ДАНІЛЮК
3 усіх невыгодаў найгоршай ці нават найнебясьпечнай было тое, што камяніца, у якой мы жылі, а таксама суседнія, былі ў большасьці занятыя наехалымі з паўднёвых штатаў чорнымі, што нідзе не працавалі, а атры-моўвалі невялікую дзяржаўную дапамогу, да якое частка зь іх „прызараб-ляла“ рабункамі. Нам жа найбольш дакучала тое, што ўдзень яны спалі, а як цямнела, з грукатам выкідалі праз вокны ў надворкі сьмецьце, дзе ўсьлед раскладалі вогнішчы ды пілі й гаманілі да раніцы.
Нам не было адпачынку, і ў нядзелі, а то і ў сьвяточныя дні трэба было валачы на станцыю мясцовае чыгункі цяжкі чамадан з царкоў-ным уладжаньнем і сьвятарскім адзеньнем39, каля гадзіны ехаць у Ka-Hep Брукліну й там цягнуць той чамадан у нанятую новаствораным Беларуска-амэрыканскім задзіночаньнем40 краму, якую назвалі Бела-рускай хаткай41, і дзе трэба было ўсё належна парасстаўляць і прыгата-ваць да адправы. Царкоўным хорам кіраваў кампазытар Мікола Кулі-ковіч, што жыў адзін у пакойчыку пры Хатцы, у якім стаяла яго піяніна.
Пасьля адправаў амаль кожнае нядзелі былі нейкія найменш пара-гадзінныя паседжаньні, дык варочаліся дамоў, цягнучы зноў той чама-дан, звычайна калі ўжо вечарэла або й сьцямнела.
3 тых збораў ці сходаў мне ў памяці засталося адно з паседжаньняў Сэктару Рады БНР, на якім было абвешчана, што Фордаўская фунда-цыя42 пастанавіла даць новаэмігранцкім арганізацыям крыхугрошай на іхную дзейнасьць, у тым ліку й іо ооо даляраў беларусам.
На жаль, замест узрадавацца і ўзважыць, што з тымі грашыма зрабіць, на паседжаньні ўзьнялася спрэчка, ці браць іх, ці не, бо за іхнае атрыманьне, можа, трэба будзе адрачыся ад змаганьня за дзяржаўную незалежнасьць Беларусі43.
39 Маецца на ўвазе парафія Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царк-вы сьв. Кірылы Тураўскага.
40 Беларуска-амэрыканскае задзіночаньне (БАЗА) заснаванае 31 ліпеня 1949 г.
41 Першая „Беларуская хатка“ з 1950 да 1954 г. знаходзілася на адрасе 505 Sutter Avenue, Brooklyn.
42 Паводле іншых сьведчаньняў, грошы на дзейнасьць БАЗА й газэту „Бела-рус“ выдаткаваў Фонд вольнай Расеі праз Амэрыканскі камітэт барацьбы з бальшавізмам.
43 Аўтар мае на ўвазе супрацу з Амэрыканскім камітэтам барацьбы з бальша-візмам, галоўнай дактрынай якога была супольная барацьба народаў СССР супраць бальшавізму й, адпаведна, канцэпцыя „непрадрашэнства“ — г. зн. адмаўленьне асобнымі нацыянальнымі арганізацыямі, ад прынцыпаў ба-рацьбы за незалежнасьць да поўнай перамогі над СССР.=>
432
Успаміны
Урэшце нічога не пастанавіўшы й моцна перасварыўшыся, разыш-ліся. Рада БНР ці Галоўная Ўправа БАЗ’ы ўсё роўна тыя грошы ўзяла й за іх нейкі час выдавала газэту „Беларус“, плоцячы нешта Натальлі Арсеньневай за рэдактарства44 і падтрымоўваючы, як ейнага памочні-ка, прыехалага безграшовагаўладыку Васіля45. Ня ўсім гэта спадабала-ся, і паміж колькіма асобамі, як выглядала, з зайздрасьці стварылася дасьмяротная непрыязьнь46.
На тым паседжаньні47, здаецца, Аўген Каханоўскі ўзяў мяне ў яго-ны ўрад рэлігійным, а не вайсковым, як у кнізе пра В. Жук-Грышкеві-ча48 напісана, рэфэрэнтам у ягоны ўрад.
Была зробленая прапанова й майму бацьку ды ўладыку Васілю ўвайсьці ў Раду БНР, але мой бацька як духоўная асоба ад гэтае год-насьці адмовіўся, а ўладыка Васіль, насуперак бацькавае парады, стаў радным БНР, што ня думаю каб павялічыла яго аўтарытэт ці пайшло на карысьць нашае Царквы і ўсяе эміграцыі, а мяне неўзабаве прымусіла сысьці з майго становішча ва ўрадзе.
Уладыка Васіль прыехаў і затрымаўся ў Брукліне ўлетку 1951 году й правіў божыя службы з маім бацькам49 у Беларускай хатцы. Але таму, што гэта было непрэстыжна яму й нашай Царкве, ён адразу спрабаваў назьбіраць грошай на куплю собскага будынку, а калі гэта, з-за бед-насьці вернікаў, не пайшло, пачаў шукаць царквы, у якой можна было б маліцца на правох падсуседаў.
^Супраца Рады БНР з Амэрыканскім камітэтам выклікала шмат спрэчак.
Першы крызіс у Радзе БНР справакавала адмаўленьне ад правоў на Вільню.
44 Натальля Арсеньнева была рэдактаркаю „Беларуса“, які лічыўся галоўным
органам БАЗА, з 30 траўня 1952 г. да красавіка 1954 г. (выйшла 38 нума-роў — газэта выдавалася два разы на месяц). Ейнае рэдактарства супала са старшынёўствам у БАЗА ейнага мужа Франца Кушаля (1952—1954 гг.). У красавіку 1954 г. новым кіраўніком БАЗА быў абраны Міхась Тулейка, а рэ-дактарам „Беларуса“ стаў Міхась Міцкевіч.
45 Васіль Тамашчык быў зацьверджаны афіцыйна намесьнікам рэдактара „Беларуса“.
46 Данілюк мае на ўвазе першага рэдактара „Беларуса“ Леаніда Галяка й Аляксандра Махноўскага, які прэтэндаваў на пасаду рэдактара „Беларуса“ ў супрацьвагу Натальлі Арсеньневай.
47 Відаць, маецца на ўвазе паседжаньне Рады БНР ад 16 сакавіка 1952 г.
48 Размова пра кнігу Раісы Жук-Грышкевіч „Вінцэнт Жук-Грышкевіч“ (Та-ронта, 1993).
49 Хведар Данілюк быў заснавальнікам беларускай парафіі ў Нью-Ерку (Бруклін).
433
Барыс ДАНІЛЮК
Нейкім чынам ён пазнаёміўся са сьвятаром Карпата-рускае па-рахвіі на 4-й вуліцы ў Манхэтане50, што была ўжо амаль вымершы, і на карысьць абодвум дый са згодай архіяпіскапа канстанцінопальскае юрысдыкцыі дамовіўся служыць разам.
У выніку Беларуская хатка ў Брукліне стала непатрэбная, і яе пера-сталі наймаць, хадзіўшы на адправы ў Карпата-рускую царкву. Там у падмостнай зальцы адбываліся й грамадзкія сходы ды паседжаньні. Мой бацька рэдка браўудзел у адправах, бо не хацеў быць лішнім пры сьвятары, што быў і гаспадаром.
Тут варта ўспомніць, што на пачатку 1950-х гадоў Куліковіч стварыў з 6-х ці 8-х дзяўчат вельмі добры дзявочы ансамбль51, і ягонымі прыго-жымі сьпевамі ўхарошваліся беларускія ўрачыстасьці ў Нью-Ерку. Пасьля Куліковічавага адыходу52 вялікі й выдатны мяшаны хор, з удзелам нават колькіх асобаў зь Нью-Брансьвіку й Канэктыкуту, зарга-нізавала й кіравала ім Галіна Ганчарэнка. Хор таксама выступаў на на-шых сьвяткаваньнях і нават на міжнародным канцэрце ў Town Hall у Манхэтане, зьбіраючы штораз заслужаныя густыя воплескі. Пасьля выезду Галіны Ганчарэнкі на працу на радыё „Вызваленьне“53, хор, хоць і ў іншым складзе, працягваў існаваць звыш дзесяцігодзьдзя пад кіраўніцтвам Андрэя Каптуровіча й Міхася Тулейкі.
Пад восень 1951 году майго бацьку звольнілі зь сернікавае хваб-рыкі, але ён зараз жа з дапамогай ужо вышэй успомненага а. Весялоў-скага знайшоў працу дзённым прыбіральнікам у канцылярыі кантра-лёра прыватных пэнсійных плянаў. Неўзабаве ў той самай фірме знай-шлася праца й для мяне пры мікрафільмавай машыне, што рабіла фільмы важнейшых дакумэнтаў, якія зараз жа пасылалі ў сховішча ад атамавых бомбаў недзе ў гарах, далёка ад Нью-Ёрку.
Як мой бацька, гэтак і я дасталі ў сапраўднасьці новыя й лепш плат-ныя працы дзякуючы маладому, ужо ў Амэрыцы народжанаму й вай-новаму вэтэрану, але ўзгадованаму ў палкім патрыятызьме да краю паходжаньня ягоных бацькоў украінцу.
У гэтым самым часе нам урэшце пашчасьціла й знайсьці ў Брукліне 4-х-пакаёвую з кухняй кватэру — жыць пасвабаднела. Праўда, была тая
50 East 4'h str.
51 Гаворка, відаць, пра Беларускі хор у Нью-Ёрку. Барыс Данілюк быў адным зь яго далейшых кіраўнікоў.
52 Мікола [Шчаглоў-]Куліковіч выехаў у Кліўлэнд.
53 Галіна Ганчарэнка пераехала ў Мюнхэн на працу на радыё „Вызваленьне“ ў чэрвені 1954 г.
434
Успаміны
невыгода, што ў ніводным з пакояў не было ніякага аграваньня, і адзіным цёплым кутком была вялікая кухня, што грэлася ад пліты. На ёй варыліся розныя стравы, але дух зь яе ў іншыя пакоі мала або й зусім не даходзіў, дык мы й амаль увесь час там сядзелі, а ў іншыя пакоі ішлі адно добра акрыўшыся спаць. Улетку дакучала гарачыня, ад якое не памагалі й вет-ракі, а неабходных у амэрыканскім клімаце кандыцыянэраў яшчэ не было.
Я, пэўна ж, улучыўся ў беларускую грамадзкую працу, няўдала спрабаваў у неспрыяльных абставінах узнавіць дзейнасьць студэнцкае арганізацыім ды ўрэшце памагаў у рэдакцыйнай калегіі моладзевага часапісу „Віці“55, у які я таксама й нешта цяпер непамятнае пісаў. Сыія-ваў я і ў хорах пад кіраўніцтвам розных рэгентаў ды браў удзел зь імі ва ўсіх беларускіх урачыстасьцях.
У самым пачатку лета 1952 году56 БАЗА й Згуртаваньне беларускае моладзі зарганізавалі экскурсію беларусаў зь Нью-Ёрку й Нью-Джэрзі на вадаспад Ніягару, дзе, паводле папярэдняй дамоўленасьці, на ка-надзкім баку адбылася й сустрэча з групай канадзкіх беларусаў, што ўвайшла ў гісторыю нашае эміграцыі як і-я з Сустрэчаў беларусаў Паў-ночнае Амэрыкі, што зьбіраюцца кожны другі год у беларускіх асярод-ках на зьменуўЗШАабо Канадзе57. Год пазьней, калі не мыляюся, была зладжаная экскурсія ў Вашынгтон.
На пачатку 1950-х гадоў зьбіралася яшчэ ў Беларускай хатцы ў Брукліне й хлапцоўская скаўцкая дружына пад кіраўніцтвам Міхася Тулейкі, што ўлетку, здаецца, 1953-га выяжджала нават на тыднёвы летні лягер, недзе на поўнач ад Нью-Ёрку. Моладзь таксама зьбірала-ся там на сходкі, на якіх колькі разоў Антон Адамовіч выкладаў тэорыю паэзіі, а мастак (імя ня памятаю) вучыў ахвочых рысаваць.
Ці не ад 1951 году нью-ёрская й часткова нью-джэрзійская беларус-кія грамады бралі ўдзел у г. зв. Loyalty Parade, які штогод у дзень успа-
54 Рэч у тым, што Беларускае студэнцкае згуртаваньне было створана ў ЗША за паўгода да прыезду Барыса Данілюка ў ЗША, 27 жніўня 1950 на сходзе ў Нью-Ёрку. У1957 г. яго перайменавалі ў Беларуска-амэрыканскае акадэ-міцкае таварыства.
55 Часопіс „Віці“ выдаваўся з падзагалоўкам „Часопіс маладога пакаленьня“ з чэрвеня 1952 г. да лютага 1957 г. Выйшла іо нумароў.
56 Сустрэча адбылася 4—6 ліпеня 1952 г.
57 2-я Сустрэча беларусаў Паўночнай Амэрыкі таксама прайшла ў Канадзе (Таронта, 1956), з-я і 4-я — у ЗША (Нью-Ёрк, 1958, Кліўлэнд, i960), 5-я — у Канадзе (Таронта, 1962), 6-я і 7-я — у ЗША. Такім чынам, прынцып пра-водзіць адну сустрэчу ў Канадзе, адну ў ЗША не вытрымліваўся.
435
БарысДАНІЛЮК
міну загінулых у войнах за Амэрыку вайскоўцаў ладзілі амэрыканскія вэтэраны58.
Беларуская калёна з нашымі вэтэранамі ва ўніформах і пад бела-рускімі й амэрыканскімі сьцягамі наперадзе ды з моладзьдзю ў народ-най вопратцы ўсьлед, а далей і немалой колькасьцю некаторых такса-ма ў такой жа вопратцы сталых людзей, маршыруючы па g-й авэню, рабіла вельмі добрае ўражаньне. Раз ці больш быў запрошаны на тры-буну знатных прымальнікаў парадаў і ўладыка Васіль. Гэтыя парады адбываліся, мабыць, праз два дзесяцігодзьдзі, пакуль недзе, ці не пад канец 1960-х гадоў, іх самыя вэтэраны спынілі59.
У канцы ліпеня 1954 году ў Нью-Ёрк прыехаў з Аргентыны, услаў-лены там беларускі дзеяч наваградчанін Канстанцін Мерляк60, які ад-разу ўпрогся ў дзейнасьць нашае эміграцыі, трэба сказаць, што з даволі хуткімі асягненьнямі ў дачыненьнях з амэрыканскімі палітыкамі. Асаб-ліва з увагі на гэтыя ягоныя асягненьні, але таксама й з здаваленьня зь ягонае ахвоты браць і выконваць усялякія грамадзкія абавязкі, на якія іншым не ставала часу або ўпадабаньня, яму гэтых абавязкаў даручылі ўволю, і Мерляк уявіў сябе непамыльным, як рымскі папа, павадыром ды пачаў адпаведна дзеяць ды абыходзіцца з сваімі супрацоўнікамі, аб чым будзе нямала сказана тут далей.
Увосень 1954 году мяне выбралі сакратаром і скарбнікам у адной асобе парахвіяльнае рады прыходу сьв. Кірылы Тураўскага, і я адразу запрапанаваў выдаваць парахвіяльны бюлетэнь, з чаго ўсе ўсьцешы-ліся, але скарыстаў уладыка Васіль, бо на назьбіраныя на гэта грошы пачаў выдаваць не парахвіяльны, а агульнацаркоўны часапіс „Голас Царквы“.
Мне той часапіс, як з прычыны няўдалае беларускае мовы, гэтак і дзеля часам дзяціннага аўтарскага, г. зн. уладыкавага стылю пісьма й самахвальнага зьместу ад пачатку не падабаўся, але выдаваць другі не было як і за што.
58 Аўтар блытае два розныя шэсьці: Парад ляяльнасьці {Loyalty Parade), які быў заснаваны як супрацьвага адзначэньню Першамаю (праводзіўся ў апошні тыдзень красавіка ці першы тыдзень траўня) і Парад памяці (Memorial Day), што адбываецца звычайна 30 траўня (ці ў апошні паня-дзелак траўня) у памяць усіх палеглых у амэрыканскіх войнах (напрыклад, Грамадзянскай вайны), ці войнах, што вялі ЗША.
59 Відаць, тут маецца на ўвазе акурат Парад ляяльнасьці.
60 Мерляк заснаваў у Аргентыне антыкамуністычнае (у гэтай краіне былі дзясяткі прасавецкіх беларускіх арганізацыяў) Згуртаваньне беларусаў.
436
Успаміны
Апрача таго з тае пары мы пачалі з уладыкам абыходзіць пасьля Вадохрышчаў з асьвячонаю вадою кватэры парахвіянаў, здабываючы гэткім чынам крыху грошай у парахвіяльную касу й самому ўладыку.
Здаецца, увесну ці ўлетку 1956 году нечакана памёр сьвятар Карпа-та-рускае царквы, у якой мы маліліся, і яго сям’я, што ў сапраўднасьці была собсьнікам царкоўнага будынку, замест падарыць нам або танна прадаць яго, як спадзяваўся ўладыка Васіль, спытала цану 55 ооо даля-раў, якіх у нас і дзясятае часткі не было. Але расейцы не таргуючыся за-раз жа няварты твіх грошай будынак купілі, і мы апынуліся на вуліцы.
Дзякуй Богу, аднак, тую вялікую царкву на 14-й вуліцы ў Манхэта-не, дзе раней служыў а. Весялоўскі, украінцы прадалі тады ўжо нейкай амэрыканскай сэкце, што ахвоча давала ў карыстаньне нядзелямі за невялікую заплату зальку, у якой нашая парахвія правіла нялюдна на-ведваныя божыя службы болей, як год.
Зразумелая рэч, што ў выніку нялікага наведваньня ранейшымі парахвіянамі адправаў пацярпела й парахвіяльная каса так, што ўжо станавілася цяжка заплаціць уладыку, як было дамоўлена, нават 40 даляраў у тыдзень. 3 Божае ласкі ад голаду й бяздомнасьці выратавала, аднак, нашага архіпастыра радыё „Вызваленьне“, беларуская рэдакцыя якога запрасіла яго ў другой палове 1950-х за нейкую невысокую запла-ту чытаць кожны тыдзень перадаваныя на Бацькаўшчыну пропаведзі.
Нарэшце дзесь улетку 1957 году ненайпрыямнейшы чалавек, але ў той час высока шанаваны „дзеяч“ Мерляк пазнаёміўся з бруклінскім кангрэсмэнам Дорнам, што быў адвакатам і гандляром нерухомасьцю, і той знайшоў нам царкоўны будынак, што прадаваўся за цану на ўмовах, на якія мы маглі здабыцца. Будынак, праўда, быў у жахлівым стане, і аднаўляць яго не ўзялася б ніякая, апрача нашае роспачнае царквы, бо й ваколіца з-за наезду чорных з паўдзённых штатаў ды пуэртарыканцаў была ці не найгоршая ў Брукліне, зь якога белыя, хто мог пазволіць, уця-калі ў паніцы. У беларускай грамадзе купля таго будынку выклікала не-бывалы энтузіязм і шчадрэйшую ахвярнасьць, як грашыма, гэтак і доб-раахвотнай працай. Я сам, хоць і было цяжка, ахвяраваў адразу на гэтую справу 500 даляраў61, а пасьля ня раз дадаваў і меншыя сумы.
Разам з тым энтузіязмам зьявіліся й першыя непрыемнасьці, бо нашыя людзі ўлучна з інтэлігенцыяй уяўлялі, што ў двухпавярховым будынку, там, дзе наверсё была сьвятыня, яны зробяць залю ў наймы на ігрышчы, вясельлі й застольлі, на якія тады была мода, і з заробкаў
61 Па тых часах амаль два месячныя заробкі.
437
Барыс ДАНІЛЮК
за гэта будуць утрымоўваць будынак царквы ў залі падсподам ды атры-моўваць сабе прыбытак за іхныя ўклады.
Толькі востры й безумоўны пратэст майго бацькі спыніў гэтае аса-ром’е й магчымыя падаткавыя цяжкасьці. На гэтым, на жаль, ня скон-чылася, бо нейкі шкоднік пусьціў чутку, што ўладыка Васіль, купляю-чы будынак, запісаў яго на сябе. I хоць уладыка запэўніваў, што гэтак не было, купчае дамовы ён, каб ня выкрылася, што кангрэсмэн Дорн за ягоныя паслугі ўзяў „камісію“ 5 ооо даляраў, не паказаў.
Гэтая „камісія“ ці хабар неўзабаве адчыніўуладыку Васілю, а зь ім і прадстаўнікам БАЗА, доступ да кангрэсу й сэнату ды нават віцэ-прэзы-дэнтаў ЗША, а купчую дамову кожны ахвочы мог пабачыць ці дастаць і копію ў недалёкім павятовым62 урадзе.
Затое доступ да сэнату ЗША, дзе ўладыка штогод на 25 сакавіка чытаў прынагодныя малітвы перад адкрыцьцём паседжаньняў, а пась-ля сустракаўся з тойчаснымі віцэ-прэзыдэнтамі63 або важнейшымі сэ-натарамі, што пазнаёміла высокіх амэрыканскіх палітыкаў зь Белару-сяй і ўсьвядоміла іх пра нашыя незалежніцкія імкненьні, быў вялікім асягненьнем. Гэтыя візыты адбываліся штогод, аж да ўладыкавае сьмерці [у 1970 г.], пасьля якое рабіў гэта ў Гасподзе Прадстаўнікоў а. Васіль Кендыш і апошні раз у Гасподзе Прадстаўнікоў у 1982-м годзе ўладыка Ізяслаў. Удавалася гэта рабіць і а. Мікалаю Лапіцкаму.
Успомненыя абодвы непаразуменьні ў Бруклінскай парахвіі даволі хутка ўлягліся, і 3 лістапада 1957 году ў Саборы, названым на маю пра-панову імём сьв. Кірылы Тураўскага, хоць яшчэ й без іканастасу, адбы-лася першая Божая Служба пры вялікім зборы маленьнікаў.
Пабудова іканастасу, за якую ўзяўся прафэсійны тэхнік Уладзімер Русак, стала трэцяй непрыемнасьцяй у парахвіі, бо выканавец паставіў гэткую брыдоту, што ўсе жахнуліся й, пастанавіўшы яе раскідаць, зьвярнуліся да мяне здумаць нешта гажэйшае.
Я не адмовіўся й спраектаваў хоць і просты, але лепшы, на маю думку, і больш дэкарацыйны ды падыходны пад новагатыцкія кроквы будынку іканастас, што не каштаваў дорага й стаіць у Саборы да сёнь-
62 Павет — тут county (акруга), адміністрацыйны падзел штату.
63 У1953—1961 гг. за часамі прэзыдэнцтва Дўайта Эйзэнгаўэра віцэ-прэзідэн-там быў Рычард Ніксан, у 1961—1963 іт. за прэзыдэнцтвам Джона Кенэдзі (1961— лістапад 1963) — Ліндан Джонсан, пасьля таго, як Л. Джонсан па забойстве Кенэдзі заняў пасаду прэзыдэнта, месца віцэ-прэзыдэнта было вакантнае. У 1965—1969 гг. віцэ-прэзыдэнтам быў Г’юбэрт Гамфры, у 1969—1973 — Сьпіра Агню.
438
Успаміны
няшняга дня, хоць малазнайныя маляры і „ўхарашальнікі" раз за разам псуюць ягоны прадбачаны выгляд.
Русак мне тае „абразы“ не дараваў і пажаліўся доктару Стасю Грын-кевічу, а той, хоць быў знаёмы са мною, ня ўверыўшыся ў праўдзе, грымнуў па мне артыкулам „Адзнакі маскоўскага сэрвілізму“ на бачы-нах газэты „Бацькаўшчына“.
Пасьля куплі будынку, калі бацька пачаў ізноў служыць з уладыкам Васілём і яму пастанавілі нешта плаціць, я на чарговым парахвіяльным сходзе адмовіўся ўвайсьці ў парахвіяльную раду, і на маё месца скарб-нікам стаў Уладзімер Русак, а замест інжынэра Мікалая Гарошкі на старшыню быў выбраны Міхась Тулейка. Неўзабаве пасьля гэтага скон-чыліся неабхоДныя рамонты, і парахвія пачала жыць нармальным жыцьцём, адправы ішлі рэгулярна кожнае нядзелі, падчас іх сьпяваў нядрэнны хор пад кіраўніцтвам Андрэя Каптуровіча, працавала й су-ботняя школка для дзяцей. Спахапіліся былі прыкупіць або развалены драўляны дамок зь вялікім пляцам уперадзе царквы, або трохпавярхо-вую мураванку з боку царквы, што прадаваліся за вельмі нізкую цану, але без уладыкавага падбадзёраньня на пазьней непапраўную невыго-ду й шкоду для парахвіі на гэтую патрэбу забыліся.
Затое парахвіяне тады яшчэ нью-брансьвіцкае парахвіі ў Нью-Джэрзі [парафіі Жыровіцкай Божай Маці ў Гайлэнд-Парку], хоць і пе-расварыўшыся, усё ж купілі ўлетку 1959 году ў недалёкім Іст-Брансьвіку 3,5 акра зямлі на могілкі, якраз у пору, каб пахаваць на іх двох першых нябожчыкаў64.
Перад гэтым, аднак, зьявіўся новы клопат — выехалы ў Аўстралію й аселы ў Пэрце галава БАПЦ архіяпіскап Сергій апынуўся ў жахлівым становішчы — на жыльлё ў сьпякотным клімаце ён атрымаў нейкую паўразваленую буду, а платы амаль ніякае, бо нашыя нялікія там імігранты толькі пачыналі станавіцца на ногі й мала маглі дапамагчы. Наш першаярарх пачаў пісаць роспачныя лісты, у тым ліку й да майго бацькі, з просьбай дапамагчы яму хоць крыху грашыма на харчавань-не ды забраць яго ў Амэрыку. Пакуль я быў скарбнікам парахвіяльнае рады, мы зрабілі збор грошай і паслалі яму невялікую суму, а ў справе ягонага пераезду ў Амэрыку, здаецца, ніхто нічога не зрабіў.
64 Аўтар выпусьціў зь віду, што рэлігійныя апанэнты з парафіі сьв. Эўф-расіньні Полацкай у Саўт-Рывэры яшчэ ў 1956 г. купілі пляц пад пара-фіяльныя могілкі, першае пахаваньне там фіксуецца 1956 годам: у гэтым годзе там пахавалі Сьцяпана Прыдыбайлу.
439
Барыс ДАНІЛЮК
Ад жабрацкага жыцьця выратаваў яго пазьней раскол у грэцкай праваслаўнай царкве ў Аўстраліі, калі 13 іхных парахвіяў адракліся ад іхнага япіскапа й запрасілі нашага ўладыку пераехаць у Адэляйду й ачоліць іхную юрысдыкцыю. Рэшту свайго жыцьця наш Першаярарх пражыў у манаскім дастатку й асабліва высокай пашане ад ягоных грэцкіх вернікаў, што нават пасьля яго сьмерці ў 1971-м годзе ўрачыс-та пахавалі яго седзячы ў адмысловай дамавіне ды, як паказваюць ня-даўнія здымкі, дасюль утрымоўваюць ягоную магілу ва ўзорным стане. Грэкі пасьля пагадзіліся й зноў задзініліся, але Канстанцінопальскі патрыярхат за ўмяшаньне ў іхны раскол заварагаваў на БАПЦ ды да-сюль, мабыць, не адпусьціўся. Аднак па гневе нашчадкаў зьніклае Бізантыйскае Імпэрыі такое бяды, бо як паказала згода Канстанцінопа-лю ў 1924-м годзе на аўтакефалію Польскае праваслаўнае царквы, у якой не было ніводнага праваслаўнага паляка, за грошы можна купіць ад тае імпэрыі й прызнаньне царкоўнае незалежнасьці, абы ўперш была дзяржаўная.
Разам з парахвіяльным жыцьцём пасьля прыдбаньня ў Брукліне собскага будынку ажывілася й дзейнасьць БАЗА ды Згуртаваньня бела-рускае моладзі, довадам чаго стала сустрэча новага 1959-га ці 1960-га году, на якой у грамадзкай залі не хапіла месца ахвочым узяць удзел. Таксама ад пачатку 1960-х пачалі для прэстыжу ладзіць сьвяткаваньні 25 Сакавіка замест найманай школьнай залі ў Манхэтане, там у гатэлі Білтмор на 43-й вуліцы з кактэйлам для гасьцей. У мастацкай частцы сьвяткаваньняў няраз сьпявала пад матчын акампанэмэнт дачка кам-пазытаркі Эльзы Зубковіч, сапрана Ліза Маркоўская, а таксама высту-паў і моладзевы танцавальны гурток.
Тымчасам гаспадар дому, у якім мы жылі, прадаў яго, і мы, не знай-шоўшы большае, мусілі — бацькі сабе, а мы сабе — наняць дзьве асоб-ныя меншыя, хоць і блізкія адна ад аднае кватэры. Частка Брукліну, куды мы перасяліліся, у тую пору была яшчэ даволі добрая й амаль цалкам заселеная эмігрантамі з Эўропы, найбольш жыдамі-„літва-камі“, а таксама „палякамі“ й „рюсскімі“ з нашага краю, што маліліся кожны ў сваёй сынагозе, касьцёле ці царкве. Пагоднымі летнімі надвя-чоркамі пэнсіянэры з гэтых і крыху новых эмігрантаў зьбіраліся ў блізкім невялікім парку, г. зв. „брахалаўцы“, каб папалітыкаваць.
Я, здаецца, у 1956 годзе купіў на сплату самаход, каб даяжджаць усюды, куды здаралася патрэба ехаць, незалежна ад публічнага транс-парту. На пачатку 1958 году ў нас сталася бяда — бацька, выціраючы на працы лямпы, упаў з драбінкі й, выцяўшыся аб край стала, паламаў
440
Успаміны
дзьве ці тры рабрыны ды апынуўся ў лячэўні, дзе яго пратрымалі колькі дзён, а пасьля забаранілі ісьці назад на работу ды загадалі даволі часта прыходзіць на агляды. Бацьку, урэшце, гэтая валакіта гэтак надакучыла, што ён кінуў працу й пайшоў на невялікую дзяржаўную пэнсію, якой, аднак, было даволі, каб плаціць за наймы кватэры й купляць харчы.
На жаль, пад канец 1950-х і гэтае спакойнае жыцьцё пачало псавац-ца, бо й да тае часткі месца, дзе мы тады жылі, дакацілася хваля чорных перасяленцаў з паўдзённых штатаў ды пуэртарыканцаў. Нам, апрача заняпаду навакольля, насыіявала патрэба на большае жыльлё з цэнт-ральным аграваньнем і ў нядрэнным месцы, бо спадзяваліся недалёка-га прыбытку ў сям’і.
Той прыбытак — нашая дачушка, якой мы выбралі імя Ліда, прый-шла на сьвет якраз на Вадохрышча 1959 году. Мая гаспадарная жонка да тае пары здолела заашчадзіць колькі тысячаў даляраў — якраз да-волі на задатак за дом, які мы нарэшце наважыліся купіць.
Аднак ажыцьцявіць нашую навагу не было так лёгка, бо купіўшы танна там, дзе мы жылі, мы толькі змарнавалі б нялёгка здабытыя гро-шы, а ў лепшых месцах, колькі я ня езьдзіў, дамоў на продаж, асабліва патрэбных нам з увагі на бацькоў — найменш двохсямейных — не было. Нарэшце пасьля пары месяцаў дарэмных пошукаў адзін гандляр неру-хомасьцямі намовіў мяне падзівіцца на дом вонках Нью-Ёрку, але пры самай мяжы зь месцам і з даволі выгодным даездам чыгункай ды аўто-бусам.
Драўляны двохспаловайпавярховы дом, што ён мне паказаў, быў стары й занядбаны, ды да таго стаяў на малым пляцы, але ў спакойнай і прыгожай частцы мястэчка Флорал Парк, з абсаджанымі старымі дрэвамі вуліцамі-алеямі, блізкімі школамі й, хоць афіцыйна ў ім былі дзьве кватэры, у сапраўднасьці іх было тры — якраз тое, што нам было патрэбнае й чаго мы шукалі.
Агледзеўшы будынак цэлай сям’ёй, мы, даўшы колькі тысячаў за-датку, а на рэшту ўзяўшы ў банку на 20 год пазыку, купілі й на прад-весьні 1959-га году туды перабраліся. Мы занялі чатыры пакоі з кухняй на другім паверсе ды яшчэ пакой на падстрэшшы, а бацькі палову пер-шага, пакідаючы другую на наймы. Давялося амаль усе пакоі перама-ляваць і нямала чаго паправіць, у тым ліку й апырскаць атрутай ад па-д’елага падлогу й хатнюю падрубіну пад пярэднім прыменам шашаля. Што я й зрабіў, улезшы праз цеснае ваконца. Але жыць стала раскаш-ней самім, і зараз жа знайшлася маладая пара з двойгам дзяцей, што наняла трэцяе памяшканьне.
441
Барыс ДАНІЛЮК
Злажыўшы іхную плату за наймы зь невялікімі грашыма, што плацілі бацькі, нам абоім працуючым сплачваць пазыку не было дужа цяжка, заставалася й на іншыя патрэбы.
Аднак я з мае працы ня быў задаволены, бо ўважаў, што плацілі мне мала, вышэйшага становішча без праходжаньня адмысловых кур-саў і экзамэнаў спадзявацца не было як, а падвышкі, хоць фірма й да-вала рэгулярна, былі вельмі скупыя.
Таму не разгледзеўшыся, я паслухаў інжынэра Мікалая Гарошку, што быў заняты будовай дамоў, і наважыўся таксама пайсьці ягонай дарогай, скарыстоўваючы колькі тысяч даляраў, што ў нас яшчэ заста-ліся ад куплі дому, на куплю зямлі й матэрыялаў на будову.
3 гэтага неразважнага надуму я зрабіў, мабыць, найболыную дур-ніцу ў маім жыцьці, бо ўлетку 1959-га пакінуў датулешнюю працу й пайшоў работнікам на будову, каб прыгледзецца да будовы й навучыц-ца, як ёю заняцца. На новай і цяжкой працы мне хапіла аднаго месяца, каб пераканацца, што ўлез не ў сваю справу, але дарогі назад не было.
Пасьля гэтага я гадоў пяць або ніяк ня мог знайсьці якое-колечы працы, або знаходзіў малаплатныя ці зусім бясплатныя заняткі. Спа-чатку я спрабаваў памагаць украінцу, гандляру нерухомасьцямі, прада-ваць дамы, але за два месяцы нам ледзь-ледзь удалося прадаць адзін дом, за што мне мой гаспадар нічога не заплаціў, і я ад яго пайшоў.
Усьлед за гэтым колькі месяцаў ня шчасьціла нічога знайсьці, і я, карыстаючы з таго, што жонка працавала на лепшай адзежы й нядрэн-на зарабляла, аблажыў цеплавой ізаляцыяй, абабіў новай гіпсавай ась-ценкай, абмазаў і памаляваў пакой на падстрэшшы, зрабіўшы сабе працоўны габінэт.
Дзеля таго небясьпечнага факту, што нашая парахвія сьпярша была зарэгістраваная паводле кароценькага й невыразнага штатнага закону, што датычыў Украінскае праваслаўнае царквы, у нас, пасьля куплі царкоўнага будынку, зьявілася патрэба займець свой асобны штатны закон, каб паводле яго перарэгістраваць парахвію. Адвакатам за ўлажэньне такога, можа, невыгоднага й неўпадобнага закону трэба было б заплаціць вялікія грошы, дык здаволіць патрэбу давялося мне, што я асягнуў, зрабіўшы кампіляцыю важнейшых параграфаў з зако-наў аб іншых цэрквах.
Мой праект закону быў ухвалены адвакатам і, пасьля заплаты ад-наму з райчых Нью-ёрскае штатнае асамблеі, прадстаўлены на разгляд гэтае ўстановы ды прыняты ёю бязь зьменаў. Гэты закон дзейны й да сёньня, а знайсьці гэты тэкст можна на сеціве пад клічам: Religious Corporations Law of the State of New York, Article XVIIL
442
Успаміны
Ha 28—29 траўня i960 году быў скліканы 1-ы Сабор Амэрыканскае япархіі БАПЦ, што разгледзеў ейны тагачасны стан і прыняў неабход-ныя пастановы ды выбраў епархіяльнае кіраўніцтва. Апрача таго была выбраная камісія для перакладу богаслужбовых тэкстаў, у якую ўвайшлі Міхась Міцкевіч, доктар Янка Запруднік і я.
Мой бацька папярэдзіў камісію, што, паколькі богаслужбовыя тэк-сты выводзяцца з псальмаў, дык і перакласьці ўперад трэба псальмы. Ягоныя словы, на жаль, пайшлі на вецер, бо, як мне здаецца, з улады-кавае неахвоты, каб гэтым заняўся хто іншы, акрамя яго, камісія ні разу не была склікана на паседжаньне і нічога, як і сам уладыка, не зрабіла.
Да вясны i960 году нашая дачушка ўжо пачала хадзіць ды нават крыху гаварыць, дык мой бацька так зьлюбіў яе, што апрача гульні зь ёю ў хаце ня мог дачакацца, каб павазіць у возіку па цяністых вуліцах, усё з думкай, каб не забылася яго пасьля ягонай сьмерці.
Гэтай ягонай думцы, на жаль, не давялося збыцца, бо ўвечары 28 ліпеня яго схапілі моцныя болі ў грудзёх, а ніякага леку на палёгку не было, і ён прамучыўся да раніцы, калі мы выклікалі лекара, які так-сама ня змог дапамагчы. Урэіпце пасьля паўдня болі, як быццам, сьціхлі, і бацька, на выгляд, задрамаў, але неўзабаве ўздыхнуў і гэткім чынам аддаў Богу душу ў пятніцу, 29 ліпеня i960 году.
Мне да канца жыцьця ў сэрцы засталася ўдзячнасьць беларускай грамадзе ў Нью-Ёрку й Нью-Джэрзі за найболыпую з усіх паховінаў у нашых сьвятынях і могілках урачыстасьць, зь якою хавалі майго баць-ку. Бацькавая дамавіна ў Саборы была густа абстаўленая вянкамі й бу-кетамі кветак, а пасьля паніхіды пры ёй з суботняга вечара да нядзель-нае раніцы цэлую ноч стаяла, зарганізаваная малодшым Міколам Аб-рамчыкам65, пачэсная вэтэранская варта, ды на раніцу ў нядзелю пры-ехала дэлегацыя ад парахвіі ў Кліўлэндзе з рэгентам Канстанцінам Кіслым, які ўмецка пакіраваў хорам на пахавальнай адправе.
Бруклінская сьвятыня была поўная маленьнікаў, і нават на могілках у Іст-Брансьвіку сышлося гэтулькі людзей, што насуперак штатным пра-вілам давялося адчыніць дамавіну, каб усім даць магчымасьць разьвітац-ца зь нябожчыкам. Да гэтага яшчэ была зробленая зборка грошай, і за назьбіраныя каля 1 ооо даляраў улетку 1962 году на бацькавай магіле быў пастаўлены помнік, выгляд і праект якога надумаў я сам.
65 Размова пра пляменьніка прэзыдэнта БНР — Міколу Абрамчыка (1922— 2005), актывіста БАЗА, старшыню Галоўнай управы Нью-ёрскага аддзелу БАЗА ў 1960-х гг.
443
БарысДАНІЛЮК
Боль з прычыны бацькавае, хоць і прадбачанае на некалі, але ўсё роўна неспадзяванае сьмерці мучыў мяне блізка году, бо нягледзячы на тое, што я ўжо быў у сталым веку й больш кемлівы за яго ў жыцьцёвых справах і парадках на чужыне, нястача ягонае навукі й парадаў, зь якімі я хоць і не заўсёды згаджаўся, штодзённа мне дакучала й трывожыла з кожным учынкам. Палёгка прыйшла толькі пасьля таго, як пры ась-вячэньні помніка, я, забыўшыся на сорам, горка расплакаўся.
Якраз у той самы дзень, калі памёр мой бацька, мяне ўзялі на пра-цу ў паветавым аддзеле публічных работаў, быць памочнікам аднаго з каморнікаў ці мернікаў. Праца не была цяжкая, але дакучлівая, бо цэ-лымі днямі даводзілася цягацца зь мернай устужкай, або г. зв. латай па балотах і хмызьняках, ды плацілі скупа, але ў будучыні можна было даслужыцца павышэньня ў тым самым або іншым аддзеле ды зарабіць дадатковую да дзяржаўнае пэнсію.
На гэтай працы мне, на жаль, затрымацца не пашчасьціла, бо на прадвесьні 1961 году мая маці захварэла й зьлягла, дык давялося зволь-ніцца, і таму, што жонка працавала ўдзень, шукаць працы ўначы. Знай-сьці яе дапамог мне малодшы Мікола Абрамчык, зь якім я пачаў праца-ваць, чысьцячы й прыбіраючы канцылярыі, ці па-ангельску „офісы“.
Наўзьверх маіх непрыемнасьцяў з працай, у канцы вясны 1961-га сталася ў нас і яшчэ адна сямейная бяда: наш сын, скончыўшы сярэд-нюю школу, замест таго каб пайсьці ў каледж, запісаўся з двума яго-нымі калегамі ў марскую пяхоту, ці па-амэрыканску marines, і, ня слу-хаючы нашых упрошваньняў, упёрся, каб мы падпісалі яму, як непаў-налетняму, дазвол ісьці ў войска. А калі не падпісалі б, ён усё роўна пайшоў бы служыць, неўзабаве асягнуўшы 18 год.
Праз пару тыдняў пасьля ягонага ад’езду мы пачалі атрымоўваць лісты з жальбамі на нялюдзка-зьдзеклівае абыходжаньне з рэкрутамі ў марскім падрыхтоўчым асяродку на Paris Island, але ўжо было запоз-на — пастка запала, сьпярша быццам на чатыры гады, а пазьней, з пры-чыны вайны ў В’етнаме, яшчэ больш як на год.
На маёй новай працы жыды, гаспадары фірмы, у якой я пачаў пра-Цаваць, неўзабаве заўважылі, што я больш пісьменны за іншых работ-нікаў, ды паставілі мяне нагляднікам над блізка двума дзясяткамі ў болыпасьці чорных жанчын і мужчынаў, што чысьцілі 43-х-павярховы будынак на рагу 34-е вуліцы й ў-е авэню ў Манхэтане, а да таго прыкі-нулі яшчэ два меншыя будынкі на той самай авэню.
Праца, на першы погляд, здавалася быць лягчэйшай за тую, зь якое я пачаў, але неўзабаве далася ў знакі тым, што трэба было дапільноў-
444
Успаміны
ваць стараннасьці работнікаў, а ў мяне быў замяккі характар, каб зрабіць вымову, або хоць зьвярнуць увагу за нядбайлівасьць. На дзіва, гэтая мая мяккасьць і ветлівасьць лепш аплацілася за суворасьць, бо мае работнікі ўпадабалі маё людзкае абыходжаньне зь імі й спраўля-ліся зь іхнымі абавязкамі сумленна.
Праўда, з самага пачатку я заўважыў, што два чорныя мужчыны няраз у працоўныя гадзіны недзе прападаюць на даволі доўгі час, і я мусіў праз гэта зь імі пагаварыць. Напалоханыя, яны адразу прызна-ліся, што хоць і жанатыя, але маюць у іншых будынках каханак-пры-біральніцаў, да якіх бегаюць на любошчы, і прасіліся, каб я ня выкінуў іх з работы, з удзячнасьці за што яны будуць спраўляцца лепш за іншых. He знайшоўшы ў сабе цьвёрдасьці адразу прагнаць, я папярэдзіў іх, каб былі болын асьцярожныя й не навялі на самых сябе й на мяне вачэй вышэйшых начальнікаў. Я больш ня меў зь імі ніякага клопату.
Самая праца, хоць быццам і лягчэйшая цягліцам, была, аднак, да-кучлівая й уморная тым, што за гадзіну перад ейным пачаткам я ўжо мусіў зьяўляцца ў галоўны офіс па інструццыі на амаль заўсёдныя адмыс-ловыя запатрабаваньні, людзкае вячэры ня еў і варочаўся дамоў а 4-й га-дзіне раніцы, пасьля чаго на крыху засынаў, але перад полудням прачы-наўся, каб прыгатаваць якую страву, пасьля чаго, увіхнуўшыся з чым-ко-лечы, што трэба было зрабіць у хаце, узноў пускаўся ў дарогу ў Нью-Ёрк.
Найгорш дапякала й трывожыла мяне тое, што кожную пятніцу я мусіў забіраць з галоўнага офісу поўны партфэль канвэрцікаў з паўкла-данымі ў іх грашыма заплаты работнікам ды ісьці з тым партфэлям некалькі кварталаў, думаючы ўвесь час, што мяне раней ці пазьней аграбяць, а можа й пакалечаць. Таму, калі пад восень маці ачуняла, я пастанавіў звольніцца, але для прычыны папытаў на пару дзясяткаў даляраў вышэйшую тыднёвую заплату, якую мне адмовілі, і я з тае працы пайшоў.
На бяду, знайсьці нейкую іншую працу зноў доўга не ўдавалася, ды давялося больш паўгоду быць безработным.
Гэты час я скарыстаў на паважную пераробку нашае кватэры: пера-нёс кухню ў задні прымен і дадаў да яе сьняданкавы пакойчык, на мес-цы кухні зрабіў полудню (сталовую), а ні то полудню, ні то гасьцёўню перарабіў на прасторную гасьцёўню. Гэтая пераробка пазьней значна падняла цану на нашую хату, калі мы наважыліся яе прадаваць.
У тую пору, калі нашая парахвія купляла царкоўны будынак у Брук-ліне, а мы задтуль выбіраліся, занепадалі ня толькі амэрыканскія мес-цы, але пачыналі пусьцець і пераважна жыдоўскія лецішчы ў невысокіх
445
БарысДАНІЛЮК
Кэтскільскіх гарах, што гадзіны дзьве-тры язды самаходам ад Нью-Ёрку. Прычынай на гэта было выміраньне й старэньне ранейшых жы-доўскіх імігрантаў, адукаваныя й пабагацелыя дзеці якіх ужо не хацелі адпачываць па-бядняцку ў Кэтскілс, а езьдзілі з гэтай мэтай у Флары-ду або Каліфорнію ці нават за мяжу.
У выніку гэтага цэны на адпачынкавыя асяродкі, звычайна з коль-кіма будынкамі, басэйнам і немалой плошчай некранутага лесу, знач-на ўпалі, і на іх пачалі зьяўляцца купцы з новапрыехалых імігрантаў ці ранейшых DP.
Зрасейшчаныя „чырвоныя“ беларусы, каб аддзяліцца ад хоць і ня вельмі „белых“ землякоў, што мелі фарму РОВА66 ў Нью-Джэрзі, купілі сабе іхнай прасавецкай арганізацыяй РОВА-фарму ў Кэтскілс. Украін-цы таксама празь дзьве іхныя арганізацыі купілі два вялікія лецішчы ў тых самых Кэтскілс.
Сярод жменькі, раўнуючы да іншых, нашых імігрантаў таксама знайшліся адважнікі й ахвотнікі паказаць, што мы ня горшыя, і 24 чэр-веня 1961 году ў грамадзкай залі Катэдральнага сабору сьв. Кірылы Тураўскага ў Брукліне склікалі даволі людны сход, каб заснаваць супол-ку для куплі беларускага лецішча, ці як пачалі па-амэрыканску назы-ваць „рэсорту“, тамсама, дзе іх ужо займелі нашыя суседзі.
Прапанова, на дзіва, амаль усім спадабалася, і сход адразу выбраў управу суполкі, у складзе Васіля Юрцэвіча, Уладзімера Пелясы й Юрыя Станкевіча, што мела пачаць збор грошай і пошук аб’екту. Я, ня маючы тады грошай, адразу да тае суполкі не далучыўся, а зрабіў гэта ці ня год пазьней, калі знайшоў працу. Праца была малаплатная, але зь няйма іншае давялося зачапіцца за яе, тым больш што была блізка хаты. Фірма, што ўзяла мяне на работу, займалася развожаньнем газэтаў па крамах і кіёсках у шырокай ваколіцы, а маё заданьне было цэлымі днямі друкаваць на адмысловай машыне лісты, на якіх іншы работнік значыў колькі й якіх газэтаў ды куды трэба было завезьці ў той дзень.
Занятак быў нудны, пасьля васьмі гадзінаў няспыннага націскань-ня панажа балела правая нага, майму начальніку, друкару-італьянцу, я ніяк ня мог дагадзіць, а яшчэ вышэйшы начальнік — паўгаспадар фірмы, што займаўся гаспадарчымі справамі, меў эксплюататарскі й непрыемны характар. Усё ж я, напалоханы безрабоцьцем, вытрымаў больш як два гады гэтае пакуты, і, толькі пажаліўшыся на боль у пра-вай назе, быў адразу звольнены ў канцы 1964 году.
66 РОВА — Россййское обіцество взаймопомоіцй в Амерйке.
446
Успаміны
Гэтым разам мне пашчасьціла быць нядоўга безработным, а неўза-баве знайсьці лепшую й больш трывалую працу. Памог мне ў гэтай справе Міхась Тулейка, што працаваў красьляром (чарцёжнікам) у інжынэрнай фірме, што займалася праектаваньнем дарогаў і мастоў, грошы на што ішлі з фонду вядомае праграмы будовы стратэгічных шляхоў, якое дамогся прэзыдэнт Айзэнгаўэр. Тулейка параіў мне пры-гатаваць узор мае красьлярскае працы й зарэкамэндаваў мяне ягоным начальнікам-інжынэрам, што адразу ўзялі мяне на работу, даўшы 8о даляраў платы ў тыдзень.
Пачаўшы працаваць у той фірме ў палове студзеня 1965 году, недзе вясною я пачуў, што ў ня надта далёкім мястэчку ад таго, дзе мы жылі, ёсьць іншая інжынэрная фірма, што шукае красьляроў і плоціць ім болей. Толькі даяжджаць туды трэба было собскім самаходам. He ўра-зумлены датулешнімі клопатамі з працай я, кінуўшы ўжо знойдзенае працоўнае месца, пайшоў у тую фірму за крыху вышэйшую заплату. На жаль, ужо пасьля двох тыдняў я пачаў шкадаваць, што зрабіў неразваж-ны крок — маім непасрэдным начальнікам быў малапісьменны й хама-ваты італьянец, інжынэры былі няветлівыя й пагардлівыя да красьля-роў, а атмасфэра ў фірме была прыгонная, а да таго даезд самаходам у завозныя поры дня быў пакутай.
3 роспачы я адважыўся пазваніць майму папярэдняму нагляднаму інжынэру й папрасіцца назад, на што той згадзіўся й даў вышэйшую заплату ажно 130 даляраў у тыдзень. У той фірме й з тым інжынэрам я адпрацаваў 25 год, пакуль не пайшоў на пэнсію.
Праз тых колькі год, калі ў мяне былі клопаты з працай, беларус-кая дзейнасьць у Амэрыцы, натуральна, не спынялася, і я браў у ёй удзел, улучна да сяброўства ў парахвіяльнай радзе.
Варочаючыся да месца ў часе, у якім я спыніў гутарку, трэба ска-заць, што задума прыдбаць грамадзкае лецішча не была саламяным агнём, а збор грошай на гэтую мэту ішоў далей, і я даў першы ўклад на гэтую мэту, іоо даляраў. Недзе, ці не на вясну 1962 году, знайшоўся й патрэбны аб’ект — 75-акравы рэсорт Бэлэр [Belair) у Glen Spey, гадзінаў каля трох язды самаходам ад Нью-Ёрку. Былі ў ім два вялікія дамы-гатэлі й тры баракі з пакоямі ў наймы, плыўны басэйн і доступ да невя-лікага возера, па якім можна было паплаваць у чайцы (лодцы). Пераш-кодай займець гэтае лецішча была, аднак, хоць і зьніжаная, але для нас яшчэ завысокая цана, здаецца, больш-менш 75 000 даляраў. Здабыць неабходныя на задатак грошы ўсё ж спосаб знайшоўся — ад 75-акравае плошчы рэсорту адрэзалі збоку ў лесе іо акраў і, падзяліўшы на V2 ак-
447
БарысДАНІЛЮК
равыя рэзкі, прадалі сябрам суполкі па 1 ооо даляраў кожная. Мы са-мыя, неяк наскробшы даволі грошай, таксама ня ведаю ўжо навошта купілі адну з гэтых рэзкаў.
Радасьці й гонару з куплі лецішча было поўна, але й працоўнай ахвярнасьці далажылася нямала, асабліва з боку нашых палешукоў. На дзіва, над якім ніхто тады не задумаўся, да справы далучыліся ды да-волі шмат працавалі й г. зв. „зарубежнікі“.
Супольнымі натугамі лецішча Бэлэр-Менск да вясны 1963 году было адноўленае і ўпарадкаванае, ды на пачатку ліпеня ўрачыста адчы-ненае й асьвячонае. На жаль, ужо адразу тады вылезла наверх нязгода, бо „зарубежнікі“ не схацелі дапусьціць, каб лецішча асьвяціў уладыка Васіль67, і гэты абрад выканаў а. Міхась Мацукевіч з Таронта.
Першыя два ці тры леты справы лецішча ішлі даволі добра, лет-нікаў хапала, каб будынкі не пуставалі, а наадварот спатрэбілася й знайшліся грошы паставіць будынак з заляй на танцы й застольлі. Пазьней, аднак, нашым людзям, асабліва зь Нью-Ерку, надакучыла гадзінамі езьдзіць па завозных дарогах у тое самае месца, і колькасьць летнікаў або сутыднёвых наведвальнікаў пачала меншаць.
Да гэтага і ўладыка Васіль, ня маючы заступніка, ня мог пакідаць бруклінскі сабор без адправаў у нядзелі й больш іх у рэсорце, здаецца, ня правіў, што таксама пазначылася на наведваньні лецішча „крыві-чамі“.
Затое „зарубежны“ сьвятар Лапіцкі зь ягонымі саўт-рывэрскімі парахвіянамі й БЦРаўскімі шчыравальнікамі наяжджаў час ад часу ў Бэлэр-Менск і хітрасна вэрбаваў сабе прыхільнікаў. Ня думаю, што ў яго з гэтым былі б вялікія посьпехі, калі б у Нью-ёрскай беларускай грамадзе й парахвіі неўзабаве не зьявілася падказаная й прынесеная звонку нязгода, ды не пачаліся спрэчкі й не дайшло ўрэшце да падвой-нага расколу68.
67 Мікалай Лапіцкі й парафія сьв. Эўфрасіньні Полацкай лічылі высьвячэнь-не на япіскапа ў 1949 г. Васіля незаконным і прапаноўвалі яму перайсьці ў юрысдыкцыю экзарха канстантынопальскага патрыярха ў Амэрыцы.
68 Маецца на ўвазе: 1) сыход з парафіі Кірылы Тураўскага „групы Мерляка“ й заснаваньне парафіі сьв. Кірылы Тураўскага ў Рычманд-Гіле, якая перай-шла ў юрысдыкцыю канстантынопальскага патрыярха. Дзейснае падтры-маньне ім аказала саўт-рывэрская парафія й пэрсанальна Мікалай Лапіцкі. 2) Канфлікт Мерляка — у 1963 г. старшыні БАЗА — з кіраўніцтвам Рады БНР, у тым ліку й наконт поглядаў на аб’яднаньне з крылом, пры-хільным да плятформы БЦР, прывёў да выцясьненьня Мерляка й ягоных=>
448
Успаміны
Бяда пачалася, здаецца, у БАЗА й Радзе БНР, а ейнай прычынай стаў Канстанцін Мерляк. Апісваць драбніцы, як да расколу дайшло, заняло б тут шмат месца, а вынік з гэтага быў бы той самы, што й адразу можна сказаць у колькіх словах — Мерляка, за ягоную нахабнасьць, непавагу й прычэплівасьць да іншых, нават заслужаных людзей, ды самаволю сьпярша, здаецца, улетку 1964 году, адсунулі ад усялякае ўлады, а пазьней і зусім выкінулі з БАЗА й Рады БНР.
[...]
У 1962 г. была зробленая спроба ўблытаць уладыку Васіля ў бясп-лодныя й бясконцыя гутаркі ды перамовы пра царкоўнае „паяднаньне“ й гэтым паказаць ягоную хісткасьць у вернасьці аўтакефаліі. Сыгналам гэтае спробы быў ліст да ўладыкі Васіля ад Радаслава Астроўскага з паведамленьнем, што на Зьезьдзе беларусаў („зарубежнікаў“) Амэрыкі й Канады 2—3 верасьня ў Кліўлэндзе ў асобнай камісіі разглядалася справа Беларускае праваслаўнае царквы й таго кліна, у які завялі яе бы-лыя ярархі. У адным з праектаў гэтае камісіі разглядалася й асоба ўла-дыкі Васіля, ды ў выніку гэтага разгляду Астроўскаму было даручана выясьненьне гэтага пытаньня. 3 увагі на даручэньне, але дзеля цяж-касьці падарожжа з-за слабога здароўя, Астроўскі запрашаў уладыку Васіля як малодшага векам прыехаць у Кліўлэнд і сустрэцца, ды „шчы-ра разважыць усе магчымасьці для аздараўленьня нашага царкоўнага жыцьця“.
Аздараўляць гэтае жыцьцё патрэбы не было, бо гэта было асягну-та праз узнаўленьне аўтакефаліі нашае Царквы на Саборы ў Канстан-цы, і запрашэньне на нейкі торг у гэтай справе было нахабнаю абразай, на якую ўладыка не панізіўся адказаць.
Што да вышэй успомненых хітрыкаў, то вялікае мудрасьці, каб раз-лажыць і зьліквідаваць беларускую эміграцыю як палітычную сілу, патрэбы не было — хапіла б адно захапіць толькі што здабытыя ася-родкі з будынкамі, а ў першую чаргу Катэдральны сабор сьв. Кірылы Тураўскагаў Брукліне, каб разагнаная па прыватных кватэрах незалеж-ніцкая дзейнасьць зьнемаглася й замерла. Патрэбен быў толькі чала-век, што нават не разумеючы, што робіць, стаў крыніцай інфармацыі пра жыцьцё саборнае парахвіі й беларускіх арганізацыяў, а да таго й
о прыхільнікаў з БАЗА (Мерляк прайграў далёка не бездакорныя выбары старшыні БАЗА ў 1963 г.) і заснаваньне імі Беларуска-амэрыканскае аб’ед-наньня ў Нью-Ёрку. Гэта, відаць, і мае на ўвазе Данілюк, кажучы пра пад-войны раскол.
449
БарысДАНІЛЮК___________________________________________________
даволі ўзьдзейны на іншых, каб упусьціць прысланага агента. I гэткі чалавек неўзабаве знайшоўся.
Ужо на адкрыцьці рэсорту Бэлэр-Менскулетку 1963 году нявыбра-ны, але накідлівы павадыр групы палешукоўу нашай бруклінскай па-рахвіі пахваліўся мне, што быў на нейкай урачыстасьці на прасавецкай фарме АРОВА, дзе меў гутарку з амбасадарам БССР у ЗША, што выка-заў ахвоту наведаць нашае лецішча, калі ніхто, у тым ліку й я, ня будзе супраць гэтага. Узяўшы гэта больш за жарт, як праўду, я на адчэпнае адказаў, што калі таму амбасадару хочацца, дык няхай прыедзе, і больш праз гэта, пакуль ня стала запозна, ня думаў.
Калі ж стала запозна, я даведаўся, што той паляшуцкі павадыр ня толькі быў на фарме АРОВ’а, але й ня раз наведваў самую амбасаду БССР у Нью-Ёрку, прабуючы ўпрасіць дазволу на прыезд ягоных дзя-цей ад першае жонкі, што засгаліся на Бацькаўшчыне. Зразумелая рэч, што адмыслоўцы НКУС у гутарках зь ім, безь ягонага разуменьня, вы-пыталі ўсю інфармацыю праз бруклінскую парахвію й беларускую эміграцыю, што ён ведаў, ды скарысталі яе на спробу авалоданьня пер-шай і абяздомленьня другой.
А ключом, што адчыніў дзьверы для гэтае спробы, стала ня раз вы-казванае ўладыкам Васілём жаданьне займець да помачы й павелічэнь-ня ўрачыстасьці адправаў дыякана. Як бы ў адказ на ягонае жаданьне перад Вялікаднем 1964 году гэты дыякан зьявіўся — быў ім Юры Аб-рэмскі.
Уладыка Васіль быў у сёмым небе, палешукі таксама былі радыя, што гэта быў іхны зямляк, рэшта парахвіянаў да яго прыглядалася. Я адразу займеў да яго падазрэньне, бо хоць ён, дыякан, прыехаў на да-рагім самаходзе ды адразу заявіў, што працуе на высокім становішчы ў нейкай інжынэрнай фірме каля Ўол-стрыт, а да гэтага супрацоўнічае з амэрыканскай выведнай службай FBI [ФБР], на довад чаго махнуў мне перад носам нейкім дакумэнцікам.
[...]
Усе нашыя засьцярогі, аднак, былі дарэмныя, і ўладыка ім веры не даваў, а казаў, што Абрэмскі прынёс граматы пра ягонае высьвячэньне й службу дыяканам ад япіскапа Матэўша (Сямашкі) з Польскае правас-лаўнае царквы ў Лёндане й Сьвята-Мікалаеўскага Сабору ў Нью-Ёрку, зь якога ён пайшоў без адпускное граматы з-за падпарадкаваньня па-рахвіі Маскоўскаму патрыярхату.
[...]
450
Успаміны
Высьвячэньне было прызначана на 14 жніўня 1964 году. 3 той пры-чыны, што кандыдата на высьвячэньне сьвятара мусіць падводзіць да япіскапа ўжо высьвячаны сьвятар, што й меўся зрабіць а. Сьцяпан Вой-танка, я спрабаваў упрасіць яго сына, доктара Віктара Войтанку, каб намовіў бацьку „захварэць“ і не зьявіцца на асаромнае ўсьвячэньне, але мае просьбы засталіся бяз выніку. Высьвячэньне адбылося ў вызнача-ны дзень і завяршылася застольлем з радаснымі віншавальнымі пра-мовамі, у ім узялі ўдзел ці ня ўсе парахвіяне, апрача мяне з жонкай і сем’яў Вераб’ёў ды Касьцюкевічаў, за што ўладыка загневаўся асабліва на мяне.
Пасьля гэтага парахвіяльнае жыцьцё нейкі час ішло як бы нар-мальным шляхам, япіскап і сьвятар служылі адправы, на выгляд, у згодзе.
[...]
Узімку ці ўвесну 1964 году Фундацыя імя Пётры Крэчэўскага купі-ла ў Джамэйка Гайтс у Квінсе за атрыманую прэзыдэнтам Абрамчыкам страхоўку жыцьця скінутага амэрыканцамі на Беларусь і злоўленага ды расстралянага Саветамі суму 32 ооо даляраў69 (на задатак) чатыры трохсямейныя дамы, у адным зь якіх у меншай кватэры на першым паверсе большы пакойчык быў абернены ў зальку на грамадзкія патрэ-бы, а ў двох меншых меліся быць канцылярыя й бібліятэка. У іншым доме малую кватэру на першым паверсе сьпярша заняў наш праўнік Мікалай Кунцэвіч, пастаўлены на даглядніка й чысьцельніка дамоў, a восем большых кватэраў былі здадзеныя ў наймы, каб з гэтага прыбыт-ку сплачваць узятую на куплю пазыку.
Купля пасьпела якраз у патрэбную пору, бо ў БАЗА ў чэрвені таго ж 1964 году з-за Мерляковага самаўладзьдзя, дайшло да расколу — Мер-ляка зь невялікай колькасьцяй ягоных прыхільнікаў выкінулі з арга-нізацыі, у выніку чаго БАЗА мусіла перанясьці ягоную канцылярыю з пакойчыка ў саборы сьв. Кірылы Тураўскага ў Фундацыю Крэчэўскага, а той пакойчык заняло [...] Беларуска-амэрыканскае аб’еднаньне.
Тымчасам самая агентура рыхтавалася да перайма ўлады ў парахвіі Катэдральнага сабору сьв. Кірылы Тураўскага й галоўным чынам зава-лоданьня царкоўным будынкам, што ўзяло б за горла дзейнасьць БАПЦ і беларускіх незалежніцкіх арганізацыяў у Нью-Ёрку, а можа й ва ўсёй Амэрыцы. Незалежніцкі бок, на жаль, гэтае небясьпекі не прад-бачыў і да супрацьдзеяньня не рыхтаваўся.
6’ Відаць, гутарка пра Янку Філістовіча.
451
БарысДАНІЛЮК
Праўда, уладыку Васілю ўжо ня ўсё было даспадобы, але й ён цярпеў тое, што дзеялася, хутчэй як дакуку, зь якою ні ён сам, ні разам зь яго-нымі прыхільнікамі ня здолеюць даць рады. У выніку замест таго, каб арганізаваць супраціў, ён то спрачаўся, то дагаджаў ягоным і незалеж-ніцтву ворагам, а незадаволенае ці абуранае непарадкамі ў парахвіі пат-рыятычнае грамадзтва абыякавела й аддалялася ад царкоўных справаў.
3 гэтае разгубленасьці ды спадзеву на заспакаеньне „па-добраму“ разыходжаньняў уладыка на парахвіяльным сходзе 14 лістапада 1965 году зрабіў памылку, што неўзабаве абярнулася ў бяду, выратавац-ца ад якое спатрэбілася шмат клопатаў і выдаткаў. Справа ў тым, што той сход быў перавыбарны, і я, ужо разумеючы насьпелую небясьпеку, згадзіўся стаць кандыдатам на старшыню парахвіяльнае рады, каб не дапусьціць да перавыбару аблытанага агентурай Івана Казьлякоўскага70.
У выніку галасаваньня я й мой супрацень атрымалі дакладна роўную колькасьць галасоў, ды перад сходам стала пытаньне, што рабіць: зь не-залежніцкага боку была прапанова перагаласаваць, але супраціўны бок, ведаючы, што са мною на чале парахвіяльная рада агентурных задань-няў выконваць ня будзе, крэчам дамогся, каб канцавы выбар зрабіўула-дыка. Уладыка, на жаль, яшчэ не прадбачачы пасткі, замест адмовіцца, згадзіўся й аддаў голас за Івана Казьлякоўскага і гэтым сам сабе зрабіў прысуд на пакуты ад зараз жа памацнелага наступу агентуры71.
[...]
Выявам гэтае неасьцярожнасьці й разгубленасьці быў скліканы 16 лістапада 1966 году ў Таронта III Епархіяльны зьезд. 3 апісаньняў нарадаў гэтых сабораў самым уладыкам Васілём у „Голасе Царквы“ відаць, што калі да зьяўленьня ў бруклінскай парахвіі Юрыя Абрэмска-
70 Таксамаўраду абралі: Кастуся Мерляка — намесьнікам, Васіля Шчэцьку — сакратаром, Данілу Клінцэвіча — скарбнікам, Васіля Захаркевіча — цар-коўным старастам, Васіля Місюля, Пятра Мельяновіча, Васіля Юрцэвіча, Міхася Бразоўскага — чальцамі рады, якія ўсе былі сябрамі Беларуска-амэрыканскага аб’яднаньня ў Нью-Ёрку.
71 27 лютага 1966 г. уладыка Васіль абвесьціў, што не прызнае абранай 14 лістапада 1965 г. управы, самачынна сфармаваў са сваіх прыхільнікаў царкоўную раду, якую ўзначалілі Аляксандар Міцкевіч, Барыс Данілюк і Янка Ніхаёнак, а таксама зьвярнуўся па дапамогу да паліцыі, „каб яго ахоў-валі адлюдзей, апанаваных злымі духамі“ (Рэзалюцыя, прынятая на над-звычайным агульным сходзе прыхаджан парафіі Катэдральнага сабору сьв. Кірылы Тураўскага ў Брукліне, дня 8 траўня 1966... // Беларуская дум-ка. 1966. №9. С. 26).
452
Успаміны
га другі Епархіяльны зьезд, як і першы, прайшоў спакойна й даволі прадуктыўна, на трэцім ужо выявіўся наяўны ў Брукліне й падрыхтава-ны наездамі агентуры ў Кліўлэнд, а не ўпярэджаны належнай сувязяй уладыкі з кіраўніком парахвіі а. Аляксандрам Крытом і царкоўным актывам раскол з-за прызначэньня ўладыкам, а ня выбараў дэлегатамі кіраўнікоў аддзелаў епархіяльнае ўправы, у выніку якога 19 дэлегатаў, часткова як з Кліўлэнду, гэтак і з Брукліну, у тым ліку й а. Крыт ды рэ-гент Кіслы, пакінулі зьезд72. Гэта і дадало адвагі ды нахабнасьці мерля-коўцам, якія імкнуліся й далей намагацца захапіць Катэдральны сабор сьв. Кірылы Тураўскага, з упэўненасьцю, што іх падтрымае й будзе слу-хацца тады яшчэ кандыдат, а пазьней і япіскап а. Аляксандар Крыт.
Трэба сказаць, што пастанова высьвяціць яшчэ аднаго або й двох япіскапаў была прынятая на II Епархіяльным зьезьдзе ў лістападзе 1963 году з разуменьнем, што двума кандыдатамі на гэтыя годнасьці былі айцы Аляксандар Крыт й Міхась Мацукевіч, але працягам трох год пасьля, магчыма зь неахвоты ўладыкі Васіля, гэты намер заставаўся на паперы73. Толькі пасьля III Епархіяльнага зьезду гэты намер стаў пяку-чай патрэбай, бо абодва бакі пабачылі ў гэтым як падтрыманьне, гэтак і небясьпеку іхнай дзейнасьці, у выніку чаго пачаліся выперадкі ва ўста-наўленьні першаярархам БАПЦ архіяпіскапам Сергіем чарговасьці высьвячэньняў ці хіратоніяў. У гэтых выперадках праз асабістыя кан-такты зь першаярархам перамог а. Аляксандар Крыт, а айцец Міхась Мацукевіч, нягледзячы на падтрымку ўладыкі Васіля й пратэсты прэ-зыдэнта ды Рады БНР, апынуўся ў чарзе на другім месцы.
Усьвячэньне а. Крыта ў япіскапы, з манаскім імём Андрэй, адбыло-ся ў грэцкім катэдральным саборы ў Адэляйдзе 15 лютага 1968 году, a а. Міхаіла Мацукевіча, з манаскім імём Мікалай, тамсама 10 сакавіка таго ж году. Высьвячэньне япіскапа Андрэя не прынесла спадзяванае перамогі ці нават дапамогі мерлякоўскай групе, бо абодва новыя япіс-капы салідарызаваліся з уладыкам Васілём, першым довадам чаго была іхная супольная ўтрох Божая служба ў саборы сьв. Кірылы Тураў-скага ў Брукліне 17 сакавіка 1968 году для вернікаў мясцовае й Гайлэнд-паркскае парахвіі зь людным і багатым пачастункам пасьля адправы.
72 Дэлегаты пакінулі зьезд на знак пратэсту супраць ініцыятывы Васіля (Та-машчыка) замест выбараў прапаноўваць кандыдатаў у епархіяльную ўправу.
73 Высьвячэньню Аляксандра Крыта (мітрапаліт Андрэй) актыўна працівіла-ся Рада БНР.
453
БарысДАШЛЮК
Юры Абрэмскі ў суполцы зь Міхасём Бразоўскім і Кастусём Мерля-кам зарганізавалі ў парахвіі Катэдральнага сабору сьв, Кірылы Тураў-скага ў Брукліне раскол, мэтай якога было скінуць за ўсялякаю цану ўладыку Васіля й аддаць уладу над парахвіяй, а пазьней і над БАПЦ, Абрэмскаму ці некаму, хто за ім стаяў і ім кіраваў. Раскол быў гідкі, даходзіла да гвалтоўных учынкаў, і справа ўрэшце апынулася ў судзе, які пастанавіў, згодна з Артыкулам XVIII Нью-ёркскага штатнага зако-ну аб рэлігійных карпарацыях, які я пасьпеў перад гэтым злажыць, a ўладыка здабыць ухвалу яго штатнай асамблеяй, што парахвіяльная рада мае права займацца толькі справамі, патрэбнымі на ўтрыманьне царквы, а ў справы, што належаць да кампэтэнцыі духавенства, ёй не-дазвольна мяшацца74.
74	8 траўня 1966 г. у царкве сьв. Кірылы Тураўскага адбыўся надзвычайны сход з мэтай урэгуляваньня непаразуменьняў паміж Васілём Тамашчыкам
і парафіяльнай радай. На сходзе прысутнічалі 90 з 115 парафіянаў. 86 ча-лавек прагаласавалі за рэзалюцыю, у якой выказваўся поўны давер абра-най 14 лістапада 1965 г. парафіяльнай (царкоўнай) радзе. Васілю Тамаш-чыку загадвалася перадаць парафіяльнай радзе ўсе бягучыя дакумэнты. Надзвычайны сход прызнаў Юрыя Абрэмскага настаяцелем царквы сьв. Юрылы Тураўскага.
У кастрычніку 1967 г. перад выбарамі новай парафіяльнай рады ўладыка Васіль адлучыў ад царквы Кастуся Мерляка й Васіля Юрцэвіча, забараніў-шы ім заходзіць у будынак царквы. Але перадвыбарчы агульны сход па-рафіі 29 кастрычніка 1967 г. абраў у склад царкоўнай управы наступных асобаў: Янка Казьлякоўскі — старшыня, Кастусь Мерляк — заступнік стар-шыні, Васіль Шчэцька — сакратар, Пятро Мельяновіч — скарбнік, Леанід Ляўковіч — стараста, Васіль Юрцэвіч, Міхась Бразоўскі, Пётра Саўчыц, Васіль Захаркевіч — радныя. Рэвізійная камісія — Леанід Галяк, Аўген Протас, Янка Юхнавец.
Уладыка Васіль ня толькі не прызнаў новай царкоўнай рады, але прызна-чыў часовую камісію — у складзе Барыса Данілюка, Пётры Манькоўскага, Аляксандра Міцкевіча, Міхася Тулейкі, Янкі Яновіча — да часу склікань-ня новага сходу вернікаў, пазбавіў сьвятарскага сану Юр’я Абрэмскага, a сябрам царкоўнай рады забараніў уваходзіць у царкву, заявіўшы, што з 12 лістапада 1967 г. царква будзе зачыненая.
Сябры царкву адчынілі, а Юры Абрэмскі, каб захаваць сан, перайшоў у юрысдыкцыю Ўкраінскай праваслаўнай царквы. У адказ Васіль Тамашчык падаўу сьвецкі суд (суд штату Нью-Ёрк) на а. Юр’я Абрэмскага й царкоўную раду. Суд імкнуўся прымірыць абодва бакі, таму 1 жніўня 1968 г. прыняў саламонавае рашэньне: выбары царкоўнай рады ад 29 кастрычніка 1969 г. прызнаць сапраўднымі, адлучэньне ад царквы неправамерным.1*
454
Успаміны
Уладыка Васіль, на жаль, быў даволі наіўны й даверлівы чалавек, што насуперак фактам верыў, што раскольнікаў удасца ўрахманіць і вярнуць, што абяцаўяму Абрэмскі, зьякім, як ён мне сам прызнаўся, ён далей, не зважаючы на маю асьцярогу, сустракаўся ў ягонай кватэры. Я не магу паверыць, што ўладыка Васіль, сеўшы за стол пры адчыне-ным вакне, адразу, ня выклікаўшы ніякае дапамогі, хоць ягоны брат працаваў кухарам у адным са шпіталёў, мамэнтальна памёр75.
Нехта, а ім мог быць толькі Абрэмскі, выправіў яго на той сьвет. Гэтае маё дапушчэньне падтрымоўвае яшчэ й тое, што пасьля ўладыка-вае сьмерці Абрэмскі зьнік бязь сьледу76, а на маё пытаньне, што зь ім сталася, Мерляк плёў, што той згінуў у аўтамабільнай катастрофе, а ў ягонай кнізе напісаў, што япіскап Паладзі даў Абрэмскаму адразу мітру.
Камэнтары Алега Гардзіенкі
^Але суд вызначыў вярнуць у парафію Васіля Тамашчыка. Уладыка Васіль, які адмаўляўся служыць у адным будынку зь Юр’ем Абрэмскім, падаў паўторна ў суд. Паўторнае рашэньне зноў загадвала вярнуць Васіля Тамашчыка ў парафію. Тыя, хто ня бачыў сваёй будучыні зь япіскапам Васілём, на надзвычайным сходзе парафіі 12 кастрычніка 1968 г. зьвярну-ліся да ўладыкі Андрэя (Крыта) з просьбай прыняць апеку над парафіяй. Але той параіў дамовіцца з уладыкам Васілём.
Вынікам трохгадовага супрацьстаяньня стаў сыход Мерляка й ягоных вер-ных прыхільнікаў з бруклінскай парафіі на Атлянтык-авэню 401 і засна-ваньне іо лістапада 1968 г. яшчэ адной парафіі сьв. Кірылы Тураўскага на той самай вуліцы (Атлянтык-авэню), але ў іншым яе канцы, у раёне Кўінз — Рычманд-Гіл. Гэтая парафія вырашыла перайсьці ў юрысдыкцыю канстантынопальскага патрыярха.
75 Васіль Тамашчык памёр пры загадкавых абставінах 9 чэрвеня 1970 г.
76 У амэрыканскім каталёзе зарэгістраваных сьмерцяў пазначана, што Юры Абрэмскі памёр на шэсьць месяцаў раней за Васіля Тамашчыка — у сьнежні 1969 г.
455
Архіваліі
Айцец Міхал Камечак
АЙЦЕЦ АПАНАС РЭШАЦЬ
Сярод папераў архіву Беларускага інстытуту навукі й мастац-тва захоўваецца ангельскамоўны артыкул, што ўяўляе сабою жыць-цяпіс беларускага сьвятара Апанаса (Язэпа) Рэшаця. Паходжаньне тэксту, а таксама ці быў ён калісьці апублікаваны, высьветліць не ўдалося.
Імаверна, тэкст быў напісаны ў хуткім часе пасьля сьмерці сьвя-тара ў 1958 г. Аўтарам артыкулу быў айцец Міхал Камечак, хутчэй за ўсё, манах бэнэдыктынскага кляштару сьв. Пракопа ўЛайле (Lisle) недалёка ад Чыкага, дзе а. Рэшаць правёў амаль 20 гадоў свайго жыць-ця. Гэты кляштар заснавалі амэрыканскія бэнэдыктынцы чэскага па-ходжаньня ў 1885 г. і назвалі яго ў гонар чэскага сьвятога XI cm.
3 тэксту відаць, што аўтар не арыентаваўся ў беларускіх спра-вах і пісаў свой артыкул на аснове аповедаў самога айца Апанаса (Язэпа) Рэшаця. Таму ён ня ведаў шмат цікавыхдля беларусаў дэта-ляў. Напрыклад, што Рэшаць паступіў у Віленскую духоўную сэміна-рыю ў 1910 г. адначасна з Адамам Станкевічам, і што будучыя сьвя-тарыЯзэпГэрмановіч (паэт ВінцукАдважны), Канстанцін Стэповіч (Казімер Сваяк) і Віктар Шутовіч прыйшлі туды ж годам раней.
Нягледзячы на некаторыя хібы гэтага артыкулу, яго зьяўленьне ў беларускім перакладзе выглядае мэтазгодным і ў якасьці своеасаб-лівай гістарычнай крыніцы, іякматэрыял, які пашырае кола публіка-цыяў, прысьвечаныхжыцьцю йі дзейнасьці беларускага сьвятара'.
1	Сярод іншых публікацыяў, прысьвечаных а. Апанасу (Язэпу) Рэшацю, варта адзначыць: [Tataiynovic, Р., a.] Na mahilu s. р. Ajcu prafesaru Jazepu Atanazu Reseciu, O.S.B. // Znic. №44. Rym, 1958. S. 3—5; Карасевіч, B. [Вацлаў Пану-цэвіч]. Вялікі сын беларускага народу // Беларуская царква. №25. Чыкага, 1963. С. 33—57; Choruzy, Wieslaw. Ks. Dr. Jozef (Atanazy) Reszec (1890—1958) // Bialoruskie Zeszyty Historyczne. №7. Bialystok, 1997. S. 157—166 (той самы артыкул y беларускім перакладзе: Харужы, Вячаслаў. Ксёндз доктар Юзаф Рэшаць // Наша вера. №2 (12). Менск, 2000. С. 61—64).
456
Айцец Апанас Рэшаць
Сярод беларусаў існуе паданьне, што калі Бог удыхае ў чалавека душу, ён тым самым прызначае яму пэўную колькасьць ежы. I калі чалавек вычарпае ўвесь свой дазволены ліміт, Бог заканчвае ягонае зямное жыцьцё. Такім чынам, чалавек, які есьць хутка й шмат, памрэ раней. А той, што есьць памалу й не сьпяшаючыся, пражыве даўжэй.
Дзіцёнкам айцец Апанас мусіў чуць гэтае паданьне досыць часта, бо хоць вёска Рушчаны, дзе ён нарадзіўся 26 ліпеня 1890 г., фармальна лічылася Ўсходняй Польшчай, фактычна гэтыя землі — Беласточчы-на — уваходзяць у тэрыторыю этнічнай Беларусі. Ягоныя бацькі мелі невялікі зямельны выдзел і гадавалі шасьцёх дзяцей — трох сыноў і трох дачок — у непасрэднай блізкасьці да прыроды.
Землякоў айца Апанаса апісваюць як выключна памяркоўных, вельмі сьціплых, вытрывалых да нягодаў і мяккіх характарам людзей, якія нячаста распаляюцца гневам, дарма што жывуць у вечных пакутах. Арыгінальныя мысьляры, яны ніколі не прызнаюцца, што ідэя ці думка належаць асабіста ім — звычайна яны распачынаюць гаворку фразай „як той казаў“.
Падчас працяглых закалотаў паміж Польшчай і Расеяй гэтую тэры-торыю, дзе правёў свае дзіцячыя гады айцец Апанас, шмат разоў зава-ёўвалі й здратоўвалі. Жывучы то пад Польшчай, то пад Расеяй, мясцо-выя жыхары спазналі на сваёй скуры, што такое сапраўдныя пакуты, але яны з годнасьцю перахоўвалі сваю ўласную спадчыну. Як сяляне, якіх так па-майстэрску апісаў Талстой у „Вайне й міры“, яны глыбока верылі, што ўладары прыходзяць і сыходзяць, часы зьмяняюцца, a людзі, якія ўрабляюць зямлю, застаюцца назаўсёды. Бог прывёў іх на гэтую зямлю, і ён не пакіне іх без апекі.
Такімі былі дабрадзейнасьці, засвоеныя айцом Апанасам зь дзя-цінства. Гэтыя цноты сталіся пазьней часткай ягонай уласнай натуры.
Ягонае прозьвішча — Рэшаць (Reszec) — сьведчыць пра тое, што хтосьці з продкаў айца Апанаса вырабляў сіты для прасейваньня мукі. Але невядома, ці бацька айца Апанаса трымаўся гэтай прафэсіі.
Айцец Апанас быў узгадаваны ў рыма-каталіцкім абрадзе, хаця, як ён даведаўся пазьней, ён мусіў бьіць грэка-каталіком. Рушчаны знахо-дзіліся на тэрыторыі Віленскай дыяцэзіі.
Язэп (гэтае імя айцец Апанас атрымаў пры хросьце) здабываў па-чатковую адукацыю ў вясковай школе. Ен вельмі любіў вучыцца й чы-таць кнігі.
Паколькі ягоныя родныя мясьціны ў той час былі пад Расейскай імпэрыяй, у школе выкладаліся толькі царкоўнаславянская й расейская мовы. Язэп вывучыў сваю родную беларускую мову дома, у сям’і.
457
Айцец Міхал КАМЕЧАК
Сяляне тады жылі вельмі бедна, і звычайна навучаньне дзяцей заканчвалася пасьля пачатковай школы. Але бацькі паслалі Язэпа ў Беласток, у тэхнічную вучэльню, бо ён выявіў надзвычайныя здоль-насьці да вучобы. Там Рэшаць студыяваў прыродазнаўчыя навукі й матэматыку.
Сьвятарства відавочна было Язэпавым пакліканьнем зь дзяцінства. Скончыўшы вучэльню, ён паступіў у сэмінарыю ў Вільні. Там ён даска-нала авалодаў лацінай і грэцкай мовай, заўсёды меў добрыя адзнакі й атрымаў дыяцэзійную стыпэндыю для працягу навучаньня ў Рыме. Гэтая стыпэндыя прызначалася для сэмінарыстаў, якія хацелі добра вывучыць нямецкую мову, каб потым служыць у тых прыходах Вілен-скай дыяцэзіі, дзе жыло нямецкамоўнае насельніцтва.
Пасьля трох курсаўтэалёгіі Язэпа Рэшаця накіравалі ў Рым. На той час ён ужо быў дыяканам. У1913 г., якраз напярэдадні Першай сусьветнай вайны, ён паступіўу Германікум (Germanicum) — Нямецкую каталіцкую калегію. Плянавалася, што юнак будзе навучацца ў Рыме да 1921 г.
Першыя два гады студыяваньня Язэп правёў у Германікуме, дзе навучыўся бегла размаўляць па-нямецку. Перабываньне ў калегіі прышчапілаяму нямецкую любоў да акуратнасьці й дакладнасьці. Язэп навучыўся кантраляваць свае эмоцыі, і, як ён казаў потым на лекцыях, „заўсёды быць гаспадаром сытуацыі“.
Малады дыякан наведваў заняткі ў славутым Папскім грыгары-янскім унівэрсытэце. Там пад кіраўніцтвам езуіта Бучэроні (Вйссегот), якога айцец Апанас потым часта будзе ўзгадваць у сваіх уласных лекцы-ях, ён вывучаў тэалёгію маралі.
Калі Італія ўступіла ў вайну зь Нямеччынай падчас Першай сусь-ветнай вайны, Германікум зачынілі (гэта здарылася ў 1915 г.). Нямец-кая калегія аднавіла сваю працу толькі пасьля падпісаньня міру.
Язэп перавёўся ў Польскую калегію, дзе ён правёў наступныя чаты-ры гады, наведваючы лекцыі ў Грыгарыянскім унівэрсытэце. Ён атры-маў ступень ліцэнцыята філязофіі ў 1915 г. і ступень доктара тэалёгіі ў 1919 г. 2 сьнежня 1917 г. кардынал Базыль Пампілі (Basil Ротрііі) высь-вяціў яго на сьвятара.
Са згоды віленскага біскупа2 малады сьвятар застаўся ў Рыме яшчэ на два гады — з 1919 да 1921 г. Ён вярнуўся ў Германікум і наведваў лек-цыі ў Папскім усходнім інстытуце. Адным зь ягоных выкладчыкаў там
2 Маецца на ўвазе богаславёны Юры Матулевіч (1871—1927), у 1918—1925 гг. біскуп Віленскі.
458
Айцец Апанас Рэшаць
быў славуты бэнэдыктынец Дом Ільдэльфонса Шустэр (Dom Ildelfonso Schuster), будучы арцыбіскуп, кардынал Міляну. У 1921 г. айцец Язэп атрымаў ступень ліцэнцыята ўсходняй тэалёгіі.
Дапаможны біскуп дыяцэзіі ў Бамбэргу (Нямеччына) Артур Міха-эль Ляндраф (Arthur Michael Landraf), які быў аднакурсьнікам айца Апанаса ў Г ерманікуме з 1919 да 1921 г., распавёў аб пілігрымцы ў Суб’яка (Subiaco), якую яны ўдвох зрабілі ўлетку 1920 г. Ужо ў той час айцец Апанас выяўляў вялікую адданасьць сьвятому Бэнэдыкту.
Абодва юнакі спыніліся ў летнім катэджы Сан-Пасторэ (San Pastore), які належаў каледжу Германікум і знаходзіўся за пятнаццаць міляў на паўночны ўсход ад Рыму, на Альбанскіх пагорках. Яны пеха-тою прайшлі адзінаццаць міляў да Тывалі, адтуль цягніком дабраліся да Суб’яка, а потым ізноў ішлі пешшу да кляштару сьв. Схалястыкі і ў Сакра-Спэка (Sacro Speco). Яны пераначавалі ў кляштары сьв. Схаляс-тыкі, а на наступны дзень удзельнічалі ў літургіі ў Сакра-Спэка. Адтуль маладыя сьвятары пайшлі пешкі ў Алевана (Olevano), дзе паабедалі. Завершылі ж кола падарожжа ў Палестрыне (Palestrina), адкуль ізноў прайшлі шэсьць міляў да Сан-Пасторэ.
Іншыя аднакурсьнікі айца Апанаса, сярод якіх мансэньёр Кадрас, генэральны вікарый дыяцэзіі ў Клягенфурце (Аўстрыя), біскуп Люк-сэмбурскі Лео Лёмэль і айцец Стэфан Сакач, прафэсар Усходняга інсты-туту, у адзін голас сьведчаць, што айцец Апанас быў вельмі спакойным, замкнёным у сабе чалавекам і ўзорным студэнтам. Ен выклікаў усеа-іульную пашану й захапленьне. Адразу кідалася ў вочы, што гэта вельмі дабрачынны чалавек, які імкнецца да сьвятасьці ў жыцьці. Ён трымаў-ся з усімі па-таварыску, і ўсе сьцьвярджаюць, што ня быць ягоным сяб-рам было проста немагчыма.
Неяк раз, а было гэта пасьля Першай сусьветнай вайны, айцец Апанас, мансэньёр Кадрас і яшчэ адзін сьвятар, былы вайсковы капэ-лян, размаўлялі падчас перапынку ў дворыку Германікуму. Падчас размовы вайсковы капэлян ужыў некаторыя словы, якія нельга было назваць непрыстойнымі, але якія мелі пэўнае вайсковае афарбоўвань-не („коўзкія жарты“, як айцец Апанас пазьней назаве іх у сваёй працы „Мараль“, частка 2). Гэтыя словы абразілі айца Апанаса, і ён мякка даў зразумець тое суразмоўцу.
Тыя, хто ведаў айца Апанаса, кажуць, што ва ўсім, што ні рабіў, яго найлепш можна ахарактарызаваць як міласэрнага.
Магчыма, якраз падчас двухгадовага навучаньня ва Ўсходнім інстытуце айцец Апанас запаліўся ідэяй працаваць дзеля ўзьяднаньня праваслаўных хрысьціянаў з Каталіцкім касьцёлам.
459
Айцец Міхал КАМЕЧАК
У сваім дакладзе на Першым Юніянісцкім кангрэсе, што адбыўся ў верасьні 1956 г., айцец сьцьвярджаў: „Расейская імпэрыя магла яшчэ талераваць рыма-каталіцкі абрад, але ніколі — грэка-каталіцкі. Такім чынам, пасьля 1839 г. (калі імпэрыялістычная Расея гвалтам адррвала Беларускі касьцёл ад Рыму), на беларускіх тэрыторыях пачало насаджацца праваслаўе. Расейскі ўрад адмыслова паклапа-ціўся пра тое, каб па былым каталіцкім абрадзе не засталося й зна-ку. Сьвятарам цалкам забаранілі прамаўляць казані на роднай мове прыхаджанаў. Утакі спосаб сынадальны абрад Расейскай праваслаў-най царквы зрабіўся магутным чыньнікам для прапаганды расейска-га нацыяналізму“3.
Відавочна, што продкі айца Апанаса ў свой час перайшлі з грэка-каталіцызму ў рыма-каталіцкі абрад, каб толькі не зрабіцца праваслаў-нымі расейцамі.
Пасьля вайны, у 1919 г., у Полыпчу вярнулася ідэя фэдэралізму. Частка беларускай тэрыторыі, на якой знаходзілася малая радзіма айца Апанаса, апынулася пад Польшчай. Хваля нацыянальнага абуджэньня ўзьняла беларусаўі літоўцаў, якія памкнуліся да стварэньня сваіх уласных рэспублік. Для айца Апанаса гэта азначала магчымасьць вярнуць усіх бе-ларускіх праваслаўных хрысьціянаў пад апеку Каталіцкага касьцёлу.
Айцец Апанас вярнуўся ў віленскую дыяцэзію ў 1921 г. Яго прызна-чылі выкладаць філязофію ў той самай Віленскай сэмінарыі, дзе ён сам калісьці навучаўся. Філязофія была ягоным найулюбёнейшым прадме-там, хаця ён мог аднолькава добра выкладаць і тэалёгію. Айцец Апанас быў выдатным прафэсарам і пачуваўся б шчасьлівым, калі б яму давя-лося выкладаць філязофію ў сэмінарыі да канца свайго жыцьця. Усе глыбока паважалі яго як адукаванага й праведнага сьвятара. Шмат хто лічыў, што зь яго атрымаўся б надзвычайны біскуп.
(Былы прыхаджанін з парафіі айца Апанасаў Доўнарах прысутні-чаў на адным зь Дзён усходняга абраду ў кляштары сьв. Пракопа ў 1941 г. Ён пабачыў айца Апанаса апранутым адпаведна традыцыі грэ-ка-каталіцкага абраду й памылкова вырашыў, што айцец Апанас стаў амэрыканскім біскупам. Гэты чалавек напісаў у Доўнары, што іхны былы парафіяльны сьвятар, айцец Апанас, зрабіўся біскупам, бо носіць
3 Згаданы кангрэс адбываўся 28—30 верасьня 1956 г. у кляштары ў Лайле. Айцец Рэшаць прачытаў там даклад The spiritual Ideals of the Russian Apostolate (Proceedings of the First Unionistic Congress. Lisle (Illinois), 1956. P. 89—92).
46O
Айцец Апанас Рэшаць
клябук і нагрудны крыж. Хаця айцец Апанас спрабаваў потым зьняп-раўдзіць гэтыя чуткі, некаторыя людзі ў Доўнарах дагэтуль вераць, што ён скончыў свае зямныя дні ў чыне біскупа.)
Але час быў неспакойны. Польская адміністрацыя скоса паглядала на ініцыятывы айца Апанаса. А ён імкнуўся працаваць для таго, каб вярнуць праваслаўных ва ўлоньне Каталіцкага касьцёлу, і зрабіць гэта, шануючы мову й нацыянальнасьць людзей, шляхам аднаўленьня ўсходніх каталіцкіх абрадаў, якія спрадвеку існавалі на гэтай зямлі. Аднак прапаведніцтва айца Апанаса не натхняла палякаў там, дзе спра-ва тычылася беларусаў.
Айцец Апанас не хаваў сваіх думак і надзеяў наконт узьяднаньня праваслаўных хрысьціян з каталіцызмам. Ягоныя мары сягалі далёка й не абмяжоўваліся толькі навяртаньнем праваслаўных беларусаў — ён марыў прывесьці да каталіцызму ўсіх праваслаўных хрысьціянаў, улуч-на з расейцамі.
Занепакоеныя ягоным вялікім уплывам на сэмінарыстаў, дыяцэ-зійныя ўлады ў 1927 г. пераводзяць айца Апанаса ў Беласток — выкла-даць рэлігію ў польскай школе й настаўніцкай сэмінарыі4. Двума гадамі раней расейскія камуністы спляжылі мару беларусаў аб свабодзе й не-залежнасьці.
Усе сьцьвярджаюць, што айцец Апанас быў выдатным прапавед-нікам і выкладчыкам, нават у тыя гады, калі ён быў зусім маладым сьвятаром. Ён вольна валодаў беларускай, польскай, расейскай, літоў-скай, нямецкай, францускай ды італьянскай мовамі.
Айцец Апанас намагаўся выкладаць так, каб сваімі лекцыямі не даваць аніякай зачэпкі ўладам. Ён ведаў, што яго з вока не выпускаюць, бо настаўніцкі каледж быў дзяржаўнай навучальнай установай. Яго маглі звольніць альбо перавесьці кудысьці ў іншае месца толькі празь ягоную нацыянальнасьць. На сьвятароў тады глядзелі як на духоўных і адначасова палітычных лідэраў. Айцец Апанас мусіў падтрымліваць свой аўтарытэт як настаўнік і як кіраўнік. Гэтага вымагалі ад яго людзі, і яму вельмі б не хацелася перакладаць на іншых тое, за што ён лічыў сябе адказным.
Ён рабіў усё што мог дзеля ідэі ўзьяднаньня хрысьціянаў. Пісаў артыкулы ў часопіс „Хрысьціянская думка“. 3 радасьцю працаваў сярод
4 Насамрэч айца Апанаса (Язэпа) Рэшаця выкінулі зь Вільніў 1925 г., амаль адразу пасьля таго, як ягоны пратэктар, біскуп Юры Матулевіч, зрокся Віленскага пасаду..
461
Айцец Міхал КАМЕЧАК
беларусаў паўсюль, дзе ўдавалася. Але ягоная дзейнасьць ізноў сутык-нулася зь перашкодамі.
Настаўніцкая кар’ера айца Апанаса ў Беластоку скончылася ў 1931 г. Яго прызначылі сьвятаром у маленькую вясковую парафію ў Доўнарах, у Граеўскім павеце. Тут у яго не было ніякай магчымасьці кантактаваць ні зь беларусамі, ні з праваслаўнымі хрысьціянамі. Доўнары знаходзі-ліся на этнічна польскай тэрыторыі, у паўднёвай частцы Віленскай дыяцэзіі.
Першыя некалькі гадоў у Доўнарах мусілі быць для айца Апанаса нялёгкімі. Ягоная парафія складалася зь вёсак, раскіданых па ўсім на-вакольлі. Гэта было самотнае месца, асабліва для яго. Дагэтуль ён ву-чыўся, выкладаў і працаваў толькі ў вялікіх гарадах.
У сваю першую нядзельную службу ён паспрабаваў загаварыць з парафіянамі па-беларуску. Але прыхаджане запатрабавалі, каб ён раз-маўляў зь імі толькі па-польску, бо гэта была польская парафія. Ён ніколі не пярэчыў іхнай волі, але ўзяў сабе за ахмістрыню беларуску, каб магчы хоць з кімсьці размаўляць на роднай мове.
I ён не закінуў таго, што лічыў сваім апостальскім служэньнем. Жывучы ў Доўнарах, айцец Апанас уклаў для беларускага народу ка-тэхізм на беларускай мове5. Ён таксама працягваў пісаць для „Хрысь-ціянскай думкі“, якая выдавалася ў Вільні6, хаця наклад часопісу неад-наразова канфіскоўваўся.
У Доўнарах айцец Апанас шмат чытаў. Ён любіў клясычную прозу й паэзію, Сьвятое Пісьмо, філязофію й тэалёгію. Пушкін быў ягоным улюбёным расейскім паэтам. Яму падабаліся таксама творы Адама Міцкевіча й беларускага аўтара Янкі Купалы. Ён з задавальненьнем чытаў Гамэра па-польску сваёй маці, калі яна пазьней прыехала й па-сялілася зь ім у доме пробашча.
Айцец Апанас таксама спрабаваў сябе ў драматургіі. Яшчэ ў Бела-стоку ён напісаў п’есу зь беларускага жыцьця — „Першыя ластаўкі“7. Пісаў ён пад псэўданімам Язэп Рушчанец. У Доўнарах ён напісаў такса-
5 Насамрэч „Кароткі катэхізм для беларусаў-каталікоў“ выйшаў у Вільні ў 1927 г., калі Рэшаць быў яшчэ ў Беластоку.
6 Артыкулы а. Апанаса (Язэпа) Рэшаця пра сьвятых, якія друкаваліся ў „Хрысьціянскай Думцы“, у 1937 г. у Вільні выйшлі асобнай кнігай пад на-звай „Сьвятыя“. У1937 г. а. Рэшаць уваходзіў у склад рэдкалегіі „Хрысьці-янскай Думкі“ разам з айцамі Адамам Станкевічам і Язэпам Гэрмановічам.
7 Айцец Апанас (Язэп) Рэшаць напісаў два сцэнічныя абразкі, якія выйшлі друкам у Вільні: „Першыя ластаўкі“ (1931) і „Зорка-ідэя“ (1933).
462
Айцец Апанас Рэшаць
ма п’есу аб жыцьці сьвятой Жэнэўевы — для парафіяльнай моладзі. Выглядае, што ён нярэдка запрашаў мясцовых мастакоў і актораў да ўдзелу ў парафіяльных тэатральных пастаноўках.
Разам з тым, айцец Апанас не выпускаў з-пад увагі й іншыя патрэ-бы парафіі. У 1933 г. была разбудаваная парафіяльная бажніца Маці Божай Анёльскай. Парафіяне паважалі, любілі свайго пробашча й га-нарыліся ім. Ен заўсёды ставіўся да сваіх абавязкаў парафіяльнага сьвя-тара зь вялікай адказнасьцю, асабліва там, дзе справа тычылася каза-няў і споведзі.
Ён таксама выступаў з пропаведзямі перад сьвятарамі на рэкалек-цыях у сваёй касьцельнай акрузе. Адзін зь ягоных калегаў прыгадвае бліскучую казань айца Апанаса, прысьвечаную Сьвятой Тройцы. Хаця казань доўжылася больш за гадзіну, сьвятары на рэкалекцыях былі цалкам паглынутыя ёю. Айцец Апанас дасканала валодаў аратарскім майстэрствам, і ён любіў устаўляць у казань невялікія прыклады з рэ-альнага жыцьця, каб праілюстраваць свае ідэі.
Апроч таго, айцец Апанас адпраўляў набажэнствы ў вайсковым гарнізоне, што разьмяшчаўся на тэрыторыі ягонай парафіі — у сусед-няй вёсцы Асавец (Osowiec).
На шчасьце, акурат цяпер у Чыкага знаходзіцца адміністратар па-рафіі айца Апанаса ў Доўнарах. Ён кажа, што атрымаў шмат лістоў ад парафіянаў, якія высока ацанілі дзейнасьць айца Апанаса падчас яго-най сямігадовай працы на пасадзе пробашча ў Доўнарах.
Ідэя працы для ўзьяднаньня хрысьціянаў пад эгідай каталіцызму працягвала натхняць айца Апанаса. Ён дачуўся аб дзейнасьці абата Пракопа Нэўзіла (Procopius Neuzil~) з абацтва сьвятога Пракопа. 25 сьнежня 1936 г. айцец Апанас склаў прашэньне аб тым, каб уступіць у бэнэдыктынскі кляштар сьвятога Пракопа. Словы прашэньня гавораць аб тым, што ён глыбока абдумаў гэтае няпростае рашэньне.
Аднак уступленьне айца Апанаса ў кляштар сьв. Пракопа адбыло-ся толькі ўвесну 1938 г. Увосень 1937 г. абат Пракоп, які тады быў у Эў-ропе, адмыслова наведаў Доўнары, каб сустрэцца з айцом Апанасам. Абат зрабіў на пробашча надзвычай вялікае ўражаньне. Гэты візыт быў вырашальным штуршком, пасьля чаго рашэньне айца Апанаса ўступіць у кляштар сьвятога Пракопа канчаткова ўмацавалася.
Новы пэрыяд ягонага жыцьця, у якасьці манаха, даўся яму, відаць, найцяжэй за ўсе папярэднія. Айцу Апанасу было тады амаль пяцьдзя-сят, цягам больш як 20 гадоў ён быў сьвятаром дыяцэзіі, выбітным настаўнікам, сем гадоў адпрацаваў пробашчам парафіі й трывала стаяў
4бЗ
Дйцеі{ Міхал КАМЕЧАК
на сваёй роднай зямлі. Цяпер жа ён пачынаў усё з чыстага аркуша — паслушнікам у манастыры, у страшэннай далечыні ад дому, вырваны з каранямі з роднае глебы, бязь веданьня ангельскай мовы й амэрыкан-скага ладу жыцьця.
Але ў яго была мара: вярнуцца калісьці на радзіму й заснаваць там кляштар бэнэдыктынцаў, каб спрыяць вяртаньню праваслаўных хрысь-ціянаў у каталіцызм.
Айцец Апанас стаў паслушнікам у кляштары сьв. Пракопа ў 1938 г., яго пастрыглі ў манахі 15 жніўня 1939 г. і ўрачыста прынялі ў ордэн у 1942 г.
У абата Пракопа, айца Апанаса і айца Хрызастома былі пляны вы-вучыць 16 хлапцоў, каб потым паслаць іх працаваць у Беларусь. Усё ўжо было падрыхтаванае для рэалізацыі гэтай задумы. Але напад Гітлера на Полыпчу 1 верасьня 1939 г. зруйнаваўусе пляны.
Сьвятар-паляк, які працаваў у той самай касьцельнай акрузе, што й айцец Апанас, і які праз год таксама пераехаўу Амэрыку, наведаў яго ў ягонай кельлі ў кляштары. Айцец Апанас, які заўсёды меў далікатнае здароўе, быў захутаны ў старое паліто, якое насіў, яшчэ калі быў про-башчам у Доўнарах. Ён быў моцна прастуджаны. Айцец Апанас вельмі ўзрадаваўся, убачыўшы земляка. Ён пачаў распытваць госьця пра на-віны з жыцьця сваіх былых парафіянаў, пытаўся аб памерлых і абяцаў памаліцца за іх.
Айцец Апанас прызнаўся госьцю: ён баіцца, што зь яго ніколі не атрымаецца добрага манаха. Ён ужо застары, каб вучыцца. Ён адчувае сябе дрэвам, якое выкарчавалі зь зямлі з каранямі. Пачуўшы гэта, сьвя-тар-паляк пачаў дакараць айца Апанаса за маладушнасьць...
Аднак гэта была толькі хвілінная слабасьць. 3 уласьцівай яму рашу-часьцю айцец Апанас прыняўся за вывучэньне ангельскай мовы. Ён заўсёды насіў пры сабе маленькі нататнік і, калі быў у чымсьці няпэў-ны, запытваўся ў іншых манахаў, як вымаўляць тое ці іншае слова й што яно значыць. Яму было ўжо за пяцьдзясят, і ён вывучаў новую й нялёгкую мову. Але й студэнты, і браты-манахі знаходзілі ягоныя ка-зані, лекцыі й парады вельмі зьмястоўнымі.
Некаторыя кажуць, што лёс айца Апанаса склаўся трагічна. Але калі мы задумаемся пра бязьмежную адвагу гэтага чалавека, пра яго-ную спакойную й нязьменную адданасьць ідэі, нягледзячы на шмат-лікія перашкоды, мы ўбачым, што эпітэт „трагічнае“ да такога жыцьця не пасуе. Сам айцец Апанас прызнаўся аднойчы, што прыезд у кляштар вельмі паспрыяў ягонаму духоўнаму ўдасканаленьню.
4б4
Айцец Апанас Рэшаць
Айцец Апанас разглядаў сваю службу пробашчам у Доўнарах як вакацыі, як часовую дзейнасьць. Ён заўсёды адчуваў, што ягонае мес-ца — у студэнцкай аўдыторыі. Ён быў прыроджаным настаўнікам. Мы ведаем, якіх вялікіх посьпехаў ён дасягнўў у якасьці настаўніка, спавед-ніка й духоўніка. Тэалёгія была ўсім ягоным жыцьцём; ягонае жыцьцё было тэалёгіяй.
Улетку айцец Апанас штодня працаваў у садзе — цягам гадзіны ён матычыў зямлю вакол ягадных кустоў. Толькі ў жніўні й верасьні ён стараўся радзей выходзіць з дому. Пасьля прыезду ў Лайл у яго разьвілася сянная ліхаманка, і прыступы чханьня дарэшты зьнясіль-валі яго. Таму ў месяцы, калі паветра поўнілася алергенным пылком расьлінаў, айцец Апанас пераважна зачыняўся ў сваім пакоі.
Часам для адпачынку айцец Апанас падымаўся на чацьверты па-верх кляштару, у музычны салён, і граў там на піяніна. Ён вырашыў заняцца ігрой на фортэпіяна пасьля таго, як стаў паслушнікам у кляш-тары.
Неўзабаве пасьля ўступленьня ў кляштар айцец Апанас навучыўся служыць літургію ў адпаведнасьці з расейскім сынадальным абрадам і атрымаў адмысловыя паўнамоцтвы для дзьвюхабраднасьці. Кожны дзень ён служыў набажэнства ў невялікай капліцы недалёка ад рызь-ніцы. Нярэдка на ягоных літургіях прысутнічалі іншыя манахі, як і ён, адданыя ідэі апостальскага служэньня. У апошнія гады жыцьця айцец Апанас дапамагаў айцу Хрызастому апекавацца групай беларусаў у Чыкага.
У верасьні мінулага году айцу Апанасу зрабілі апэрацыю й выдалілі тры чвэрці страўніка8. У яго быў рак, расьсеяны склероз і анэмія. Гэта быўужо ня першы ягоны двубой з ракам. Яшчэ да ўступленьня ў кляш-тар айцец Апанас перанес апэрацыю праз ракавую пухліну на верхняй губе. Таму калі ён чытаў лекцыі, ён час ад часу мусіў дакранацца да роту насоўкай, каб расслабіць напятыя дзясны.
Апэрацыя на страўніку прынесла часовую палёгку. Айцец Апанас хутка ачуняў. Манахі са зьдзіўленьнем назіралі, як ён з задавальнень-нем еў сытную ежу за манастырскім сталом. А ён казаў сваім вучням, што яшчэ не гатовы паміраць, бо ў яго шмат няскончаных справаў.
Са зьдзіўленьнем і расчараваньнем ён распавядаў, як аднойчы ў шпіталі, калі яму было вельмі кепска, манашка прашаптала яму на
8 Хутка пасьля апэрацыі, 2 лістапада 1957 г., яго адведаў у кляштары сьв. Пракопа а. Часлаў Сіповіч.
4б5
Айцец Mixon КАМЕЧАК
вуха, што трэба маліцца Богу, і спрабавала навучыць яго малітвам. Ён адказаў ёй: „Мая мама навучыла мяне маліцца, калі мне было пяць гадоў“.
У студзені ён стаў пачувацца ўсё горш ды горш, хаця працягваў чытаць лекцыі, пакуль мог. Ён нават выставіў адзнакі за сэмэстар, каб скончыць усе надзённыя справы перад сьмерцю.
Ён напісаў лісты сваім сябрам і сваякам у Эўропе, стрыечнаму брату ў Нью-Джэрзі, што ён на парозе сьмерці, і папрасіў усіх маліцца за яго. Па абедзе ён займаўся тым, што разьбіраў свае паперы й лісты. Калі хтосьці пярэчыў, што яму ня варта выдаткоўваць сілы на прыборку пакою, ён звычайна адказваў: „Гэта ўсё непатрэбнае“. Калі ён ужо ня мог служыць літургію, ён прымаў Сьвятое прычасьце ў сваім пакоі, хаця часам мусіў адмаўляцца ад прычасьця з увагі на стан здароўя.
Ён цалкам зьмірыўся з тым, што памірае, і казаў: „Я не баюся Бога, калі Бог мой айцец“. Аднойчы яму давялося сабораваць маленькага беларускага хлопчыка, які паміраў ад сухотаў. Хлопчык сказаў яму тады: „Ойча, я зайздрошчу Богу. Я зайздрошчу Богу, бо ён нікога не баіцца“.
У апошнія дні перад сьмерцю айцец Апанас пытаўся ў брата-мана-ха: „Што б вы параілі мне зьесьці сёньня?“ Яму падабаўся напой „Сэвэн-ап“, магчыма, таму, што трохі нагадваў на смак напой зь бярозавага соку, які ён піў у Доўнарах.
Аднойчы ў суботу ён папрасіў аб апошняй Сьвятой Таямніцы. Абат кляштару зьдзейсьніў абрад алеепамазаньня ў прысутнасьці шматлікіх братоў-манахаў і сэмінарыстаў. Айцец Апанас быў спакойны й засяро-джаны. Пасьля прыняцьця апошняга прычасьця ён папрасіў айца абата і ўсіх прысутных манахаў падысьці бліжэй да ягонага ложка. Ён прасіў усіх прабачыць яму крыўды, богаславіць і памаліцца за яго. Потым манахі ўкленчылі й разам з айцом Апанасам адгаварылі ружанец.
Ягоны розум заставаўся ясным да самага апошняга моманту. Па-мёр айцец Апанас у суботу, 15 лютага — на сьвята Стрэчаньня паводле ўсходняга абраду. Было тры гадзіны ночы. Ён вельмі сасьмяг і папрасіў брата-манаха даць яму папіць. Потым ён пакінуў гэты сьвет.
Абат Пракоп аднойчы назваўайца Апанаса „наш маленькі самаро-дак“. Гэты камень чыстай вады ня страціў свайго бляску й да сёньня.
Памінальныя службы па айцу Апанасу адбыліся таксама ў ягоным былым парафіяльным касьцёле ў Доўнарах. Шмат лістоў, атрыманых парафіяльным адміністратарам, пераканаўча сьведчаць, што прыха-джане і ў Доўнарах ставіліся да айца Апанаса як да сьвятара-праведні-
466
Айцец Апанас Рэшаць
ка. „Аднойчы ў спавядальні, — напісала адна парафіянка, — ён сказаў, што сьмерць — гэта вяршыня ўсяго нашага жыцьця. Няма сумневу, што ён сустрэў сваю ўласную сьмерць у адпаведнасьці з тым, што прапаведаваў“.
Ягоным былым парафіянам ніколі не забыць апошніх словаў айца Апанаса, якія той сказаў, пакідаючы Доўнары: „Мы сустрэнемся з вамі ў нябёсах“.
Пераклад з ангельскай В.К., камэнтары а. Аляксандра Надсана
Архіваліі
Вячаслаў Завалішын
УЛАДЫСЛАЎ СТАРЭВІЧ IЯГОНАЕ МАСТАЦТВА
Да імя Вячаслава Завалішына дадаюць розныя азначэньні: жур-наліст, перакладнік, паэт, крытык, мастацтвазнаўца. Ен быў усім гэтым — і нашмат больш.
Вячаслаў Завалішын нарадзіўся 13 кастрычніка 1915 г. у Петра-градзе. Скончыў гісторыка-філялягічны факультэтЛенінградзкага ўнівэрсытэту. У часДругой сусьветнай вайны трапіў у палон, быў вывезены ў Нямеччыну. Улягерах DP заняўся кнігадрукам, укладань-нем зборнічкаў паэзіі расейскай клясыкі, апублікаваў брашурку пра Андрэя Рублёва (Мюнхэн, 1946). Эміграваўшы ў Амэрыку, атрымаў стыпэндыю пры Калюмбійскім унівэрсытэце для напісаньня кнігі пра пачаткі савецкай літаратуры — кніга зазнала два выданьні (Early Soviet Writers. 1958,1970), надрукаваў кнігу пра Казіміра Малевіча (NY, 1991). Пісаў вершы: зборнік „Плеск волны“ выйшаў у 1980 г. Але напэўна самая вядомая ягоная праца — гэта пераклад „Цэнтурыяў“ Настрадамуса, што ўпершыню пабачыў сьвет у 1974 г., а пасьля шматкроць перавыдаваўся наноў, як на Захадзе, гэтак і на постса-вецкай прасторы.
Памёр Вячаслаў Завалішын 31 траўня 1995 г.
Артыкулы ягоныя друкаваліся, бадай, у кожным расейскім эміг-рацыйным пэрыёдыку: рэцэнзіі на кнігі, выставы, агляды фільмаў, гістарычныя артыкулы. Добрыя адносіны ўсталяваліся ў яго й з га-зэтаю „Беларус“ — погляд аўтара на „беларускае пытаньне“моцна адрозьніваўся ад паноўнага ў асяродзьдзірасейскае эміграцыі'. У ар-хіве газэты й захаваўся артыкул, які публікуецца ніжэй.
1	Завалішын, Вячаслаў. Неба й полымя. (Аб творчасьці Маркі Шагала) // Беларус. №339. Верасень 1987. С. 5, 7; №340. Кастрычнік 1987. С. 3; Зава-лішын, Вячаслаў. Несьмяротнасьць бяз знойдзенае магілы. Гароты й міла-сэрнасьць Рагнеды (Гараславы) // Беларус. №348. Чырвень 1988. С. 3.
468
Уладыслаў Старэвіч і ягонае мастацтва
У Амэрыцы перад Калядамі прынята на пацеху малышам наладж-ваць фэстывалі мультыплікацыйных фільмаў. Тут як рысаваны, гэтак і абыймовы фільм разглядаецца ў рэтраспэктыўным пляне, гэта зна-чыць, на працягу ўсяе гісторыі мультыплікацыйных кампазыцыяў, пачынаючы ад вытокаў ды канчаючы на нашых днёх.
Звычайна, калі мова ідзе пра міжнародныя мультыплікацыйныя фэстывалі, дык гэткія фэстывалі адчыняюцца дэманстрацыяй абый-мовага мультыплікацыйнага фільму „Авіяцыйны тыдзень кузурак“. Фільм гэты, пастаўлены яшчэ да рэвалюцыі, у 1912 г., дасюль не сы-ходзіць з экранаў старых фільмаў у цэлым сьвеце. Маняцца яго пака-заць і сёлета ў ньюёрскім музэі сучаснага мастацтва на 53-й вуліцы ў Мангатэне.
Абыймовы мультыплікацыйны фільм „Авіяцыйны тыдзень кузу-рак“ зроблены так, быццам яго стварылі не на золку мультыплікацыі, а нашымі днямі, цяпер, калі амэрыканская й сусьветная кінэматагра-фія адзначае юбілей Уолта Дысны, неўмірушчага караля амэрыканскіх кінамультыплікацыяў. У пастаноўшчыку „Авіяцыйнага дня кузурак“ бачаць папярэдніка Ўолта Дысны.
Хто ж гэты папярэднік? Ім стаўся Ўладыслаў Старэвіч — мастак, фатограф, кінарэжысэр і кінаапэратар. Старэвіч выявіўся яшчэ й кінаі-нжынэрам, але тады гэтая прафэсія знаходзілася яшчэ ў стадыі станаў-леньня. Мастак Юры Аньненкаў, які шмат зрабіў для расейскага й францускага кіно, гэтак сказаў пра Старэвіча: „Усё, за што толькі сум-ленна й па-вынаходніцку Слаўка Старэвіч ні возьмецца, выходзіць незвычайна жывое й зробленае з тэхнічным бляскам“.
Уладыслава Старэвіча называлі то расейскім, то літоўскім, то фран-цускім, то ўкраінскім кінадзеячом. Старэвіч адказваў на гэта, што ні ў Менску, ні ў Коўні, ні ў Кіеве, ні ў Маскве, ні ў Новарасійску, дзе ён жыў і працаваў, у яго не пыталіся, якой ён нацыянальнасьці, але ставілі яму высокія прафэсіянальныя вымогі. Ён жа, Старэвіч, нязьменна ўважаў сябе за беларуса, і ня толькі ў этнічным, але і ў творчым сэнсе: Старэвіч казаў, што ён выйшаў з „батлеек“, гэта значыць, з тэатру марыянэтак, зь якім хадзілі калядоўшчыкі па гарадах і мястэчках Беларусі.
Слава Старэвіч з маладых гадоў захапляўся батлейкамі й рана, выявіўшы здольнасьць да рысаваньня, рабіў замалёўкі лялек (марыя-нэтак). Пры гэтым яго прыцягвалі не грамадзянскія матывы рэпэрту-ару батлеек, а бытавыя й рэлігійныя тэмы.
Стаўшыся ў 1909 г. адным з пачынальнікаў мультыплікацыйнага фільму наагул, Старэвіч, бадай, ці ня самы першы адкрыў у 1911 г.
4б9
Вячаслаў ЗАВАЛІШЫН
прынцып абыймовай мультыплікацыі ў сусьветным мастацтве. Адна-часна Ўладыслаў Старэвіч удасканальніў канструкцыю рухомае кінака-мэры ды дасьціпна выкарыстаў свой вынаход да здыманьня абыймо-вых мультыплікацыйных фільмаў, стаўшыся іхным мастаком, апэрата-рам і рэжысэрам адначасна.
Фільм „Авіяцыйны тыдзень кузурак“, што прынёс Старэвічу славу і ў Расеі, і па-за ейнымі межамі, быў успрыняты як сяброўскі шарж на першы ў Расеі пералёт Пецярбург—Масква. У гэтым фільме вясёла й жвава паказаныя выперадкі пчолаў, стрэлак, матылькоў, камароў, ды так, што гэтыя кузуркі імітуюць самалёты й рухі тых, хто імі кіруе.
Калі стужка „Авіятыдзень кузурак“ усё яшчэ захапляе гледача сваім дынамізмам, дык „Каляды жыхароў лесу“, другі абыймовы мультфільм Старэвіча, зачароўвае сваім лірызмам. Гэты фільм збудаваны на матэ-рыяле зь беларускага фальклёру.
Зь іншых раньніх абыймовых мультфільмаў Уладыслава Старэві-ча вылучым таксама ўдалую экранізацыю байкі Крылова „Стрэлка й мураш“. Нястомны й невычарпальны на выдумкі Старэвіч стаецца ў тагачаснага кінапрадусара Ханжонкава памочнікам тэхнічнага кіраў-ніка й, адначасна, памочнікам мастацкага кіраўніка. Старэвіч экспэры-мэнтуе з натурным ігравым і мультыплікацыйным здыманьнем. Гэтак ён пераносіць на экран верш Пушкіна „Нэрэіда“, здымаючы аголеную прыгажуню, што купаецца ў моры. Рухомая камэра Старэвіча паказвае дно антычнай фанагорыі, калі ў яснае надвор’е можна разрозьніць руі-ны калёнаў і будынак затопленага гораду.
Асабліва вылучаецца зьнятая ім бура ў Новарасійску, калі ў сьнеж-най віхуры мітусяцца чалавечыя постаці. Гэта нейкі Врубэль на экране!
Мэтадам камбінаваных здымак Старэвіч ставіць два фільмы: „Ноч перад Калядамі“ (паводле Гогаля) ды „Руслан і Людміла“ (паводле Пушкіна). Казкавая чароўнасьць гэтых фільмаў захавалася да сёньня. Далей Старэвіч ставіць адзін па адным фільмы, дзе на першым пляне ігра актораў, а мультыплікацыя выконвае другарадную ролю (прыкла-дам, панначка ў лётаючай дамавіне ў фільме „Вій“, мерцьвякі, што ўста-юць з дамавінаў у „Страшнай помсьце“). У таго, хто бачыў гэтыя фільмы, зьнятыя Старэвічам на золку кінэматаграфіі, і цяпер мурашы прабягаюць па скуры. А ад фільму „Тамань“ (паводле Лермантава) і цяпер вее рамантычным настроем.
Тут выявілася яшчэ адная выдатная якасьць Старэвіча: кінарэжы-сэр, апэратар, сцэнограф, рэжысэр і актор у адной асобе, быў ён такса-ма надзвычайным сцэнарыстам, і ўсё, за што Старэвіч толькі ні браўся,
470
Уладыслаў Старэвіч і ягонае мастйцтва
адзначалася высокім прафэсійным узроўнем, тэхнічным бляскам ды арыгінальным падыходам да справы.
У часе Першай сусьветнай вайны перакананы абаронец Старэвіч ставіць фільм „Ружы Бэльгіі“, дзе дасьціпна камбінуе ігравы матэрыял з абыймовай мультыплікацыяй.
У1919 г. Старэвіч эмігруе ў Францыю. Ён быў пэўны, што змушаны ад’езд за мяжу ня будзе доўгім, што крывавае шаленства адных і другіх, гэта значыць, белых і чырвоных, міне, як успышка халеры ці чумы, ды зноў настане раўнуючы спакойны час. Погляды Старэвіча, які ўхіляў-ся ад усялякае палітыкі, агулам беручы, былі блізкія да поглядаў Bro-Hara знаёмага паэты й мастака Максіміліяна Валошына.
Аднак на эміграцыі Старэвіч не зьбянтэжыўся. Свабодна валодаю-чы францускай мовай і маючы сувязі ў францускіх кінэматаграфічных колах.ён за мяжой бяз справы не сядзеў, хоць, пэўна ж, мусіў задаваль-няцца малым. Як-ніяк, а эміграцыя абмежавала ягоныя магчымасьці, задумкі, намеры. Лісенка, зорка расейскага нямога кіно, што памерла ў забыцьці ў доме для перастарэлых пад Парыжам, казала, што калі б не было рэвалюцыі, Старэвіч мог бы зрабіць для мастацтва расейскага кіно тое, што Дэвід Грыфіт зрабіў для амэрыканскага.
Але гэтак ня сталася: за рубяжом Старэвіча прызналі як майстра мультыплікацыі.
Ад 1921 па 1939 г. Старэвіч ставіць мультыплікацыйныя фільмы, перш за ўсё абыймовыя: „Кароля й жабы“ (паводле Ляфантэна), „Кара-лева матылькоў“, „Салавей і алавяны жаўнерык“ (паводле Андэрсэна), „Райнэке Ліс“ (паводле папулярнае нямецкае казкі).
У часе нацыстаўскае акупацыі Старэвіч абмежаваў свой удзел у кіно кансультацыяй навуковых фільмаў ды рэклямных кароткамэтражак. Але ў 1946 г. ён варочаецца да стаўленьня мультыплікацыйных фільмаў.
У1947 г. у Вэнэцыі Старэвіч быў узнагароджаны на міжнародным фэстывалі прэміяй Макфэрсана за абыймовы мультфільм „Занзабэль у Парыжы“.
У1949 г. ён падцьвярджае сваё высокае майстроўства пастаноўкаю цудоўнага мультыплікацыйнага фільму „Кветка папараці“. Гэта першы каляровы мультфільм Старэвіча, усе іншыя былі чорна-белыя. Пажы-лы Старэвіч паўстаў перад гледачом і як выдатны калярыст.
У1953—1954 гг. ён ставіць двухсэрыйны фільм пра маленькую пту-шачку газую.
Лебядзінай песьняй Старэвіча стаўся фільм „Пашча лесу“, пастаў-лены ім у канцы 1950-х — пачатку 1960-х гг.
471
Вячаслаў ЗАВАЛІШЫН
Тут трэба адзначыць, што калі вялікі нямы загаварыў, Уладыслаў Старэвіч як знавец тэхнікі кінэматаграфіі заняўся экспэрымэнтамі над удасканаленьнем гуказапісу. Гэтак, ён, бадай, адным зь першых адтварае адначасна з кінакадрамі птушыны сьпеў, шоргат лісьця, шум ветру.
Старэвіч памёр у 1965 г. у 83-гадовым веку.
Некалі паэт-эмігрант Аляксей Авэір сказаў: „Мы пакінулі Радзіму, але затоеразьнесьліейную культуру па цэлым сьвеце“.
Да гэткіх людзей і належаў піянэр кінамастацтва з сусьветным імем Уладыслаў Старэвіч.
1987
Падрыхтоўка да друку й прадмова Лявона Юрэвіча
Архіваліі
Іван Муха
КАРОТКАЯ АЎТАБІЯГРАФІЯ1
Муха Іван (Евдокымовіч), народжаны Dec. 3, 1912. Народжаны ў мястэчку Охроміевічы Корюкоўского раену Чарнігаўскай Обласьці. Цяпер Корюкоўскі раён перенесено ў Шчорсаўскі раён (гэта быўшае мястэчко — Сноўск, дзе радзіўся, як называюць, герой грамадзянскай вайны М. Шчорс). У сваім мястэчку скончыў сярэднюю школу і тэхні-кум. Далей паступіў у Педагогічны (Настаўніцкі) 4-х гадовы інстытут у горадзе Нежын. Закончыўшы яго, працаваў настаўнікам у сярэдняй (дзесяцігадовай) школе і тэхнікуме, выкладаў матэматыку і фізыку. У цяжкія годы голаду (1932—1934) днём вучыўся ў інстытуце, а вечарамі і начамі зарабляў на пражываньне (бацькі ня мелі магчымасьці забясь-печыць для мяне студыяваньне).
У1939 г. мяне забралі ў армію, і я папаўу палкавую танкавую шко-лу ў горадзе Гомель. Закончыўшы гэту школу з тытулам капітана (за-пасу), чакаў восені, каб знову перайсьці на настаўніцкую працу. Выбух-нула вайна — цяжкі час застаў мяне на фроньце. У гадох 1942—1945 пра-цаваў настаўнікам у Нясьвіжы — у семінарыі. У Нясьвіжы быў 2 разы арыштаваны, более як месяц праседзіў у Баранавіцкай турме.
У 1946 г. спалучыўшыся з беларусамі ў лягерох: Rosenheim, Regensburg, Micheisdorf, Badreinhenhall i Munchen, адтуль выехаў 1950 годзе да Амерыкі. У лягерох працаваў настаўнікам у гімназіі Янкі Купа-лы, выкладаючы матэматыку і кіраваў спортам.
У1948 г. быў на курсах IMCA—IWCA2.
Ад часу набыцьця Bel-Air—Miensk3 дапамагаў праводзіць спарто-выя гульні4.
' Тэкст аўтабіяграфіі недатаваны. Захоўваецца ў архіве БІНіМу. Друкуецца правапісам арыгіналу.
2 Маеццанаўвазе YMCA—YWCA — Young Men’s Christian Association i Young Women’s Christian Association.
3 BelAir-Miensk — адпачынкавы цэнтар, набыты беларусамі ў штаце Нью-Джэрзі.
4 Пра Івана Муху гл.: Сьв. памяці Іван Муха (3.12.1912, Чарнігаўшчына — 3.02.1982, Нью Ёрк) // Беларус. №297. Люты 1982. С. 5; Станкевіч, Зіна. Сьветлай памяці Іван Муха // Беларус. №298. Сакавік 1982. С. 4.
473
Архіваліі
ЯК ПАСВАРЫЎСЯ ПРАЗАІК САВЁНАК 3 ПАЭТАМ САЛАЎЁМ
I ШТО АД ГЭТАГА ЗДАБЫЛА ЛІТАРАТУРА
Яны пазнаёміліся ў рэдакцыі „Менскай газэты“ — вядомы даваен-ны фэльетаніст, сябра Янкі Купалы Лявон Савёнак і малады паэт-пачатковец Алесь Салавей. Савёнак належаў да „верхняй палаты“ газэты, а дваццацігадовы Алесь працаваў там вярстальнікам — гэткім Вэрцікам Посікам, неўдалотаю-друкаром з аднаго апавядань-ня,як ахрысьціў яго гостры на язык фэльетаніст1.
Гшла вайна, але мінакі ў акупаваным горадзе ня толькі выжы-валі, але й жылі: кахаліся, сябравалі й крыўдзіліся, хадзілі ў тэа-тар, пісалі. „Менская газэта“ (зь лютага 1942 г. — „Беларуская га-зэта“) сталася цэнтральным органам новага этапу беларусіза-цыі, і надрукавацца там было немалой справаю для маладых пісьменьнікаў.
Адносіны рэдакцыйных „дзядоў у капелюшах“ да маладых твор-цаў былі, як гэта часта-густа здараецца, троху паблажлівымі, a калі-некалі, па-шчырасьці, і наўпрост нецярпімымі. Крыўда ад нета-варыскага спатканьня, сапраўднага ці ўяўнага, настолькі глыбака засела ў сэрцы Кастуся Акулы, што нават вылілася на старонкі яго-най „Гараваткі“2. Зрэшты, ён быў не адзін такі.
Савёнак, стары рэдакцыйны працаўнік, да місіі газэты ставіўся вельмі сур’ёзна. Нават ва ўмовах залежнасьці ад акупацыйныхула-даў, да якіх ён ніколі не вычуваў сымпатыяў, лічыў, што газэта мае адыгрываць сваю адукацыйную ролю ды захоўваць на сваіх старон-ках беларускую літаратуру.
От толькі паэзіі ён не любіў.
1 Пазьней, у ляграх DP, ужо Салавей гэтак будзе клікаць Міколу Ганька.
2 Гл.: Арсеньнева, Натальля. Ліст // Запісы БІНіМ. №28. Нью-Ёрк—Менск, 2005. С. 292—297.
474
Як пасварыўся празаік Савёнак з паэтам Салаўём
Таму ў адказ на прапанову паказаць вядомаму пісьменьніку свае вершы Салавей пачуў: „Кожны верабей будзе тут чырыкаць! У нас і так поўна паэтаў, што птушак“3.
3 таго часу ў рэдакцыі Алеся клікалі ня толькі Вэрцікам Посікам, але й „верабейчыкам“. Неўзабаве атмасфэра ў „Менскай газэце“ для Салаўя зрабілася невыноснаю; датклівы юнак кпінаў і жартаў тры-еаць болей ня мог, таму з радасьцю ўхапіўся за магчымасьць перае-хаць у Рыгу да Ўладзімера Сядуры, дзе выдаваўся „Новы шлях“.Але на крыўду не забыўся.
Апавяданьне Лявона Савёнка „Зь лірай насустрач“ зьмясьцілі ў „Беларускім работніку“ў 1944 г. Сатырычны вершАлеся Салаўя неда-таваны, таму складана сказаць, якіменавіта твор зьявіўся першым. Відавочна адно: гутарка фэльетаніста з паэтам займела працяг.
Лявон Савёнак
Зь лірай насустрач (кансультацыя для вершапісцаў)
Калі верыць літаратурнай статыстыцы, дык у Беларусі на трох ча-лавек прыпадаюць два паэты. I гэта невыпадкова, бо беларусы (гэта можна сьмела сьцьвярджаць) — першы народ у сьвеце ў дачыненьні да рыфмаванага радка. Вось і цяпер, дарма што вайна, а пішуць і старыя, і малыя. Пішуць і друкуюць, друкуюць і зноў пішуць. Проста
жах!
жах!
жах!
як пісаў той баранавіцкі паэта.
I трэба сказаць, што паэты ў нас не абы-якія, а ўсе толькі геніяль-ныя. Для скептыкаў можам параіць наступны мэтад перакананьня: паспрабуйце хоць трохі паганіць верш якога-небудзь паэты. Як ён на гэта зарэагуе? Што? Гэтага не спрабавалі? Я й сам ведаю, што на такое геройства ніхто не рызыкне. Бо іншы паэта за гэткія рэчы твар, як вя-лікоднае яйка, расфарбуе.
3 Успамін Вітаўта Кіпеля. Захоўваецца ў прыватным архіве Лявона Юрэві-ча. Гл. таксама: Скобла, Міхась. Лісты самотніка. Эпісталярная спадчына Алеся Салаўя // Асоба і час. Беларускі біяграфічны альманах. Выпуск 1. Мінск, 2009. С. 357.
475
Як пасварыўся празаік Савёнак з паэтам Сапаўём
Дык вось, дарагія суродзічы, паколькі вершаскладаньне ў нас набы-вае шырачэзнага размаху, а тымчасам у гэтай галіне гаспадарыць яшчэ поўнае саматужніцтва, то, як бачым, само жыцьцё вымагае сёньня ж рынуцца зь лірай насустрач паэту й хоць трохі дапамагчы яму ўягонай плённай працы.
Запраўды, хлопцы, пакуль шчэ вайна скончыцца, ды пакуль выд-рукуюць адмысловыя падручнікі па вершаскладаньню, дык магчыма, што шмат у каго й натхненьне выпетрыцца. А гэта была б пякучая стра-та ў змаганьні... Каб гэтага, крый Божа, ня здарылася, дамо некалькі жыцьцёва патрэбных парадаў паэтам. Пачнем.
Шмат каго, асабліва з маладых, цікавіць вонкавы выгляд паэты. Ну, што да вонкавага выгляду, дык зразумела, што тут ня можа быць ніякага стандарту, паколькі вершы пішуць усе. Але ўсё ж пажадана мець доўгае валасьсё й задуменныя вочы, якія ўвесь час углядаюцца ў далечыню й вышыню, а пад носам, тымчасам, нічога ня бачаць. Праў-да, пры такім стане рэчаў можна на які-небудзь ражон узьбіцца й нос растаўчы, але ж ніякае змаганьне без ахвяраў не бывае. Іншыя атрыбу-ты — як здольнасьць, пісьменнасьць — не заслугоўваюць на ўвагу, бо ўсё гэта можа цалкам замяніць палкае імкненьне да вершу.
Цяпер самае галоўнае — як пісаць вершы.
Сьцьвярджаюць, што нашыя клясыкі пісалі свае вершы надта ма-рудна. Спачатку ў клясыка тэма пачынала, як кажуць, унутры граць. Пасьля ён узгадоўваў яе, доўга выношваў, нібы дзіцё ў чэраве, і калі находзіла натхненьне, браўся за пяро й пісаў.
— Нам іхная тактыка нязручная, — казаў з гэтае прычыны адзін малады паэта, — нам няма часу надумваць ды выношваць... Нам трэ’ выстрэльваць радкі, каб яны як з кулямёту садзілі.
I ён мае рацыю, бо цяпер вайна, і няма чаго марудзіць. Калі ж пры такой шпаркасьці не атрымаецца сэнсу, дык ізноў жа — малы клопат.
— Навет і лепш, — кажуць некаторыя паэты, — калі напусьціць у верш як найбольш туману, дык чытач у ім і патоне.
I зусім слушна: хай паплавае, а калі нічога ня вылавіць, дык хоць учадзее.
Знацца, з боку зьместу ўсё ў парадку: пушчаць як мага больш ту-ману.
Цяпер самая каведная рэч — рыфма. Ох, гэтая рыфма! Яна, як да-водзяць паэты, самае галоўнае ў вершы:
— Як аглушыш чытача рыфмай, — кажуць яны, — дык усё і ў парад-ку. Але яна, падла, цяжка даецца. Праўда, з рыфмай заўсёды клопат. Як 476
Як пасварыўся празаік Савёнак з паэтам Салаўём
яе ні лаві, а яна што сьлімак між пальцаў: цвырк і няма. Вось, вось, зда-ецца, злавіў за самы хвост: узяты, а ад яго брат і торкнуў брата ў радок. Агледзеўся, ажна паводле ходу справы ні свата, ні брата ніяк сюды ня ўцісьнеш. I вось бяры сваяка за каўнер і вон з радка, а замест яго садзі якую-небудзь злыбяду. Лёгка гэта? От жа й я кажу...
Шмат, шмат хто на гэтай злаякаснай рыфме пакалечыў і родзічаў загубіў. Кажуць, быў адзін такі люты паэта, што мог з-за рыфмы родна-га бацьку забіць. Вось да чаго яна даводзіць! Атымчасам калі да рыф-мы падысьці з галавою ды ўжыць адпаведную мэханізацыю, дык спра-ва гэта зусім лёгкая. Есьць шмат спосабаў мэханізаванага рыфмавань-ня, але мы спынімся на двух, болып дзейных, гэта — на спосабе пад-боркі й спосабе перамешкі.
Паводле першага спосабу бярэцца які-небудзь зборнік вершаў абы-якога паэты, зь вершаў выпісваюцца ў слупок апошнія рыфмаваныя словы й да іх падбіраецца адпаведны зьмест. Вось і ўсё. Але гэты спосаб трохі марудны. Шмат прасьцей другі спосаб, так званая перамешка.
Тут ізноў жа бярэцца верш якога-небудзь паэты (пажадана ведама-га) і ягоныя рыфмаваныя радкі спрытна перамешваюцца нанова з да-мешкаю трохі сваіх словаў, так што атрымваецца зусім новы, сьвежы, навет з пахам, верш.
Вось гэтыя два самыя простыя й дзейныя спосабы рыфмаваньня. Калі іх ужываць спрытнымі рукамі, дык гэтая ўпартая рыфма будзе цалкам пераможаная.
Нарэшце не пашкодзіць трохі спыніцца яшчэ на адным моманце ў тэхніцы пісаньня вершаў, гэта — на радку. Бо радок, асабліва ў справе ганарару, таксама сьпявае не апошнім голасам. Некаторыя паэты пішуць поўнымі строфамі з доўгімі радкамі. Гэта хоць і музычна, але не практычна. А таму сярод некаторых паэтаў апошнім часам запанавала новая тэорыя, так званая тэорыя сечанага радка. Трэба сказаць, тэорыя надта практычная. Паводле яе, звычайны радок мэханічна разьбіваец-ца на некалькі радкоў. Да прыкладу, радок „Да вершу, усе, як адзін!“ можна выкласьці так:
Да
вершу!
Усе,
як адзін!
Пры такой апэрацыі кажная страфа можа перакуліцца ў сто грамаў з коптурам. Выйгранка, як бачым, відавочная.
477
Як пасварыўся празаік Савёнак з паэтам Салаўём
Можна шчэ больш удасканаліць гэтую справу й секчы ня словамі, а складамі. Прыкладам, так:
ма
ма
му ша А наш мастак сігануў шчэ далей і высунуў праект клішаванага вер-шу. Ён прапануе секчы ўжо не склады, а літары.
— Mary, — казаў, — літару, прыкладам, ш, на тры радкі расшастаць, бо й мне ж трэ капейчыну зарабіць.
Калі ў такім кірунку тэорыю сечанага радка разгарнуць ва ўсе шыркі, дык можна ўважаць, што будучыня забясьпечаная цалкам.
Вось тыя кароткія парады, з дапамогаю якіх мы патрапім болып бадзёра і ўпэўнена крочыць па дарозе парнаскай у змаганьні за лепшы свой лёс.
Дык жа сьмялей, хлопцы! Да бою, да чынаў на карысьць Бацькаў-шчыны!
Рынемся ўсе на змаганьне.
Bopara вершам раструшчым, як пісаў наш выдатны паэта Піліп Асіна.
I слушна! Вораг нас куляй і вагнём, а мы яго — вершам! Хай жыве!
Наперад!
Нам дапаможа лёс!
Алесь Салавей
Пад п’яную руку
Прысьвячаецца „пісьменьніку“ Савёнку
Усе паэты — тут я не салгу — Прапашчыя, прагорклыя прапіўцы. Настане дзень — яны ў шынок бягуць, Гатовыя ў гарэлцы і ўтапіцца. А з Камароўкі да шынка народ Тады як на пажар нязгасны прэцца; Ёсьць ляпарнаскія пісцы, ёсьць зброд, Крычаць: Гарэлкі нам не застанецца! А што далей? Ня варта і пісаць.
478
Як пасварыўся празаік Савёнак з паэтам Салаўём
Хоць не паэта — сьлед на рэбрахмаю Ад камароўшчыкаў. Таму, відаць, Я гневу супраць іх не устрымаю. Напомню зноў: я не паэта, не. Ня трэба мне ні выпіўкі, ні славы... Прашу, прабачце за шматслоўе мне. Цяпер пара ўзяцца і за справу.
Дык вось. На Камароўцы жыў адзін Дзівак. I капялюш меў — з гліны міску. У содні ля шаснаццаці гадзін Ён аддаваў сябе ўсяго кілішку. Яму й паэты ня былі на ўме, Бязь іх — і то замала было часу. Ён паражніць кілішкі добра ўмеў, Ня ведаючы ліры і Парнасу. Але ж, як кажуць, не заўсёды так Вялося ўсё, як і заўжды вядзецца. На ўсё свой час... Аднойчы наш дзівак Пачуў: Гарэлкі нам не застанецца! Ён, як падсмалены, пабег на крык, Ён ня крычаў: „Карэту мне, карэту!“ Адно гукаць ягоны мог язык: — Разбой! Разбой! Далоў усіх паэтаў! Ад іх я учадзеў.
3 тае пары Паэтам. ён праклёны шле й злавесы. Ды гэта шчэ ня ўсё. Я чуў, сябры, Што ён далез нядаўна і да прэсы. Ён там з паўлітрам уруках знайшоў Выгодны супакой, таксама й працу, 3 усім прапітым сэрцам і душой Статыстыкай паэтаў стаў займацца. I у газэту танны свой тавар, Што„Чужанінавым“завецца, ціснуў. Мяшчанства дохлага прапіты твар У творы тым гнілотаю раскіснуў. Псэўдонімам ён хітра твар прыкрыў IКрывічаніным пачаў ён звацца.
479
Як пасварыўся празаік Савёнак з паэтам Салаўём
Ды дзе ж ты, чыжык, быў, дзе піва піў, Мо б сербануў яшчэ?Ціpad старацца? Хіба табе паэтаў зразумець, Хіба табе, бяздарнаму, уцяміць, Што ім, няшчасным, каб натхненьне мець, Iза гарэлку ўзяцца трэ’часамі? Табе паэзія — афіша, ты — каза, Моль Камароўская душу табе абгрызла. Адзінае магу табе сказаць: „Калі ня non, дык не ўбірайся ў рызы!“
Ха-ха! Ха-ха! Ну вось і ўсё, сябры. Цяпер пара й за чарку, каб ачнуцца. Бо літары ўжо скачуць дагары Iрыфмы вельмі цяжка мне даюцца.
Прадмова й падрыхтоўка да друку Лявона Юрэвіча
Пэрсаналіі
Лявон Юрэвіч
Нью-Ёрк
КАРОТКАЕ ПАСЬЛЯМОЎЕ ДА ПУБЛІКАЦЫІ ЎСПАМІНАЎ ПАСЛА1
(Аляксандар Стагановіч)
Успаміны Аляксандра Стагановіча (25.01.1890 — 28.12.1988), пер-шапачаткова названыя „Пройдзены шлях майго жыцьця“, большай сваёй часткаю апавядаюць пра жыцьцё „за Польшчаю“.
Польская культура настолькі далася аўтару ўспамінаў у знакі, што калі праз гады на дзясятым паседжаньні сёмай сэсіі Рады БНР (14 лю-тага 1954 г.) Леанід Галяк у сваёй прамове зьвярнуўся да прысутных „паны“, Стагановіч палічыўтакі зварот абразаю й на дванаццатым па-седжаньні (4 красавіка 1954 г.) выступіў з прапановаю „прыняць афі-цыйнымі звароты „спадар“, „спадарыня“, „спадарышня“ й на пасе-джаньнях зьвяртацца толькі звароткай „спадар Радны, спадар Прэ-зыдэнтп, спадар Міністар“ (12 радных прагаласавалі „за“, 5 — супраць, 3 — устрымаліся)2.
Дзейнасьць у лягерах DP і ў Амэрыцы фактычна засталася па-за зьме-стам успамінаў Аляксандра Стагановіча. А распавесьці было б пра што.
Ужо 21 чэрвеня 1948 г. на другім паседжаньні Прэзыдыюму адноў-ленай Рады БНР, калі былі сфармуляваныя базавыя прынцыпы дзей-насьці Рады й падтрыманьня — неафіцыйнага — БАПЦ, Аляксандра Стагановіча абралі першым заступнікам старшыні3.
Трэба адзначыць, што актыў ашчадна ставіўся да вэтэранаў бела-рускага руху, цаніў супрацоўніцтва:
„Аднаўленьне Рады БНР 28 сьнежня 1947 г. у Нямеччыне прайшло ў не зусім спрыяльных абставінах. Асноўная маса беларускай эмігра-
1 Гл.: Стагановіч, Аляксандар. Успаміны пасла // Запісы БІНіМ. №32. Нью-Ёрк—Менск, 2009. С. 225—330.
2 Паводле дакумэнтаў з архіву Рады БНР, што захоўваюцца ў БІНіМе.
481
Лявон ЮРЭВІЧ
цыі перабывала ў лягерах. Вісеў над ёй яшчэ сьцень страху рэпатры-яцыі пад прымусам, была няпэўнасьць будучыні, невыразнасьць агуль-на-палітычнай сытуацыі. Трэба было сьпяшацца з арганізацыяй аў-тарытэтнага прадстаўніцтва.
Увосень 1946 г. было ўзгоднена з старэйшымі беларускімі палі-тычнымі дзеячамі, што пры аднаўленьні Рады БНР трэба ахапіць як мага шырэй актыў палітычных і грамадзкіх дзеячаў.
Паколькі ў нас не было палітычных партыяў і, апрача Францыі й Ангельшчыны, не існавалі яшчэ грамадзкія арганізацыі, якія б маглі паслаць у Раду сваіх прадстаўнікоў, было пастаноўлена ўлучыць у склад Рады БНР кожнага грамадзка-палітычнага дзеяча, які сваёй мінулай дзейнасьцю стварыў сабе аўтарытэт у беларускім грама-дзтве ды меў адпаведкыя кваліфікацыі. Актывам старэйшых і быў складзены сьпіс гэткіхлюдзей у ліку 72 асобаў, у якім на першым мес-цы стаялі паслы польскага сойму з Заходняй Беларусі, удзельнікі Усе-беларускага Кангрэсу 1917 году, вайскавікі таго часу й старэйшыя заслужаныя грамадзкія дзеячьР.
28 сьнежня 19472. адбылася інаўгурацыйная сэсія, на якой гэтыя 72 кандыдаты склалі ўрачыста прысягу вернасьці БНР на рукі Прэ-зыдэнта БНР. Тут-жа быў сфармаваны і Ўрад БНР. Дальней папаў-неньне праходзіла павольней — паводле таго ж прынцыпу. Пад канец 1954 г. Рада мела 142 радных“5.
3	Юрэвіч, Лявон. Архіў Рады БНР // Запісы БІНіМ. №31. Нью-Ёрк—Менск, 2008. С. 113—114.
4	Цікава заўважыў Антон Шукелойць: „Думка, якая была ў Абрамчыка, — цалкам аднавіць дзейнасьць Рады БНР. Ён паклікаў, па-першае, старых радных, што былі, старых дзеячаў з часоў Рады БНР на Беларусі. Другая група ў яго была — гэта былыя беларускія палітычныя дзеячы ў Польшчы. Зь іх вельмі высока цэненым быў былы дэпутат Сойму Стагановіч. I цэлы іпэраг беларускіх дзеячаў з Заходняй Беларусі. Трэцяя група — гэта былі людзі з савецкай Беларусі, ведамыя дзеячы, якія там баранілі нацыяналь-ныя інтарэсы. А гэта быў, у першую чаргу, Адамовіч. Абрамчык прызна-чыў сваіх двух заступнікаў: гэта якраз Стагановіч — першы, і другі зас-тупнік — Антон Адамовіч (былы ўзвышэнец і былы вязень савецкіх турмаў і ссылкі)“. (Пазьняк, Зянон. Гутаркі з Антонам Шукелойцем. Варшава— Вільня, 2003. С. 98.)
5	Праект рэарганізацыі Рады БНР ад 14 лютага 1968 г. Захоўваецца ў архве Рады БНР, БШіМ.
482
Кароткае пасьлямоўе da публікацыі ўспамінаў пасла
На пятым паседжаньні восьмай сэсіі Рады БНР (8 лістапада 1956 г.) адбыліся выбары новага Прэзыдыюму й Сакратарыяту Рады БНР: стар-шыня Рады БНР — Мікола Абрамчык, першы заступнік — Аляксандар Стагановіч, другі заступнік — Антон Адамовіч, сакратар унутраных справаў — Кастусь Мерляк, сакратар вонкавых сувязяў на ЗША — Ан-тон Шукелойць, скарбнік — Віталь Кажан, сакратар Рады — Натальля Арсеньнева6.
У1957 г., калі Прэзыдыюм Рады БНР аб’ядналі з Радаю БНР, Аляк-сандар Стагановіч выконваў абавязкі заступніка прэзыдэнта Міколы Абрамчьіка ды кіраўніка сэктару7.
Праваслаўнаму верніку, яму нескладана было, у адпаведнасьці з прынятымі пастановамі, падтрымліваць БАПЦ і, па магчымасьці, уп-лываць на яе палітыку. На досьвітку царкоўнага закалоту ён як першы заступнік прэзыдэнта БНР падпісаў ліст наступнага зьместу:
„Рада Беларускае Народнае Рэспублікі.
5-га кастрычніка 1967году.
Яго Высока Прэасьвяшчэнстпву
Прэасьвяшчэньнейшаму Архіяпіскапу Сергію.
Рада Беларускай Народнай Рэспублікі паведамленая аб Башым намеры правесьціхіратонію а. пратаярэя Аляксандра Крыта.
На аснове дагавору ў Канстанцы з 5-га чэрвеня 1948 году Рада Беларускай Народнай Рэспублікі забавязаная паведаміць Вас, Высо-ка Прэасьвяшчэньнейшы Ўладыка, аб нарушэньні Вамі гэтага дага-вору. Кандыдатура a. А. Крыта ў япіскапы не была Вамі ўзгоднена з Радай БНР.
Мы гэтым ветліва паведамляем Вас, Высока Прэасьвяшчэньней-шы Ўладыка, што паводжаньне а. прат. Аляксандра Крыта ў яго парахвіі й япархіі супярэчнае канонам праваслаўнай Царквы й варо-жае беларускага народу.
Таму Рада БНР ня можа пагадзіцца на a. npam. А. Крыта й зму-шаная разглядаць яго хіратонію як варожую дзейнасьць супраць бе-ларускага народу ды дзеля гэтага перагледзіць сваё адношаньне да ўсіх тых, хто прыложыцца да яго хіратоніі	.
6 Бюлетэнь Рады Беларускай Народнай Рэспублікі. №1. Сакавік 1957. С. 6.
7 Паводле дакумэнтаў архіву Рады БНР, БШіМ.
8 Збор дакумантаў Сьв. Беларускае Аўтакефальнае Праваслаўнае Царквы (на выгнаньні). [Б. м.], 1983. С. 6о (77).
483
Лявон ЮРЭВІЧ
Цікава, што ў прыватным жыцьці Аляксандар Стагановіч быў больш талерантным чалавекам. На хіратанізацыю будучага япіскапа Васіля ён ехаў разам з а. Уладзіславам Салаўём — дапамагаў таму адрэ-дагаваць тэкст выступу на ўрачыстасьці й быў надта ж раззлаваны пра-моваю ўкраінскага япіскапа Платона, калі той збэсьціў каталіцтва. Нават болей, ён ня раз прыслутоўваў а. Салаўю падчас божых службаў, ды так, што Франц Кушаль аднойчы запытаўся, ці не каталік Стага-новіч — настолькі спраўна ўсё выходзіла.
Расказваць было пра што.
Настойлівыя дамаганьні дачкі Тамары прывялі Аляксандра Стага-новіча да думкі напісаньня ўспамінаў. Ня надта спрактыкаваны ў па-добнай працы, ён зьвярнуўся па параду да Янкі Запрудніка, ад якога атрымаў такі адказ:
„Вельмі паважаны Спадару Стагановіч!
Дык значыцца, я Вам пытаньні, а Вы мне адказы. Я ня ведаю, як у Вас з часам. Калі б Вы маглі дазволіць сабе прачытаць што-небудзь (скажам, гісторыю першых год незалежнай Польшчы) пра той пэры-яд, пра які Вы самі зьбіраецеся пісаць, дык гэта напэўна Вам йшат памагло б, бо гэткая лектура аднавіла б у Вашай памяці гэную агуль-ную атмасфэру, у якой знойдуць месца й падаваныя Вамі факты.
Цяпер другая парада: Каб Вам лягчэй было пісаць, майце заўсёды перад сабой у думцы нейкую канкрэтную асобу. Уявіць можна, прык-ладам, што Вы пішаце абшырны ліст свайму добраму сябру, зь якім Вы даўгія гады ня бачыліся, а цяпер хочаце расказаць яму пісьмова, як Вам жылося, пачынаючы ад часу Вашага расстаньня. На кожнае пытаньне адказвайце як мага абшырней. He забывайцеся, што Ва-шымі чытачамі будуць часта асобы, якім абсалютна нічога невядо-ма ні пра Вас, ні пра тыя параўнальна далёкія часы, якія Вы апісвае-це. He пераймайцеся нічым: ні правапісам, нірусіцызмамі, ні паляні-змамі, ні шарахаватасьцяй стылю (першы чарнавік у найлепшага літаратара часта атрымоўваецца чэрствы з гледзішча стылю). Усе гэтыя недакладнасьці выпраўленыя будуць пазьней. Г-алоўчае ўва ўсім Вашым пісаньні — гэта факты, апісаньні й думкі. Ня думайце лішне й пра разьдзелы, загалоўкі й падзагалоўкі.
Пачаць, на маю думку, найлепш было б ад апісаньня наступных мамэнтаў:
1.	Першыя праявы майго самастойнага палітычнага думаньня (добра было бсказаць колькісловаў пра сям’ю ды пра навакольле, у якім раслося й гадавалася).
484
Кароткае пасьлямоўе da публікацыі ўспамінаў пасла
2.	Пры якіх абставінах адбылося нацыянальнаеўсьведамленьне(як калісьціЯзэп Лёсік кажнаму вучню даваў тэму „выпрацоване“: „Якя стаўся Беларусам“).
3.	Першыя знаёмствы зь людзьмі палітычна й нацыянальна думаючымі (гутаркі, спатканьні, спрэчкі, пагляды).
4.	Апісваючы вышэй адзначаныя моманты, бясспрэчна, трэба даваць ім, якрамкі даюцца малюнку, падзеі агульнанацыяналь-нага значаньня (вайна, перамір’е, эвакуацыя).
5.	Якім чынам я папаў у сойм? (Уякіх умовах была выстаўленая кандыдатура; іншыя кандыдаты, дачыненьні польскай улады.)
6.	Пасольская дзейнасьць.
/. „Грамада“ (падаваць па магчымасьці найдрабнейшыя факты й здарэньні, бо сёньня ўсё гэта мае вялікае значаньне).
8.	Характарыстыкі іншых беларускіх і, эвэнтуальна, небеларускіх дзеячаў f...]“9.
Праца над успамінамі ішла складана. Стагановіч, апісаўшы пад-рабязна падзеі часоў Першай сусьветнай, даваеннага пэрыяду, закра-нуўшы лягеры DP, пачаў пісаць успаміны наноў, з большымі дэта-лямі, а дайшоўшы да часу ад’езду ў ЗША — ізноў — трэці раз вярнуў-ся да самых пачаткаў. Так што сёньня ў дачкі Тамары захоўваюцца тры варыянты ўспамінаў. Пра дзейнасьць на эміграцыі там амаль нічога няма.
Ёсьць троху лістоў, якія даюць уяўленьне, чым займаўся ды чаму займаўся тым ці іншым Аляксандар Стагановіч.
Лісты да Аляксандра Стагановіча10
10.2.1948
Вельміпаважаны Калега!
Ад доўгага часу я наглядаю жыцьцё нашае беларускае эміграцыі. Яно ёсьць копія зь Віленскага жыцьця, калі, каб пабедзіць свайго па-літычнага праціўніка, яго называюць правакатарам, агентам дэ-фэнзівы й г. д. Так і цяпер спрэчкі зводзяцца да асабістага аблівань-ня адзін другога памыямі. Час скончыць з гэтым. Трэба стаць куль-
’ ЛістЯнкі Запрудніка да Аляксандра Стагановіча ад 20.05.1958. Захоўваец-ца ў архіве сям’і Стагановічаў.
■° Пададзеныя лісты захоўваюцца ў сям’і Тамары Стагановіч-Кольбы.
485
Лявон ЮРЭВІЧ
турнымі людзьмі і ўжываць культурных спосабаў барацьбы. Трэба згуртаваць усіх беларусаў добрай волі ў адну арганізацыю, у якой бы мелі ўдзел усе палітычныя кірункі, вялі б беларускую справу без пра-вакатараў. Я й Сабалеўскі" (на жаль, я ня ведаў твайго адрэсу) прыйшлі да пераконаньня, што трэба зрабіць так, каб усе беларусы сабраліся за агульным круглым сталом і выбралі агульнае беларускае прадстаўніцтва з усіх партый і плыняў палітычных, якое кіравала б нашым жыцьцём! Калі Вы падзяляеце нашу думку, то прашу Вас падпісаць прылагаемую адозву. Памятайце, што ні агентырозных вуніяў, ні бальшавіцкія не нясуць нам незалежнасьць. Няхай жыве Не-залежная Беларусь!
В. Рагуля12
Чэрвень п-га, 1958 г.
Паважаны Спадар Стагановіч!
Спадзяюся, што Вы атрымалі „Ўспаміны“ сьв. памяці майго бацькі13, а таксама й рэакцыю з боку Я. СтанкевічаЧ, які напісаў у гэтай справе артыкул, што цягнуўся ажутрох нумарох „Бацькаў-шчыны“15. He патрабую Вам выказваць свайго абурэньня й агіды з прычыны мэтадаў, якімі паслугоўваецца Янка з мэтаю, як ён кажа, „устанаўленьня праўды“.
У імя якраз устанаўленьчя праўды (калі пакойны сьведама ці нясьведама зь ёю дзе й разьмінуўся) зьвяртаюся даВасяк сучасьніка й сьведкі падзеяў забраць у гэтай справе голас і выказацца на балон-ках „Бацькаўшчыны“.
11 Юры Сабалеўскі (1889—1957) быў паслом польскага сойму ў 1926—1928 гг.
12 Васіль Рагуля (1879—1955). грамадзка-палітычны дзеяч. Скончыў Віленскі настаўніцкі інстытут (1900), настаўнічаў. У 1922 г. яго абралі ў польскі сойм, у 1928 г. — у сэнат. Быў зьняволены польскімі ўладамі. У1930-х гг. працаваўна сялянскай гаспадарцы. 20 чэрвеня 1941 г. савецкія органы дзяржбясьпекі арыштавалі яго, уцёк з турмы. Падчас нямецкай акупацыі — бурмістар мястэчка Дзятлава. Зь лета 1944 г. — на эміграцыі. Жыўу Нямеч-чыне, Бэльгіі, ЗША.
13 Рагуля, Васіль. Успаміны. Нью-Ёрк: Выданьне М. Рагулі, 1957. — 127 с.
14 Янка Станкевіч (1891—1976) быў паслом польскага сойму ў 1928—1930 гг.
15 Станкевіч, Я. На бакох „Успамінаў“ В. Рагулі // Бацькаўшчына. №18 (404).
4 траўня 1958. С. 2—3; №19 (405). 11 траўня 1958. С. 2—3; №20 (406). 18 травеня 1958. С. 3—4.
486
Кароткае пасьлямоўе da публікацыі ўспамінаў пасла
Артыкул Я. Станкевіча ставіць справу наагул у плошчы бела-рускасьці В. Рагулі для беларускага руху ў Польшчы, а ягоныя ўспа-міны акрэсьлівае як суцэльную ману ды няпраўду.
Прыкра, што ў ролі пракурора выступае чалавек, які якраз не адзначаецца вялікімі маральнымі якасьцямі, і ацэнка дзейнасьці яко-га ў „Успамінах“ пакрываецца з апініяй йімат каго з тых, хто быў сьведкам тых падзеяў.
Можа таму так страшна й злосна Янка падмахлёўвае ды перак-ручвае факты, паданыяў „Успамінах“.
Лічу, што калі справа гэтая апынулася на балонках нашае газэ-ты, яна павінна быць прадыскутавана з мэтаю ўстанаўленьня праўды. He зрабіць гэтага грамадзтва ня мае права, бо гэта азначае скрэсьліць зусім заслугі чалавека, які ў свой часмеў адвагу змагацца за правы свайго народу, ісьці ў турму, не заламацца й не пайсьці на кампрамісы да канца існаваньня Польшчы ў той час, як некаторыя патэнтаваныя незалежнікі з перад 1920 году верна пайшліслужыць польскім уладам (Кушаль'6 у войску, настаўнікі ў польскіх школах, Луцкевіч'1, АсгпроўскД іЯ. Станкевіч — у палітыцы).
He патрабую Вам аб гэтым пісаць, Вы гэта ведаеце лепей за мяне.
Уся сіла артыкулу Я. Станкевіча можа быць лёгка падарвана, калі даказаць, што пакойны напісаў аб ім праўду.
Было б добра, кабВы як пасол Сойму ў той час, як іЯнка быў там, выказаліся ў гэтай справе.Добра было б асьвятліць наступныя пы-таньні: ці Сэнатар В. Рагуля быў русафілам і ў чым ягонаерусафіль-ства выяўлялася? Ціягонае становішча было з пункту гледжаньня нацыянальнага правільнае? Ці праўда, што ліста Я. Станкевіча (№41) была ўгадовая? Чаму ён не далучыўся ні да воднае зь беларускіх групоўкаў у Сойме? Дзе ён сядзеў і з кім галасаваў? Ці выступаў з Соймавае трыбуны й ці праўда, што гэта ён, а не Ф. Ярэміч'9 правёў праз Сойм асыгнаваньне для Беларускае Наваградзкае Гімназіі 250 ооо злотых? КаліЯ. Станкевіч не хацеў супрацоўнічаць з В. Ра-
16	Франц Кушаль (1895—1968) на службе ў польскім войску быў з 1922 г.
17	Антона Луцкевіча (1884—1942) польскія ўлады арыштавалі ў кастрычні-ку 1927 г., суд апраўдаў у 1928 г., што дало падставу размовам пра супрацу Луцкевіча з палякамі.
18	Радаслаў Астроўскі (1887—1976) у лютым 1924 г. стаўся заснавальнікам праўрадавага Польска-беларускага таварыства.
19	Фабіян Ярэміч (1891—1958) быў паслом польскага сойму ў 1922—1935 гг.
487
Лявон ЮРЭВІЧ
гуляю йЯрэмічам, чаму ён не далучыўся да свайго дзядзькі кс. Адама Станкевіча?Цімае наагул права чалавек, які ніколі не прызнаваў над сабою аўтарытэту нацыянальных беларускіх арганізацыяў, судзіць чалавека, які ляяльна належаў да Беларускага Пасольскага Клюбу й нават быў ягоным старшынёю?
На гэтыя пытаньні мусіць быць даны публічны адказ, каб пас-тавіць нахабнікаў на сваё мейсца. Буду вельмі ўдзячны, калі знойдзе-це замагчымае нешта напісаць у „Бацькаўшчыну“ ў гэтай справе.
3 пашанай, М. Рагуля20
Бэльгія, у чэрвені1969 г.
В. П. Спадар Стагановіч.
Выкліканы сьпешна, дня ю чэрвеня, прыгатаваў я духоўна Сп. Прэз. Міколу Абрамчыка да вельмі паважнай апэрацыі жывата. 3 огляду на перавязеньне хворага ў вялікую больніцу Сьв. Людовіка ў Парыжы, апэрацыя адбылася толькіі9 чэрвеня. Цяпер ведама, што хворы пасьля выпісаньня з больніцы мусіць прайсьці месячную кура-цыю ў доме дзеля рэконвалесцэнтаў.
Спадар Прэз. Абрамчык прасіў мяне зьвярнуцца да Вас з просьбай уключыцца актыўна ў дапамогу ў вельмі цяжкім палажэньні сям’і, ніяк не прыгатаванай на так вялікія кошты лячэньня.
Крытычны стан хваробы насьпеў за ю апошніх месяцаў, пасьля нешчасьлівага выпадку злому нагі пры будове, у жніўні прошлага году. Няшчасьця гэта спрычыніла ня толькі вялікія выдаткі клінічныя, але перадусім спыніла працу й захады дзеля матэрыяльна-га забясьпечаньня, менавіта прадажы дому.
Прашу Вас адклікнуцца максымальнай дапамогай (уключна з па-зыкай) ды зрабіць магчымы ўплыў у асяродзьдзі беларускай эмігра-цыі, катораму ўся беларуская эміграцыя маральна й нацыянальна за-бавязана ў высокай меры.
20 Міхась Рагуля (1914—2002), сын Васіля Рагулі. Вучыўся ў семінарыі ў Наваградку, потым — у варшаўскім і львоўскім палітэхнічных інстытутах. Падчас вайны працаваў загадчыкам аддзелу культуры ў Віцебску, рэдага-ваў бюлетэнь БНП (выйшла 6 нумароў). Па вайне навучаньне працягваў у Марбургу й Мюнхэне. У ЗША прыехаў у 1950 г., працаваў у галіне будаў-ніцтва фабрычных печаў. Паступова адышоў ад актыўнай грамадзкай дзейнасьці. У апошнія гады свайго жыцьця адмаўляўся ад якіх-небудзь інтэрвію і ўспамінаў.
488
Кароткае пасьлямоўе da публікацыі ўспамінаў пасла
Прашу прабачэньня за эвэнтуальна памылковую транскрыпцыю Вашага прозьвішча ці недакладнасьці адрэсы, атрыманай ад Спада-рыніНіныАбрамчык2' у дні цяжкіх перажываньняў.
Хрысьціянскае й беларускае дзякуй Вам за Ваш чулы водклік і за ўдзел у гэтай дапамогавай акцыі беларускай салідарнасьці.
3 глыбокай пашанай і любоўю ў Хрысьце Госпадзе,
Ваш а. Аўген Смаршчок22
Артыкулы Аляксандра Стагановіча
Стагановіч, А. Штэтэнгофэнскі „эрзац“ // Бацькаўшчына. №15—16 (245—246). Вялікдзень 1955. С. 8.
Струг, Тарас. Праўда аб „Грамадзе“ й „Змаганьні“ // Бацькаў-шчына. №49 (331). 2 сьнежаня 1956. С. 3—4; №50 (332). 9 сьнежа-ня 1956. С. 4.
Стагановіч, А. У абарону „Успамінаў“ В. Рагулі // Бацькаў-шчына. №29—30 (415—416), іо жнівеня 1958. С. 3—4.
Стагановіч, А. Мой адказ Я. Станкевічу // Бацькаўшчына.
№47 (433)- 7 лістапада 1958. С. 3—4-
А.-іч. Адказ С. Прытыцкаму // Бацькаўшчына. №6 (490). 7 лю-тага i960. С. 2; №7 (491). 14 лютага i960. С. 2.
Стагановіч, А. Шэсьцьдзясят год таму. У вадзначэньне на-шаніўскага году// Беларус. №111—112. Ліпень—жнівень 1966. С. 5.
Публікацыі пра Аляксандра Стагановіча
Станкевіч, Я. Колькі зацемкаў да Стагановічавае абароны „Успамінаў“ В. Рагулі // Бацькаўшчына. №35 (421). 14 верасьня 1958. С. 3-4-
бо-ыя ўгодкі грамадзкай дзейнасьці Аляксандра Стагано-віча // Беларус. №115. Лістапад 1966. С. 2.
Падзяка [сп-ням Бакуновіч, Каранеўскай і Януш за гата-ваньне на сьвяткаваньні бо-х утодкаў грамадзкай працы Аляксандра Стагановіча] // Беларус. №116. Сьнежань 1966. С. 5. Подпіс: Управа БАЗА ў Нью-Джэрзі.
21 Ніна Абрамчык (дзяв. Ляўковіч) (1916—2003), жонка Міколы Абрамчыка.
22 Аўген Смаршчок (1914—1984), праваслаўны сьвятар, старшыня Саюзу беларусаў у Бэльгіі.
489
Лявон ЮРЭВІЧ
Віншаваньне з 8о-годзьдзем жыцьця Аляксандра Стагано-віча // Беларус. №153. Студзень 1970. С. 1.
Падзяка [сям’і Стагановічаў за спачуваньні з прычыны сьмерці сьв. памяці Аляксандра Стагановіча малодшага] // Беларус. №209. Верасень 1974. С. 4.
Вітаем сп. Аляксандра Стагановіча зь 98-мі ўгодкамі жыцьця // Беларус. №343. Студзень 1988. С. 4.
Подпіс: „Галоўная й мясцовая ўправы БАЗА, Рэдакцыя „Беларуса“.
Угодкі сп. А. Стагановіча. (3 жыцьця ў Гайленд-Парку) //
Беларус. №344. Люты 1988. С. 6.
Сьв. памяці Аляксандар Стагановіч (памёр 28.12.1988 на 99-м годзе жыцьця) // Беларус. №355. Студзень 1989. С. 7.
Паховіны сьв. памяці А. Стагановіча // Беларус. №355. Сту-дзень 1989. С. 7.
Сьв. памяці Марыя Стагановіч (1898, Касы Двор на Наваг-радчыне — 7.06.1995, ЗША) // Беларус. №425. Чырвень— ліпень 1995. С. 8.
Юрэвіч, Лявон. Забытае імя: Аляксандар Стагановіч // Бе-ларус. №492. Сьнежань 2003.
Пэрсаналіі
Лявон Юрэвіч
Нью-Ёрк
МАЛОДШЫ БРАТ
(Ізыдар Плашчынскі)
Факты даваеннай біяграфіі гэтага чалавека вядомыя хіба толькі таму, што ён быў малодшым братам Язэпа Пушчы. 3 успамінаў удавы паэта, Станіславы Плашчынскай1, даведваемся, што Ізыдар нарадзіў-ся, як і ягоны брат, у в. Каралішчавічы Менскага павету. Вучыўся на філялягічным факультэце ўнівэрсытэту, па заканчэньні працаваў на-стаўнікам, пазьней у БелТА.
Артыкул у даведніку „Беларускія пісьменьнікі“ (аўтар Сьвятлана Сачанка)2 нібыта ўдакладняе асобныя моманты жыцьця, але праз тое, што няма спасылак на крыніцы (што й зразумела ў такога кшталту вы-даньні), цяжка сказаць, наколькі ім можна верыць.
Перш-наперш трэба ўдакладніць пазначаны там год нараджэнь-ня — 1908-ы — больш канкрэтнай датаю: гэта адбылося 24 чэрвеня.
У даведніку Ізыдару Плашчынскаму прыпісваецца псэўданім М. Менскі. Але вядома, што так падпісваў свае публікацыі Мікола Шчаг-лоў-Куліковіч, а Плашчынскі ўжываў іншы — Я. Менскі або Язэп Менскі.
Сьцьвярджаеццатаксама, нібы ён належаў да „Ўзвышша“ — відаць, па аналёгіі зь Язэпам Пушчам, які быў сябрам гэтага зіуртаваньня. Але засумнявацца і ў гэтым прымушаюць неаднаразовыя згадкі ў ліста-ваньні Юркі Віцьбіча з Антонам Адамовічам аб тым, што на эміграцыі ёсьць толькі два „ўзвышэнцы“.
Што можна цьвердзіць з пэўнасьцю: адваяваўшы зь фінамі, у час вайны ў Беларусі Ізыдар Плашчынскі разам з Натальляй Арсеньневай,
1 Плашчынская, Станіслава. 3 дзён далёкіх і блізкіх // Пушча, Язэп. Збор твораў у 2 т. Т. 2. Мінск, 1994. С. 382—440.
2 Сачанка, Святлана. Ізідар Плашчынскі // Беларускія пісьменнікі: Біябібл-іяграфічны даведнік у 6 т. Т. 6. Мінск, 1995. С. 652.
491
Лявон ЮРЭВІЧ
Лявонам Савёнкам, Антонам Адамовічам ды іншымі працаваўу рэдак-цыі „Беларускай газэты“ й адначасова падпарадкоўваўся Францу Куша-лю — перакладаў з польскай мовы (у тым ліку пераклаў падручнік для паліцыянтаў). У Нямеччыне хаваўся спачатку ў кляштары ў Баварыі, потым жыўу лягеры DPy Гановэры, супрацоўнічаў з „Вольным Словам“. Па вайне Язэп Гуткоўскі — такое абраў сабе „эміграцыйнае“ імя — быў вольным аўтарам (не належаў да штатных працаўнікоў) радыё „Вызва-леньне“; у 1950-х, відаць, атрымоўваў стыпэндыі ад мюнхэнскага Інсты-туту вывучэньня СССР, бо друкаваўся ў выданьнях гэтае ўстановы.
Гуткоўскі не належаў да згуртаваньня „Шыпшына“, ня быў блізкі й да пісьменьнікаў, аб’яднаных вакол „Конадняў“. Напрыканцы 1960-х гг. нібыта мела паўстаць новая літаратурная суполка, у пэўным сэнсе — маргіналаў, толькі надта ж розныя былі мэты пісьменьнікаў, каб затры-маць іх надоўга разам: Янка Юхнавец, паэт, які адбыўся й якога, няг-ледзячы на ўсю незвычайнасьць творчае манеры, ахвотна друкавалі пэрыёдыкі; Сяргей Хмара, чые пляны болып тычыліся палітыкі, як літаратуры; ягоны верны сябра архівіст і кніжнік Мікола Панькоў з жонкаю Нінай Змагаркай; Янка Ліманоўскі, пакрыўджаны на ўсіх за тое, што напісаную ім прадмову да Купалавай „Спадчыны“3 ў выданьні замянілі на тэкст Станіслава Станкевіча; Мікола Цэлеш, які ўшчэнт рассварыўся зь Віцьбічам; шэраг аўтараў, што сябрамі іншых згурта-ваньняў уважаліся за графаманаў: Алесь Змагар, Янка Шатун.
Найбольш прыкметным учынкам гэтага кароткатрывалага аб’яд-наньня стаўся падпісаны яго ўдзельнікамі ў верасьні 1968 г. ліст да Са-юзу пісьменьнікаў Чэхаславаччыны на знак салідарнасьці й пратэсту супраць дзеяньняў Масквы.
Калі Язэп Гуткоўскі памёр (25.02.1986 у Нью-Ёрку), нэкралёгу га-зэце „Беларус“ засьведчыў, што й яны, былыя калегі, сябры, амаль нічо-га ня ведалі пра ягонае даваеннае жыцьцё, мала цікавіліся паваен-ным — у тэксьце за выняткам году нараджэньня й даты сьмерці адно словы спачуваньня4.
У архіве „Беларуса“ захаваўся ліст ад Лідзіі Дуржэнковай — жанчы-ны, зь якой Гуткоўскі жыўу Амэрыцы. Ліст, верш і ўспамін напісала, як прызнаецца аўтарка, не літаратарка. Але разам з тым гэтыя тэксты ня
3 Купала, Янка. Спадчына. Нью Ёрк—Мюнхэн, 1955.
4 Сьв. памяці Язэп Гуткоўскі (Ізыдар Плашчынскі) (1908, Каралішчавічы, каля Менску — 25.02.1986, Нью Ёрк) // Беларус. №328. Студзень—сакавік 1986. С. 7.
492
Малодшы братп
толькі расказваюць новае пра чалавека, але й дазваляюць зразумець ягоную трагедыю, прычыны адасобленасьці ад грамады, адзіноцтва.
„Паважаны сп. Запруднйк!
Пробовала напйсать по-белорусскй, но не владея хорошо языком, получйлась„лабуда“, как сказал бы Нзйдор. Может быть это замно-го для вашей газеты.Яне пйсатель, не лшператор, напйсала всё так от сердца. Но я потімаю, что газета не служйт для йзлйванйя чувств, й у вас есть более важные вопросы. Цель моей статыі — этпо хоть чем-нйбудь вспомншпь Нзйдора. Ведь жйл же человек, й хотпя не участвовал актйвно в белорусской жйзнй, но что-то делал. Оставйл после себя какой-то вклад в обіцее белорусское дело.
Попутно пересылаю мой первый й последнйй „вершык“. He для печатання, конечно, a просто так, йнтересно Вашемненйе.
Чы ён чаго варты?
На этом остаюсь.
Желаю Вам всего найлучшего.
С уваженйем,
Лйдйя Дурженков
Вместо цветов
Отошел ты в могйлу заснежену,
Нйкому не сказавшй„Бывай“,
Твой очй навекй смежены,
Темной тенью легла в нйх печаль.
Тйхо гроб опускался в холодную яму,
Нйкто слова на путпь не сказал,
Только ветер злобно полотншце рвал, Полетелн комья мерзлой землй... й цветы В твой новый дом.
Сердце верйть не хочет, что это всё... Конец.
Спй, друг мой,
Образ твой я с собой унесу
Н „проіцай“ не скажу,
Крепко верую, что где-то,
Будь то осенью,
Летом,
Весною
Нль зймней порою
Еіцёраз я увйжусь с тобою“.
493
Лявон ЮРЭВІЧ
Тэкст, які даслала Лідзія Дуржэнкова, у газэце надрукавалі, але з рэдактарскімі праўкамі5. Тут ён падаецца ў адпаведнасьці з арыгіналам:
„Сумная Годовіцйна.
2.25.87 г. йсполнйлась первая годовтйна co дня смертй Язэпа Гутковскаго (Нзыдара Плашчынскага). Безжалостная смерть выр-вала еіцёодного йз сынов Матерй-Белоруссйй. Вспомйнается, какйм он был: честный, с открытой душой, немного бунтарь, онлюбйл свой родной край горячей любовью. Он как-то болезненно воспрйнймал всё, что касалось Белоруссйй. Пережйвал за судьбу своей Родйны. Возму-іцался тем, что на грудь Белоруссйй давйт всё тотже кремлевскйй сапог, еслй уже не черный, так красный. Болел за чйстоту белорус-ского языка. Журналйст незаурядных способностей, был он очень прямолйнейным й йногда нетерпелйвым e свойх высказыванйях. Рез-ко крйтйковал тех, кто не совсем правйльно освеіцал какйе-нйбудь событйя, факты. Ко есему относйлся крйтйческй. Но найболее крй-тйческй он относйлся сам к себе. He прйзнавал нйкакйх компромйсов. Он не мог крйвйть душой. У каждого йз нас война, разлука с родным краем, разлука с любймымй блйзкймй оставйлй свой след. Но шлй годы, раны зажйвалй, й человек начйнал жйть снова. Рана Нзйдора нйкогда не зажйла. Она мучйла его всю жйзнь. В лйчной жйзнй он как-то сломался. Как бы разделйлся на две половйнкй. Одна жйла в про-шлом, ставшйм мйлым, но невозвратным, а с другой стороны, жйзнь реальная й не совсем воспрйнймаемая. Эта его раздвоенность, этй душевные пережйванйя йногда вызывалй конфлйкт. Наступал перй-од упадка. Такое душевное состоянйеразрушало его здоровье. Посте-пенно болезнь отбйрала ў него всё. Сердце слабело. Сйлы покйдалй, сябры отдалйлйсь. Чувствовал себя очень одйноко. Понймал, что уже немного осталось. Но все же держался. Ждал Весну. Едйнствен-ный человек, какой до конца держал с hum жйвую связь, был сп. Мйко-ла Паньков, подбодрял его то какой-то новостью, то так, разгово-ром. За что ему сердечная благодарность. Тяжело пережйвал смерть брата. Давно задумал выдать кнйгу, сборнйк пройзведенйй своего брата, Язэпа Пушчы. Годамй кропотлйво собйрал нужный матерй-ал. Н кажется, уже подвёл дело к йтогу. Но не удалось ему закончйть эту работу. Смерть оборвала всё. Здався Нзыдорка!“
Як напісала Лідзія Дуржэнкова, пасьля Язэпа Гуткоўскага, цікава-га крытыка, сапраўды застаўся ўнёсак у„агульную беларускую cnpaey“. Тут ён і занатоўваецца — у выглядзе невялікай бібліяграфіі.
494
Малодшы брат
Бібліяграфія Язэпа Гуткоўскага (Ізыдара Плашчынскага)
Беразьняк, Алесь. Зьняволены Пясьняр [Янка Купала]. (Нататкі чытача) // Бацькаўшчына. №26 (510). 3 ліпеня i960, с. 2-3.
Беразьняк, Алесь. Катняя літасьць // Бацькаўшчына. №24 (358). 16 чырвеня 1957. С. 1,3.
„Рэгабілітацыя“ беларускіх пісьменьнікаў.
Сымон Баранавых, Платон Галавач, Цішка Гартны, Янка Скрыган, Ула-дзімер Хадыка, Міхась Чарот, Пятрусь Броўка.
Беразьняк, Алесь. Крыніцы ды ня тыя // Бацькаўшчына. №28 (362). 14 ліпеня 1957. С. 3.
Водгук на раман Івана Шамякіна „Крыніцы“.
Беразьняк, Алесь. Леташні літаратурны год у БССР / / Бе-ларускі зборнік. №9. Мюнхэн, 1958. С. 79—121.
Беразьняк, Алесь. Нататкі чытача: 1. Паланянка расейш-чыны, 2. „У кіпцюрох ГПУ“ // Бацькаўшчына. №16 (500). Вя-лікдзень i960. С. 8.
Водгук на зацемку I. Курбекі „Ці так мы гаворым?“ і ўспаміны Франціш-ка Аляхновіча.	,
Беразьняк, Алесь. „Небеларуская мова ў беларускай літа-ратуры“. (Нататкі чытача) // Бацькаўіпчына. №31—32 (515— 516). 14 жнівеня i960. С. 2.
Пераказ артыкулу Кузьмы Чорнага.
Беразьняк, Алесь. Падсьцёбіч. (Нататкі чытача) // Баць-каўшчына. №43 (527). 30 кастрычніка i960. С. 2.
Алесь Кучар.
Беразьняк, Алесь. Пад цэнзурным наглядам. (Нататкі чытача) // Бацькаўшчына. №15 (499). 10 красавіка i960. С. 2—3. Да ўспамінаў Паўліны Мядзёлкі „Сьцежкамі жыцьця“.
Беразьняк, Алесь. Рэпліка да настаўніцкага зьезду // Баць-каўшчына. №36—37 (520—521). 18 верасьня i960. С. 2.
У БССР дарэшты падсякаюць беларускую мову ў школе.
Беразьняк, Алесь. Убітым шляхам сацыялістычнага рэа-лізму (агляд часапісу „Полымя“ за 1956 г.) // Беларускі зборнік. №7. Мюнхэн, 1957. С. 5—39.
Беразьняк, Алесь. У люстры выдавецкім // Бацькаўшчына. №21 (505). 22 травеня i960. С. 3—4.
Беларускі друк і ягоны контрапартнэр — друк расейскі.
495
Лявон ЮРЭВІЧ
Беразьняк, Алесь. У паліцыйных архівах. (Нататкі чыта-ча) // Бацькаўшчына. №36—37 (520—521). 18 верасьня i960. С. 3. Сьляды нашай культурнай мінуўшчыны ў архівах НКВД.
Францішак Багушэвіч, Аляксандар Рыпінскі, Вярыга-Дарэўскі, Кан-станцін Вераніцын, праф. Піятуховіч, Сьцяпан Александровіч.
„Векапомныя дні“ Міхася Лынькова. Гутарка зь бела-рускім літаратурным крытыкам Алесем Беразьняком // Бацькаўшчына. №29—30 (415—416). іо жнівеня 1958. С. 5.
Менскі, Я. Жахлівы быў год // Бацькаўшчына. №3 (233). 16 студзеня 1955- С. 1,4.
Калектывізацыя ў Беларусі.
Менскі, Я. Ігнат Грынявіцкі. (Да 72-годзьдзя сьмерці) // Беларус. №5 (29) [памылкова: №4 (28)]. 7 сакавіка 1953. С. 2—4. Менскі, Я. Моц нацыянальнай сьведамасьці // Беларус. №6 (30). 25 сакавіка 1953. С. 1—2.
Менскі, Я. Уладзімер Жылка // Конадні. №1. Нью-Ёрк, 1954. С. 69—82.
Менскі, Я. Уладзімер Жылка — Пясьняр Змаганьня й Хараства. (3 аўдыцыі радыя „Вызваленьне“ 15 чырвеня сёлета) // Бацькаўшчына. №24—25 (206—207). 27 чырвеня 1954. С. 6.
Менскі, Язэп. Ішлі нявольнікі... вызваляць. Урыўкі зус-памінаў // Бацькаўшчына. №47—48 (126—127). 30 лістапада 1952. С. 6; №50 (129). 14 сьнежаня 1952. С. 4; №51—52 (130—131). 25 сьнежня 1952. С. 5—6.
Менскі, Язэп. Mae пажаданьні „Бацькаўшчыне“ // Баць-каўшчына. №6 (85). іо лютага 1952. С. 3; №7—8 (86—87). 24 лю-тага 1952. С. 8.
Менскі, Язэп. На загад нацыі // Бацькаўшчына. №11—12 (90—91). 25 сакавіка 1952. С. 1—2.
Менскі, Язэп. Праз унівэрсытэты ў катоўню НКВД // Бацькаўшчына. №25—26 (104—105). 29 чырвеня 1952. С. 3; №27 (іоб). 6 ліпеня 1952. С. 2.
Менскі, Язэп. Чаму ды як была ўтвораная Беларуская ССР // Беларускі зборнік. №1. Мюнхэн, 1955. С. 3—33.
Менскі, Язэп. Эмвэдысты ў ролі знаўцы беларускіх спра-ваў // Бацькаўшчына. №36—37 (218—219). ю кастрычніка 1954. С- 3_4-
496
Малодты брат
Менскі, Язэп. Язэп Лёсік // Бацькаўшчына. №5—6 (136—137). 8 лютага 1953. С. 6—7.
Пісьменьнік і ягоны афіцыйны крытык. Гутарка зь літа-ратурным крытыкам Алесем Беразьняком // Бацькаўшчы-на. №32 (418). 24 жнівеня 1958. С. 4.
Bierazniak, Ales. Recent Soviet Belorussian Literature //
Belorussian Review. №5. Munich, 1957- P- 34—57-
Bierazniak, Ales. Soviet Belorussian Literature in 1957 //
Belorussian Review. №6. Munich, 1958. P. 60—73.
Mienski, J. The Establishment of the Belorussian SSR //
Belorussian Review. №1. Munich, 1955. P. 5—33-
Аналягічнае ў: Беларускі зборнік. №1. Мюнхэн, 1955. Р. 137—138.
Mienski, J. Pour quelles raisons et de quelle maniere la RSS Bielorussienne fut eile cree // Беларускі зборнік. №1. Мюнхэн, 1955- P-152-153-
Mienski, J. Weshalo und auf welche Weise die Weissruthenische SSR gegrbndet wurde // Беларускі зборнік. №1. Мюн-хэн, 1955. Р. 144-145.
Пэрсаналіі
Лявон Юрэвіч Нью-Ёрк
НА СКРЫЖАВАНЬНІ ВЯТРОЎ1
(Янка Ліманоўскі)
Наўрад ці нехта яшчэ з паваеннай беларускай эміграцыі мог пахва-ліцца пэрсанальным артыкулам пра сябе ў славутай маскоўскай „Лнте-ратурной Энцнклопеднн“. А вось Янка Ліманоўскі мог:
„Лймановскйй Нван Мйхайловйч (1896—) — современный белорус-скйй пйсатель-прозайк, журналйст й театральный работнйк. Одйн йз основателей й руководшпелей БелАПП. Пройсходйт йз крестьян-ской семьй. Окончйл реальное учйлйіце й учйлся затем на агрокурсах. B1915JI. досрочно прйзывается в царскую армню, вмартеіді8 всту-пает в РСДРП(б). В Петрограде некоторое время работает в каче-стве уполномоченного Комйтета революцйонной охраныАлександ-ро-Невского района. Возвратйвшйсь на родйну,Лймановскйй npumi-мает непосредственное участйе в борьбе Красной армйй npomue не-мецкйх, а затем й белопольскйх оккупантов Белоруссйй, занймаяряд гражданскйх й военных должностей — от председателя волревкома до военкома дйвйзйй. Этот яркйй перйод борьбы с немецко-польскйм ймперйалйзмом й местным контрреволюцйонным нацйоналйзмом (Бел. нар. рада) за победу Октября в Белоруссіш впоследствйй й послу-жйл основной темой творчества Лшлановского. В1925 напечатана первая его повесть „Найденный клад“, в 1926 — ,Два nymu“; одновре-менно он помеіцает ряд мелкйх пройзведенйй в лйт-ом прйложенйй к газете „Савецкая Беларусь“. Основная тема этйх повестей — борьба революцйонных рабочйх й крестьян Белоруссйй. Нх главный герой — йнтеллйгент-партйец, выходец йз деревнй, который учйтся в процес-сереволюцштной борьбы преодолевать в себе остатпкй йндйвйдуалйз-ма, учйтся подчйнять лйчное обіуественному, классовому. Таковы
1 Вялікі дзякуй Аляксандру Адзінцу за дапамогу ў пошуках зьвестак.
498
На скрыжаваньні вятроў
МйхасьДубровка йЯнка Перелеска — главные герой повестей. Основ-ное, что заслужйвает особого внйманйя е творчестве Л., — четкая классовая позйцйя пйсателя. В отлйчйе отряда нацйоналйстйческй настроенных белорусскйх пйсателей Л. рассматрйвает классоеую борьбу в Белоруссйй в сеязй co всей пролетарской рееолюцйей, показы-вает, что его нацйональные герой делают обіцее дело всего междуна-родного пролетарйата. Вместе с тем следует отметйть некоторые художестеенные недостаткй повестейЛ. (элементы найвного роман-тйзма й псйхологйзма, прйключенчестеа, „счастлйвые“ концовкй й т. д.). В новом романе„Над обрыеом“ [1929] Л. в более шйроком плане разейеает тему перехода лучшей частй белорусской йнтеллйгенцйй на сторону пролетарской революцйй (образ Карпйнского). Осеобожда-ясь в этомромане от прежнйх недостатков, Ліімановскйй еступает е новый этап своего теорчества. В настояіцее время основным для него яеляется переход к шйрокому показу жйзнй, борьбы, трудового геройзма рабоче-крестьянской массы. Это частйчно й удалось Л. в noeecmu „Ветер с Востока“, к-рая протйвопоставляется noeecmu того же названйя нац.-дем. А. Дудара, впоследствйй скатйвшегося к контрреволюцйй. Основная йдея этой noeecmu: нйлйтоеская Тарйба, нй Рада Белорусской народнойреспублйкй, нй Польскйй нац. комйтет не прйнеслй осеобожденйя трудяіцймся Соеетской Белоруссйй; это осеобожденйе прйнес только „Ветер с Востока“ — Октябрь.
Бйблйографйя: II. Горецкйй М.,5лет „Молодняка“, 1928; Кабаков, статья е журнале „Молодняк“, 1929, № Ю; Мікулйч, „Молодняк“, 1929, № 11.
Г. Краснеескйй“2.
Нібы ўсё так добра ішло! Разам з Рыгорам Мурашкам, Пётрам Га-лавачом, Міхасём Лыньковым, Іларыем Барашкам уваходзіў у Сакра-тарыят БелАПП, у 1929 г. яго прызначылі на месца Алеся Некрашэві-ча дырэктарам у Другі беларускі тэатар — выпраўляць нацыяналістыч-ныя памылкі ў рэпэртуары, потым заняў пасаду намесьніка дырэктара Інстытута літаратуры й мастацтва, які ўзначальваў Віталь Зэйдаль-Вольскі. I пісаў палітычна правільныя рэчы: „Беларусь нацдэм бачыць у вобразе краіны, расьпятай на крыжы. У другім месцыЯ. Пуйіча піша, йіто яе расьпялі на раскрыжаеаньні Ўсходня-Заходніх дарог; ён праліеае кракадзілаеы сьлёзы“3.1 натабе...
2 Лнтературная Энцнклопедня. В11 томах. Т. VI. Москва, 1932. С. [373—374].
3 Ліманоўскі, Я. За два гады класавай барацьбы ў літаратуры // Маладняк. №6—7. 1931. С. 86.
499
Лявон ЮРЭВІЧ
Сталася вядомым, што Янка Ліманоўскі 9 сакавіка 1896 г. нарадзіў-ся зусім не ў сялянскай сям’і, а ў панскай — хай гэта й была шляхта, як казалі, з „чорнымі пятамі“, і што сапраўднае прозьвішча яго — Любіч-Ліманоўскі!
За ўвод у зман сяброў па партыі Ліманоўскага з той партыі выклю-чылі. Зрэшты, лічы, пашанцавала: маглі й пасадзіць. Але за яго засту-піўся сам Купала. От толькі на кар’еры можна было ставіць крыж.
У пошуках новых магчымасьцяў Ліманоўскі пачаў студыяваць ан-гельскую мову, якую адначасна выкладаў у Політэхнічным інстытуце на катэдры замежных моваў (кіраўніком там быўтакі Панін; потым ён таксама эміграваў у ЗША і працаваў у ААН).
Выплыў на паверхню Ліманоўскі ў часе вайны, калі яго як пацяр-пелага ад камуністаў увялі ў склад Беларускага культурнага зіуртавань-ня й прызначылі кіраваць працаю адноўленага гарадзкога тэатру — са-чыць за моваю, бо бальшыня актораў менскіх тэатраў выехалі на гастролі й засталіся ў чужых краёх, засьпетыя вайною. Трэба было вучыць ра-сейскіх і ўкраінскіх актораў, якія апынуліся ў беларускай сталіцы, мове.
Зь імі, нацдэмамі, Ліманоўскі 29.06.1944 і сеў у цягнік Менск— Бэрлін — у адным вагоне разам зь сямействамі Савёнкаў, Кушаляў, Кіпеляў, Шчагловых, Галякоў і Антонам Шукелойцем.
У ЗША Ліманоўскі прыехаўу 1949 г. і пасяліўся спачаткуўЧыкага, дзе жыў брат з жонкай і сынам, каталіцкім сьвятаром4. У1952 г. пера-ехаўу Нью-Ёрк — на прапанову Вітаўта Тумаша ачоліць новапаўсталы Інстытут навукі й мастацтва: выявілася, што Ліманоўскі ўжо досыць доб-ра авалодаў ангельскай мовай, а гэта было неабходна для ліставаньня з афіцыйнымі арганізацыямі ЗША. Кіраваў БІНіМам Ліманоўскі нядоўга5: у красавіку 1954 г. падпісаў гадавы кантракт з радыё „Вызваленьне“ й зьехаў у Нямеччыну. Толькі адносіны зь іншымі працаўнікамі радыё ня склаліся, і ў выніку кантракту Ліманоўскаму не працягнулі.
Увогуле, стасункі з большасьцю эмігрантаў былі напружаныя, ня-роўныя. Невядома, ці належаў Ліманоўскі да Рады БНР, хоцьу сьпісах 1952 г. ягонае імя ёсьць. I зноў жа — пісаў і разважаў ён сьвядома:
4 Ёсьць зьвесткі пра пляменьніка Янкі Ліманоўскага: Stanley С. Limanowski (30.12.1917 — 01.12.2002).
5 Творчая актыўнасьць Ліманоўскага была невялікая. За выняткам не-калькіх дакладаў пра творчасьць Янкі Купалы можна назваць толькі адзін артыкул: „Янка Купала“ — пад псэўданімам А. Равіч (Запісы БІНІМ. №2. Нью-Ёрк, 1952. С. 65—76). Магчыма, прозьвішча Любіч падказала абраць у якасьці псэўданіму іншы герб — Равіч.
500
На скрыжаваньні вятроў
„Дарагі й Паважаны Сябра Будзька!
Шчыра дзякую за Вашыя лісты й інфармацыю. Яны зьвязваюць мяне зь бягучымі падзеямі ў беларускім жыцьці на эміграцыі. Мой выхадны дзень ня выпадае рэгулярна, і я не магу паехаць у Чыкагаь раней, як у канцы наступнага тыдня. Дык адказваю лістоўна на пастаўленыя Вамі пытаньні. Але я хачу папярэдзіць мой адказ на-ступнай агаворкай:
Закранутая справа будзе разглядацца Радай БНР. Паколькі я не з’яўляюся сябрам Рады БНР7 (хаця падтрымліваю больш пасьлядоў-на й станоўча пытаньні, пастаўленыя на вырашэньне сябрамі Рады БНР у Чыкага, чымся некаторыя зь сяброў Рады БНР), дык не выпа-дае мне даваць адказ, якімеў бы выгляд праэкту рэзалюцыі. Таму мой адказ — гэта прыватны адказ Вам асабіста.
Я адношуся адмоўна да:
а.Да прапановы Камітету Освобожденія Народов Россіі аб фэдэ-рацыі Беларусі з Дэмакратычнай Расеяй. Ведаючы тэндэнцыірасей-цаў, белых ці чырвоных, у адносінах да іншых падняеоленых Расеяй на-родаў, гэткая фэдэрацыя азначала б пачатак апанаваньня нашага краюрасейцамі, іпазьнейшага падняволеньня яго „дэмакратычнай“ Расеяй. Сама назва Камітету Освоб. Народов Россіі мае гэткія тэн-дэнцыі; мы не з’яўляемся народам Расеі. Уласьцівай назвай гэтай арганізацыі павінна быць: Камітэт Вызваленьня Народаў, Падня-вольных Расеяй.
Ь.Да прапанаванага расейскімі арганізацыямі плебісцыту паБе-ларусі ў справе далучэньня да Расеі. Гэткі плебісцыт, накінуты ра-сейцамі, прыніжае годнасьць нашага народу, і нашая згода на гэткі плебісцыт азначала-бы, што мы ўскосна адмаўляемся ад ідэі безу-моўнай незалежнасьці й сувэрэннасьці нашага краю.
с. Да супрацоўніцтва з абы-якой расейскай арганізацыяй ці гру-пай, калі гэткая арганізацыя не прызнае публічна й безагаворачна права нашага народу на незалежнасьць.
<1.Да супрацоўніцтва з Фондам Вызваленьня Расеі й скарыстань-ня грашовай дапамогі ад гэтага Фонду, паколькі дамінуючую ролю ў гэтым Фондзе будуць адыгрываць расейцы, якія не прызнаюць неза-лежнасьці нашага краю, ці такія амэрыканцы, якія ў гэтым пы-таньні згодныя са спамянёнымі расейцамі.
6 У той час Янка Ліманоўскі жыў у гарадку Ст. Чарлз, недалёка ад Чыкага.
7 Янка Ліманоўскі быў сябрам Беларуска-амэрыканскай нацыянальнай рады ў Чыкага.
501
Лявон ЮРЭВІЧ
Нашая згода й супрацоўніцтва з расейцамі ў закранутых выйіэй пытпаньнях (пункты a, b, с, d), калі б і далі (я сумняваюся ў гэтым) пэўныя часовыя й малыя выйгрышы, дык адначасна азначала б, што мы выразна (пункт а)або ўскосна адступаем ад прынцыпу безумоў-най сувэрэннасьці нашага народу, ставіла б расейцаў у кіруючае ў адносінах да нас становішча й дала б болый шкоды, чымся карысьці.
Адкінуўшы ўсе хітрыкі й манэўры расейцаў, мы павінны здэмас-каваць іхныя захопніцкія тэндэнцыі ў адносінах да падняволеных Ра-сеяй народаў перад амэрыканскім народам, перад заходнім. сьветам. Стоячы на груньце безумоўнай і поўнай незалежнасьці й сувэрэн-насьці нашага народу, мы павінны шукаць прыхільнікаў і прыяцеляў не сярод расейцаў, а сярод дзеячоў, арганізацый і народаў заходняй дэмакратыі. Толькі ў гэтым выпадку ў сусьветным канфлікце заход-няй дэмакратыі з азіяцкім бальшавізмам, у выніку якога бальшавізм будзе зьнішчаны, мы будзем мець роўныя шанцыз расейцамі, і не яны будуць вырашаць нашлёс. [...]
Прыязны Вам Янка Ліманоўскі“8.
Але не разыходжаньні ў поглядах на тыя ці іншыя палітычныя крокі спрычыніліся да адыходу Ліманоўскага ад беларускай грамады.
3 Антонам Адамовічам яны былі знаёмыя даўно. Калі ў адказ на „Ліст з-х“ (Андрэя Александровіча, Алеся Дудара й Міхася Зарэцкага), выдрукаванага 4 сьнежня 1928 г. у газэце „Савецкая Беларусь“ і прысьвечанага антыбеларускай сытуацыі ў БДУ, Янка Ліманоўскі ад імя БелАППу асудзіў падпісантаў, дык Антон Адамовіч на сходзе сту-дэнтаў пэдагагічнага факультэту зачытаў ліст дзеля іхнага падтрымань-ня. Ды і ў сваёй працы пра Максіма Гарэцкага ён даволі зьдзекліва прайшоўся па Ліманоўскім9.
У1952 г. Вітаўт Тумаш зьвярнуўся да Ліманоўскага з прапановаю напісаць прадмову да тому Купалавай „Спадчыны“, які БІНіМ суполь-на з рэдакцыяй газэты „Бацькаўшчына“ рыхтаваў да друку. Той на-пісаў, даслаў, але на працягу 1953—1954 гг., нягледзячы на ўсе запы-ты, ня змог атрымаць рукапісу з праўкамі ці заўвагамі назад. Антон Адамовіч, знарокава зацягнуўшы перагляд, паступова пераканаў Вітаўта Тумаша й Станіслава Станкевіча ў немагчымасьці друку прад-мовы Ліманоўскага.
8 Ліст Янкі Ліманоўскага ад 25.10.1951. Захоўваецца ў архіве БІНіМу.
9 Ддамовіч, Антон. Да гісторьгі беларускае літаратуры. Менск, 2005. С. 33—34.
502
На скрыжаваньні вятроў
Ліманоўскі цяжка гэта перажываў, але сытуацыя яшчэ болып па-горшылася, калі прадмову, у скарочаным выглядзе, надрукавалі ў га-зэце „Украінскі Вісті“, дзе ў суправаджальным тэксьце зазначалася, што празь немагчымасьць публікацыі ў беларускім друку братняя газэта аддае свае бачыны добраму артыкулу.
У грамадзе гэткі дэмарш расцанілі як вынясеньне сьмецьця зь бе-ларускай хаты. Ліманоўскі зусім адышоў ад дзейнасьці БІНіМу, зь Ня-меччыны вярнуўся ў Чыкага, час ад часу прыяжджаючы ў Нью-Ёрк на паседжаньні Крывіцкага навуковага таварыства імя Пранціша Скары-ны, але ўсё радзей кантактаваў зь беларусамі.
Пра далейшае ягонае жыцьцё амаль нічога невядома.
Памёр Янка Ліманоўскі 30.05.1989 г. у невялікім мястэчку Рыхтан-Парк штату Ілінойз.
Музэй
Лявон Юрэвіч
Нью-Ёрк
MADE IN BNR: ДА ГІСТОРЫІ МАРАК I КРУЖЭЛАК НА ЭМІГРАЦЫІ1
і
Здаецца, той заклік у 1948 г. ініцыятара Замежнага саюзу беларускіх філятэлістаў Міколы Сільвановіча „Зьбірайма й мы!“, як і сам саюз, гэ-так і не дайшлі да жыцьця. А шкада. У артыкуле аўтар зь неўласьцівым для паэты акадэмізмам (свае вершы падпісваўМ. Вярба) рахаваў:
„Нашыя беларускія паштовыя маркі (бяру ўсё паводле швайцар-скага каталёгу Цуштайна за 1947 г.2) былі ўпершыню выдадзеныя ў 1919 г., калі на расейскіх марках быў зроблены наш надрукразам зь летувіскім („літоўскім“) друкам. Кошт на іх сёньня, паводле вышэ-ўспомненага каталёгу, — сэрыя з 9 штук — 90 швайцарскіх франкаў, а на філятэлістычным рынку Нямеччыны — каля 9000 нямецкіхма-рак. Другая сэрыя была выданая, паводле каталёгу [неразборліва]3, у 1920 г. камандзерам Беларускага армейскага корпусу Беларускай Народнай Рэспублікі генэралам Булак-Балаховічам у колькасьці 5 штук, і сёньня, паводле вышэўспомненага каталёгу, яны каштуюць два швайцарскія франкі, а нарынку ў Нямеччыне даходзяць нештэм-пляваныя да 200—250 марак. Трэцяе выданьне ў колькасьці трох паштовых марак зьявілася ў 1922—1923 гг. у Коўні, выданае Эмігра-
1 У аглядзе апісваюцца толькі маркі, выдадзеныя эміграцыйнымі арганіза-цыямі. Таму чытач ня знойдзе тут згадкі пра маркі кшталту выдрукаваных ААН 22 верасьня 1983 г.
2 Хутчэй за ўсё маецца на ўвазе Europa:Briefmarken-Katalog Zumstein. Bem: Zumstein & Cie. або дадатак да яго Berner Briefmarken-Zeitung. Journal philatelique de Berne. Bern: Briefmarkenhaus Zumstein & Cie.
3 Празь невыразны друк газэты расчытаць назоў каталёгу не ўдалося.
504
Made in BNR: Да гісторыі марак i кружэлак на эміграцыі
цыйным Урадам Беларускае Народнае Рэспублікі. У чужынцаў гэтае выданьне не карысталася ўвагаю, але для нас, беларусаў, яно дарагое, і наш Замежны саюз беларускіх філятэлістых у Нямеччыне плаціць за кажную сэрыю арыгіналу 40мк. Шмат яшчэ было выдана паійто-вых марак нашымі камітэтамі на чужыне, аднак жа з прычыныма-лое рэклямы яны не карысталіся вялікай папулярнасьцю, і сёньня іх цяжка знайсьці, бо яны нідзе не былі зарэгістраваныя“^.
Есьць што зьбіраць філятэлістам і з выдадзенага паваеннай эмігра-цыяй.
Ідэя ведамай сэрыі марак БНР, якую й сёньня яшчэ можна набыць у рэдакцыі газэты „Беларус“, паўстала напрыканцы 1940-х гг. у Пары-жы, дзе жылі ў той час Мікола Абрамчык, Лявон Рыдлеўскі, Уладзімер Шыманец, а ў Амэрыцы гэтым займаўся Віталь Кажан.
Маркі былі выдадзеныя ў 2-х сэрыях. На першай — Старшыні Рады БНР Пётра Крэчэўскі (марка фіялетавага колеру вартасьцю ў тры тале-ры) і Васіль Захарка (марка чырвонага колеру вартасьцю адзін талер), а таксама Дом Рады БНР (марка зялёнага колеру вартасьцю 50 гро-шай); на другой — Пагоня (марка чырвонага колеру вартасьцю 25 гро-шай) і мапа Беларусі (марка сіняга колеру вартасьцю іо грошай). Марка з партрэтам тагачаснага прэзыдэнта БНР, што мусіла быць у другой сэрыі, ня выйшла з-за пярэчаньняў самога Міколы Абрамчыка.
Эскізы апошніх трох марак зрабіў міністар фінансаў БНР Уладзі-мер Шыманец, а вось мастак першай сэрыі тым часам невядомы. Рас-сылацца маркі пачалі ў першым месяцы 1950 г.5
У i960 г. Згуртаваньне беларускай моладзі Амэрыкі выдала марку ў гонар 40-х угодкаў Слуцкага паўстаньня. Надрукавалі яе ў чатырох колерах: чырвоным, сінім, зялёным і шэрым.
Намаляваў марку мастак Гэнрык Архацкі; у 1950-я газэта „Беларус“ друкавала рэкляму: „Pioneer Rubber Engraving Co, Inc. Henryk Archacki абслужыць вас, калі вам патрэбныя — рысункі, рэклямы, дыплёмы, клішы, матрыцы, адлівы, друкі, візытоўкі, пячаткі, фотастаты. Algonquin, 5-8575,21Е17st, NY,NY3“.
У цэнтры маркі — постаць дзецюка з узьнятым угору бел-чырвона-белым сьцягам з надпісам на ім: „Тым, што пайшлі паміраць, каб жыла Бацькаўшчына“. Тронка сьцягу мае форму паходні, на полымі
4 Сільвановіч, Мікола. Зьбірайма й мы! // Бацькаўшчына. №4 (7). 15 лютага 1948. С. 3.
5 Падрабязьней гл.: Кажан, Віталі. Маркі Беларускай Народнай Рэспублікі // Беларускі калекцыянер. №1—2 (12—13). Сакавік 1995. С. 4.
505
Лявон ЮРЭВІЧ
якой надпіс: „The Slucak Uprising 1920—1960“, а справа ўнізе іншы надпіс, таксама ангельскамоўны: „Freedom for Byelorussia!“ У левым ніжнім куце літары „БНР“.
Маркі былі выдадзеныя на аркушах па 20 паасобнікаў; на кожным аркушы надпіс, беларускі й ангельскамоўны: „Яны памерлі, каб жыла Бацькаўшчына — жывеце вы, каб Бацькаўшчына не памерла! Пама-жэце замацаваць гісторыю Слуцкага Паўстаньня — злажэце ахвяру на выданьне Слуцкага Альманаху. Наклейвайце гэтыя маркі на лістох і пачках — пашырайце праўду аб Беларусі“6.
Найболып вядомыя, напэўна, маркі „Пошты ЗБВБ“ — Згуртавань-ня беларусаў у Вялікай Брытаніі. Бо надта ж унікальнаю была гісто-рыя — ня толькі для беларусаў, але й для саміх брытанцаў. Коратка нагадаю яе.
У1971 г. у Вялікабрытаніі застрайкавалі паштары, і Гай Пікарда ад імя ЗБВБ зьвярнуўся па афіцыйны дазвол на адкрыцьцё паштовай службы. Дазвол ён хутка атрымаў — спачатку вусны, праз тэлефон, 16 лютага, а на наступны дзень — і пісьмовы. Спрыяла такому проста-му дазволу наяўнасьць немалой колькасьці прыватных кантораў падоб-нага кшталту ў краіне — болып за 200.
Пікарда сам зрабіў эскіз марак, сам надрукаваў, і ўжо 19 лютага пошта запрацавала з дапамогаю васьмі сябраў ЗБВБ. Паштовыя канто-ры разьмесьціліся ў памяшканьні канцылярыі арганізацыі, у прыват-ным клюбе і ў школе сьв. Кірылы Тураўскага. Напачатку працы было небагата, але пасьля артыкулу ў газэце The Evening Standard ад 24.02.1971, калі пра незвычайны паштовы сэрвіс даведаліся ангельцы, справа пайшла весялей.
Доўжылася гэтая акцыя — карысная для ЗБВБ і фінансавага гле-дзішча, і з гледзішча паіпырэньня інфармацыі пра Беларусь — да 10 са-кавіка, калі страйк скончыўся7.
6 Запруднік, Янка. Маркі да 40-годзьдзя Слуцкага Паўстаньня (Зь беларус-кага жыцьця) // Бацькаўшчына. №15 (499). 10 красавіка i960. С. 4; Бела-рускія маркі // Бацькаўшчына. №34 (518). 4 верасьня i960. С. 4.
7 Падрабязьней пра пошту ЗБВБ гл.: „Пошта ЗБВБ“ — „ZBVB Post“ у Ангель-шчыне // Беларус. №167. Сакавік 1971. С. 5; Я. 3. Маркі БНР у афіцыйным ужыткуў Ангельшчыне // Беларус. №172. Жнівень 1971. С. 5; Пра беларус-кія маркі ў „Новым Рускім Слове“ // Беларус. №191. Сакавік 1973. С. 4; Палчанінаў, Р. Пошта Згуртаваньня Беларусаў Вялікай Брытаніі // Бела-рускі калекцыянер. №1—2. 1992. С. 5; Pauk, В. The British Postal Strike and the Byelorussian Post // Ukrainian Philatelist. Vol. 44. 1980. P. 28—29.
5O6
Made in BNR: Да гісторыі марак i кружэлак на эміграцыі
Паводле Гая Пікарды, былі выдадзеныя наступныя маркі:
Першая сэрыя. Малюнак Гая Пікарды накладам 300 паасобнікаў. Друкавалася па адной марцы на аркушы. Тэкст у тры радкі: „З.Б.В.Б. (іо п. ці 20 п.) Пошта“. 10 п. — чырвоная на сьветла-зялёнай паперы; 20 п. — сіняя на сьветла-зялёнай паперы.
Другая сэрыя. Выдрукаваныя ў 1920 г. маркі „Асобны атрад“ з руч-ной надпячаткай ліловага колеру — у ніжнім правым кутку„ю п.“, зьле-ва — „ZBVB Post“, без зубцоў: іо п. на 5 кап. — зялёная, ю п. на іо кап. — чырвоная, іо п. на 15 кап. — ліловая, ю п. на 1 руб. — карычневая. На-клад невядомы.
Трэцяя сэрыя — віньеткі, выпушчаныя ў Заходняй Нямеччыне ў 1950 г. з надпячаткамі, як у другой сэрыі: іо п. на ю грошай — сіняя з выявай скрутку з мапаю Беларусі; іо п. на 25 грошай — аранжавая з выявай Пагоні; іо п. на 50 грошай — зялёная з выявай Дому Рады БНР у Менску; іо п. на талер — чырвоная з партрэтам Васіля Захаркі й над-пісам „В. Захарка 1928—1934“; ю п. на 3 талеры — ліловая: „П. Крэ-чэўскі 1919—1928“. Наклад невядомы.
Чацьвёртую сэрыю зрабілі як першую.
Пятая сэрыя — з выявамі гістарычных будынкаў. Наклад іооо па-асобнікаў, друкаваліся па 5 марак на адным аркушы. На ўсіх марках унізе надпіс „Пошта ЗБВБ“й зьлева (зьнізу ўверх) „Byelorussia“: 1 п., чорная на сьветла-жоўтай паперы, „Полацк“ — царква Хрыста Збаўцы й сьв. Еўфрасіньні Полацкай, XII ст.; 5 п., намінал чорны, сіняя на бла-кітнай паперы, „Супрасьль“ — царква Дабравесьця XVI ст.; ю п., на-мінал чорны, чырвоны на сьветла-зялёнай паперы, „Ішкалдзь“ — кась-цёл XV ст.; 15 п., намінал чорны, зялёная на ружовай паперы, „Магі-леў“ — гарадзкая ратуша ў Віцебску XVIII ст., быў памылкова пазнача-ны як Магілёў; 20 п., намінал чорны, чырвоная на аранжавай паперы, „Нясьвіж“ — дом XVIII ст. на Рынкавым пляцы.
У якасьці гашэньняўужываліся штэмпэлі лілёвага, чорнага ці сіня-га колеру „ZBVB Post 4 Mar 1971 London N 7“*.
Паспрабавалі аднавіць працу пошты ў 1978 г., калі ў Лёндане 19 жніўня зарэгістравалі незалежнае прадпрыемства B.Z.P. Dispatch Company — Беларуская Замежная Пошта. Мэта службы — забясьпе-чыць дастаўку газэтаў, лістоў, бандэроляў паміж беларускімі арганіза-цыямі й прыватнымі асобамі. Паведамлялася, што БЗП мае канторы ня
8 Пікарда, Гай. Сьпіс марак гашэньня Брытаніі // Беларускі калекцыянер. №1—2. 1992. С. 5.
507
Лявон ЮРЭВІЧ
толькі ў Лёндане, але і ў Дубліне ды Парыжы, і будзе карыстацца ўлас-нымі маркамі, пячаткамі й налепкамі ў беларускай і ангельскай мовах9. Ці меліся на ўвазе маркі з 1971 г. або плянавалася вырабіць новыя, удак-ладніць пакуль не атрымалася.
Напрыканцы 1972 г. да 450-х угодкаў з пачатку друку на тэрыторыі Беларусі БІНіМ стараньнямі Вітаўта Тумаша выдаў адмысловую мар-ку з партрэтам Скарыны10. Марка вішнёвага колеру, партрэт абведзе-ны рамкаю з словамі „450-я ўгодкі друку ў Беларусі. Др. Фр. Скарына, 1485?—1540. Малая Падарожная Кніжка. Вільня, 1522—1972“. Гэтую марку намаляваў Барыс Данілюк.
На аркушах зьмяшчаўся наступны даведачны тэкст: „1522—1972. 450-я ўгодкі друку на беларускай зямлі. У1522 годзе, у тагачаснай сталіцы Беларусі Вільні, з друку паявілася Малая Падарожная Кніжка. Гэта першая кніга, надрукаваная на тэрыторыі Беларусі і ўсяе Ўсход-няе Эўропы. Выдаў яе Францішак Скарына з Полацку (1485?—1540), доктар навукаў вызваленых імэдыцыны, выдатны вучоны гуманісты, перакладнік і выдавец беларускае Бібліі. Партрэт доктара Скарыны на марцы рэпрадукаваны з дрэварыту ягонае Бібліі“".
Гісторыя паўстаньня гэтае маркі ды наагул пра Скарыну на мар-ках — у лістах Вітаўта Тумаша.
„Высокадастойны Ўладыка!
Прыемна было атрымаць ад Вас ласкавы ліст з 29 красавіка с. г., у якім зацікаўленьне справаю не малое вагі — выданьнем паштовае маркі ў гонар доктара Франьцішка Скарыны. Вітаю створаны для гэтае мэты адмысловы Камітэт і зычу яму поўнае ўдачы ў дасяг-неньні пастаўленае сабемэты.
3 свайго боку хачу падзяліцца тут сваімі меркаваньнямі да гэта-га пытаньня, паколькіяномне ня новае, думаў пра гэта я ўжо навет колькі гадоў таму. 3 другога боку, і біяграфіяй ды літаратурнай спадчынай доктара Скарыны займаюся ўжо ці мала гадоў, аддаў гэ-
9 Беларуская Замежная Пошта // Беларус. №259—260. Лістапад—сьнежань 1978. С. 8.
'° Вітаўт Тумаш і раней спрабаваў выдаваць маркі. Гэтак, у 1955 г. „Абежнік БІНіМу“ (№5) паведамляў пра пляны Управы выдаць адмысловыя маркі да юбілеяў „Нашай Долі“ й „Нашай Нівы“. Праект двухкаляровай сэрыі меўся складацца з трох марак: „Нашай Долі“, „Нашай Нівы“ ды з партрэ-там братоў Луцкевічаў.
11 Угодкі друку адзначаныя маркай // Беларус. №189. Студзень 1973. С. 3.
5О8
Made in BNR: Да гісторыі марак i кружэлак на эміграцыі
таму ці мала працы. Дзеля гэтага на пастаўленае мне Вамі пытань-не пазволю сабе даць адказ крыху даўжэйшы, ды пачну з „гісторыі“.
Доктар Скарына на марках.
Як ведама, першая паштовая марка з партрэтам Скарыны была выдадзеная Ўрадам Беларускай Народнай Рэспублікі яшчэ ў 1918 го-дзе, ці першым годзе паўстаньня БНР, у сэрыі маракрэспублікі з над-пісам „Беларусь Почта“'2. Паколькі мне ведама, дзеля наступу Чыр-вонае арміі, маркі гэтыя ня было часу пусьціць у практычны пашто-вы ўжытак. Ды іх усё ж рэгіструюць некаторыя паважныя філятэ-лістычныя каталёгі, як, для прыкладу, Michel Briefmarken Katalog 1953- Munchen, 1953. б. 6P3. Другую марку з партрэтам Скарыны, не паштовага ўжо характару, выдаў у 1942 (?) годзе ў Бэрліне Бэрлінскі Камітэт Самапомачы ў Нямеччыне.
Юбілей 1967 году й справа маркі.
Яшчэ два гады перад юбілейным скарынінскім 19672. я меў на ўвазе, што было б няблага пробываць дамагацца ад амэрыканскіх ад-паведных уладаў выданьня маркі з партрэтам Скарыны да ўгодкаў, паколькі дэпартмэнт пошты выдаў маркі да юбілейных гістарычных датаў некаторым іншым народам за зялезнай заслонай, напр. чэскіх, польскіх. Адначасна я ўважна сачыў за вынікамі масавых дамагань-няў украінцаў, арганізавана праводжаных колькі год, каб была выда-дзеная паштовая марка для ўшанаваньня стагодзьдзя ад сьмерці Та-раса Шаўчэнкі. Ня ведаю, якія прычыны й перашкоды, але маркі гэтае ўкраінцы так і не дабіліся. Перад пачынаньнем нейкае акцыі ў спра-ве маркі Скарыны было б важна й карысна даведацца ў кампэтэнт-ных украінскіх дзеячоў, якія, паводле іх, былі галоўныя прычыны іхнае няўдачы. Гэта магло б дапамагчы з самага пачатку пачынаць ак-цыю, маючы на ўвазе гэтыя якраз перашкоды, ведаючы якія лягчэй было біхі перамагчы. Вось беручы на ўвагу нэгатыўныя вынікі ўкраі-нцаў, а галоўна, неспрыяльную вельмі агульную палітычную атмас-фэру ў часе амэрыканска-савецкіх фліртаў, ды ня маючы побач і нія-кога ў гэтым падтрыманьня, я справы гэтай у сваім часе й не заіні-цыяваў, хоць у поўнасьці ўсьведамляў, што й пры нэгатыўным выні-ку акцыі сам зварот у гэтай справе ў Вашынгтон ды прапаганда пра
'г Падрабязьней гл.: Васілеўскі, Юрка, Сёмуха, Алеся. Да гісторыі сэрыі ма-рак „Беларусь. Почта“ // Беларускі калекцыянер. №1—2 (12—13). Сакавік 1995- С. з.
13	Напэўна, Вітаўт Тумаш мае на ўвазе выданьне: Michel Briefmarken-Katalog. Leipzig: Verlag des Schwaneberger Album, 1953.
509
Лявон ЮРЭВІЧ
гэта ў друку былі б карыснымі зь беларускага нацыянальнага гледз-ішча, пра што і ў Вас, як бачу зь ліста, думка тая самая.
Сучасныя пэрспэктывы выданьня маркі Скарыны.
Так ці інакш, юбілейны 1967-мы год для справы выданьня маркі быў прапушчаны, пытаньня гэтага ніхто ў сваю пару не падняў. Сяньня, два гады па часе, да гэтага юбілею навязваць выданьне маркі было б немэтазгодна, гэта хутчэй канфузіла б і сваіх, і чужых. I міжнародная атмасфэра за гэты час не палепшала, а хутчэй пагор-шала.Дзеля гэтага пачынаць у дадзеным якразмамэнце акцыю — ня думаю, каб было б разважна, вынік яе згары ведамы. Але гэта ізноў жа ня значыць, што справу трэба пакінуць. Наадварот — рыхта-ваць ужо цяпер трэба ўсё неабходнае да падобнае акцыі, каб у кажны мамэнт яе можна было б пачынаць шырокім фронтам. Можна ўжо рыхтаваць і плянаваную Вамі брашуру, а таксама, знайшоўшы ад-паведных мастакоў, навет і праекты марак для выданьня Камітэ-там для сваіхмэтаў і прапагандовых патрэбаў. Розныя маркі паа-собныя арганізацыі вельмі часта выдаюць, ніколі не пашкодзіць, калі зробіць гэта й Камітэт.
Арыентацыйны тэрмін.
Што паўстаньне Камітэту й заданьне яго зусім на часе будзе кажнаму зразумела, калі мы сабе ўсьведамім, што ў сакавіку 1975 г. прыпадае другі важны юбілей у гісторыі беларускага [друку] — 450 год ад заснаваньня доктарам Скарынам першае друкарні на беларус-кай зямлі й выхаду першае друкаванае кнігі на тэрыторыі Беларусі і ўсходняй усёй Эўропы — ад выхаду ў Вільні Скарынавага Апостала. Араз так, дык пры канцы 1973 году, а найпазьней напачатку году 1974-га й трэба пачынаць энэргічную акцыю ў справе выданьня маркі Вашынгтонам і на гэты час усе гатовыя для гэтага матар’ялы па-вінны ўжо быць.
Зразумела, што калі 6 нехта хацеў, можна было б выдаць сваімі сіламі й коштам тую ці іншую марку з партрэтам Скарыны й цяпер, і навет сёлета, марку не зьвязаную зь нейкім юбілеем, а для адмыс-ловых мэтаў, для прыкладу, марку, што скарыстоўвалася б прапа-гандна кажны год да „месяца беларускае кнігі й прэсы“ ці чагосьці падобнага. I марка бэрлінскага выданьня не была юбілейнага харак-тару. Але дамагацца выданьня цяпер маркі ў Вашынгтоне — гэта значыць пачынаць добрую справу ў самы неадпаведны на гэта час. За колькі гадоў, магчыма, і палітычная атмасфэра для нас зьменіцца на лепшае.
510
Made in BNR: Да гісторыі марак i кружэлак на эміграцыі
Дык, мая думка, калі цяпер якраз, у дадзены момант, публічнае акцыі не мэтазгодна пачынаць, аднакжа, ужо цяпер, трэба рыхта-вацца да яе, каб на час усё было гатова. Між іншым, пры нагодзе па-ведамляю, што ў Радыё Свабоды прыйшоў летась з СССР ананімны ліст з запытаньнем нейкага слухача аб тым, дзе й калімаркі Скары-ны былі выдадзеныя. Спэцыяліст ад філятэлііРадыя даў у перадачы адказ з паведамленьнем пра маркі БНР1918 году ды што ў часе цяпе-рашняга юбілею ніякіх марак на Захадзе ніхто ня выдаў. Дыкёсьць і за зялезнай заслонай людзі, што пра марку Скарыны думаюць.
Дык найпазьней на пачатак 1972 г. трэба мець гатовыя праекты й сваіх юбілейных марак, каб на юбілейны 1975-ы год яны былі ўжо надрукаваныя й разасланыя ўва ўсе беларускія асяродкі сьвету для іх прадажы й пашырэньня.
Справа інфармацыйнае брашуры.
Само сабой зразумела, што для належнага запачаткаваньня акцыі з маркай будзе адразу патрэбная й адпаведная па-ангельску брашура. I апрацоўваць яе трэба ўжо цяпер. На жаль, мушу сказаць, што мне ўзяцца за гэта цяпер немагчыма, бо маю колькі тэрміновых важных іншых працаў, што рыхтую да друку. Але магу паведаміць, што ў Мюнхэне ўжо ў наборы скарынінскі юбілейны зборнік Беларус-кага інстытута навукі й мастацтва, кніга каля 300 бачынаў друку. Уся кніга адведзеная доктару Скарыну й ягонай выдавецка-літара-турнай спадчыне. У ёй друкуецца й кароткая, на бачынаў больш 20-ці, мадэрная, паводле найнавейшых актавых знаходак, біяграфія Скары-ны. Пісаная яна, праўда, не спэцыяльна папулярна, а больш „акадэ-мічна“, і для простага перакладу не надаецца. Але на падставе яе і ўсяго зборніка нехта, зь лёгкай да пяра рукой, і ў Кліўлэндзе зможа напісаць кароткую, з адмысловай арыентацыяй на марку, брашуру. Найпазьней напачатку восені кніга павінна ўжо быць на амэры-канскім кантынэнце й яна будзе да дыспазыцыі Вашага Камітэту як дапамога ў рыхтаваньні адпаведнае акцыі. Між іншым, у кнізе мае ісьці йрэпрэзэнтацыямаркі БНР з партрэтам Скарыны.
Паколькі тэрмін угодкаў яшчэ „за гарамі“, і вельмі моцна сьпя-шацца няма прычынаў, дык іраджу пачакаць на гэтую кнігу як на да-паможныматар'ял аўтарам будучае брашуры. He забывацца трэба й на выдадзеныя раней брашуры Інстытуту пра доктара Скарыну, выкарыстаць можна й іх.
Вось гэткія маемеркаваньні ў справе Скарынавае маркі. Спадзя-юся, што яны будуць карыснымі пры плянаваньні далейшае дзей-
511
Лявон ЮРЭВІЧ
насьці Камітэту. У выпадку нейкіх паўсталых пытаньняў і патрэ-баў у сувязі з гэтым у будучыні буду рады служыць усім, чым магу.
У глыбокай пашане“^.
„Вельмі Паважаны Спадару Дэ Пікарда!
Вельмі ўдзячны за Вашыя пахвальныя словы пра скарынінскі юбі-лейны зборнік БІНіМ. Выбачайце, што адпісваю па-беларуску. Мая веда ангельскае мовы ў пісьме далёка недасканальная, а ад праф.Ада-мовіча знаю, што мова беларуская Вам добра зразумелая. Будзе Вам прыямней чытаць ліст па-беларуску, чым маё няўклюднай ангельш-чынай. 3 свайго боку, калі б ізноў пісалі да мяне, пішэце па-ангельску.
А цяпер да „марак“. Маю дуплікаты скарынінскае маркі Бела-рускага камітэту самапомачы ў Нямеччыне, на жаль, толькі коле-раў рудога й зялёнага, і тут іх Вам перасылаю. Былі яны надрука-ваныя яшчэ ў колерахчырвоным, фіялетавым, сінім і сьветла-сінім. Як можна бачыць з дасланых тут фотастатаў, апрача марак з Скарынам былі выдадзеныя й маркі з Пагоняй (сінія), зь Віленскім замкам (рудыя), князем Альгердам (зялёныя), князем Вітаўтам (сінія) ды вобразам дзяўчыны з хлопцам (зялёныя й фіялетавыя). Ці гэтыя маркі, як і скарынінская, былі выдадзеныя і ў гншых колерах — гэтага ня помню. Дык было выдадзена сем, рознага колеру, марак. Яны выдаваліся як паквітаваньне за ўплачаную складку ці за дадзе-ную ахвяру. Фактычны ініцыятар выданьня — тагачасны старшы-ня Цэнтралі БКС інж. Мікола Абрамчык. Рысункі для марак былі вы-кананыя ўЛодзі тамашнім сябрам БКСЗэнанам Зянкевічам. Маркі былі надрукаваныя ў 1942 г. у Бэрліне. Нейкі іх запас павінен быць у архівах прэз. М. Абрамчыка. У каго маглі захавацца яны яшчэ — ня ведаю. .
.Дарагі Войча!
Сяньня якраз пошта прынесла Ваш „калядны падарак“ — кніжку Гарэцкага. Вельмі за яе дзякую, аразам з падзякай шлю адразу сянь-ня ж надрукаваныя Скарынавы ўгодкавы маркі. Паколькі за гэта не ўзяліся нашыя філятэлісты, давялося справу заініцыяваць і давесьці да друку самому. Пасьля розных нечаканых перашкодаў марка, якая
14	Ліст Вітаўта Тумаша да ўладыкі Васіля (Тамашчыка) ад 10.05.1969 г. Усе падкрэсьленьні належаць аўтару ліста. Захоўваецца ў архіве БІНіМу.
15	Ліст Вітаўта Тумаша да Гая Пікарды ад 11.05.1971 г. Захоўваецца ў архіве БІНіМу.
512
Made in BNR:fla гісторыі марак i кружэлак на эміграцыі
мела быць гатоваю на час Сустрэчы ў Канадзе, надрукаваная была толькі сяньня.
Марка выдадзеная лістамі, па 20 марак на лісьце, ды з інфарма-цыйнай даведкай уверсе ліста ў мовах ангельскай і беларускай. Усе маркі аднаго колеру; побач дзіркаваных будуць, для жадаючых, і не-дзіркаваныя. Цана за лісгп — 2.0 дал., за адну марку — ю цэнтаў. Яшчэ друкарня не пасьпела зрабіць дзіркаваньне. Як будуць гато-выя — вышлю колькі аркушоў для патрэбы вашага музэю.
3 надпісаў на марцы лёгка зацеміць, што ўскладзена на яе колькі заданьняў. Першае й найважнейшае — адзначыць важныя культурна-гістарычныя ўгодкі. Рэч другая — адзначыць угодкі, дата якіх выяўле-ная працаю беларускіх навукоўцаў за межамі свайго краю. Трэцяе — прыгадаць, што дайшло да гэтага ў тагачаснай сталіцы Беларусі, у Вільні, ды што Вільня — беларускае места. Чацьвёртае — паказаць для „рэспублікі“, БССР, што маркіў патрэбе можа выдаць і эміграцыя, хоць сама рэспубліка з сваёй „сувэрэннасьцю“ гэтага зрабіць нямаей пра-ва, калі б і хацела б. Гэта мо змусіць дзеячоў БССР дамагацца ад Мас-квы, каб пры першай нагодзе Скарынаву марку ўсё ж выдалі б і ў СССР; Івану ж Фёдаравічу выдалі ўжо колькі. Пятае — на марцы даць рэпра-дукцыю арыгіналу з партрэту Бібліі, а не няўдалае яго прарысоўкі, як гэта зроблена на скарынінскай марцы БНР1918 году.
Дык на марку ўскладзены вялікі ідэйна-прапагандовы нацыяналь-ны „багаж“. Тое-сёе з гэтага яна напэўна зробіць. Пра марку плянуецца перадача ў СССР праз радыё Свабода. Пра яемаюць друкавацца арты-кулы ў чужамоўным, філятэлістычным і нефілятэлістычным друку.
У глыбокай пашане,
Ваш“16.
У 1985 г. у калябарацыі Аляксандра Асіповіча-Асіпчыка (ідэя маркі) й вядомага філятэліста, бадай, найбуйнейшага калекцыянэра беларускіх марак у Амэрыцы Багдана О. Павука (малюнак) была выд-рукаваная марка да, як паведамляў надпіс на аркушах, тысячагодзьдзя навяртаньня беларусаў у хрысьціянства. Побач з надпісам стаялі даты: 988—1988. Марка ўяўляе сабой цёмна-чырвоную выяву Еўфрасіньнеўс-кага крыжа з датаю 988, ахопленую полымем, а наўкола крыжа надпіс: Bielanisia’s Millennium Christianity. Марку надрукавалі з пэрфарацыяй і безь яе — па тысячу паасобнікаў.
16 Ліст Вітаўта Тумаша да айца Лява Гарошкі ад 22.12.1972 г. Захоўваецца ў архіве БІНіМу.
513
Лявон ЮРЭВІЧ
Напрыканцы кароткага агляду варта таксама зазначыць, што маркі зь беларускай тэматыкай выдаваліся й небеларускімі арганізацыямі. Гэтак, у 1983 г. украінскае філятэлістычнае таварыстваў Амэрыцы (Ба-фала, штат Нью-Ёрк) з ініцыятывы Багдана Павука надрукавала марку з выяваю абраза Жыровіцкае Божае Маці17.
У параўнаньні з афіцыйнымі маркамі (хоць і пералічаныя вышэй нельга цалкам аднесьці да гэтае катэгорыі) значна болып было выда-дзена віньетак (ад франц. vignettes, ці, як звычайна іх называюць на Захадзе, cinderellas). Яны наклейваліся на капэрты побач з афіцыйнымі маркамі і ўяўлялі сабой або копіі старых беларускіх марак (прыкладам, „Асобны атрад“), або былі адмыслова зробленыя да ўгодак ці адлюст-роўвалі пэўныя сымбалі (Пагоня (1975,1980), Вітаўт і дата 1430, „Гада-віна і-га сьцягу ў Ватэнштэце, 1945—1947“, Анёл і словы „Раство“, „Byelarus“ (Чыкага, 1979), скаўцкі знак з словамі „Bielaruskija Skauty“ (1984). Болыпасьць з іх зрабілі згаданы вышэй Багдан Павук і Біл Леш з Каліфорніі, таксама зьбіральнік беларускай філятэліі. У справе вы-даньня яны кантактавалі з Аляксандрам Асіпчыкам, Сяргеем Хмарам, Аляксандрам Лашуком.
II
Кружэлкі, ці як іх яшчэ менавалі „пліткі“, нейкім дзіўным чынам дасюль не прыцягнулі ўвагі ані дасьледнікаў культуры эміграцыі, ані чыстых аматараў музыкі, ані па-добраму прагматычных выдаўцоў кшталту працаўнікоў Беларускага музычнага архіву.
Першыя паваенныя эміграцыйныя кружэлкі зьвязаныя зь Бела-рускім студэнцкім хорам у Лювэне.
У чэрвені 1950 г. зь Нямеччыны ў Лювэн прыехаў Мікола Равенскі й адразу заняўся арганізацыяй хору. Вывучылі песьні, у першую чаргу сьвецкія, а таксама рэлігійныя, бо трэба было пець у царкве — у а. Ро-бэрта Тамушанскага, а крыху пазьней у а. Аўгена Смаршчка; рэлігійныя песьні сьпявалі й падчас канцэртаў. 3 верасьня 1950 г. сьпеўкі адбыва-ліся штовечара, так што праз тры месяцы хор выступаў на вельмі пры-стойным узроўні.
Мікола Равенскі нядоўга быў з студэнтамі — ён памёр 9 сакавіка 1953 г. Але дзейнасьць хору на гэтым не спынілася — зь сьпевакамі да-лей працавалі Алесь Карповіч ды Кастусь Кіслы.
17 Ікона на паштовай марцы // Беларус. №315. Студзень 1984. С. 4.
514
Маркі
Беларускія маркі часоў нямецкай акупацыі, 1941—1944
Маркі пасьляваеннай Рады БНР
Маркі „Пошты ЗБВБ“, 1971
З.Б.В.Б.
10п
ПОШТА
Іншая марка
Значкі й мэдалі
Значак беларусаў Прагі, 1920-я
Беларускі значак Берліну 1940-я
Скаўцкі значак канца 1940-х.
Надпіс „Напагатове“
Адваротны бок значка ў гонар Другой сустрэчы Згуртаваньня беларускіх скаўтаў на чужыне (8—10.08.1947)
Значак у гонар Другой сустрэчы Згуртаваньня беларускіх скаўтаў на чужыне (8—10.08.1947), са скаўцкай эмблемай
Значак Згуртаваньня беларускіх патрыётаў
Значак Беларускага вызвольнага руху, 1950-я
Значак Беларуска-амэрыканскага задзіночаньня (БАЗА)
Byelorussians
for
President \ Nixon /
„Беларусы за прэзыдэнта Ніксана“. Значак часоў прэзыдэн-цкай кампаніі 1968
BYELORUSSIANS
BVELOBÜSSUNS
FOR
TAFT
Значак з часоў кампаніі выбараў Робэрта Тафта ў сэнат ЗША, 1970-я
„Беларусы за Тафта“. Значак з часоў кампаніі выбараў Робэрта Тафта ў сэнат ЗША, 1970-я
„Беларусы за Тафта“. Значак Араў-Парку, 1973
„Беларусы за Форда“. Значак часоў прэзыдэнцкай кампаніі 1976
„Беларусы за Торнбурга“.
Значак часоў кампаніі выбараў губэрнатара штату Пэнсільванія, 1978
Мэдаль да бо-х угодкаў абвешчаньня незалежнасьці БНР, 1978
Адваротны бок мэдаля да бо-х угодкаў абвешчаньня незалежнасьці БНР, 1978
Мэдаль да тысячагодзьдзя Беларусі, 1980
Адваротны бок мэдаля да тысячагодзьдзя Беларусі, 1980
Мэдаль „Жыве Беларусь!“, БЦР, канец 1970-х—1980-я
Адваротны бок мэдаля „Жыве Беларусь!“, БЦР
Мэдаль „Беларускія вэтэраны на чужыне. БЦР“, канец 1970-х—1980-я
Мэдаль, прысьвечаны БКА, канец 1970-х—1980-я
Адваротны бок мэдаля, прысьвечанага БКА
Адваротны бок мэдаля „Беларускія вэтэраны на чужыне. БЦР“
Значак да стагодзьдзя ад нараджэньня Янкі Купалы й Якуба Коласа, 1982
„Беларусы за Рэйгана—Буша“.
Значак часоў прэзыдэнцкай кампаніі 1984
Byelorussians fw Reagan
BlSH'84
„Беларусы за Рэйгана—Буша“.
Значак часоў прэзыдэнцкай кампаніі 1984
Памятны мэдаль БЦР, канец 1970-х— 1980-я
Мэдаль да 40-х угодкаў Другога Ўсебеларускага кангрэсу, 1984
Адваротны бок мэдаля да 40-х угодкаў Другога Ўсебеларускага кангрэсу, 1984
Значак да 18-й сустрэчы беларусаў Паўночнай Амэрыкі.
Таронта, 1988
Значак „Беларуска-амэрыканскі цэнтар у Саўт-Рывэры“
Значак да 19-й сустрэчы беларусаў Паўночнай Амэрыкі.
Кліўлэнд, 1990
ЖЫВЕ БЕЛАРУСЬ
Значак да Сустрэчы беларусаў у Саўт-Рывэры, 1990
Значак да Сустрэчы беларусаў у Саўт-
Рывэры, 1990
Значак да 75-х угодкаў абвешчання незалежнасьці БНР, 1993
Значак „Беларусь. 1944-1994“
Значак „Беларускі фонд Адраджэньня“
Беларуская бірулька.
Вырабіў Жорж Навумчык, Саўт-Рывэр
Беларускі пярсьцёнак, 1990-я
Значак да 25-годдзя стварэньня Беларускага аб’еднаньня ў Паўднёвай Аўстраліі, 2003
Значак да ўгодкаў Беларуска-амэрыканскага задзіночаньня
Значак раднага БНР
Made in BNR: Да гісторыі марак i кружэлак на эміграцыі
Зварот да грамадзтва па фінансавую дапамогу ў справе выданьня кружэлак студэнцкага хору надрукавала газэта „Бацькаўшчына“ ў 1951 г.: „Ня раз ужо гаварылася ды пісалася аб патрэбе насьпяваньня грамафонных плітак зь беларускімі песьняміяк дзеля карыстаньня самое эміграцыі, гэтак і дзеля прапагаваньня нашае нацыянальнае справы між чужынцамі. [...] У сучасны мамэнт можа ў найлепшых умовах дзеля гэтага знаходзіцца студэнцкая група ў Лювэне, дзе ўжо больш як год працуе ды годна рэпрэзэнтуе Беларусь Студэнцкі ан-самбль беларускае народнае песьні й танцу, заарганізаваны й кірава-ны кампазытарам праф. Міколам Равенскім. Вось гэты ансамбль і ўзяўся за нялёгкае заданьне — насьпяваць яшчэ ў гэтым годзе грама-фонныя пліткі. Заданьне нялёгкае, бо ягонае зрэалізаваньне патра-буе даволі вялікіх грашовых сумаў. [...]Камплект гэткі, на пачатак 6 плітак, каштаваў бы 400 бэль. франкаў (8 амэр. даляраў) безь пе-расылкі“18.
Першы пробны запіс на кружэлкі студэнцкі хор зрабіў у Брусэлі ў студыі Decca 4 лютага 1952 г. Запісваньне доўжылася да 23 чэрвеня; агулам насьпявалі 19 песьняў: „Ні агонь гарыць“, „Пасеяў гурочкі“, „Слуцкія ткачыхі“, „Хмель лугамі“, „Халімон“, „Чаму ж мне ня пець“, „Пагоня“, „Мы выйдзем шчыльнымі радамі!“, „Паляса“, „Вярба“, „Баб-ка“, „Камар“, „Вечарком“, „Магутны Божа“, „Іжэ херувімы“, „Верую“, „Отче наш“, „Достойно“, „Во царствнн Твоем“.
Як ішоў працэс запісаў, з гумарам праз газэту інфармаваў „карэс-пандэнт з Бэльгіі“19.
I вось нарэшце ліпеньскі нумар „Бацькаўшчыны“ абвясьціў пра пачатак продажу грамафонных плітак:
„ Частка плітак ёсьць меншага разьмеру (25 цм),а частка больша-гаразьмеру (30 цм). Пліткіменшага памеру з’яўляюцца наступныя:
1.	„Ні агонь гарыць“ і „Пасею гурочкі“ — дзьве беларускія народныя песьні ў выкананьні Студэнцкага хору. Солё: В. Шчэцька.
іа. „Бабка“ і„Камар“ — дзьве народныя гумарыстычныя песьні ў выкананьні хору. Солё: Ю. Сенькоўскі.
2.	„БеларускіНацыянальны Гымн“у выкананьніхору.
2а. „Пагоня“, словы М. Багдановіча ў выкананьні хору.
18 Да Беларускага Грамадзянства. Дарагія Суродзічы! // Бацькаўшчына. №76.18 лістапада 1951. С. 4.
19 A. С. Яшчэ аб грамафонных плітках // Бацькаўшчына. №13 (92). 30 сака-віка 1952. С. 4.
515
Лявон ЮРЭВІЧ
3.	„Чаму жмне ня пець“ — народная песьня ў выкананьніхору.
За. „Хмель лугамі“ і „Халімон“ — дзьве народныя песьні ў выка-наньні хору.
4.	„Паляса“ — народная песьня ў выкананьніхору. Солё: Ул. Цьві-рка.
4а. „Вечарком“ — народная песьня ў выкананьні хору.
5.	„Магутны Божа “ — беларускі рэлігіііны гымн, словы Н. Арсень-невай, у выкананьні хору.
5а. Достойно есьць“ — царкоўная песьня ў выкананьні хору.
6.	„Верую“ (I) — царкоўная песьня ў выкананьні хору. Солё: Ул. Цьвірка.
6а. „Верую“ (II) — царкоўная песьня ў выкананьні хору. Солё: Ул. Цьвірка.
Пліткі большага разьмеру (30 цм):
7.	„Слуцкія ткачыхі“ — словыМ. Багдановіча, у выкананьніхору. Солё: Ул. Цьвірка.
7а. „Вярба“ — народная песьня ў выкананьніхору.
8.	„ІжэХэрувімы“(I) — царкоўная песьня ў выкананьніхору.
8а. „ІжэХэрувімы“ (II) й „Отчэ наш“ — царкоўныя песьні ў выка-наньні хору.
Усе песьні з’яўляюцца кампазыцыі праф. М. Равенскага за выклю-чэньнем песьні „Ні агонь гарыць“, якая ёсьць кампазыцыі Чуркіна, і Беларускага Нацыянальнага Гымну“20.
Праца над запісам песьняў ішла далей, і праз два гады Камунікат студэнцкага ансамблю паведамляў:
„Стараньнямі ЦБАА наш Ансамбль насьпяваў колькі новых плітак, якія ўжо хутка (праз колькі тыдняў) выйдуць з прадукцыі:
Пліткі30 цм: ,Дарагая мне староначка“, „ПолькаЯнка“, „Падня-тыродны сьцяг дзяржавы“ — у вык. Хору.
Пліткі 25 цм: 1. „Лявон“, „Палыночак“ — у вык. ведамага баса Пётры Конюха (выйдзе троху пазьней).
Рамансы: 2. „Лявоніха“, „Каханая“ — у вык. мужчынскага дуэту, 3. „Восеньская песьня“, „I трэба было ж здарыцца“ — у вык. солё.
Музыка першага рамансуА. Туранкова, словыМ. Багдановіча. Да апошніх трохмузыку напісаў наш ведамы кампазытар Алесь Карповіч на словы С.Ясеня. Гэтарэчылёгкія да сьпяваньня, іспадзяемся, штояны
20 Кожнаму беларусу — родная песьня // Бацькаўшчына. №27 (іоб). 6 ліпе-ня 1952. С. 4.
516
Made in BNR: Да гісторыі марак i кружэлак на эміграцыі
хоць крыху запоўняць прабел у беларускай музыцы гэтага жанру. [...]
Гэтак жа хутка выйдзе з прадукцыі плітка Longplaying з манта-жом „Змагарны шлях“ (прыбл. 40 хвілін). Гэта гісторыя змаганьня беларускага народу за незалежнасьць у прыгожай, жывой мастацкай форме, пераплеценая паэзіяй і шматлікімі песьнямі“2'.
Паступова запісам кружэлак пачалі займацца і ў іншых асяродках, дзе існавалі свае ансамблі й хоры.
У 1955 г. Кліўлэндзкі аддзел Згуртаваньня беларускай моладзі ў Амэрыцы выдаў насьпяваныя хорам пад кіраўніцтвам Міколы Куліко-віча-Шчаглова тры кружэлкі зь песьнямі „Што за месяц“ (выканаўца Надзея Градэ), „Ой, борам, борам“ (хор), „Васількі“ (выканаўца Надзея Градэ), „Вол бушуе“ (дзявочы ансамбль), „Як я была маладая“ (хор), „Ой, рэчанька, рэчанька“ і „Вось і паў ужо змрок“ (выканаўцы Ірэна Каляда й Р. Шыкалюк)22.
У1956 г. выдавецкі аддзел пры Галоўнай управе Беларуска-амэры-канскага дапамаговага камітэту мог прапанаваць наступныя песьні, найграныя хорам пад кіраўніцтвам Вячаслава Сэлях-Качанскага (акам-панэмэнт Пётры Нядзьвецкага), вытворчасьці Студыі „Ар-Сі-Эй“. Віктар: „Гэй, сябры ўдалыя“ (мэл. Уладзімера Тэраўскага, гарм. Вячас-лава Сэлях-Качанскага); „Люблю наш край“ (словы Канстанцыі Буйло, гарм. Вячаслава Сэлях-Качанскага, солё Н. Сіцько), „Каліна-маліна“ (гарм. Міколы Равенскага), „А ў садзе рэчанька“ (мэл. Уладзімера Тэ-раўскага), „Міма садзіка“ (гарм. Міколы Равенскага), „Вечарам за рэч-каю“ (гарм. Міколы Равенскага), полька „Янка“ (мэл. Уладзімера Тэраў-скага, гарм. Вячаслава Сэлях-Качанскага), „Пайшоў мілы лужком“ (гарм. Вячаслава Сэлях-Качанскага), „Ці ня быстрая рэчка“ (мэл. Ула-дзімера Тэраўскага), „Лявоніха“ (гарм. Нікалаевіча), „Сваток“ (народ-ная, солё Л. Г. Янушкевіч-Нядзьвіга), „Хлопец пашаньку пахае“ (народ-ная, солё Л. Г. Янушкевіч-Нядзьвіга), „Чаму ж мне ня пець“ (народная, солё Л. Г. Янушкевіч-Нядзьвіга)23.
Відаць, фінансавая база Камітэту была на той час досыць трыва-лаю, бо налета выйшла другая сэрыя кружэлак з наступнымі песьнямі: „Мы выйдзем шчыльнымі радамі“ (муз. УладзімераТэраўскага), „Пад-няты родны сьцяг дзяржавы“ (апрацоўка Вячаслава Сэлях-Качанскага),
21 Бацькаўшчына. №23 (205). 13 чырвеня 1954. С. 4.
22 Бацькаўшчына. №34 (264). 21 жнівеня 1955. С. 4.
23 Беларус. №56. 5 ліпеня 1956. С. 8; Бацькаўшчына. №17—18 (299—300).
29 красавіка 1956- С. 8.
517
Лявон ЮРЭВІЧ
„Хор сялянаў“ (з опэры „Кастусь Каліноўскі“; муз. Міколы Равенскага), „Песьні волі“ (муз. Вячаслава Сэлях-Качанскага, словы Масея Сяднё-ва), „Поле, поле“ (муз. Дзьмітрыя Верасава, словы Міхася Кавыля), „Беларусь перадусім“ (муз. Стэповіча), „Ой, не кукуй, зязюленька“ (муз. Уладзімера Тэраўскага, солё К. Яцэвіч), „Ой, ты мароз“ (муз. Мі-колы Равенскага, солё К. Яцэвіч), „Бульба“ (апрац. Вячаслава Сэлях-Ка-чанскага), „Ня рыч, карованька“ (муз. Міколы Равенскага), „Сьняжкі белыя, пушыстыя“ (апрац. Вячаслава Сэлях-Качанскага)24.
Мінуў год, і сьвет пабачыла трэцяя сэрыя — запісаныя ў той самай студыі, але ўжо зь іншым кіраўніцтвам хору — цяпер ім апекаваўся Дзьмітры Верасаў. Да Пётры Нядзьвецкага далучыўся Ксавэры Бары-савец, а таксама хор „Жалейка“ (I. Казачка): „Марш Беларускай Выз-вольнай Арміі“ (муз. Дзьмітрыя Верасава, словы Міхася Кавыля), ,Ля-воніха“ (гарм. Нікалаевіча), „Ой да ты, калініца“ (гарм. Уладзімера Тэ-раўскага, хор „Жалейка“, солё П. Паўлік і М. Мартын), „Вазёры сьпяць“ (муз. Фэйла, хор „Жалейка“, солё Б. Лапко), „Paea“ (муз. Ксавэрыя Ба-рысаўца, словы Алеся Салаўя, вык. хору й солё Н. Сіцько), „Твой парт-рэт“ (танга; муз. Дзьмітрыя Верасава, словы Міхася Кавыля, Алег Мах-нюку суправодзе хору), „Прыгажуня“ (муз. Дзьмітрыя Верасава, словы Міхася Кавыля, вык. Людмілы Махнюк з хорам), „Падае сьнег“ (ра-манс; муз. Дзьмітрыя Верасава, словы Масея Сяднёва, солё Алега Мах-нюка), „Песьня пра месяц“ (раманс; муз. Дзьмітрыя Верасава, словы Масея Сяднёва, солё Алега Махнюка), „Маю толькі шлях адзін“ (муз. Дзьмітрыя Верасава, словы Алеся Змагара, дуэт Пётры Нядзьвецкага й Алега Махнюка), „Дзень блакітны“ (муз. Дзьмітрыя Верасава, словы А. Валожкі, дуэт Н. Сіцько й Р. Касьцюк), „Купалінка!“ (народная, вы-конвае жаночы ансамбль пад кіраўніцтвам Пётры Нядзвецкага)25.
У 1958 г. выдавецкі аддзел Злучанага беларуска-амэрыканскага дапамаговага камітэту выпусьціў пяць (замест плянаваных шасьці) новых плітак: „Вазёры сьпяць“(муз. Фэйла, хор „Жалейка“, дыр. I. Ка-зачок, солё Б. Лапко), „Лапці“ (гарм. Алеся Карповіча, хор „Жалейка“, дыр. I. Казачок, солё П. Паўлік і М. Мартын); „Ой да ты калініца“ (гарм. Уладзімера Тэраўскага, хор „Жалейка“, солё П. Паўлік і М. Мар-тын), „Лявоніха“ (гарм. Нікалаевіча, хор пад кір. Вячаслава Сэлях-Ка-чанскага, акамп. Пётры Нядзьвецкага); „Сьнег“ (муз. Дзьмітрыя Вера-
24 Беларус. № 57.15 кастрычніка 1956. С. 8; Бацькаўшчына. №39 (321). 23 ве-расьня 1956. С. 4.
25 Беларус. №61. 30 верасьня 1957. С. 8.
518
Made in BNR: Да гісторыі марак i кружэлак на эміграцыі
сава, словы Масея Сяднёва, солё Алега Махнюка), „Ліст“ (муз. Дзьміт-рыя Верасава, словы Масея Сяднёва, солё П. Касьцюк); „Маю толькі шлях адзін“ (муз. Дзьмітрыя Верасава, словы Алеся Змагара, дуэт Алега Махнюка й У. Шульжыцкага), „Песьня пра месяц“ (муз. Дзьмітрыя Вера-сава, словы Масея Сяднёва, солё Алега Махнюка); „Цераз сад-вінаград“ (гарм. Алеся Карповіча, хор „Жалейка“, дыр. I. Казачок), „Міма садзіка“ (гарм. Міколы Равенскага, хор пад кір. Вячаслава Сэлях-Качанскага, акамп. Пётры Нядзьвецкага)26.
Пазьней у Саўт-Рывэры быў створаны жаночы хор „Каліна“ кампа-зытара Ксавэрыя Барысаўца, які таксама выдаў некалькі кружэлак.
На адной запісаны песьні „Васількі“, „Ля рэчкі“, „Сьцежка палявая“, „Ой, бяда ж мая“, „Белыя кветкі“, „Нашто бабе агарод“, „Ня веру“, „Гну-ла вішаньку“, „У невядомую даль“, „Вясна прыходзіць зноў“, „Я іду да-рогаю“, „Каля Нёману“, „Юнацкае сэрца“.
На іншай, 1971 г., было найграна дванаццаць песьняў: „Краю род-ны“, „Ручнікі“, „Жураўлі“, „Жыцьцё нібы мора“, „Бабуленька“, „Ліст сына“, „У полі вярба“, „Мяцеліца“, „Шумяць лясы“, „Сонейка“, „25-ы Дзень Сакавіка“, „У тваім каханьні“27.
Геаграфія выданьня пашыралася: у Лёндане выйшла пяць кружэлак зь дзесяцьцю песьнямі Міхася Забэйды-Суміцкага („Конь бяжыць, зямля дрыжыць“, „Ой рана, рана куры запелі“; „Шчука рыба ў моры“, „Ляціць сарока, белае вока“; „Чаму мне ня пець“, „Малады дубочак“; „Лявоніха“, „Як памёрла матулька“; ,А ў лесе, лесе“, „Рабіна рабіначка“)28 •
У Таронта з ініцыятывы Антона Маркевіча й Кастуся Акулы быў зарганізаваны Беларуска-канадыйскі выдавецка-мастацкі клюб „Паго-ня“. 3 кружэлак — ужо не на дзьве песьні, а доўгаграная — першай вый-шла з творамі ў выкананьні Міхася Забэйды-Суміцкага (запіс 1936 г., Варшава)29: „Як памёрла матулька“, „Рабіна, рабіначка“, „Чаму ж мне ня пець?“, „Малады дубочак“, „А ў лесе, лесе“, „Лявоніха“, „Конь бя-жыць, зямля дрыжыць“, „Шчука-рыба ў моры“, „Ой, рана-рана куры запелі“, „Ляціць сарока“30.
Кружэлка называлася „Скарбніца беларускіх народных песьняў — I“, а на капэрце падаваўся англьскамоўны тэкст з кароткай інфармацы-яй пра Беларусь.
26 Бацькаўшчына. №24—25 (410—411). 29 чэрвеня 1958. С. 4.
27 Беларус. №259—260. Лістапад—сьнежань 1978. С. 8.
28 Бацькаўшчына. №40 (474). 6 кастрычніка 1957. С. 4.
29 QC 386 33.3 г.р.т.
30 Беларус. №114. Кастрычнік 1966. С. 6.
519
Лявон ЮРЭВІЧ
Наступнай „Пагоня“ выдала кружэлку „Беларускія танцы“31, найг-раныя аркестрам „Мэлёдыя“ з Ашавы пад кіраўніцтвам Баляслава Лішчонка („Менскі вальс“, „Завіруха“ (полька), „Зорка Вэнэра — Зо-рачкі“ (вязанка вальсаў), „Вязанка“ (полька), „Лявоніха“, „Крыжачок“, „Васілёчкі“, „Васількі“ (танга), „Бульба“, „Бывайце здаровы“ (беларускі абразок)32.
Трэцяя, „Беларускія народныя й сучасныя песьні“33, зьмяшчала творы ў выкананьня Барбары Вержбаловіч пад акампанэмэнт Міколы Куліковіча („Пасею ж я“, „Антон казу вядзе“, „Цераз сад-вінаград“, „Ой ты, саду“, „Вярба-вярба“, „Ой, ды жала я“, „Хлопец пашаньку пахае“) і Сяргея Шульгі (акампанэмэнт 3. Лаўрышына) („Не забуду я Алесю“, „Штой за месяц“, „Ды ўжо сонейка“, „Дзе ты, чарнавокая“, „Песьня Данілы з опэры „Кветка шчасьця“, „Беларусь, мая песьня“, „3 другам“, „Кінь вечны плач“)34.
Яшчэ адной ад клюбу „Пагоня“ сталася кружэлка манрэальскага хору „Жалейка“35 (кіраўнік I. Казачок, солё П. Паўлік, М. Мартын, Б. Лапко) зь песьнямі „Лапці“, „Вазёры сыіяць“, „Цераз сад-вінаград“, „Ой да ты калініца“, „Марш Беларускіх партызанаў“, „На выгнаньні“, „Драўляны дом“, „У саду гуляла“36.
У пазьнейшы час, у 1980-х гг., эміграцыйныя кружэлкі зьвязаныя з адным толькі імем — Данчыка (Багдана Андрусышына)37.
Гаворачы пра беларускія песьні на кружэлках нельга не згадаць факту запісу гімну „Маіугны Божа“ ў выкананьні Пятра Конюха й хору данскіх казакоў пад кіраўніцтвам Жарава ў нямецкай фірме „Дойчэ Грамафон Гэзэльшафт“38.
31 QC 463 33.3 r.p.m.
32 Беларус. №122. Чырвень 1967. С. 8.
33 QC 543 33-3 r.p.m.
34 Беларус. №161. Верасень 1970. С. 3.
35 QC 895 33.3 r.p.m.
36 Беларус. №174. Кастрычнік 1971. С. 5.
37 Новая кружэлка Данчыка // Беларус. №328. Студзень—сакавік 1986. С. 5; Водгукі на Данчыкаву кружэлку // Беларус. №329. Красавік—жнівень 1986. С. 6; Наступная Данчыкава кружэлка // Беларус. №330. Верасень 1986. С. з; Песьні Данчыка // Беларус. №342. Сьнежань 1987. С. 5; Новыя песьні Данчыка й Леаніда Барткевіча // Беларус. №360. Ліпень 1989. С. 5; Новая касэта Данчыка // Беларус. №389. Красавік 1992. С. 7.
38 Беларус. №160. Жнівень 1970. С. 6; Беларус. №173. Верасень 1971. С. 6.
520
Made in BNR: Да гісторыі марак i кружэлак на эміграцыі
Відавочна, што тут далёка ня ўсе кружэлкі згаданыя; да таго ж большасьць апісаньняў зроблена не de visu. Таму просьба да ўсіх, хто можа дадаць ці выправіць напісанае пра кружэлкі (а таксама й пра маркі), пісаць на zapisybinimfö)gmail.com.
Дзеці эміграцыі
Алеся Сёмуха
ГУТАРКА 3 АЛЕСЯЙ КІПЕЛЬ
ПраАлесю Кіпель я ўпершыню пачула ледзь ня ў першыя дні пры-езду ў Амэрыку. Але бліжэй пазнаёміцца давялося нашмат пазьней, каліугадоў таму я зь сям’ёй пераехала жыць у ваколіцы Вашынгто-ну. Тады сп. Вячка Станкевіч з надзеяй намякнуў, што дзьве Алесі ў Вашынгтоне — ужо гурток. Але й да гуртпка беларускае жыцьцё ў Ва-шынгтоне існавала й віравала менавіта вакол Алесі, дзякуючы ёйнай энэргіі ды арганізаванасьці. Калі-небудзь ейная вашынгтонская хата на Ўудлі-плэйс будзе гэткім жа вядомым беларускім месцам, як нью-ёркская кватэра ЮліАндрусішынай. Ці ня кожны беларус, які прыяж-джае ў сталіцу ЗША, бывае запрошаны на вячэру й гаворку даАлесі.
Нашая зь ёй гутарка пачалася з успамінаў часоў дзяцінства. Якое яно было ў сям’і эмігрантаў?
— Добрае! — адказала Алеся не вагаючыся. — Я нарадзілася ў Бал-тымары, штаце Мэрылэнд. Бацькі працавалі ва ўнівэрсытэце Джонза Гопкінза. Тата быў доктарам геалёгіі й рабіў там постдоктарскую пра-цу. Мама працавала ў хімічнай лябараторыі. Праз год ці два мы пера-ехалі ў штат Нью-Джэрзі. Пасяліліся ў мястэчку, дзе было шмат паля-каў ад першага да чацьвертага пакаленьняў. Там жылі аж пакуль я не пайшла ў трэцюю клясу. Бацькі купілі вялікую хату ў мястэчку Ратэр-форд (Rutherford) у паўночным Нью-Джэрзі, і мы ізноў пераехалі. Баб-ка Марыя й дзед Яўхім жылі разам з намі. Там я скончыла школу й паступіла ў Прынстанскі ўнівэрсытэт на спэцыяльнасьць „гісторыя“ з дадатковай праграмай па русістыцы. Пасьля ўнівэрсытэту, у 1979 годзе, я пераехала ў Вашынггон і паступіла на юрыдычны факультэт Джордж-таўнскага ўнівэрсытэту. Так і засталася тут пасьля вучобы. Чаму? Нью-Ёрк мне ня надта падабаўся — занадта вялікі й брудны. Але і ў ма-ленькім мястэчку працаваць не хацелася. Да гэтага мы часта бывалі ў Вашынгтоне. Мне гэты горад заўсёды падабаўся.
522
Гутарка з Алесяй Кіпель
— Аяк ты кантактавалася зь іншымі беларусамі?Ціжылі каля вас беларускія сем’і?
— У тым першым нью-джэрзійскім мястэчку было пару беларускіх сем’яў, але старэйшага пакаленьня. Mae бабка й дзед зь імі сябравалі. А майго ўзросту нікога не было. У Ратэрфордзе беларусаў было хіба адна-дзьве сям’і й пару ўкраінскіх. Горад быў вельмі старадаўні, з моц-нымі пратэстанцкімі й рэспубліканскімі каранямі. У школе, дзе я вучы-лася, усе ведалі, што я беларуска. Вядома, мама й тата з акцэнтам па-ангельску гаварылі. Бабка вельмі мала па-ангельску магла сказаць. Калі пытаньне задавалі, адкуль бацькі, мы заўсёды гаварылі, што бела-русы. Увесь час папраўлялі й тлумачылі, што мы не „беларашэн“, а „бе-ларусэн“ — ня белыя расейцы. Да гэтага ўсе нармальна ставіліся. Нашы амэрыканскія сябры з намі хадзілі на ўсякія беларускія імпрэзы, на танцы, езьдзілі з намі ў Кліўлэнд на беларускія зборкі. Неяк я з маёй найбліжэйшай амэрыканскай сяброўкай, а было нам тады гадоў 15—16, вырашылі паехаць у Кліўлэнд на беларускі зьезд. Дык мой тата мусіў ейную матку пераканаць, што мы будзем увесь час пад наглядам. Разам селі ў аўтобус, а як прыехалі ў Кліўлэнд, тата сказаў: „Ну, бывайце дзяў-чаты“, — і пайшоў займацца сваімі справамі, а мы самі па сабе. Убачылі яго ізноў толькі як ад’яжджалі дамоў.
Што да кантактаў зь беларусамі, дык было ў нас такое месца адпа-чынку — Белэйр (ВеІАіг), у Катскілскіх гарах штату Нью-Ёрк. Белэйр адкрыўся, калі мне было гадоў зь пяць. Мы там летам адпачывалі, a бацька вёў дзіцячыя лягеры. Былі ў нас таксама беларускія школкі. Мы іх называлі „школкі пад царквой“, бо яны былі літаральна пад царквой. Царква на другім паверсе, а на першым — заля, і мы ў ёй займаліся. Там мы пазнаёміліся з рознымі беларускімі сем’ямі. Наша сям’я добра сяб-равала з Запруднікамі. У іх двое дачок. Большая Ніна была крыху ста-рэйшая за мяне, але мы, як дзьве старэйшыя, добра сябравалі й былі ў той самай беларускай клясе. Праграму пра гэтую беларускую школку ў 1965 годзе рабіла радыё „Свабода“. Гэта было кароткае інтэрвію са мной і маім братам Юркам. Я распавядала пра школку, а Юрка дэклямаваў вершык „У куце сядзіць мядзьведзь“. Я, вядома, пра тое інтэрвію ніколі б не памятала, калі б нядаўна „Свабода“ не паўтарыла яго ў сваім цык-ле праграмаў „На хвалях Свабоды“. Цікава й сьмешна было пачуць на-шыя галасы з таго даўняга часу. Дый добра, што такая гісторыя пра жыцьцё беларусаў у Амэрыцы захавалася.
Было нас тады чалавек 20—30 актыўных з моладзі. Мы займаліся валейболам, хадзілі разам на розныя вечарынкі, танчылі ў гуртку. Як
523
Алеся СЁМУХА
я ўжо ва ўнівэрсытэце вучылася, мы кожную пятніцу зьбіраліся ў Брук-ліне пад царквой на рэпэтыцыі танцавальнага гуртка. Моладзь зьяж-джалася адусюль, і зь Нью-Ёрку, і з Нью-Брансўіку, а пасьля рэпэты-цыяў ехалі ўякі-небудзь бар каля Ратгерскага ўнівэрсытэту, часта нача-валі ў хаце Русакоў (сьмяецца). Нашы сем’і сябравалі, дык гэта было нармальна. Былі з намі й нашы амэрыканскія сябры.
Аднойчы студэнцкім летам мы разам зь Нінай Запруднік паехалі ў канадыйскае Таронта на этнічны фэстываль „Караван“. Канадыйскія беларусы арганізавалі беларускі павільён з выставай, беларускімі стра-вамі й танцамі, а мы памагалі. Наведвальнікі маглі купіць пашпарт і езьдзіць па розных этнічных павільёнах, раскіданых па ўсім горадзе. Мы зь Нінай таксама паезьдзілі. 3 тае паездкі запомніўся момант, ад якога й цяпер сьмешна. Тады з бэнзінам было цяжка. Ён быў дарагі, і не паўсюль яго можна было купіць. Але мы ня дбалі. I вось неяк у абед едзем, і якраз на перакрыжаваньні машына стала — скончыўся бэнзін. Сьвятло мянаецца, а мы стаім... Мусілі з каністрай ісьці да найбліжэйшай калёнкі, каб заправіць машыну. Пасьля гэтагаўжо больш пільныя былі...
— На якой мове ты гаварыла з братам? Я часта бачу, як дзеці імігрантаў з бацькамі гавораць на мове, а між сабой толькі па-ан-гельску. Гэтак жа й мой сын. Ці ў вашай сям’і было іначай, і ці змага-ліся бацькі з вашай штодзённай ангельшчынай?
— Зь Юркам мы гаварылі па-ангельску. Відаць, як былі зусім ма-лыя, дык гаварылі па-беларуску, бо я да школы гаварыла толькі па-беларуску. Бабка й дзед у хаце гаварылі па-беларуску, маці з татам так-сама. Так што я ангельскай мовы амаль ня ведала. А як пайшла ў шко-лу, дык толькі па-ангельску. Тое самае й астатняя беларуская моладзь. А бацькі, канечне, змагаліся: скажы па-беларуску. Але мы ведалі, што яны й па-ангельску зразумеюць. Бабка й дзед не разумелі, дык трэба было па-беларуску, а бацькі разумелі.
— Беларусы-імігранты першага пакаленьня заўсёды імкнуліся вы-вучыць сваіх дзяцей, каб тыя займелі прафэсію. He абавязкова ства-рылі сваю справу, але менавіта займелі прафэсію інжынэра, лекара ці юрыста. Калі паглядзець на іншыя імігранцкія групы, напрыклад, на італьянцаў ці карэйцаў, дык шмшп хто зь іх пачаў свае малыя бізнэсы. Беларусы ж пераважна ішлі працаваць на кагосьці й мелі за мэту вы-вучыць дзяцей на прафэсіяналаў. Ці ты вырашыла стаць юрыстам таму, што бацькі так скіроўвалі, ці ў цябе была цікавасьць да гэтага?
— Так, беларусы сапраўды скіраваныя болын да набыцьця прафэ-сіяў, хоць юрыстаў у нас якраз няшмат. Што да мяне, дык я, можна ска-заць, проста трапіла ў юрысты. Я скончыла ўнівэрсытэт у 1979 годзе з
524
Гутарка з Алесяй Кіпель
гістарычным дыплёмам. Гісторыя мне заўсёды падабалася, але ня так, каб толькі ёй і займацца. Эканамічная сытуацыя тады была дрэнная, высокая інфляцыя, працу было цяжка знайсьці. Дык мы амаль усе пля-навалі ісьці вучыцца далей. Да таго ж у маёй сям’і заўсёды быў такі настрой, што трэба ня толькі ўнівэрсытэт скончыць, але й большую адукацыю атрымаць. На якую спэцыяльнасьць — ня важна, але трэба было нешта атрымаць. Юрка, мой брат, заўсёды ведаў, што хоча быць доктарам. Я з самага дзяцінства ведала, што доктарам быць не хачу. Што заставалася з маёй гістарычнай адукацыяй? Юрыдычны факуль-тэт. Гэтае рашэньне было таксама й досыць практычнае, бо з дактара-там па гісторыі працы не атрымаеш, а калі й атрымаеш, дык толькі выкладчыцкую. А зь юрыдычным дыплёмам быў выбар. Можна было пайсьці працаваць у юрыдычную фірму ці ў Дзярждэпартамэнт. Я так і думала, што пайду працаваць у Дзярждэпартамэнт. Да таго ж, шмат хто з маіх сяброў па Прынстане пайшоў вучыцца далей на юрыстаў. Як я ўжо вучылася ў юрыдычнай школе, дык кожнае лета старалася знайсьці практыку, каб пасьля заканчэньня мець нейкі досьвед і лягчэй знайсьці працу. Такім чынам я трапіла працаваць у фірму, якая якраз займалася заканадаўствам міжнароднага гандлю. У гэтай спэцыяліза-цыі патроху ўсяго, што мне падабаецца: крыху гісторыі, матэматыкі й эканомікі ды права. Так я ў гэтай спэцыяльнасьці й засталася.
— Ці лічыш ты сябе чалавекам, задаволеным жыцьцём і пасьпя-ховым, тое, што амэрыканцы называюцьsuccessful?
— Так, я лічу сябе successfull Мне падабаецца мая праца. Я партнэр у адной з найбольш ведамых юрыдычных фірмаў ЗША, „Стэптоў і Джонсан“. Я таксама старшыня дарадчай камісіі Суда міжнароднага гандлю ў Нью-Ёрку. Маю найвышэйшы рэйтынг сярод калегаў-юрыс-таў у нацыянальнай сыстэме прафэсійнай класыфікацыі Мартындэйл-Габэл1. Мяне адзначыў „Чэмбэрз“2 як адную з найлепшых юрыстаў у краіне ў галіне гандлёвага заканадаўства ў спэцыялізацыі „інтэлекту-альная ўласнасьць“. Я маю прафэсійныя публікацыі й раблю прамовы, так што, так, я лічу сябе successful.
1 AV® Peer Review Rating — адпаведна, Martindale-Hubbell Peer Review Ratings. АУ®-сэртыфікат ёсьць значным дасягненьнем у рэйтынгавай сыстэме — гэта сьведчаньне таго, што калегі юрыста надалі яму ці ёй най-вышэйшы рэйтынг прафэсійнасьці. Юрыст мусіць практыкаваць права прынамсі іо гадоў, каб атрымаць А У®-рэйтынг.
2 Chambers — з 1990-га публікуе каталёгі й даведнікі па юрыдычнай тэма-тыцы.
525
Алеся СЁМУХА
— А ці даводзілася табе калі-небудзь мець справы зь Беларусьсю як юрысту ў галінеміжнародных гандлёвых дачыненьняў?
— He даводзілася. У нас зь Беларусьсю мала гандлёвых адносінаў. Да таго ж калі чалавек занадта блізкі да прадмету, дык можа ўзьнікнуць канфлікт інтарэсаў. Я маю на ўвазе не тэматычную блізкасьць, а болып духоўную, як у нас да Беларусі. Таму мне прасьцей трымаць маю бела-рускую й маю прафэсійную дзейнасьць асобна. Праўда, у 1994 годзе я напісала разьдзел у кнізе, выдадзенай „Амэрыкан Бар Асоўшыейшн“, якая прысьвячалася юрыдычным пытаньням дастасаваньня амэрыкан-скага заканадаўства да патрабаваньняў Міжнароднай гандлёвай арга-нізацыі. Мая тэма была — спэцыяльнае й прэфэрэнцыйнае стаўленьне да краінаў, што сталі на шлях разьвіцьця. Я магла выбраць любыя краіны ддя прыкладу, і з катэгорыі постсавецкіх краінаў абрала Беларусь. У той час беларуская сытуацыя ня надта адрозьнівалася ад сытуацыі ў іншых постсавецкіх краінах. Я ўзяла інтэрвію ў тагачаснага пасла Мартынава й ягонага эканамічнага дарадніка. Вядома, на сёньняшні погляд, мой вы-бар быў ня надта ўдалы (сьмяецца), бо каб выбрала Эстонію ці Ўкраіну, дык сёньняшняя эканамічная й гандлёвая карцінка была б зусім іншая. Ну, але тут ролю адыграла мая блізкасьць да тэмы, мой сантымэнт. Ціка-ва было б цяпер перачытаць, што я тады пісала.
— А ці думала ты пра выхад на пэнсію? Ці ты маеш нейкае хобі, якім усё жыцьцё марыла займацца, ці юрыдычная кар’ера — гэта твая праца йхобі адначасова?
— У цяперашняй эканамічнай сытуацыі — гэта цяжкае пытаньне. Калі працуеш у прыватнай фірме, дык пэнсіі ніякай няма. Маеш на пэнсію тое, што заробіш і пакладзеш у банк. Зь цяперашнім крызісам і нізкім коштам на фондавай біржы трэба доўга працаваць, каб дастат-кова заашчадзіць для камфортнага жыцьця. А ўвогуле ня ведаю. Шмат хто з маіх старэйшых калегаў выходзяць на пэнсію часткова. У нашай фірме пэнсійны ўзрост — 65 гадоў, хоць гэта мяжа, відаць, хутка пасу-нецца да 70-ці. Тыя, хто дасягаюць гэтага веку, або выходзяць на пэн-сію, або застаюцца працаваць у іншай катэгорыі — старэйшых партнэ-раў, каб вызваліць месца маладзейшым, якія хочуць быць партнэрамі. Напрыклад, адзін з нашых партнэраў пэнсійнага ўзросту, які раней доўгі час рэпрэзэнтоўваў Канадыйскую дрэваапрацоўчую індустрыю, вырашыў на просьбу ААН заняцца праблемай гандлю дзецьмі. Падоб-ную дабрачынную працу робіць шмат хто, бо гэта й цікава, і добра для грамадзтва, і добра для рэпутацыі фірмы. А для сябе — я ня ведаю. Можа, буду рабіць досьледы ў галіне гісторыі, час пакажа...
526
Гутарка з Алесяй Кіпель
— Сярод другога пакаленьня беларусаў мала хто займаецца бела-рускай справай. Ты, вядома, займаесься й вельмі актыўна. Як так сталася, штоты засталася, а іншыя адышлі?
— Я б не сказала, што шмат хто адышоў. Многія перахоўваюць бе-ларускасьць у сем’ях. Напрыклад, у Люды й Наты Русак усе дзеці гаво-раць па-беларуску. Тое самае Галіна Бахар-Гайда. Ейная дачка па-бела-руску размаўляе. Галіна займаецца скаўтамі, і яны часта арганізоўва-юць праекты, датычныя Беларусі. У Ані Бартуль хлопцы па-беларуску добра гавораць і займаюцца беларускімі праектамі. Так што многія трымаюць беларускасьць празь сям’ю ці праз царкву. У арганізацыях удзельнічаць цяжка, калі няблізка жывеш ці калі ёсьць дзеці, як ты ведаеш. Многа хто зьехаў, каб жыць там, дзе лепшыя школы. Шмат людзей трымаюць повязь празь „Беларусан Рэўю“ ці праз газэту „Бела-рус“, ахвяруюць грошы. А мне, паколькі дзяцей няма, дык лягчэй зай-мацца арганізацыйнай справай.
Раней, як мы былі ў Згуртаваньні беларускай моладзі, усе нашыя сходкі й справы вялі па-ангельску. А як мы з моладзі перайшлі ў катэ-горыю дарослых, трэба было далучацца да старэйшых беларускіх арга-нізацыяў. А ў тых арганізацыях кіравалі бацькі, і ўсе справы вяліся па-беларуску. Да таго ж, хто хоча быць з бацькамі ў адной арганізацыі?.. Гэтыя два фактары былі важныя. Хоць сярод моладзі ўсе па-беларуску разумелі, але ня ўсе аж так добра мовай валодалі, каб весьці на ёй спра-вы ды пісаць. Мая сытуацыя была трохі іншая, бо я пераехала ў Вашын-гтон і была трохі далей ад штодзённага арганізацыйнага жыцьця, але магла хадзіць на розныя амэрыканскія імпрэзы, датычныя Беларусі, і рэпрэзэнтоўваць беларускія інтарэсы. Таксама, як Беларусь стала неза-лежнай, мне стала нашмат цікавей гэтым займацца, бо й Вашынгтон-скія структуры, і погляд на Беларусь зьмяніліся. Цяпер Беларусь — гэта асобнае пытаньне. Яшчэ адзін фактар для мяне — гэта тое, што Бела-русь адкрылася. Раней я нават уявіць сабе не магла, што калі-небудзь змагу быць у Беларусі. Калі мы ў 1990 годзе ўпершыню паехалі ў Бела-русь, дык нават дзіўна было, што маглі хадзіць паўсюль і размаўляць па-беларуску. I што для мяне цікава, ніколі ня думала, што буду мець сяброў беларусаў, якія зь Беларусі ды майго пакаленьня, бо бальшыня новапрыбылых — маладзейшыя за нас. Тых, каму за 40 і за 50 — мала. Але ў нас у Вашынгтоне ёсьць шмат такіх людзей. Яны ўсе прафэсій-ныя, адукаваныя. Я зь імі сябрую, і гэта мне вельмі цікава.
— Амэрыканцы звычайна не пытаюцца пра палітычныя ўпада-баньні, але я парушу гэту традыцыю. Чытачы „Запісаў“ — усёж бе-
527
Алеся СЁМУХА
ларусы, і, думаю, ім, як імне, цікава было б даведацца пра твае пера-кананьні. Ямаю ўражаньне, што амэрыканскія беларусы старэйша-га пакаленьня, веку тваіхбацькоў —людзі пераважна кансэрватыў-ныя, прыхільнікірэспубліканскай палітычнай дактрыны. Шматхто з маладзейшых новапрыбылых беларусаў таксама актыўна выказва-юць свае кансэрватыўныя пагляды й галасуюць з рэспубліканцамі. Гэтае маёмеркаваньне, вядома, мае фактычнае падмацаваньне. Бе-ларусы досыць актыўна ўдзельнічалі ў палітычным жыцьці Рэспуб-ліканскай партыі; на беларускія імпрэзы ў Нью-Брансўіку заўсёды запрашаюцца кангрэсмэны-рэспубліканцы. Нарэшце, шмат якія рэс-публіканскія сэнатары й кангрэсмэны добра абазнаныя ў беларускай палітычнай сытуацыі й спрыяюць прасоўваньню беларускага пы-таньня на міжнароднай арэне і ў Кангрэсе. Таму спалучэньне гэтых фактараў і таго, шторэспубліканцы традыцыйна трымаюць больш жорсткую за дэмакратаў пазыцыю адносна Расеі й сацыялізму ва ўсіх яго размаітых формах, робіць зразумелым сантымэнт старэй-шых амэрыканскіх беларусаў. Якія твае погляды на гэта, і як так сталася, што ты падтрымліваеш дэмакратаў?
— Я не зарэгістраваная як „дэмакрат“. Галасую як „незалежная“, але схіляюся на бок лібэралаў, бо я таксама прадукт свайго часу. Калі вучылася ў школе й ва ўнівэрсытэце ў i960—1970-х гадох, бачыла роз-ныя бунты й пратэсты. Была таксама сьведкам станаўленьня жаноча-га руху, які быў па-сутнасьці вельмі лібэральны. Ня ўсе ведаюць, але Прынстанскі ўнівэрсытэт, які я скончыла, толькі ў 1969 годзе пачаў прымаць на вучобу жанчын. I хоць я ніколі не была асаблівай пры-хільніцай фэмінізму, тым ня менш хацела мець выбар вучобы й працы роўны з мужчынамі. Мая сям’я хоць і трымалася кансэрватыўных по-глядаў, але была досыць прагрэсіўная. Мая матка атрымала вышэйшую асьвету, зрабіла тры магістарскія дыплёмы й працавала, а не сядзела ў хаце, як хатняя гаспадыня. У маіх сябровак, якія пайшлі ў прафэсійныя школы, маткі таксама былі адукаваныя й працавалі. У тыя часы гэта была меншасьць. У нашым гарадку быў унівэрсытэт, а ўнівэрсытэты — гэта добрае асяродзьдзе для вальнадумства й лібэралізму. Мой бацька заўсёды быў прыхільнікам рэспубліканцаў, бо гэта адпавядала ягона-му антысавецкаму настрою. Але й ён, а таксама й матка ды мае дзяды былі ўсё ж прадукты савецкай сыстэмы й верылі, што ўсе мусяць мець роўны доступ і права на адукацыю, права на мэдычную страхоўку — гэта лібэральныя погляды. Вядома, яны таксама верылі, што чалавек мусіць працаваць, а не задарма гэта мець. Тым ня менш, гэтае іх пера-528
Гутарка з Алесяй Кіпель
кананьне, што адукацыя й мэдыцына — гэта агульнае права, а не пры-вілея, што жанчыны мусяць мець роўныя правы й магчымасьці з муж-чынамі, — было лібэральнае. Для тагачаснай Амэрыкі гэта гучэла, як лібэралізм. Так што кансэрватызм і рэспубліканства майго бацькі — ня надта тыповыя. Ён, вядома, з гэтым не пагодзіцца, але гэта факт (сьмя-ецца). Я думаю, гэта прыхільнасьць да рэспубліканцаў ішла пераваж-на ад вонкавай палітыкі й эканамічных пытаньняў. Так што зусім нату-ральна, што я сфармавала лібэральныя погляды дзякуючы маёй сям’і, асяродзьдзю й часу. I сярод маіх аднагодак-беларусаў таксама многія трымаліся такіх поглядаў, хоць нашыя бацькі не любілі гэтага афіша-ваць.
— А цімае, на тваю думку, значэньне палітычнае аднадумства цірознадумства для беларускай справы?Ці паспрыяла гэтая мана-літная палітычная арыентацыя пакаленьня тваіх бацькоў захавань-ню беларускасьці?
— Я думаю, што палітычная арыентацыя для беларускай справы зусім няважная. Агульныя рэспубліканскія погляды беларускай грама-ды пакаленьня маіх бацькоў зусім ня мелі ніякай розьніцы, бо на тэму міжнародных адносінаў паміж Злучанымі Штатамі й Савецкім Саюзам усе былі адной думкі. I нават цяпер погляды на дачыненьні з рэжымам Лукашэнкі таксама амаль аднолькавыя. На беларускія пытаньні, ці то палітычныя, ці то чарнобыльскія, ці то эканамічныя, амаль усе маюць той самы погляд і менавіта гэта было тое, што грамаду аб’ядноўвала. A пытаньні права на мэдычную страхоўку — гэта тэма, якая ня мае дачы-неньня да нашай галоўнай агульнай справы. Я думаю, палітычныя спрэчкі лепш не ўздымаць, бо гэта толькі падстава да сварак. Таксама й рэлігійнасьць мусіць быць справай прыватнай і асобнай ад нашай дзейнасьці. Зараз я бачу, што хрысьціянскія дэмакраты надта спрабу-юць навярнуць іншых. Часам няёмка з такімі людзьмі, цяжка мець спа-койныя дачыненьні, бо адчуваеш, што цябе заўсёды хочуць пераканаць. Рэлігія хай застаецца ў царкве, а беларуская справа — у цывільным ася-родзьдзі. Тое самае я бачу і ў амэрыканскім жыцьці. Кансэрватыўныя хрысьціяне надта стараюцца ўплываць на палітычнае жыцьцё, і гэта вядзе да вялікіх непатрэбных канфліктаў. Я лічу, што падзел паміж уплывам царквы й дзяржавы мусіць заставацца. Гэта праўда, што ў Амэрыцы паўсюль шмат сымболікі Божай. Ці ёсьць яна на грошах, ці яе няма — мяне ня надта турбуе. Але гэтая сымболіка мусіць заставацца на ўзроўні сымболікі. А калі людзі хочуць, каб гэтая сымболіка пераўтва-рылася ў перакананьне — гэта ідзе супраць тых прынцыпаў, на якіх
529
Алеся СЁМУХА
Амэрыка была заснаваная. Гэтыя прынцыпы трэба трымаць, каб не навязваць веры, каб усім было месца.
— Ці калі-небудзь ты ўяўляла сабе, што аднойчы магла б перае-хаць жыць і працаваць у Беларусь? Уяві, што жыцьцё закінула цябе ў Парыж ці Шанхай. А калі б Менск?
— Я два гады пражыла ў Нямеччыне, гэта я ўявіць магу. Для мяне адно з галоўных пытаньняў — праца. Што б я, як юрыст у галіне міжна-роднага гандлю, рабіла ў Беларусі? Ня ведаю... там амэрыканскіх фірмаў і бізнэсаў няма, як у Парыжы. Жыла б, вядома, у Менску, можа б, у Горадні, але ў горадзе, не на вёсцы. Нават тут, у Амэрыцы, я б у вёс-цы жыць не магла (сьмяецца). На бытавым роўні жыцьцё ў Менску цяпер прыкладна падобнае на заходняга, праўда, жыць у такіх ма-ленькіх кватэрах... (сьмяецца) цяжка. Хіба заможныя людзі зараз мо-гуць сабе пабудаваць хату. Так што толькі адно пытаньне застаецца без адказу: якую б працу мела? Але да шмат якіх рэчаў давялося б прызвы-чаіцца. Мне Беларусь трохі нагадвае Кітай. Там цяпер таксама жыцьцё як бы заходняе. Усё можна купіць, але тавары новыя, ды сыстэма ста-рая. Напрыклад, у краме, каб купіць любую драбязу, спачатку трэба знайсьці касірку, заплаціць, атрымаць квіток, тады з тым квітком ісьці назад — карацей, цэлы працэс. Або цікавы прыклад музэяў. Я зайшла ў музэй, дык зьвярнула ўвагу, што там пуста, людзей няма, толькі ней-кія школьнікі, якіх прывезьлі аўтобусам. Проста самі па сабе, яку Амэ-рыцы, людзі ў музэі ня ходзяць. Ніхто мяне не чапаў, але я бачыла, што гэта для іх было дзіўна. Я паўсюль заўважала, што кітайская сыстэма падобная на беларускую — яна постсавецкая.
— Цікава, што ты гэта заўважыла. Мне прыгадваецца мой апошні прыезд у Беларусь. Каля пераходу на перакрыжаваньні праспэк-ту Скарыны [Незалежнасьці] і вуліцыЛеніна да прахожых зьвяртаў-ся малады чалавек з пытаньнем, як прайсьці да Нацыянальнага мас-тацкага музэю, і ніхто яму адказаць ня мог. Музэй з таго месца голым вокам відно было, а ніхто ня ведаў, бо, відаць, ніколі не былі ў ім...
А ці вабіць цябе Беларусь як край для вакацыяў? Звычайна першыя турысты — гэта людзі, што маюць нейкую повязь з краінай.
— Я ў Беларусь езджу часта, але не ў традыцыйным сэнсе адпачын-ку. Каб там дарогі лепшыя былі, прыбіральні, гатэлі лепшыя, дык так. Але ў Беларусі шмат чаго прыгожага й гістарычнага, хоць тое гістарыч-нае ня надта прыстасавана да турызму. Нават мапаў і тлумачальнікаў няма. Пэрспэктыва турызму ёсьць, алеяна надтадалёкая. Пакуль бела-рускі турызм болыіі прыдатны для тых, хто любіць кэмпінг-стыль.
530
Гутарка з Алесяй Кіпель
Можа, пасьля Лукашэнкі будзе нешта больш падобнае на тое, што ў балтаў. Будзе больш адкрытасьці, больш гандлю, можа, тады й мне праца будзе... (Сьмяецца.) Усё можа быць. Праўда, цяпер спадзяваньні меншыя, чым у пачатку дзевяностых. Але зь іншага боку, у 1970—1980-я гады зусім ня думалі, што Савецкі Саюз калі-небудзь разваліцца. Так што немагчымае магчыма. Мне ў Беларусі ўтульна.
Чэрвень, 2009
Выданьні
„ЗЬВІНЯЦЬ ЗВАНЫ СЬВЯТОЙ САФІІ“
Цалкам магчыма, што гэта адзінкавы выпадак, калі назоў пэры-ядычнага выданьня даў назву мастацкаму твору, як тое адбылося з паэмайАлеся Салаўя „Зьвіняць Званы Сьвятой Сафіі“ (1946)1.
Часопіс з такой назвай заснаваў і выдаваў Юрка Віцьбіч у лягерах DP у Нямеччыне — спачатку у Рэгенсбурзе, потым у Міхэльсдорфе. Выходзіў ён, паводле сьведчаньня самога рэдактара, накладам ад 300 да 500 асобнікаў2. Рататарны часопіс карыстаўся попытам: у афі-цыйным лісьце да камэнданта латыскага DP-лягеру, куды Віцьбіч спрабаваў перабрацца (дзеля чаго нават запісаў сябе грамадзянінам Латвіі), пісалася, што ён ня толькі вядомы пісьменьнік, але йрэдак-тар рэлігійнага часопісу, які за год атрымаў 268 чытацкіх водгукаў3.
5 траўня 1946 г. у Рэгенсбурзе адбыўся зьезд праваслаўных бела-русаў. Трэцім пунктам у праграме ішоў рэфэрат „Праваслаўе на Бе-ларусі“, які напісаў, як выглядае па стылю, сам Юрка Віцьбіч. Ен як рэдактар рэлігійнага часопісу таксама выступіў з справаздачаю. Таму калі на зьезьдзе было заснаванае Беларускае праваслаўнае аб’-еднаньне, лягічным сталася абвешчаньне часопісу афіцыйным орга-нам новапаўсталай арганізацыі.
Пад шыльдаю БПА Віцьбіч паспрабаваў заснаваць „Прэсавы Фонд імя Францішка Скарыны“ — для патрэбы сваіх абодвух часапісаў
1 Гісторыя паэмы няпростая. Ейны выхад прыйшоўся акурат на пік вайны „крывічоў“ з „зарубежнікамі“, што прымусіла Алеся Салаўя выступіць у друку з заяваю: „Аўтарам назову „Зьвіняць Званы Сьвятой Сафіі“ зьяўля-ецца Юрка Віцьбіч, што ведама кажнаму, хто цікавіцца беларускай прэ-сай. Гэты назоў запазычаны мною ў Юркі Віцьбіча. Прысьвята зьяўля-ецца фактычна зазначэньнем таго, у каго запазычаны назоў, і дадзена на падставе пэўных правілаў у літаратуры“. Цалкам ліст гл.: Шыпшы-на. №4.1947- С. 40—41.
2 Ліст Юркі Віцьбіча да Міколы Панькова ад 17.11.1947 г. Захоўваецца ў ар-хіве БІНіМу (Нью-Ёрк).
3 Архіў БІНіМу (Нью-Ёрк).
532
„Зьвіняць Званы Сьвятой Сафіі“
(другім была „Шыпшына“), але беспасьпяхова. Магчыма, гэта й было падставаю зьнікненьня з вокладкі восьмага нумару пазнакі БПА.
Так ці інакш, але ад першага да апошняга нумару Віцьбіч, пад ас-ноўным псэўданімам ірадзей ужыванымі (А. Крыжаніч, М. Крыніцкі) ды пад ці малой колькасьцю непадпісаных артыкулаў і прадмовак да публікацыяў, выдаваў уласны літаратурна-рэлігійны часапіс (чыста рэлігійным яго было б назваць недарэчным перабольшаньнем), што адлюстроўваў найперш густы свайго талерантнага рэдактара, сярод продкаў якога былі сьвятары-вуніяты, як погляды і ацэнкі эмігрантаў-беларусаў праваслаўнага веравызнаньня. Тым гэтае вы-даньне сёньня й цікава.
Пакуль што нявысьветлена, хто ў часапісе рабіў малюнкі.
№1. Люты 1946 г. Часопіс праваслаўных беларусаў.
Рэгенсбург
(Зьмест выдрукаваны на другой старонцы вокладкі; пад зьместам выдрукаваная „Абвестка“.)
Ад Рэдакцыі. (С. 1—2)
Віцьбіч, Юрка. Зьвіняць Званы Сьвятой Сафіі. (С. 3—4)
Паводле Лукі Сьвятое Эвангельле, што чытаецца ў царкве на Стрэ-чаньне. Разьдзел II. (С. 4—5)
„Яко вндеста очн спасенне твое“. (Казаньне на Стрэчаньне Госпада Ісуса Хрыста, сказанае ў Беларускай Праваслаўнай Царкве ў Рэгенсбур-гу пратаярэем Мікалаем Лапіцкім.) (С. 6—8)
Сьвяты Кірыла Тураўскі. „Словы Божыя раздаю“. (С. 9)
Логос. Вечнасьць навукі Хрыста. (С. 10—12)
Сяднёў, Масей. Богу. [Верш.] (С. 13)
Віцьбіч, Юрка. Сьвяты Крыж Прэпадобнай Еўфрасіньні. (С. 14—16)
Арсеньнева, Натальля. Малітва. [Верш.] (С. 17)
Крыжаніч, Алесь. Гамніца. (С. 18—19)
„У нас сёньня Масьленка“. (Народная песьня.) (Запісана П. Р. Шэй-нам у с. Латыголічы на Барысаўшчыне.) (С. 19)
Багдановіч, Максім. Кніга. [Верш.] (С. 20)
Вечная памяць. [Абразок.] (С. 21)
Хроніка. [Працяг; пачатак мусіў быць на папярэдняй старонцы, аднак яна пустая.) (С. 23—24)
Каляндар падзеяў. (С. 25)
Народная мудрасьць. [Прымаўкі.] (С. 25)
Люты [„Сьвятцы на люты“ — загаловак зь зьместу.] (С. 26)
533
„Зьвіняць Званы Сьвятой Сафіі“
№2. Сакавік 1946 г. Часопіс праваслаўных беларусаў. Рэгенсбург
(Зьмест выдрукаваны на другой старонцы вокладкі; пад зьместам выдрукаваныя „Абвестка“, „Падзяка“, „Шукаю сям’ю“, адрас рэдакцыі: Regensburg, Galgofer-Siedlung, White-Ruthenian Komitee.')
[Віншаваньне Рэдакцыі з 25 Сакавіка.] (С. і)
Мітрапаліт Панцялейман. Калі магчымая гэтая радасьць. (С. 1—2)
Епіскап Афанасі. Ліст у рэдакцыю. (С. 3)
Ад рэдакцыі. (С. 3)
Сьцяпан Зізані. (С. 4)
Б. 3. Аляксей — чалавек Божы. Апавяданьне. (С. 5—10)
Вялікія людзі аб Богу і рэлігіі. (С. 11)
Купала, Янка. Я ад вас далёка. [Верш.] (С. 12)
Багдановіч, Максім. Апокрыф. (С. 13—14)
Арсеньнева, Натальля. О, Родны Край! Ня плачце! [Вершы.] (С. 15)
Віцьбіч, Юрка. Б’е з-пад муру сьвятая крыніца. (С. 16)
Сяднёў, Масей. Сон. Маім бацьком. [Вершы.] (С. 17)
Віцьбіч, Юрка. Там, дзе шуміць незабытнае пола. (С. 18—19)
Крушына, Рыгор. Залом. [Верш.] (С. 20)
Л. Т. Архіярэй і разбойнік. (С. 21)
Золак,Янка. Сонцу. Сум па радзіме. Богапрашуя... [Вершы.] (С. 22)
Вясьнянкі. [Народная творчасьць.] (С. 23)
Крыжаніч, Алесь. Перагортваючы старонкі гісторыі. (С. 24—25)
Што такое УНРРА. (С. 25—26)
Шаўчэнкаўскія дні ў Рэгенсбургу. (С. 26)
Хроніка падзеяў. (С. 27)
Каляндар падзеяў. (С. 28)
Народны каляндар. Сакавік. (С. 28)
Сакавік [„Сьвятцы на сакавік“.] (С. 29)
№3. Красавік 1946 г. Часопіс праваслаўных беларусаў.
Рэгенсбург
(Зьмест выдрукаваны на другой старонцы вокладкі; пад зьместам выдрукаваныя „Абвестка“, „Шукаюць“.)
Хрыстос Уваскрос! (Разьдзел I. Паводле Іоана сьвятое Эвангельле, што чытаецца ў царкве на Вялікдзень.) [Іоан, 1,1—14.] (С. 1)
Купала, Янка. Вялікдзень. [Верш.] (С. 2)
Палуян, Сяргей. Хрыстос Уваскрос. (С. 2—3)
534
„Зьвіняць Званы Сьвятой Сафіі“
Архіяпіскап Філафей. Ліст у Рэдакцыю. (С. 4)
Епіскап Грыгоры. Ліст у Рэдакцыю. (С. 4)
Ад Рэдакцыі. (С. 5)
Е. А. Бог — усемагутная Сіла, якая стварыла сьвет. (С. 5—10)
Радзівілоўскі, Антон. 3 слова: На в’еханіе в’ Іерусалім Госпада На-шего Ісуса Хрыста. 3 казаньня: На уваход у Ерусалім Госпада Нашага Ісуса Хрыста. (С. іо—н)
Вялікія людзі аб Богу і рэлігіі. (С. 11—12)
Крыніцкі, Міхась. He дазволім абражаць нашую веру. (С. 12—13)
Віцьбіч, Юрка. Можна зьнішчыць звон, але нельга зьнішчыць звон. (С. 13-14)
Сяднёў, Масей. Пра мяне ты злога ня помні. Уступ да паэмы. (С. 15-16)
Арсеньнева, Натальля. I сьніцца мне. [Верш.] (С. 16)
Віцьбіч, Юрка. Аб чым крычыць каменьне. (С. 17—18)
Салавей, Алесь. Зямля ў агні. [Верш.] (С. 18)
Золак, Янка. Я пасею песьні. [Верш.] (С. 19)
Паўлюкоўскі, У. Вялікдзень на Беларусі. (С. 19—21)
Благавешчанійка сьвятое. Валачобная. (3 народнай творчасьці.) (С. 22)
На тэму дня:
Крыжаніч, Алесь. Чаму „Беларус“. (С. 23—27)
В-а. Беларуская Праваслаўная Царква павінна быць нацыя-нальнай. (С. 28)
В-а. Царква і народ. (С. 29)
Хроніка. (С. 30—31)
Каляндар падзеяў. (С. 32)
Народны каляндар. Прыкметы, абрады і звычаі. (С. 32)
Красавік. [„Сьвятцы на красавік“.] (С. 33)
№4. Травень 1946 г. Часапіс праваслаўных беларусаў.
Орган Беларускага Праваслаўнага Аб’еднаньня. Рэгенсбург
Асіпчык, Алесь. Найсьвяцейшая абароньніца беларускага народу. (С. 1-2)
Узор сапраўднага манаства. (3 жыцьця прэпадобнага Серапіона, якога памяць ушаноўваецца 27 травеня.) (С. 2)
„Трымай дар Божы“. (3 жыцьця сьвятога прарока Ераміі, якога па-мяць уіпаноўваецца 14 травеня.) (С. з)
535
„Зьвіняць Званы Сьвятой Сафіі“
Псалом 76. Псалом Асафа. (С. 3)
Крыніцкі, Міхась. 3 крыжам прэпадобнае Ефрасіньні-Прадславы.
Першы Зьезд Праваслаўных Беларусаў. (С. 4—8)
Беларусы ведалі яго напамяць. „Плач“ архіяпіскапа Мілеція Смат-рыцкага. Урывак з „Плачу“. (С. 9—10)
Колас, Якуб. Песьня аб званох. (3 паэмы „Сымон-музыка“.) (С. іо— 12)
Гарун, Алесь. Песьня-звон. [Верш.] (С. 13—14)
Арсеньнева, Натальля. Пачакай. [Верш.] (С. 14—15)
Б. 3. Аляксей — чалавек Божы. (Працяг. Пачатак гл. у №2.) (С. 15— 21)
Багдановіч, Максім. Цемень. [Верш.] (С. 21)
Салавей, Алесь. Ля Вострай Брамы. [Верш.] (С. 22)
Віцьбіч, Юрка. „Сьвятому Благавешчаньню чалом ударыўшы“. (С. 22-23)
Золак, Янка. Жыцьцё-Мора. [Верш.] (С. 23)
Вярба, Мікола. Ты мая, Беларусь. [Верш.] (С. 24)
Паўлюкоўскі, У. Юр’е. (С. 24—25)
Аб сьвятым Ягорыю. „Сьвяты Юры“. (3 народнай творчасьці.) (С. 25-26)
„А хто Мікалая любіць“. (3 валачобнае песьні.) (С. 26)
Натэмудня:
Яго Эксцэленцыі Глыбокапаважанаму Спадару Прэзыдэнту Злучаных Штатаў Паўночнай Амэрыкі Труману. [Ліст.] (С. 27)
Пастанова Беларускага Праваслаўнага Зьезду ў Рэгэнсбургу дня 5 травеня 1946 году. (С. 27)
Зварот Беларускай Грамадзкасьці да Беларускага Епіскапату. Яго Блажэнству Блажэньнейшаму Панцялейману, Мітрапаліту Бе-ларускае Праваслаўнае Царквы. (С. 28—29)
Са справаздачы рэдактара часопісу „Зьвіняць Званы Сьвятой Сафіі“ на Першым Зьезьдзе Праваслаўных Беларусаў. (С. 29—30)
Крыжаніч, Алесь. Гара нарадзіла мыш. (С. 30—32)
Д-р Войт. Пад хруст бісквітаў. [Фэльетон.] (С. 32—34)
Хроніка. (С. 34-37)
Каляндар падзеяў. (С. 37)
Народны каляндар. Прыкметы, абрады і звычаі. (С. 38)
Травень. [„Сьвятцы на травень“.] (С. 39)
Шукаюць. (С. [40])
Зьмест. Абвестка. (С. [41])
536
„Зьвіняць Званы Сьвятой Сафй“
№5. Чэрвень 1946. Часапіс праваслаўных беларусаў.
Орган Беларускага Праваслаўнага Аб’еднаньня. Рэгенсбург
(Зьмест зьмешчаны на асобнай старонцы. Пад ім выдрукаваная „Абвестка“.)
Селянін. Прэпадобная Еўфрасіньня-Прадслава, князёўна Полац-кая. [Артыкул.] (С. 1—4)
[Абвестка.] (С. 4)
Запалі сваім полымем нашае сэрца. Сьвятая Сафія і сьвятыя Вера, Надзея і Любоў. (С. 5)
Ці трэба абараняць сваю веру? (3 жыцьця прэпадобнага Ісакія Дал-мацкага, памяць якога ўшаноўваецца 12 чэрвеня.) (С. 5—6)
Доказ Найсьвяцейшае Троіцы. (С. 6)
„Абы люде своей веры моцность держалі“. (3 „Баркулабаўскай
Кронікі“.) (С. 7—8)
Ідэя самабытнасьці Беларускай Праваслаўнай Царквы. [Гістарыч-
ны дакумэнт.] (С. 8—іо)
Купала, Янка. Перад Сёмухай. [Верш.] (С. іо)
Жылка, Уладзімер. Сёмуха. [Верш.] (С. ю—п)
Віцьбіч, Юрка. „Божа, міласьціў будзь мне грэшнаму“. „Каменная
тройца“ ў Віцебску. [Нарыс.] (С. 11—12)
Багдановіч, Максім. Ян і маці. [Верш.] (С. 13)
Золак, Янка. Малітва. [Верш.] (С. 13)
Чорнагай, В. Жагнаньне. Апавяданьне. Пераклад з украінскай. „Час“. (С. 14-16)
Геніюш, Ларыса. Нішто так ня міла. [Верш.] (С. 16—17)
Вярба, Мікола. 3 табой. [Верш.] (С. 17)
Шэйн, Павал. Сёмуха на Беларусі. [Нарыс.] (С. 18)
М. Ш. Царкоўнае пяяньне на Беларусі. [Артыкул.] (С. 18—20)
„Быў на Русі чорны бог“. „Із пад Слуцка, із пад Клецка“. (3 народ-
най творчасьці.) (С. 20)
Натэмудня:
Архіяпіскап Венедзікт. Палажэньне Беларускай праваслаўнай
Царквы на эміграцыі. (С. 21—23)
Беларускае Праваслаўнае Аб’еднаньне. Зьлёту Беларускіх
Скаўтаў. (С. 23)
Стэллінг-Мішо, О. Ватыкан і палітыка. [Артыкул.] (С. 23—25)
Уайт, Вільям Л. Савецкая царква. (С. 25—26)
Архіяпіскап Ратміраў паведамляе. (3 жыцьця Праваслаўнае
Царквы ў БССР.) (С. 26)
537
„Зьвіняць Званы Сьвятой Сафіі“
Цытата без камэнтарыяў. (С. 27)
За зялезнай куртынай. (С. 27)
Доктар I. М. Жыве Беларусь! (Да зьмены назову нашае Бацькаўш-чыны.) (С. 28)
Крыжаніч, Алесь. Колькі слоў ад шчырага сэрца. (С. 29)
Хроніка. (С. 29)
[Спачуваньне.] (С. 30)
Каляндар падзеяў на чэрвень. (С. 31)
Народны каляндар на чэрвень. (С. 31)
[Зварот.] (С. 31)
Чэрвень. [„Сьвятцы на чэрвень“.] (С. 32)
(Трэцяястаронкавокладкі: „Падзяка“, „Шукаюць“, „Шыпшына№з“.
Тамсама пазначаны адрас: Micheisdorf bei Cham/Oberpfalz/ UNRRA, Team 187, Weissruthesches DP Lager N 4 Block 6, zim. 3.)
№6. [1946 г.] Часапіс праваслаўных беларусаў.
Орган Беларускага Праваслаўнага Аб’еднаньня. Рэгенсбург
[Малітва Гасподняя.] (С. і)
Бандарчык, Мікола. Прэпадобнамучанік Афанасі, ігумен Берась-цейскі. [Артыкул.] (С. 1—2)
„Любіце адзін аднаго“. (3 жыцьцья апостала Іоана Багаслова.) (С. 2-3)
„Ідзі да ўбогіх і жабракоў“. (3 жыцьця прэпадобнага Паісія Вяліка-га.) (С. з)
М. Крыніцкі. Доктар Францышак-Юры Скарына. 3 прадмовы да кнігі „Эсфір“. 3 кнігі „Ісход“. 3 прадмовы да псалтыры. 3 прадмовы да кнігі „Юдыф“. (С. 3—5)
Купала, Янка. Памаліся. [Верш.] (С. 5)
Зязюля, Андрэй. Божа, што калісь народы. 25-годзьдзе ад дня сьмерці паэты. Уступнае слова Алеся Крыжаніча. (С. 6—7)
Віцьбіч, Юрка. „Во блаженном успеннн вечный покой“. (3 кнігі „Не чарнілам, а крывёю“.) (С. 7—8)
Жылка, Уладзімер. Мы любім даўнія паданьні. [Верш.] (С. 8—9)
Салавей, Алесь. Гамоніць даўняй праўдызвон. [Верш.] (С. 9—10)
Франко, Іван. Чума. Урывак з апавяданьня. (С. 10—13)
Золак, Янка. Званы Сьвятой Сафіі. [Верш.] (С. 13—14)
Пяюн, Сяргей. На выгнаньні. [Верш.] Уступнае слова Пятра Залуц-кага. (С. 14—15)
538
„Зьвіняць Званы Сьвятой Сафіі“
Вярба, Мікола. Няма таго, што сэрцу трэба. [Верш.] (С. 15)
Зарадзі, Божа, жыта (Зь песьняў пры сяўбе.) Ішоў Бог дарогаю. (3 дажыначных песьняў.) (С. 16)
Народны каляндар на ліпень і жнівень. (Прыкметы, абрады і звы-чаі.) (С. 16)
3 гадавога абраднага кола нашага народу:
Васілеўскі, Р. Купальле. [Артыкул.] (С. 17—18)
Шэйн, П. Талака. [Артыкул.] (С. 18)
Жніво. [Артыкул.]. Са зборніку М. Гарэцкага, Ул. Дзяржынска-
га і П. Каравая. (С. 18)
Мік. Шк. Беларусь. Геаграфічны нарыс. (С. 19—21)
Віцьбіч, Юрка. Беларусь заўсёды з намі. [Нарыс.] (С. 21—23)
К. Нёман. [Нарыс.] (С. 23)
Бароўскі, Андрэй. Белавеская пушча. [Нарыс.] (С. 24—26)
На тэму дня:
Крыжаніч, Алесь. Выхоўваючы належны такт і г. д. [Артыкул.]
(С. 27-30)
„Нас чакае цяжкі адказ перад Богам і судом гісторыі“. (3 адказу
Праваслаўнае Замежнае Царквы патрыярху Аляксею.) (С. 30—31)
Власт. Рэлігійная вунія разьбіла Літоўскую дзяржаву. (С. 31—32)
Да моладзі. „Неділя“, №44,1946 г. (С. 32)
Там, дзе бяжыць Нёман і шумяць Налібокі. Весткі зь Беларусі.
(С. 33-34)
Ажгірэй, Зьмітро. Аргентына. [Артыкул.] (С. 34—35)
Селянін. У Беларускім Праваслаўным Аб’еднаньні. (С. 35—37)
3 рэлігійна-царкоўнага жыцьця ў сьвеце. (С. 38—40)
3 рэлігійна-царкоўнага жыцьця эмігрантаў. (С. 40—41)
Важнейшыя даты з гісторыі Усяленскай Праваслаўнае Царквы. (С. 41-42)
Важнейшыя даты з гісторыі Беларускай Праваслаўнае Царквы. (С. 42-44)
[Зьмест „Шыпшьіны“ №4.] (С. 44)
[Шукаюць.] [Абвестка.] (С. [45])
№7. [1947] Часапіс праваслаўных беларусаў.
Орган Беларускага Праваслаўнага Аб’еднаньня. Рэгенсбург
Павіншаваньне. (С. 1)
Паводле Лукі Сьвятое Эвангельле. Разьдзел 2. (С. 1—2)
539
„Зьвіняць Званы Сьвятой Сафіі“
Віцьбіч, Юрка. „ПадТваю міласьць прыбягаем, Багародзіца Дзева“. (Абраз Божае Маці Менскае.) [Нарыс.] (С. 2—5)
Паходжаньне літургіі сьвятога Васіля Вялікага. (С. 5)
Хто даў сьвяціцелю Іоану імя Златавуснага? (С. 5—6)
Чаму разам сьвяткуюць памяць Васіля Вялікага, Грыгорыя Багас-лова і Іоана Златавуснага. (С. 6)
Гарыць лямпада Данілы Паломніка. Урывак з „Хождення Даннла русьскня землн нгумена“. Уступны артыкул М. Крыніцкага. (С. 7—8)
3 мастацкае літаратуры:
Цётка. 3 чужыны. [Верш.] (С. 9)
Геніюш, Ларыса. Новы Год. [Верш.] (С. 9—10)
Таполя, Вольга. Ялінка. [Апавяданьне.] (С. 10—12)
Сяднёў, Масей. Пад Новы Год. [Верш.] (С. 12)
Салавей, Алесь. Каляды. [Верш.] (С. 12)
Сдуд. Юда. Фрагмэнт з аповесьці. (С. 13—16)
Крушына, Рыгор. Перад сьвятам. [Верш.] (С. 16—17)
Кавыль, Міхась. Новы Год. [Верш.] (С. 17)
Хадзілі, гулялі калядоўшчыкі. 3 народнае творчасьці. [Песьня.] (С. 17)
А. Гуткевіч. Каляда. 3 гадавога абрадавага кола. [Нарыс.] (С. 18—20)
Салавей, Алесь. Ялінка. [Верш.] (С. 20)
Мік. Шк. Беларусь. [Артыкул.] (С. 21—22)
Шабуневіч, Віктар. Зіма на Беларусі. [Нарыс.] (С. 22—24)
Караткевіч, Макар. Наваградак. [Нарыс.] (С. 24—26)
Беларускі Епіскапат і Беларускае Праваслаўнае Аб’еднаньне. (Хро-ніка.) (С. 26—27)
Беларускі юбілейны царкоўны каляндар на 1947 г. (С. 28)
Беларускі юбілейны гістарычны каляндар на 1947 г. (С. 28—29)
Народная мудрасьць. (С. 29)
Сьвятцы на студзень. (С. 30)
Шукаюць. (С. 30)
[Падзяка.] [Абвестка.] (С. [31])
№8. Красавік 1947 г. Часапіс праваслаўных беларусаў
М. Лапіцкі, пратаярэй. ХрыстосУваскрос! (С. 1—2)
Эвангельле ад Іоана 1—14. (С. 2)
Сьвятога айца нашага Іоана Златавуснага, Архіяпіскапа Царгаро-дзкага Навучальнае Слова на Сьвяты Дзень Вялікодні. (С. 3)
Духоўнік. Вера, Надзея, Любоў. (С. 4—5)
540
„Зьвіняць Званы Сьвятой Сафіі“
Хрыстос уваскрос, дарагая наша Радзіма. (С. 6)
К. Б. Апостал любові. (С. 6—7)
Купала, Янка. Хрыстос Уваскрос. [Верш.] (С. 7)
Палуян, Сяргей. ХрыстосУваскрос. (С. 8—9)
Салавей, Алесь. Хрыстосаўлёс. [Верш.] (С. 9)
Крушына, Рыгор. Малітва выгнанца. [Верш.] (С. 9)
Вялікдзень на Беларусі. 3 гадавога абрадавага кола. [Нарыс.] (С. 10—11)
Валачобная. [Песьня.] (С. 11—12)
Нэкралёг. (С. 12—13)
Каляндар падзеяў. (С. 13)
Народны каляндар. (С. 13)
Сьвятцы на красавік. (С. 14)
Падрыхтоўка да друку й прадмова Лявона Юрэвіча
Публікацыі
Алег Гардзіенка
Менск
БЕЛАРУСКАЯ ЦЭНТРАЛЬНАЯ РАДА (1977—1995)
Час, што прайшоў з кастрычніка 1976 г. (ад сьмерці доўгачасовага прэзыдэнта БЦР Радаслава Астроўскага) і да наступнага Пленуму БЦР (ліпень 1977) вызначаўся развагамі пра будучыню арганізацыі.
На прыпыненьні дзейнасьці БЦР зноў (як і раней) настойваў нью-джэрзійскі асяродак, які складаў аснову арганізацыі „Амэрыканскія прыхільнікі БЦР“. За актывізацыю дзейнасьці Рады выступалі дзеячы з Аўстраліі, што прапанавалі на пасаду прэзыдэнта Дзьмітрыя Касмо-віча — кіраўніка Беларускага вызвольнага фронту зь нямецкага Штут-гарту. Нягледзячы на тое, што Касмовіч адмовіўся вылучацца, ён катэ-гарычна пратэставаў супраць магчымага спыненьня дзейнасьці БЦР1: ..Ліквідаваць БЦР мы ня маем абсалютнага права, бо гэта будзе гістарычнае праступства супраць волі беларускага народу, які ўпаў-наважыў БЦР на 2-м Усебеларускім Кангрэсе быць: адзіным праўным прадстаўніком Беларускага Народу і ягонага Краю [падкрэсьлена ў лісьце Касмовічам. — А. К]. Гэтага народнага мандату мы ня маем права самавольна, бяз волі народу, без 3-га Ўсебеларускага Кангрэсу, зракацца. Калі ж, у сучасны мамэнт, няма адпаведных людзей, каб ачолілі і вялі актыўна працу БЦР, дык заўтра гэтыя людзі з маладо-
1 БЦР прыпыняла сваю дзейнасьць ня толькі ў 1945—1948 гт., але ня дзей-нічала таксама ў 1962—1974 гг. У 1962 г. Радаслаў Астроўскі склаў зь сябе паўнамоцтвы прэзыдэнта, матываваўшы гэта ўзростам (яму тады споўні-лася 75 гадоў), і перадаў іх кіраўніку выканаўчага органу БЦР Аркадзю Арэхву, які, аднак, неўзабаве моцна захварэў і ня здолеў прыступіць да выкананьня абавязкаў прэзыдэнта. Да 1974 г., пакуль Астроўскі не вярнуў-ся да актыўнай грамадзкай дзейнасьці, БЦР не вяла ніякай працы. Пры-намсі, не склікалася пленумаў, не праводзілася паседжаньняў, не вялося справаводзтва.
542
Беларуская Цэнтральная Рада (1977—1995)
га пакаленьня знойдуцца і будуць весьці далей у вольным сьвеце выз-вольнае змаганьне“2.
Дзьмітры Касмовіч раіў, калі ня знойдзецца годнага кандыдата, перадаць функцыі прэзыдэнта БЦР аднаму з намесьнікаў Радаслава Астроўскага, абраных на 17-м Пленуме ў 1976 г.: Нікандру Мядзейку ці Міхасю Зую або кіраўніку апарату Пётру Саўчыцу.
18-ты Пленум БЦР прайшоў 3—4 ліпеня 1977 г. у рэсорце (доме адпачынку) „Белэйр-Менск“ (Глэн-Спэй, штат Нью-Ёрк). Наяго пры-ехалі 43 грамадзкія дзеячы з ЗША, якія мелі мандаты-ўпаўнаважаньні ад 16 дэлегатаў: з Аўстраліі (5), Канады (5), Брытаніі (3), Нямеччыны (з)3 ■ Удзельнікі Пленуму рэпрэзэнтоўвалі выканаўчы орган БЦР, дэле-гатуры ў Аўстраліі, Брытаніі, Нямеччыне, Канадзе, а таксама Беларускі кангрэсавы камітэт Амэрыкі, Злучаны беларуска-амэрыканскі дапамо-гавы камітэт у ЗІПА, аддзелы БВФ (краёвыя штабы) у Нямеччыне, Бры-таніі, Аўстраліі, Кліўлэндзе, Вініпэзе й Таронта, Згуртаваньне беларус-ка-амэрыканскіх вэтэранаў (галоўны штаб і аддзел у Саўт-Рывэры), беларускія праваслаўныя парафіі ў Саўт-Рывэры, Рычманд-Гіле (Ныо-Ерк), Таронта й Лёндане (Брытанія), Беларуска-амэрыканскі грамадз-ка-рэлігійны цэнтар у Саўт-Рывэры й грамадзка-рэлігійны цэнтар у Глэн-Спэй, арганізацыя ,Амэрыканскія прыхільнікі БЦР“. Сваёўпаўна-важаньне даслалі на Пленум і Ян ды Аліцыя Пятроўскія — як прад-стаўнікі сямейнага Беларускага харытатыўнага фонду4.
Старшынём пленуму абралі Нікандра Мядзейку, яго ж вылучылі й на пасаду прэзыдэнта БЦР. Таксама выставілі кандыдатуры Мікалая Мінкевіча й Івана Касяка, а дэлегат ад парафіі Кірылы Тураўскага ў Рычманд-Гіле Васіль Захаркевіч прапанаваў на пасаду прэзыдэнта Вітаўта Кіпеля. Але апошні ўзяў самаадвод, матывуючы занятасьцю ў іншых сфэрах (Вітаўт Кіпель займаўся навукова-дасьледчай дзейнась-цю, а таксама ладзіў Беларускія фэстывалі ў Нью-Джэрзі, быў заняты грамадзкаю працай у Рэспубліканскай партыі).
Зьнялі свае кандыдатуры й Мікалай Мінкевіч (на ягонай асобе на-стойвалі старшыня „Амэрыканскіх прыхільнікаў БЦР“ Анатоль Плеска-чэўскі й протагерэй Сьвятаслаў Коўш) ды старшыня БККА Іван Касяк — яго вылучылі Янка Шымчык і Аркадзь Сацэвіч з Кліўлэнду. У выніку
2 Ліст Дзьмітрыя Касмовіча да Міхася Зуя ад 30.04.1977. Захоўваецца ў ар-хіве Дзьмітрыя Касмовіча ў МГА „ЗБС «Бацькаўшчына»“
3 Пратакол 18-га Пленуму БЦР, які адбыўся з і 4 ліпеня 1977 г. у рэсорце „Бе-лэр-Менск“, Злучаныя Штаты Паўночнай Амэрыкі.
4 Пратакол 18-га Пленуму БЦР...
543
Алег ГАРДЗІЕНКА
засталася толькі адна кандыдатура — Нікандра Мядзейкі, якога й аб-ралі прэзыдэнтам БЦР. За Мядзейку прагаласавалі 39 удзельнікаў Пленуму, супраць — аніводнага, устрымаліся — чатыры.
Першым віцэ-прэзыдэнтам абралі Мікалая Мінкевіча, другім віцэ-прэзыдэнтам — Міхася Зуя. Старшынём выканаўчага органу застаўся Пётра Саўчыц, а Аляксандар Дарафейчык стаў галоўным скарбнікам выканаўчага органу. Пасаду сакратара прэзыдыюму заняў Віталь Цяр-піцкі, усе дэлегатуры БЦР і краёвыя штабы засталіся бязь зьменаў. Апа-рат БЦР (а значыць прэзыдыюм Пленуму) з 1977 г. прыпыніў дзейнасьць.
За часамі Нікандра Мядзейкі БЦР у сваёй дзейнасьці пераважна абмяжоўвалася традыцыйнымі віншаваньнямі суайчыньнікаў з роз-нымі нацыянальнымі сьвятамі (25 Сакавіка, Слуцкі збройны чын), а не рэальнай палітычнай дзейнасьцю. Куды большую актыўнасьць на міжнароднай арэне праяўлялі Беларускі вызвольны фронт (Дзьмітры Касмовіч, Іван Касяк і Алесь Алехнік), а ў ЗША — Беларускі кангрэса-вы камітэт Амэрыкі. Праўда, з 1980 г. .Амэрыканскія прыхільнікі БЦР“ спынілі сваю працу з-за сьмерці заснавальнікаў і асноўных кіраўнікоў Эмануіла Ясюка й Анатоля Плескачэўскага.
У канцы 1987 г. Нікандар Мядзейка захварэў, перад сьмерцю ён перадаў свае паўнамоцтвы Міхасю Зую, які й пагадзіўся ўзяць на сябе абавязкі прэзыдэнта БЦР. Але для афіцыйнага зацьверджаньня патра-бавалася скліканьне Пленуму. Зуй прызначыў яго на 13—14 жніўня 1988 г. у рэсорце „Белэр-Менск“. Усе арганізацыйныя функцыі ў спра-ве скліканьня ўзяў на сябе сакратар Віталь Цярпіцкі. Але празь сямей-ныя прычыны — у Цярпіцкага захварэла жонка — Пленум перанесьлі на 19 верасьня 1988 г.
19-ты Пленум БЦР стаў самым малаколькасным у гісторыі: непас-рэдны ўдзел у ім узялі восем чалавек (Ігар Шчорс, Віталь Цярпіцкі, Антон Даніловіч, Язэп Лешчанка, Алег Махнюк, Мікалай Манцывода, Рыгор Арцюшэнка, Міхась Сенька). Традыцыйна не прыехалі ня толькі дэлегаты з Аўстраліі ці Эўропы ды аддаленых штатаў ЗША, але нават з шэрагу гарадоў штатаў Нью-Джэрзі й Нью-Ёрку. Упаўнаважаньні перас-лалі: Уладзімер Пеляса, Аркадзь Сацэвіч, Кастусь Мерляк, Валянціна Лапіцкая, Сьцяпан іЖорж Навумчыкі, Кастусь Вайцяхоўскі, Надзя Вай-цяхоўская, Пётр Нягода, Аўген Занкавіч, Міхась Палюховіч; Аляксандар Банкет, Міхась Бахар, Леў Высоцкі, Міхась Грэбень, Янка Шымчык.
Такім чьшам, восем чалавек — удзельнікаў Пленуму рэпрэзэнтоў-валі 28 дэлегатаў ЗША, 12 — Аўстраліі, 2 — Брытаніі, 2 — Канады, 3 — Нямеччыны. Юрыдычна лічылася, што ў Пленуме бяруць удзел 47 дэ-легатаў, якія намінальна былі прадстаўнікамі ад БЦР у Аўстраліі, Бры-
544
Беларуская Цэнтральная Рада (1977—1995)
таніі, Канадзе, Нямеччыне, аддзелаў БВФ у Нямеччыне, Аўстраліі, Бры-таніі, парафіяўу Саўт-Рывэры, Рычманд-Гіле, Лёндане, Адэляйдзе, Чы-кага й шэрагу іншых намінальных арганізацыяў, як Беларуска-амэры-канскае аб’яднаньне ў Нью-Ерку, якое колькасна супадала з праваслаў-най парафіяй у Рычманд-Гіле. Так, кіраўнік гэтай арганізацыі Кастусь Мерляк чарговы й, відаць, апошні раз паставіў пытаньне аб неабход-насьці стварэньня беларускага епіскапату Беларускай праваслаўнай царквы ў юрысдыкцыі сусьветнага патрыярхату, якое так і засталося нявырашанае5.
Удзельнікі Пленуму ўхвалілі абраньне Міхася Зуя на прэзыдэнта БЦР, а таксама прынялі рашэньне актьівізаваць дзейнасьць Беларуска-га нацыянальнага фонду6. На Пленуме не абіраліся першы й другі віцэ-прэзыдэнты БЦР, ужо постфактум Міхась Зуй сваім дэкрэтам прапана-ваў на гэтыя пасады Віталя Цярпіцкага й Міхася Сеньку.
Наступныя гады зьмянілі сытуацыю ў сьвеце: пачаліся кардыналь-ныя перамены ў Эўропе, быў разбураны Бэрлінскі мур, краіны пачалі пазбаўляцца камуністычнага кіраваньня. Прыйшлі перамены ў СССР і БССР. На фоне гэтага БЦР, наадварот, увайшла ў стагнацыю: з аднаго боку патрэба ў яе дзейнасьці нааіул адпала (Беларусь абвесьціла сувэ-рэнітэт), зь іншага — моцна захварэў Міхась Зуй. I ў пачатку 1990-х дзейнасьць БЦР чарговы раз зьвялася да віншаваньняў беларускай грамады, цяпер і ў мэтраполіі, з нацыянальнымі сьвятамі.
Яшчэ ў 1989 г., аналізуючы стан эміграцыі, сакратар БЦР Віталь Цярпіцкі пісаў беларускаму дзеячу ў Аўстраліі Паўлу Гузу: „Ня варта гуляць у саламяныя салдацікі. Трэба быць рэалістамі. Я зрабіў усё што мог па скліканьні 19-га Пленуму БЦР. Важны сам факт, што адбыўся, хоць у скромнай форме. У архіве застануцца ўсе акты.Дай-шло да таго. што няма каго склікаць. Добра. што людзі цікавяцца крыху царкоўным жыцьцём. Жыцьцё паказала, што нацыянальныя асяродкі ўтрымаліся там, дзе асталася царква7.
23 кастрычніка 1994 г. Міхась Зуй прызначыў старшыню Бела-рускага кангрэсавага камітэту Амэрыкі Расьціслава Завістовіча сваім
5 Ліст Кастуся Мерляка да Віталя Цярпіцкага ад 15.08.1988. Захоўваецца ў архіве БЦР (Саўт-Рывэр, ЗША).
6 Пратакол 19-га Пленуму Беларускай Цэнтральнай Рады, які адбыўся 17-га верасьня 1988 г. у рэсорце Белэр—Менск, Злучаныя Штаты Паўночнай Амэрыкі.
7 Ліст Віталя Цярпіцкага да Паўла Гуза ад 13.10.1989. Захоўваецца ў архіве БЦР (Саўт-Рывэр, ЗША).
545
Алег ГАРДЗІЕНКА
першым намесьнікам8, а таксама на выпадак сваёй сьмерці перадаў паўнамоцтвы й абавязкі прэзыдэнта старшыню выканаўчага органу Віталю Цярпіцкаму да скліканьня 20-га Пленуму або скліканьня з-га Усебеларускага кангрэсу. Вераемна, ён усё ж спадзяваўся, што БЦР уз-началіць Расьціслаў Завістовіч — як найбольш актыўны зь беларусаў у 1990-х гг. — чалавек , які асабіста сябраваў з 42-м прэзыдэнтам ЗША Білам Клінтанам (1993—2001): „У сувязі з маім цяжкім станам зда-роўя, на прапанову сябраў БЦР, у выпадку маёй сьмерці, усе паўна-моцтвы і абавязкі Прэзыдэнта БЦР даручаю да выкананьня Стар-шыніВыканаўчага Органу сп. Віталю Цярпіцкаму да скліканьня 20-га Пленуму БЦР, або перадачы іх 3-му Ўсебеларускаму Кангрэсу ў Вольнай іНезалежнай Беларусі“4.
Міхась Зуй памёр 24 красавіка 1995 г. Згодна са статутам цягам 90 дзён мусілі склікаць Пленум БЦР для абраньня наступнага, 4-га прэзыдэнта БЦР, але гэтага не адбылося. Віталь Цярпіцкі — сакратар БЦР — вырашыў не склікаць Пленуму, паставіўшы кропку ў 50-гадовай гісторыі БЦР.
У1996 г. мела месца спроба дэ-юрэ ліквідаваць палітычны раскол на эміграцыі — аб’яднаць Раду БНР і БЦР. 3 такой ініцыятывай на пра-панову Язэпа Сажыча, старшыні Рады БНР у 1982—1996 гг., выступіў ягоны намесьнік Барыс Рагуля. Было вырашана склікаць прадстаўнікоў абедзьвюх структураў на нараду ў Нью-Брансўіку (парафія сьв. Жыро-віцкай Божай Маці ў Г айлэнд-Парку, штат Нью-Джэрзі). Па дапамогу ў справе вызначэньня дэлегатаў Барыс Рагуля зьвярнуўся да старшыні БККА Расьціслава Завістовіча10. На нарадзе ў Нью-Брансўіку дэлегатамі ад БККА былі Міхась Бахар, Віталь Цярпіцкі, Жорж (Юрка) Навумчык.
Але нягледзячы на іучныя заявы аб супрацы афіцыйна злучыць БЦР і Раду БНР на нарадзе не ўдалося, і кантакты паміж прыхільнікамі дзьвюх палітычных групаў спыніліся на ўзроўні БНР і БЦР11. Аднак цяпер гэта ўжо не справакавала новага супрацьстаяньня. БЦР у 1995 г. спыніла сваё існаваньне.
8 Дэкрэт прэзыдэнта БЦР М. Зуя ад 23.10.1994. Тым жа дэкрэтам Уладзіме-ра Сідлярэвіча прызначылі кіраўніком Дэлегатуры БЦР у Аўстраліі.
9 Упаўнаважаньне прэзыдэнта БЦР Міхася Зуя ад 23.10.1994. Захоўваецца ў архіве БЦР (Саўт-Рывэр, ЗША).
'° Факс Барыса Рагулі да Расьціслава Завістовіча ад 30.03.1996. Захоўваецца ў архіве Расьціслава Завістовіча.
11 Ліст Вітаўта Кіпеля даАлега Гардзіенкі ад 04.09.2007. Захоўваецца ў архіве аўтара артыкула.
Кніжная паліца
Ціхан Чарнякевіч
Менск
ДОЙЛІД ПАВЕТРАНЫХ ЗАМКАЎ (Рыгор Крушына)
Крушына, Р. Кантата самотных: вершы і паэмы / Уклад. М. Скоб-ла; прадм.А. Сідарэвіча. — Мінск: Кнігазбор, 2007. —308 с.
Пэрыядызацыя нашай літаратуры збудаваная на зломах, узьлётах і падзеньнях, асабістых і агульнасусьветных. Найбольш цяжкая доля была, несумненна, у паэтаў 1920—1930-х гг. Кожны зь іх, пакінуўшы ў сваёй душы часьціну атмасфэры 1920-х, потым праходзіў свой уласны шлях. Шмат хто сышоў у сырую зямлю, нехта — дзесяцігодзьдзямі па-кутаваў у лягерах, нехта застаўся пры ўладзе, хтосьці змоўк ці зьехаў за мяжу. Некалі гуртавая літаратура ператварылася ў супольнасьць са-мотнікаў, пра якіх і дагэтуль далёка ня ўсё яшчэ вядома. Прынамсі, працягвае адчыняцца брама скарбаў эмігранцкай літаратуры (вы-даньні БІНіМу й „Бацькаўшчыны“). Сярод бясспрэчных набыткаў апошніх гадоў — вяртаньне творчасьці Рыгора Крушыны.
Пра паэзію эміграцыі ў нас пішуць рэчы цалкам супрацьлеглыя: і што гэта геніі-пакутнікі, і што гэта недалёкія правінцыялы-адраджэн-цы. Старая добрая песенька, шлопнуць пячаткай і жыць без праблем. Але ж, людцы дарагія, давайце ўсё-ткі па пэрсаналіях будзем гаварыць. Бо тады адкрыецца праўда (і тое ня ўся, а толькі відочная частка яе), калі падыдзеш да кожнага творцы ўсутыч, пільна ўгледзісься ў ягоны сьвет, прааналізуеш уласна ягоны даробак, ягоную фарбу ў агульнай карціне эмігранцкай лірыкі. А лірыка гэтая, насамрэч, вельмі розная, кожны з творцаў меў свае погляды на сьвет, на прызначэньне паэзіі, прайшоў свае этапы. Каштоўнасьць кнігі „Кантата самотных“ Рыгора Крушыны ў тым, што яна дазваляе прасачыць эвалюцыю паэтыкі Кру-шыны ад зборніка да зборніка, бо, як вядома, „кожная з кніг у тэма-тычным і структурным пляне ўяўляе сабой цэласнае мастацкае адзінства“ (В. Жырмунскі). Папярэдні падагульняльны том „Выбра-
547
Ціхан ЧАРНЯКЕВІЧ
ныя творы“ (2005) пакліканы быў паказаць шматграннасьць асобы паэта (ён утрымлівае паэзію, прозу, публіцыстыку, лісты, дый шмат чаго яшчэ). Увогуле, усе кнігазбораўскія выданьні „залатой сэрыі“ пак-ліканыя паказаць традыцыю беларускага адраджэнства: сэрыя накла-дае свой адбітак. Тут жа маем справу выключна зь лірыкай. Выданьне прысьвяцілі юо-годзьдзю Рыгора Крушыны (1907—1979)- У дадатку зьмяшчаюцца цёплыя ўспаміны фундатара выданьня Ігара Казака і Янкі Запрудніка.
Рыгор Крушына (Казак) выступіў зь вершамі ў другой палове 1920-х гг. Хоць дзяцінства правёў у расейскамоўным асяродзьдзі, ад-пачатку пісаў вершы выключна на беларускай мове. Але сталеньне прыпала на пару, калі, як ён пазьней пісаў ва ўспамінах пра Бядулю, „лірыка зрабілася небясьпечнай, каля паэзіі завіхалася бяда“'. Таму даводзілася пісаць „чырвонаармейскія вершы“. Дарэчы, дарма іх так адкідаюць. У вершах Казака часам таксама можна пачуць голас Кру-шыны:
Лес. Смалісты водар,
Бы спакой начы,
Стомленых паходам
Просіць адпачыць.
Шчодра дзень сьпякоту
Па-над жытам льле...2
Гэта — з калектыўнага зборніка „Разгон“ (Гомель, 1930). Вядома, сваё „Я“ Рыгору Казаку даводзілася тады праносіць у вершы, як кант-рабанду. Таму ў 1930-х ён пераважна займаецца перакладамі. У гады вайны застаецца ў Беларусі, часам друкуе вершы ў „Беларускай газэце“, „Раніцы“ й інш. Але й тут ён „белая варона“, бо ўцякае ад вайны ў ліры-ку, ва ўспаміны. „Уцёкі“ — надзвычай істотная рыса, пасьля яна стане ляйтматывам. Адно можна сказаць пэўна: паэта Рыгора Крушыну на-радзіла вайна, паэт Рыгор Казак — зьнікае.
Напрыканцы 1940-х гт. ва ўсіх творцаў, акрамя Арсеньневай, сур’-ёзную ролю працягвае адыгрываць „маладнякоўская паэтыка“: абст-рактныя мастацкія вобразы, песеннасьць, шматлікія эпітэты й мэтафа-
1 Крушына, Р. Выбраныя творы / Уклад., прадм., камент. М. Скоблы. — Мінск: Бел. Кнігазбор, 2005. С. 311.
2 Разгон: кніжка вершаў/ С. Ракіта, В. Палескі, Р. Казак. — Гомель: Выдань-не гомельскай філіі БелАПП’а, 1930. С. 73.
548
Дойлід паветраных замкаў (Рыгор Крушына)
ры, палкая патрыятычнасьць, клічная інтанацыя, дамінаваньне рытму. Усё гэта мы знаходзім і ў першым зборніку Рыгора Крушыны „Лебедзь чорная“ (1947). Ён, гэты зборнік, усё яшчэ „ўплыні“, але новы тэматыч-на. Зьяўляюцца асноўныя канцэпты будучай лірыкі Крушыны: кахань-не, маладосьць, мары (мроі, сны, летуценьні й г. д.), Радзіма (Случчына).
...Каб пазбыцца жыцьцёвае горычы, Яўсю ноч прасьпяваю з табой.
Мы — упрочкі ад явы. Ня змрочыцца I ня згіне імпэт малады.
Уміжзор’е далёкае хочацца, Дзе няма ні вайны, ні бяды3.
„Упрочкі ад явы“ — тут яго прынцыповае адрозьненьне ад, напрык-лад, Золака, Дудзіцкага, Клішэвіча, і гэтае адрозьненьне, аддаленьне будзе расьці з кожным новым зборнікам. Мне цяжка зразумець Бары-са Сачанку, які ў анталёгію „Туга па Радзіме“ ўключыўтолькі „насталь-гічныя“ вершы Крушыны. Досыць тэндэнцыйны падыход. Тое самае можна сказаць і пра альманах ,Ля чужых берагоў“ (уклад. С. Станкевіч. Мюнхэн, 1955). Укладальнікі, бясспрэчна, карысталіся вельмі дзіўнымі мэтадамі: не паказаць рознабаковасьць таленту, але наадварот.
У1947—1948 гг. у лягеры для перамешчаных асобаў Крушына пе-ракладае „Песьню песьняў Саламона“ й піша паэму „Эротава скрыпка“. Вось жа, узмацняецца цікавасьць да эротыкі, першыя прыкметы якой відаць і ў „Лебедзі чорнай“ (верш „У зацішку“). Гэта — таксама наступ-ства ўцёкаў ад рэчаіснасьці, выхад за яе межы, за межы лягеру, галечы й сьмерці. Але не ружовыя акуляры — не! Паэт хоча захаваць паэзію, пранесьці празь перашкоды часу й як бы кансэрвуе яе ў эратычнай аб-гортцы. Лявон Юрэвіч у артыкуле „Рыгор Крушына — апостал кахань-ня“; Эрас у творчасьці паэта ставіць „на чырвоны кут“. Зноў жа, эроты-ка — толькі грань паэтыкі, адно частка (хоць і не малая) ад цэлага. I нездарма найболын праяўляецца яна ў першыя паваенныя 10—15 гадоў, калі яшчэ помныя былі дні жорсткасьці, для рамантыка Крушы-ны невыносныя. Зрэшты, згаданы артыкул (важны і ў нечым эпатаж-на-рэвалюцыйны) і не прэтэндуе на манаграфічную ўсёабдымнасьць
3 Крушына, Р. Кантата самотных: вершы і паэмы /Уклад. М. Скобла; прадм. А. Сідарэвіча. — Мінск: Кнігазбор, 2007. С. 23.
4 Юрэвіч, Л. Апостал каханьня: Рыгор Крушына // Юрэвіч, Л. Камэнтары: літаратуразнаўчыя артыкулы. — Менск, 1999. С. 124—129.
549
Ціхан ЧАРНЯКЕВІЧ
(кніг пра творчасьць Крушыны пакуль, на жаль, не было) і выглядае толькі накідам да аналізу творчасьці паэта, да таго ж у ім аўтар разгля-дае ўсяго адзін зборнік — „Выбраныя творы“ (1957), — у якім сапраўды шмат вершаў з эратычнымі матывамі („Не трывожце маю маладую спакусамі...“, „Праймаюць дрыжыкі мяне...“, „Ластаўка“ і інш.). Але тут жа Крушына распачынае й сваю форматворчасьць: удасканальваюцца рыфмы, выпростваюцца рытмы, радкі робяцца звонкімі, прыбіраюцца ўсе непатрэбныя прыгоствы. Цьвёрдых формаў вершу, праўда, пакуль няма, яны зьявяцца пазьней. Гэтак жа пазьней ад эротыкі паэт пярой-дзе да Эрасу, то бок да таго самага „апостальства каханьня“, як адцяг-нена-абстрактнага (краса), так і канкрэтна-пачуцьцёвага (жанчына). У кшталтаваньні цьвёрдых формаў ён зьблізіцца з творчым мэтадам Алеся Салаўя, хоць, вядома, абодва „фармалістыя“ мелі розныя сьвета-адчуваньні. Крушына — гарманічны, клясычны, апалянічны, Сала-вей — унутрана трагічны, з падводнымі камянямі хаосу ў душы.
Наступныя зборнікі „Вячорная лірыка“ (1963) і „Хвіліна розду-му“ (1968) адкрываюць новы этап: маладосьць мінула, і паэту даводзіц-ца шмат з чым зьмірыцца, сьцішыцца, хоць часам праз успаміны й пачуцьцё да Музы ён вяртаецца ў гады юнацтва. Увогуле, Рыгор Кру-шына — пясьняр радасьці, акрыленасьці, яму заўсёды хочацца быць маладым; бадай, гэтаму паспрыяла позьняе каханьне (у 1959 г. Крушы-на бярэ шлюб з Галінай Гамэр — першай жонкай Яна Скрыгана). Так-сама паэт прыгадвае Случчыну, разважае пра сьвет, пра свой набытак, пра вартасьць слова.
Наш бурны век нелюбіць хараства, Ад разбурэньня формаў песьня гіне. Таму цяпер Хрыстовага Раства He бачаць людзі чэрствыя ў краіне. Ня бачаць людзі любасьці зямной, Матэрыя ўсьміхаецца пачварай. Ізноў патоп... Iпрыйдзе новы Ной Наш ратаваць каўчэг з красой-ахвярай5.
Крушына працягвае „слова сталіць і радок“: надае вялікае зна-чэньне дакладнай рыфме, новым для сябе формам (у зборніку „Хвіліна роздуму“ зьяўляецца першы беларускі паліндром), бо, як бачна з вы-шэй працытаванага, лічыць гармонію формы, вонкаваю дасканаласьць
5 Крушына, Р. Кантата самотных: вершы і паэмы... С. 8о.
550
Дойлід паветраных замкаў (Рыгор Крушына)
твору вельмі важнымі. I гэта не гульня, а прынцып: гарманічнасьць, прыгажосьць песьні, празь якую ўпарадкуецца сьвет і людзі. To бок тут мы маем справу са своеасаблівым эстэтычным крэда пантэіста Рыгора Крушыны. Бадай што, тут ён нечакана набліжаецца да творчасьці бела-рускіх паэтаў-„шасьцідзясятнікаў“. У нас, як вядома, квітнела тады захап-леньне Багдановічам: пісаліся эсэ, абараняліся дысэртацыі. Абараняўся, увогуле, сам Багдановіч, выстаўлены, нарэшце, — у клясыкі. Крушына адпачатку ішоў шляхам „чыстай красы“. Але ён, адарваны ад радзімы, усё-ткі не выявіўся дарэшты, замкнуўся ва ўласнай творчасьці. Магчыма, з-за таго, што крытыкі маўчалі аж занадта зацята.
Кніга „Вясна ўвосень“ (1972) — паэзія сталага чалавека. Мы бачым: лірыка не зьнікла зь юначай парой, адно перайшла ў новую сваю якасьць — паглыбілася. Даўнейшая палкасьць усё часьцей зьмяняецца на спакойны роздум. Даўнейшая форматворчасьць — на клясычныя простыя рыфмы: ня выштукаваныя, а патрэбныя ў дадзеным настроі. Тут ужо адчуваецца гармонія, якая раней дэкляравалася, але не заўсё-ды вытрымлівалася.
Прыйшла, як промень на сьвітаньні.
Сутоньне смутку адплыло.
Я адчуваю ў прывітаньні Тваё вясёлае цяпло.
I мне здаецца — сьвет сьмяецца, Няма ні штормаў, ні завей.
I нават птушка ў цеснай клетцы Сьпявае быццам весялей.
А гэта ўсё было б нязначным, Калі б ня ты, ня голас твой. Ня ведаю, як быць удзячным За гэты радасны настрой6.
Нагадвае позьняга Пастэрнака. Дарэчы, сын паэта Ігар Казак (па сумяшчальніцтве — папулярызатар бацькавай творчасьці) узгадваў, што Рыгор Крушына вельмі шмат чытаў расейскай паэзіі, сябраваў з расейскімі пісьменьнікамі-эмігрантамі. Думаецца, што гэта прыдало-ся ў захаваньні некрыклівай чысьціні мовы. Цалкам адсутнічае ў Кру-шыны гэтая помная моўная разбэрсанасьць, ад якой эмігранцкі літара-турны дыскурс хутчэй моцна пацярпеў, чым выйграў.
6 Крушына, Р. Кантата самотных: вершы і паэмы... С. 113.
551
Ціхан ЧАРНЯКЕВІЧ
Зборнік „Дарогі“ (1974) уяўляе сабой тыповую, на жаль, для бела-рускай лірыкі нізку падарожных вершаў, амаль кожны зь якіх будуец-ца паводле схемы: прадмет агляду — экзатычны вобраз — пераход на ўспамін аб роднай Беларусі. Цешу сябе кволай надзеяй, што калі-не-будзь творы такога кшталту зьмяшчацьмуць на стракатых турфір-маўскіх рэклямках...
Падагульняльным для творчага шляху Крушыны сталася выдань-не кнігі „Сны і мары“ (1975). Яна прысьвечаная цьвёрдым формам вер-шу, пераважна тым, якія яшчэ не асвоіла беларуская паэзія. Паказаль-ныя самі назвы твораў: „Санэт“, „Трыялет“, „Вілянэль“, „Канцона“, „Сэкстына“, „Японскія танкі“, „Газэля“, „Тэрцыны“, „Туюгі“. „Добрая“ беларуская традыцыя — даваць імя вершу паводле яго цьвёрдай фор-мы. Божа, мы ўсё яшчэ толькі пачынаем... Бясконцы пачатак... Магчы-ма, такія настойлівыя страфічныя экспэрымэнты выкліканыя, зноў жа, поўным маўчаньнем крытыкаў. Крушына пісаў Янку Запрудніку: ,Ды адно цяжка думаць: для кагоя пішу? Хто чытае? Нават тутэйшыя крытыкімаўчаць, „ня маюць часу“ ня толькі напісаць рэцэнзіі, але і прачытаць вершы аўтара. Угэткіх абставінах цяжка мне пісаць“7. Вось жа, паэт спадзяваўся, што хоць на такі неардынарны зборнік зьвернуць увагу крытыкі. He зьвярнулі... Так і не зьявілася сур’ёзных досьледаў. Адзінымі працамі па творчасьці Крушыны былі рэфэраты Антона Адамовіча (1957 г.) і Янкі Запрудніка (1974 г.), якія заставаліся ў рукапісе (на Беларусі спробу апісаньня зрабіла Лідзія Савік8.
У апошняй кнізе дасягае апагею тэма мары. Успомнім, пачатак быў зроблены ў „Лебедзі чорнай“. Куды прыходзіць паэт, сышоўшы „ўпрочкі ад явы“? Да распрацаванай мовы, клясычнасьці вершу, цьвёр-дасьці сваіх перакананьняў. Відавочна, Крушына апошнім зборнікам рашуча сьцьвярджае права на ўласнае гледзішча: паэт мусіць апяваць толькі й толькі дабро, любоў і прыгажосьць. Няхай сабе гэта й супярэ-чыць агульнай мінорнай танальнасьці эмігранцкай лірыкі, не адпавя-дае „сацыяльным замовам“ і г. д. 3 мроі, сну выкрышталізоўваецца пазыцыя мастака:
Багацьце паветраных замкаў Ня будзе, як прывід, уяўным, Бо верш — пачуцьцёвы, рэальны —
7 Крушына, Р. Выбраныя творы... С. 354.
8 Савік, Л. „I ты адтуль, мая вясна...“ Рыгор Крушына // Савік, Л. Пакліканыя: літаратура беларускага замежжа — Мінск: Тэхналогія, 2001. С. 313—350.
552
Дойлід паветраных замкаў (Рыгор Крушына)
Людзкія халодныя душы
Лірычным радком сагравае.
Наш край, наш народ адгукнецца...9
На прыкладзе Рыгора Крушыны можна ўбачыць, як бы разьвівала-ся нашая паэзія, калі б не было жудаснага пагрому 1930-х гт. Раман-тыкі-„маладнякоўцы“ перарасьлі б сваю „буравейнасьць“ і сталіся Асо-бамі. На жаль, гэтага не адбылося. Маем тое, што маем: разасобленыя выспы, дзе ў поўным маўчаньні, часта — у моўнай блякадзе людзі спра-бавалі ствараць беларускую паэзію. I ў іх гэта няблага атрымлівалася, трэба сказаць.
’ Крушына, Р. Кантата самотных: вершы і паэмы... С. 178.
Кніжная паліца
Яна Славіна
КНІЖНЫ АГЛЯД (2008—2010)
Апошнія гады адзначаюцца некалькімі істотнымі тэндэнцыямі ў вывучэньні беларускага замежжа. Адна зь іх зьвязаная з актыўным разьвіцьцём г. зв. усходніх дыяспараў і адпаведнай актуалізацыяй праблемаў прысутнасьці беларусаў у гісторыі й сучаснасьці суседніх „постсавецкіх" краінаў. Так, выданьні, прысьвечаныя беларуска-мал-даўскім адносінам, беларусам і расейскай Поўначы, беларускім ад-міралам у савецкім ірасейскім войску, адлюстроўваюць працэс асэн-саваньня ілегітымізацыі беларускай прысутнасьці ў прасторы той ці іншай суседняй дзяржавы.
Важна адзначыць, што вывучэньне беларускага ўдзелу ў тых ці іншых, найчасьцей ваенных, падзеях на савецкай (і ня толькі) прасто-ры стала адным з напрамкаў нашай афіцыйнай гістарычнай навукі. Толькі за апошнія тры гады пабачылі сьвет кнігі пра беларусаў уАдэ-се ў пасьлярэвалюцыйны час, беларускі ўдзел у вайне ў Гішпаніі, расей-ска-японскай і савецка-фінскай вайне (кніга пра апошнюю пабачыла сьвет зусім нядаўна, і інфармацыя пра яе знойдзе адлюстраваньне ў наступным выпуску „Кніжнага агляду“). Разам з тым, што афіцыйная навука паступова зьвяртаецца да вывучэньня праблематыкі беларус-кага замежжа найперш ідэалягічна нэўтральнага ўсходняга кірунку, працягваюць зьяўляцца й працы, прысьвечаныя беларускай эміграцыі на Захадзе. Так, своеасаблівымі падзеямі 2009—2010 гг. сталі кнігі, прысьвечаныя беларусам у Аргентыне, Вялікабрытаніі, Польшчы.
Працягваюць вяртацца ў грамадзка-культурнае асяродзьдзе мэтраполй й працы беларускіх эмігрантаў-інтэлектуалаў. Можна ўзгадаць ня толькі выданьне літаратуразнаўчай працы Станіслава Станкевіча, але й збор твораў Алеся Салаўя. Хочацца спадзявацца, што згаданы працэс актыўнага знаёмства Беларусі з творчай спад-чынай землякоў замежжа будзе працягвацца й надалей.
554
Кніжны агляд (2008—2010)
ІДавлйнскйй Н. Б. Обіцественно-полйтйческая й нацйонально-культурная деятельность белорусскйх органйзацйй в Одессе в 1917— 1919 гг. Мйнск: Мэджйк Бук, 2008. — 8о с.
У гады Першай сусьветнай вайны ў Адэсе й яе ваколіцах жылі каля іоо тысячаў беларусаў, пераважна гэта былі працаўнікі чыгункі, вайс-коўцы Румынскага фронту ды ўцекачы. У Адэскім селыжагаспадарчым інстытуце ў той час навучаўся, прыкладам, будучы наркам асьветы БССР Антон Баліцкі (1891—1937), загадчыкам беларускай сэкцыі пры губэрнскім аддзеле народнай асьветы працаваў адзін з кіраўнікоў Бела-рускай партыі сацыялістаў-рэвалюцыянэраў, будучы вядомы мова-знаўца Сьцяпан Некрашэвіч. Рэвалюцыйныя падзеі стварылі сытуацыю для актывізацыі нацыянальнай дзейнасьці ў раёнах відавочнай канцэн-трацыі беларускага насельніцтва, і таму падзеі ў тагачаснай Адэсе ўяўля-юць несумненную цікавасьць для беларускай гістарычнай навукі.
Аўтар кнігі „Грамадзка-палітычная й нацыянальна-культурная дзейнасьць беларускіх арганізацыяўуАдэсеў 1917—1919 гг.“, што паба-чыла сьвет у Менску ў 2008 г., паставіў сабе за мэту „распавесьці пра людзей, якія ў той далёкі час і ў чужой краіне, нягледзячы ні на якія складанасьці і ўмовы ваеннага часу, працавалі й стваралі ў інтарэ-сах свайго народу й Радзімы“ (с. 8).
Асноўны зьмест кнігі складаецца з трох частак. Першая зь іх прысь-вячаецца перадумовам стварэньня беларускіх арганізацыяўу Адэсе й іх дзейнасьці пры канцы 1917 — на пачатку 1918 г. Тут на шырокім гіста-рычным фоне паказваецца працэс заснаваньня першых беларускіх структураў. Аўтар распавядае пра зьезд беларускіх вайскоўцаў Румын-скага фронту, які адбыўся ў Адэсе 1—7 сьнежня 1917 г. пад кіраўніцтвам Сьцяпана Некрашэвіча і на якім абралі Беларускую вайсковую раду. A на пачатку студзеня 1918 г. пры штабе галоўнакамандуючага арміямі была заснаваная Беларуская вайсковая камісія на часе з генэралам-маёрам Пажарскім, у выніку яе дзейнасьці некалькіх вайсковых адзінак абвесьцілі беларускімі.
Яшчэ ў сьнежні 1917 г. у Адэсе паўстала таварыства „Беларускі гай“ — арганізацыя беларускай інтэлігенцыі. Да вясны 1918 г. коль-касьць удзельнікаў аб’яднаньня складала каля 500 асобаў. Таварыства займалася, сярод іншага, дабрачыннай дзейнасьцю й апекай над уце-качамі. У той самы час у горадзе дзеяў Беларускі клюб, пры якім зарга-нізавалі літаратурны, тэатральны й харавы гурткі.
У другой частцы кнігі „Дзейнасьць беларускіх нацыянальных арга-нізацыяў у Адэсе ва ўмовах нямецкай акупацыі“ аўтар сьцьвярджае,
555
Яна СЛАВІНА
што ўтой час у самім горадзе жылі каля 20 тысячаў беларусаў, а ва ўсёй Адэскай акрузе — да 200 тысячаў. Час акупацыі зьвязаны з актыўнымі падзеямі ў нацыянальным беларускім жыцьці ў рэгіёне. Так, у сакаві-ку 1918 г. уАдэсеўтварылася Беларуская нацыянальная рада на чалё з праф. Сапажко. Выканаўчым органам гэтай арганізацыі стаў Беларускі нацыянальны камісарыят, які прызналі правамоцным органам БНР. Беларуская рада й камісарыят займаліся шырокім спэктрам пытань-няў: выдавалі беларусам дакумэнты аб грамадзянстве БНР, даведкі, абаранялі іхныя інтарэсы, перапраўлялі ахвотных у Беларусь.
На жаль, пэрыяд актыўнай дзейнасьці беларускіх арганізацыяў у Адэсе быў непрацяглы. У трэцяй частцы кнігі апавядаецца пра апошні этап дзейнасьці нацыянальных структураў беларусаў, які прыпаў на канец 1918 —1919 гг. Нягледзячы на тое, што ў верасьні 1918 г. у Адэсе зьявілася консульства БНР (замест Беларускай рады й камісарыяту), умовы для дзейнасьці беларускіх арганізацыяў ускладніліся ў сувязі з чарговымі зьменамі ўлады ў Беларусі і Ўкраіне. Цягам 1917—1920 гг. улада ў Адэсе зьмянялася сем разоў. Адпаведна, кожная новая ўлада ўсталёўвала свае парадкі, даякіх усё больш складана было прыстасоў-вацца нацыянальным суполкам. Да таго ж, з восені 1918 г. у горадзе пачаўся голад. Пачынаючы з 1919 г. актыўныя беларускія грамадзкія дзеячы сталі пакідаць Адэсу, і беларускае жыцьцё тут хутка спынілася.
Кніга Мікалая Шчаўлінскага, напісаная пераважна паводле даку-мэнтаў Нацыянальнага архіву Рэспублікі Беларусь, выглядае толькі пачаткам вывучэньня сапраўды цікавай і малавядомай старонкі гісто-рыі беларускага замежжа, зьвязанай з Украінай наагул і Адэсай у пры-ватнасьці.
Воронкова М. Ю. Беларусь й война в Мспанйй (1936—1939)- Мйнск: Беларуская навука, 2009. —159 с. (Наклад 200 ас.)
Беларуска-гішпанскія дачыненьні яшчэ фактычна не былі аб’ектам дасьледаваньня айчынных навукоўцаў. Па-за колішнім зборнікам „Бе-ларусь—Іспанія“, дзе, што праўда, уласна публікацыяў пра гісторыю беларускай прысутнасьці ў згаданай краіне не было, нейкія болып-менш значныя выданьні аналягічнай тэматыкі назваць складана. Выд-рукаваную „Беларускай навукай“ працу Ірыны Варанковай можна на-зваць своеасаблівым „адкрыцьцём“ тэмы беларускай Гішпаніі. Аўтар-ка засяродзілася на вывучэньні адной з найбольш значных падзеяў у гішпанскай гісторыі XX ст. — грамадзянскай вайны 1936—1939 гг. — і паставіла за мэту „на падставе дакумэнтаў і матэрыялаў айчынных 556
Кніжны агляд (2008—2010)
архіваў, апублікаванай літаратуры й пэрыядычнага друку комплек-сна асьвятліць гэтую незаслужана забытую стпаронку нацыяналь-най гісторыі, назваць імёны землякоў і вайсковыя часткі Беларускай ваеннай акругі, пасланцы якіх змагаліся ў Гішпаніі“ (с. 7).
У кнізе падаецца даволі грунтоўная бібліяграфія, дакумэнты архі-ваў Беларусі й Расеі, аднак па-за ўвагай аўтаркі засталіся гішпанскамоў-ныя крыніцы й публікацыі, як неакрэсьлены застаўся й стан уласна гішпанскай гістарыяграфіі праблемы. Гэта, у сваю чаргу, перадвызна-чыла саму ідэйную скіраванасьць кнігі, калі аўтарка ад самага пачатку вызначаецца ў сваіх сымпатыях пры ацэнцы ваенных падзеяў.
Згаданая скіраванасьць відавочная ўжо ў пададзеным гістарычным нарысе грамадзянскай вайны ў Гішпаніі, зробленым на падставе пера-важна савецкіх публікацыяў. Пры разглядзе ваенных дзеяньняў аўтар-ка, між іншага, згадвае, што наш земляк Станіслаў Булак-Балаховіч цягам 1937—1939 гг- працаваў назіральнікам, а потым кіраўніком адной з дывэрсійных групаў у штабе франкістаў (с. 32). Што праўда, згадка гэтая, у адпаведнасьці з агульнай скіраванасьцю кнігі, мае нэгатыўнае афарбоўваньне.
Шмат увагі ў кнізе „Беларусь і вайна ў Гішпаніі“ надаецца ролі БССР у гуманітарнай кампаніі салідарнасьці з Гішпанскай рэспублікай. Тут згадваюцца мітынгі ў беларускіх гарадох, збор ахвяраваньняў, прысутнасьць „гішпанскай тэмы“ ў пэрыядычным друку й творчасьці беларускіх пісьменьнікаў, мастакоў, кінэматаграфістаў і інш. Асобна разглядаецца арганізацыя аналягічнай кампаніі салідарнасьці на тэры-торыі Заходняй Беларусі.
Адну з найбольш важных сваіх задачаў аўтарка бачыць у аднаў-леньні імёнаў тых беларусаў, што бралі непасрэдны ўдзел у вайне. Таму значная частка кнігі прысьвячаецца ролі асобных беларускіх лётчыкаў, танкістаў, артылерыстаў, вайсковых дарадчыкаў і іншых падчас ваен-ных дзеяньняў. У кнізе называюцца імёны колькіх дзясяткаў беларусаў з дакладнымі біяграфічнымі зьвесткамі. Аднак аўтарка так і не наваж-ваецца акрэсьліць больш-менш дакладную лічбу суайчыньнікаў, што бралі ўдзел у вайне.
Апошні разьдзел кнігі крыху выбіваецца зь лёгікі тэмы й апавядае пра ўдзел ужо гішпанцаў у ваенных дзеяньнях і партызанскім руху на тэрыторыі Беларусі ў часы Другой сусьветнай вайны.
Разглядаючы кнігу Ірыны Варанковай, можна толькі спадзявацца разам з аўтаркай, што гэта адно першы крок у дасьледаваньні праблемы. Застаецца яшчэ шмат пытаньняў адносна беларускага ўдзелу ў вайне ў
557
ЯнаСЛАВІНА
Гішпаніі ды шмат імёнаў суайчыньнікаў, што мелі да яе дачыненьне з абодвух бакоў, яшчэ трэба высьветліць. Хочацца толькі пажадаць, каб былі болып шырока скарыстаныя й польскія, і ўласна гішпанскія кры-ніцы, а ідэалягічная скіраванасьць дасьледаваньня была менш выразная.
Долготовйч Б. Адмйралы землй белорусской: бйограф. справоч-нйк. Мйнск, Беларусь, 2009. — 9 с. (Наклад 1500 ас.)
Нарадзінцы беларускіх земляў за савецкім часам адыгрывалі ад-метныя ролі ў розных сфэрах жыцьця адзінай дзяржавы. Гэтак і ў гісто-рыі ваенна-марскога флёту, дзе дзясяткі нашых суайчыньнікаў даслу-жыліся да званьняў контр-адміралаў, займалі значныя пасады ў кіраўніцтве розных флатоў, удзельнічалі ў буйных ваенных апэрацыях, выконвалі дыпляматычныя місіі, былі канструктарамі, інжынэрамі й выкладчыкамі.
Барыс Далгатовіч, аўтар біяграфічнага даведніка „Адміралы зямлі беларускай“, што пабачыў сьвет у выдавецтве „Беларусь“, называе прозьвішчы болей за сотню савецкіх адміралаў, як ваеннага, гэтак і паваеннага часу, якія паходзілі зь Беларусі. Стандартныя энцыкляпэ-дычнага кшталту біяграмы з пазначэньнем асноўных момантаў жыць-ця тае ці іншае асобы склалі аснову кнігі. Так, з пададзеных сухіх фак-таў можна даведацца, што нарадзінец Клічаўскага раёну Пётар Дронін быў штурманам падводнай лодкі, якая ў 1957 г. упершыню ў СССР ажыцьцявіла падлёдавае плаваньне (с. 21). Гэтаксама народжаны ў Баранавічах Герой Савецкага Саюзу Георгі Халасьцякоў у 1941—1944 гг. кіраваў Новарасійскай ваенна-марскою базай і стаяў на чале апэрацыі вызваленьня згаданага гораду Новарасійску ад немцаў (с. 42). I такіх прыкладаў адметных роляў нашых суайчыньнікаўу кнізе Барыса Дал-гатовіча можна знайсьці дастаткова. Асобная частка прысьвячаецца тым асобам, што дзеялі ў паваенны час, у тым ліку і на мяжы XX— XXI стст. ужо ў расейскім ваенна-марскім флёце.
Варта адзначыць, што аўтар стаў адным зь першых, хто адмысло-ва зьвярнуўся да тэмы беларускага сьледу ў савецкім і расейскім флё-це. Аднак за сьціплымі ды сухімі зьвесткамі часам вельмі хацелася б бачыць жывых асобаў. Цікава было б таксама, каб нейкі, магчыма й іншы, дасьледнік прааналізаваў гэты ўдзел беларусаў у флёце, у тым ліку й ягоным кіраўніцтве, у адмысловай працы, дзе б ацаніў болып выразна, якімі шляхамі траплялі беларусы ў флёт, на якія пасады і ў якіх галінах, якую ролю адыгралі нашыя суайчыньнікі ў гісторыі ваен-на-марскога флёту СССР і сучаснай Расеі.
558
Кніжны агляд (2008—2010)
Ермоленко В. Белорусы u Русскйй Север. — Мйнск: Беларусь, 2009. — 390 с. (Наклад2 ооо ас.)
Адной з задачаў беларускай гістарыяграфіі часоў незалежнасьці стала „вяртаньне“ ў нацыянальны кантэкст пэўных постацяў, асобаў, адметных як у гісторыі іншых краінаў, гэтак і на сусьветным узроўні. Так, у якасьці своеасаблівых сымбаляў беларускага ўнёску ў сусьветную гісторыю й культуру ў школьныя падручнікі ўвайшлі Тадэвуш Кась-цюшка, Ігнат Дамейка й іншыя, што яшчэ ў савецкіх энцыкляпэдыях фігураваў як палякі. Згаданы працэс своеасаблівай „нацыяналізацыі“ мінуўшчыны, што мусіў бы стацца падмуркам нацыянальнай гістарыч-най навукі, зь пераменным посьпехам працягваецца і ў наш час.
Кніга „Беларусы і Руская Поўнач“, што пабачыла сьвет у менскім выдавецтве „Беларусь“ у 2009 г., зьяўляецца новым прыкладам „вяр-таньня“ ў айчынны навуковы й грамадзка-культурны дыскурс імёнаў беларускіх дасьледнікаў расейскай Поўначы й Сібіры. Як пазначае Ва-лер Ярмоленка ў прадмове, усе героі кнігі, колькасьць якіх перавышае чатыры дзясяткі, яшчэ ў даведніках савецкіх часоў называліся пера-важна палякамі, нягледзячы на тое, што большасьць зь іх ні польскай мовай не валодалі, ні ў Полыпчы не жылі.
Сорак тры разьдзелы кнігі, напісаныя ў папулярным стылі, апавя-даюць пра нарадзінцаў беларускіх земляў або іхных нашчадкаў, што адкрывалі Аляску й Курыльскія выспы, былі сярод першых дасьлед-нікаў Паўночнага Ледавітага акіяну й Тунгускага мэтэарыту, заснавалі горад Анадыр і шэраг партоў на ўзьбярэжжы згаданага акіяну, пра-водзілі першыя гідралягічныя й акіянаграфічныя дасьледаваньні ў Арктыцы, Запаляр’і, Усходняй Сібіры, „адкрылі“ золата на Калыме, асвоілі расейскую „нафтагазавую трубу“ й ажыцьцявілі шмат іншых цікавых адкрыцьцяў, што паспрыялі разьвіцьцю расейскай і сусьветнай навукі. Храналягічна нарысы ахопліваюць час ад канца XVI ст., калі „пан лйтовскйй полоненйк“з Магілёўшчыны Юры Даўтушын першым перайшоў Надым-раку, а потым раку Таз, і да друтой паловы XX ст., калі беларусы бралі ўдзел у выпрабаваньнях і паходах атамных падвод-ных лодак пад крыгамі Арктыкі, як нарадзінец Мёршчыны Ягор Там-ко (1935—2008).
Плёнам шматгадовай працы Валера Ярмоленкі стала сыстэматы-заваная інфармацыя як пра раней вядомых дзеячаў (Чэрскі, Бялыніцкі-Біруля ды інш.), гэтак і пра шмат якіх дасюль малавядомых у Беларусі асобаў, у тым ліку й з савецкіх часоў. Навукова-папулярнае выданьне, „Беларусы й Руская Поўнач“ не прэтэндуе на паўнату ды вычарпаль-
559
Яна СЛАВІНА
насьць зьвестак, да таго ж мае й выразны ідэалягічны падтэкст: да-весьці пра „шматвяковае імкненьне беларусаў ірасейцаў да збліжэнь-ня адных з другімі“. Аўтар сьцьвярджае: „Для нас зьяўляецца важным, што нашыя народы сумесна працавалі, пераадольвалі вялікія склада-насьці, асвойваючы непамерныя прасторы Pacei“ (с. 6). Аднак нягле-дзячы на згаданую ідэйную зададзенасьць выданьня й папулярны ха-рактар (што перадумовіла адсутнасьць усялякіх спасылак на крыніцы), пададзеныя ў кнізе зьвесткі безумоўна важныя й здольныя зацікавіць іншых навукоўцаў, дасьледнікаў гісторыі беларускай прысутнасьці ў Расеі й сьвеце.
Кошалеў М., Папоўская Т. Гісторыя беларуска-малдаўскіх узае-маадносін. Мінск: Беларуская навука, 2009. —187c.
Беларусам Малдовы пашанцавала больш як іншым суайчыньнікам на ўсёй астатняй постсавецкай прасторы, бо менавіта яны апынуліся ў цэнтры сыстэматычнага вывучэньня свайго жыцьця з боку мэтраполь-ных навукоўцаў з Інстытуту гісторыі Нацыянальнай Акадэміі навук. Так, цягам апошняга дзесяцігодзьдзя пабачылі сьвет колькі дзясяткаў артыкулаў і адмысловых зборнікаў, а пэўным абагульненьнем усяго напрацаванага выглядае выдадзеная ў 2009 г. кніга „Гісторыя беларус-ка-малдаўскіх узаемаадносін“.
У кнізе зроблены грунтоўны агляд гістарыяграфіі пытаньня (як беларускай, гэтак і малдаўскай), сур’ёзны нарыс гісторыі беларуска-малдаўскіх сувязяў ад старажытнасьці, часоў існаваньня Малдаўскага княства й яго дачыненьняў зь Вялікім Княствам Літоўскім і Рэччу Пас-палітай, да сучаснасьці. Асаблівая ўвага зьвернутая на беларусаў і на-радзінцаў беларускіх земляў, што зрабілі адметны ўнёсак у гісторыю Малдовы. Сярод іх — грамадзкі дзеяч Мікалай Судзілоўскі, мастакі Ўладзімер і Расьціслаў Акушкі, пэдагог Аляксандар Шыманоўскі й інш. Апавядаецца пра нарадзінку мястэчка Дуброўна Магілёўскай губэрні (цяпер Віцебская вобласьць) габрэйскага паходжаньня Ганну Тумар-кіну (1875—1951), што вырасла ў Кішынёве, вучылася ва ўнівэрсытэтах Нямеччыны й Швайцарыі ды стала першай у гісторыі жанчынай — прафэсарам філязофіі, аўтаркай шматлікіх публікацыяў. Імем Ганны Тумаркінай назвалі адну з вуліцаў у Бэрне (Швайцарыя), а ейны брат Л азар, народжаны таксама ў Беларусі ў 1865 г., стаў у Малдове вядомым мэдыкам, стваральнікам мэдычнага цэнтру й водалякарні.
Асобная вялікая частка кнігі прысьвячаецца беларуска-малдаўскім дачыненьням у часы СССР. Тут адзначаецца ўдзел беларусаў у вызва-5бо
Кніжны агляд (2008—2010)
леньні Малдовы і ўдзел малдаванаў у ваенных дзеяньнях на тэрыторыі Беларусі, разглядаецца далейшая эканамічная, культурная й навуковая супраца. Аналягічна падаецца палітычныя, гандлёва-эканамічныя, культурныя, навуковыя й адукацыйныя дачыненьні паміж краінамі часоў незалежнасьці: ад пачатку 1990-х да сучаснасьці.
Апошняя частка кнігі прысьвячаецца беларускай дыяспары ў Мал-дове. Аўтары характарызуюць мясцовую грамаду так: „Параўнальна невялікая па колькасьці, яна зьяўляецца адной з найбольш актыўных, добра структураваных і кансалідаваных сяродраскіданых па сьвеце беларускіх нацыянальных абшчын“ (с. 121). Пачаткі сталай прысут-насьці беларусаў у гэтай паўднёвай краіне магчыма прасачыць ад кан-ца XIX ст. Так, ужо расейскі перапіс 1897 г. зафіксаваў у тагачаснай Бесарабіі 2 471 беларуса, хоць, паводле дасьледнікаў, рэальная коль-касьць нашых суайчыньнікаў на згаданай тэрыторыі была значна боль-шая. Асабліва імкліва стаў павялічвацца лік беларусаўу Малдове пась-ля Другой сусьветнай вайны. Прыкладам, у 1959 г. тут стала жылі болып за 9 тысячаў беларусаў, а да 1989 г. іх ужо было ў Малдове каля 19,6 тысячы чалавек. У кнізе згадваюцца беларусы, што зрабілі адмет-ны ўнёсак у эканоміку, сельскую гаспадарку, мэдыцыну, культуру саюз-най рэспублікі.
3 разбурэньнем СССР частка нашых суайчыньнікаў вярнулася на радзіму, іншыя вырашылі аб’яднацца ў нацыянальную грамаду. Так, у 1993 г. была зарэгістраваная Беларускага грамада ў Малдове на чале з Уладзімерам Дзяржыцкім, ад якой пачалося структурнае афармлень-не беларускай дыяспары ў гэтай краіне. Сёньня асобныя беларускія суполкі, у якія аб’ядналіся каля 2 300 суайчыньнікаў, дзеюць у Цірас-палі, Бэндэры, Бэлці, Грыгарыёпалі, Рыбніцы, Камраце. У 2000 г. зас-наваная Каардынацыйная нацыянальная рада кіраўнікоў беларускіх грамадаў Малдовы, што ўзгадняе пляны свае дзейнасьці з амбасадай Рэспублікі Беларусь у гэтай краіне. У Кішынёве працавала беларуская школа, дзейнічае беларуская бібліятэка імя Максіма Багдановіча, што-год адбываюцца фэстывалі беларусаў Малдовы. Відавочна, што бела-руская дыяспара ў гэтай паўднёвай краіне зьяўляецца прыкладам шчыльнага ўзаемадзеяньня беларускага ўраду з суайчыньнікамі за мяжой. Якімі будуць вынікі такой супрацы — пакажа час. Але адну выснову можна зрабіць ужо сёньня, бо менавіта дзякуючы добрым ста-сункам малдаўскіх беларусаў з афіцыйным Менскам і стала магчымае навуковае вывучэньне гэтай дыяспары ў дзяржаўнай установе й вы-даньне згаданай кнігі.
561
Яна СЛАВІНА
У дадатку да кнігі зьмяшчаюцца некалькі дакумэнтаў з гісторыі беларуска-малдаўскіх дачыненьняў, пераважна найноўшага часу, ёсьць іменны й геаграфічны паказьнікі.
Наагул жа кніга „Гісторыя беларуска-малдаўскіх узаемаадносін“ па-за некаторай зразумелай ідэалягічна адпаведнай дзяржаўніцкай рыторыкай і прыгожай статыстыкай эканамічнай супрацы пакідае ўра-жаньне добрасумленна выкананай дасьледніцкай працы, цікавы фак-тычны матэрыял зь якой можа стаць падмуркам для працяіу вывучэнь-ня беларускай прысутнасьці ў Малдове, а мэтадалягічныя падыходы — своеасаблівым узорам для вывучэньня беларускіх дыяспараў у іншых постсавецкіх краінах.
МальдйсА. Белорусскйе сокровшца за рубежом. Мйнск: Літара-тура імастацтва, 2009.208 с. — (Беларусь: вчера й сегодня) (Наклад 200 ас.)
Беларускае замежжа ўлучае ў сябе ня толькі арганізацыі ды эмігра-цыйных дзеячаў, але й тыя матэрыяльныя каштоўнасьці, якія тым ці іншым шляхам апынуліся па-за межамі мэтраполіі. Менавіта гэтым рэліквіям і рарытэтам прысьвечаная кніга прафэсара Адама Мальдзі-са „Беларускія скарбы за мяжой“. Выданьне ўяўляе сабою зборнік арты-кулаў, друкаваных аўтарам на старонках газэты „СБ. Беларусь сегодня“. Кожны тэкст мае завершаны сюжэт і прысьвечаны пэўнай каіптоўнасьці ці комплексу каштоўнасьцяў (архівам, рэліквіям і г. д.) або краіне.
У кнізе аднаўляюцца цікавыя гісторыі зьнікненьня, пошукаў, а ча-сам і вяртаньня на радзіму ў тым ці іншым выглядзе скарбаў беларус-кай культуры. Аўтар падае тут гісторыі Слуцкага Эвангельля, крыжу Эўфрасіньні Полацкай, слуцкіх паясоў, бібліятэкі Яўхіма Храптовіча, нясьвіскай мастацкай галерэі Радзівілаў і інш. Асобныя тэксты прысь-вячаюцца беларускім каштоўнасьцям у Полынчы, Літве, Нямеччыне, Францыі, Вялікабрытаніі. На жаль, няма інфармацыі пра беларускія рарытэты ў ЗША, хоць тут, сярод іншага, у архіве Беларускага інстытуту навукі й мастацтва захоўваюцца аўтографы Янкі Купалы, Уладзімера Жылкі й інш.
Цікавай выглядае частка кнігі, прысьвечаная праблеме .дзе й што варта шукаць“. Тут Адам Мальдзіс нібыта фармулюе заданьні для буду-чых дасьледнікаў. Пры гэтым згадваюцца магчымыя кірункі пошука-вай працыўтакіх „экзатычных“ краінах, як Іран, Кенія, Кітай ды інш.
Несумненна, у тэкстах газэтнага фармату, разьлічаных на шырокае кола чытачоў, могуць быць пэўныя спрашчэньні й абагульненьні. Не-5б2
Кніжны агляд (2008—2010)
каторая інфармацыя патрабуе таксама і ўдакладненьня. Так, прыкла-дам, згаданая ў разьдзеле, прысьвечаным Францыі, Ніна Абрамчык, памерла яшчэ ў 2003 г. і таму „архівам БНР“ яна распараджацца ўжо ня можа. Дый лёс самога архіву на сёньня застаецца сапраўды невядомы.
У тэкстах, што склалі кнігу „Беларускія скарбы за мяжой“ няма так патрэбных навукоўцам спасылак на крыніцы, аднак ёсьць жывы, мес-цамі нават захапляльны аповед, здольны выклікаць у чытача ціка-васьць да праблематыкі беларускага замежжа.
Павловйч Р. Русско-японская война 1904—1905 годов й Беларусь. Мйнск: Смэлток, 2009. — 76 с. (Наклад no ас.)
Беларускі ўдзел у расейска-японскай вайне да сёньня мала прыцяг-ваў да сябе ўвагу дасьледнікаў. Адзіным, бадай, выключэньнем можна назваць працу гарадзенскага гісторыка Сьцяпана Стурэйкі „Беларускія губэрні ў руска-японскай вайне (1904—1905)“, што пабачыла сьвет у Менску ў 2007 г. I вось праз два гады ў менскім выдавецтве „Смэлтак“ выйшла кніга ўжо менскага акадэмічнага гісторыка Рамана Паўловіча „Расейска-японская вайна 1904—1905 гадоў і Беларусь“. Аўтар паставіў сабе на мэце „зрабіць спробу стварэньня цэласнай карціны ўдзелу нашых землякоў у расейска-японскай вайне 1904—1905 гг.“(с. 5).
Першая частка кнігі ўяўляе сабою кароткі агляд замежнай і айчын-най гістарыяграфіі тае вайны. Раман Паўловіч разглядае як асноўныя „клясычныя“ дасьледаваньні, так і найноўшыя публікацыі. Пры гэтым амаль да кожнай зь іх аўтар робіць няспынную заўвагу, іііто беларускі сьлед тут не разглядаецца.
Уласна беларусам у расейскай арміі й флёце прысьвячаюцца 30 старонак кнігі (яе другая частка). Праўда, і тут аўтар спачатку аддае ўвагу ўласна падзеям вайны і толькі пасьля зьвяртаецца да беларуска-га матэрыялу. Раман Паўловіч гаворыць пра цяжкае эканамічнае ста-новішча на беларускіх землях і цяжар дзевяці мабілізацыйных кампа-ніяў, на падставе архіўных дакумэнтаў прыводзіць прыклады лёсаў землякоў, пакліканых у войска. Аднак у тэксьце нават прыблізна не акрэсьліваецца колькасьць нарадзінцаў Беларусі, мабілізаваных для ўдзелу ў ваенных дзеяньнях. Ёсьць толькі пазнака, што да студзеня 1905 г. адно з Ігуменскага ўезду забралі 4 556 чалавек.
Далей у кнізе падаюцца прыклады канкрэтных асобаў — афіцэраў і шараговых беларусаў, — а таксама цікавых ваенных падзеяў, зь імі зьвязаных, гераічных дзеяньняў нашых землякоў. На жаль, не падаец-ца ў кнізе й нават прыблізная колькасьць агульных стратаў беларусаў
5бЗ
Яна СЛАВІНА
у вайне. У сувязі з шматлікімі спасылкамі на вынікі дасьледаваньня Сьцяпана Стурэйкі, застаецца не зусім зразумела, што істотнае дадаў да зьвестак гарадзенскага гісторыка сам Раман Паўловіч.
Кніга „Расейска-японская вайна 1904—1905 гг. і Беларусь“ сталася хутчэй яшчэ адной спробай пастаноўкі праблемы й засьведчыла неаб-ходнасьць яшчэ больш грунтоўнага вывучэньня адзначанай тэмы. Зрэшты, пра гэта згадвае напрыканцы й аўтар (с. 67—68).
Шабельцаў, Сяргей. Беларусы ў Аргенціне: грамадская дзейнасць і рээміграцыя ў СССР (1930—1960-я гг.): зборнік дакументаў і ўспамтаў. Мінск: Медысонт, 2009. — 368 с. — (Бібліятэка Бацькаўшчыны: кн. 17).
Аргентынская беларуская дыяспара адрозьніваецца ад дыяспараў у іншых краінах найперш сваёй ідэйнай скіраванасьцю, пракамуні-стычным характарам. I гэта своеасаблівы фэномэн у беларускім жыцьці на Захадзе, несумненна варты ўвагі й вывучэньня. Да сёньня былі апуб-лікаваныя толькі асобныя ўспаміны або дакумэнты да гісторыі беларус-кай Аргентыны. У выдадзенай жа ў сэрыі „Бібліятэка Бацькаўшчыны“ кнізе аўтар-складальнік сабраў шмат цікавых і разнастайных матэры-ялаў, якія адлюстроўваюць і спэцыфіку беларускага жыцьця ў гэтай краіне, і працэс рээміграцыі суайчыньнікаў у Беларусь, і іхныя лёсы на савецкай радзіме.
У прадмове да кнігі робіцца агляд гісторыі стварэньня беларускай дыяспары ў Аргентыне (храналягічна адной зь першых беларускіх дыяспараўу XX ст. на Захадзе). Сяргей Шабельцаў выразна прасочвае яе адметнасьці, у параўнаньні з дыяспарамі ў іншых краінах.
Кніга падзяляецца на некалькі тэматычных разьдзелаў. Першы — „Беларускія імігранты ў Аргентыне (1930 — сяр. 1950-х іт.)“ — прысьве-чаны працэсу станаўленьня беларускіх арганізацыяў у краіне, працы імігрантаў дзеля падтрыманьня Савецкага Саюзу. У другім разьдзеле — „Беларускія рээмігранты (1955 — 1960-я гг.)“ — разглядаецца працэс рээміграцыі беларусаў Аргентыны ў СССР, а таксама ўплыў водгукаў рээмігрантаў пра СССР на жыцьцё беларускай дыяспары ў Аргентыне. У апошнім разьдзеле чытач знойдзе ўспаміны рээмігрантаў, у тым ліку і беларуска-іспанскага перакладніка, літаратара й праваабаронцы Кар-ласа Шэрмана.
„Беларусы ў Аргентыне“, несумненна, не менавіта дасьледчая пра-ца — гэта зборнік дакумэнтаў, прычым і дакумэнтальныя матэрыялы пра жыцьцё суайчыньнікаў у далёкай паўднёваамэрыканскай краіне апублікаванымі тут тэкстамі не вычэрпваюцца. Хочацца спадзявацца, 5б4
Кніжны агляд (2008—2010)
што выданьне стане важным крокам для стварэньня грунтоўнага аналі-тычнага дасьледаваньня гісторыі беларускай прысутнасьці ў Аргентыне.
Shirin Akiner. Religious Language of a Belarusian Tatar Kitab. A Cultural Monument of Islam in Europe / With a Latin-Script Transliteration of the British Library Tatar Belarusian Kitab (OR 13020) on CD-ROM. Wiesbaden; Harrasouiitz Verlag, 2009. — 457p. + CD
У кнізе брытанскай дасьледніцы Шырын Акінэр, зробленай на пад-ставе ейнай дысэртацыі, пад аецца гісторыя татараў ды іхнага зьяўлень-ня ў Вялікім Княстве Літоўскім, асаблівасьці іхных рэлігійных практык у розныя часы, адметнасьці мовы рэлігійнай літаратуры.
Аўтар дэталёва дасьледуе мову Кітабу, які захоўваецца ў Брытанс-кай бібліятэцы. Вылучае беларуска-польскія, стараславянскія, дыялек-тныя й арабска-пэрсыдзкія кампанэнты паходжаньня мовы гэтага гістарычнага помніку, сэмантычныя асаблівасьці й інш. У кнізе зьмяш-чаюцца дадаткі з ілюстрацыямі, мапамі, вытрымкамі з тэксту. На да-дадзеным дыску даецца лацінкавая трансьлітарацыя ўсяго тэксту по-мніку культуры беларускіх татараў.
Варта таксама згадаць, што ў бібліятэцы імя Ф. Скарыны захоўва-ецца, відавочна, зробленае ў адзінкавым асобніку адмыслова для яе калекцыі выданьне: Latin-Script Transliteration of the British Library Tatar Bielarusian Kitab (OR 13020) by Shirin Akiner. Presented to Francis Skaryna Belarusian Library. London, May 2009. — 241 p.
Гардзіенка, Наталля. Беларусы ў Вялікабрытапіі. Мінск: Меды-сонт, 2010. — 620 с. — (Бібліятэка Бацькаўшчыны; кн. 18). (Наклад 500 ас.)
Да шэрагу кніг, прысьвечаных беларускай дыяспары ў асобных краінах, у 2010 г. дадалася яшчэ адна — праца Натальлі Гардзіенкі „Бе-ларусы ў Вялікабрытаніі“, што пабачыла сьвет у сэрыі „Бібліятэка Баць-каўшчыны“. „Беларусы ў Вялікабрытаніі“ — першая агульная дасьлед-чая праца, прысьвечаная розным аспэктам беларускай прысутнасьці ў гэтай краіне. У выданьні разглядаецца гісторыя беларуска-брытанскіх кантактаў, шляхі й матывы прыезду нарадзінцаў беларускіх земляў у Вялікабрытанію. Найбольшая ўвага надаецца дзейнасьці пасьляваен-най хвалі беларускай іміграцыі ў гэтай краіне. Падрабязна разглядаец-ца гісторыя асобных арганізацыяў: Згуртаваньня беларусаў у Вяліка-брытаніі, Хрысьціянскага аб’еднаньня беларускіх работнікаў, Англа-бе-ларускага таварыства, Беларускай бібліятэкі імя Ф. Скарыны й інш.
5б5
Яна СЛАВІНА
Адмысловая ўвага надаецца рэлігійнаму жыцьцю беларусаў, гісторыі асобных праваслаўных парафіяў, дзейнасьці Беларускай каталіцкай місіі ўсходняга абраду.
Паводле словаў аўтаркі, ідэя стварэньня такой кнігі нарадзілася ў 2005 г. у сяброў Згуртаваньня беларусаў у Вялікабрытаніі. У арганіза-цыі захаваўся значны архіў, што патрабаваў вывучэньня. I менавіта на падставе інфармацыі з гэтага, а таксама іншых архіваў ды фондаў Бе-ларускай бібліятэкі імя Ф. Скарыны ў Лёндане была напісаная кніга.
„Беларусы ў Вялікабрытаніі“ — своеасаблівая энцыкляпэдыя бела-рускага жыцьця на Туманным Альбіёне. Пры канцы кнігі зьмяшчаец-ца таксама адмысловы даведнік беларускіх мясьцінаўу Вялікабрытаніі. А такіх месцаў у гэтай краіне шмат. „Гэта і парлямэнт, які наведвалі і ранейшыя дыпляматы, і прадстаўнікі Рэчы Паспалітай, такія, як Ста-ніслаў Панятоўскі, і дзе пазьней ладзіліся адмысловыя прыёмы ў гонар беларусаў і 25 Сакавіка. Гэта і Брытанскі музэй, дзе захоўваюцца вы-даньні Францыска Скарыны, лонданскія кнігі Аляксандра Рыпінскага, і шмат іншага. Гэта і Альбэрт-Гол ды заля Ўэстмінстарскай катэдры, дзе выступалі беларусы, у тым ліку славуты Пётра Конюх“, — піша аўтар-ка ў прадмове да даведніка беларускіх мясьцінаў (с. 502). Нямала ў Вялікабрытаніі і месцаў, створаных самімі беларусамі. Акрамя таго, у кнізе зьмяшчаюцца зьвесткі аб беларускіх могілках у краіне ды пада-юцца біяграфіі беларускіх дзеячаў, чыё жыцьцё зьвязана зь ёй.
Мірановіч, Яўген. Беларусы ў Польшчы (1918—1949). Вільня: Інстытутп беларусістыкі; Беласток: Беларускае гістарычнае тава-рыства, 2010. —191 с.
Беларусы ў Польшчы ўяўляюць сабою ўнікальную зьяву ў бела-рускім замежжы. Гэта адна з найбольш колькасных і кампактных час-так некалі агульнай беларускай этнічнай супольнасьці. У выніку палі-тычных і геапалітычных абставінаў адарваныя ад „мэтраполіі“ мясцо-выя беларусы маюць свой спэцыфічны досьвед гістарычнага разьвіцьця як групы, а таксама культурна-палітычнай адаптацыі як нацыянальнай меншасьці.
Нягледзячы на багацьце й разнастайнасьць матэрыялаў для выву-чэньня жыцьця беларусаў Польшчы, геаграфічную блізкасьць і аднос-на спакойна-ляяльнае стаўленьне да вывучэньня гэтай тэмы ў Беларусі, грунтоўных абагульняльных гістарычных, культуралягічных, экана-мічных і іншых працаў, прысьвечаных ёй, на сёньня амаль няма. Вы-дадзеная супольнымі намаганьнямі віленскага Інстытуту беларусістыкі 566
Кніжны агляд (2008—2010)
й беластоцкага Беларускага гістарычнага таварыства кніга Яўгена Мірановіча — пераклад напісанай яшчэ пры канцы 1980-х гг. і абаро-ненай у Варшаўскім унівэрсытэце доктарскай працы, якую апублікавалі ў польскамоўным варыянце яшчэ ў 1993 г. Для свайго часу яна, засна-ваная на архіўных матэрыялах, літаратуры і ўспамінах жыхароў Бела-сточчыны, стала своеасаблівым адкрыцьцём беларускай тэмы ў Польшчы.
Яўген Мірановіч паспрабаваў паказаць становішча беларускага насельніцтва Беласточчыны й праблемы, якія перад ім узьніклі „ў апошні пэрыяд ягонага існаваньня як традыцыйнай супольнасьці“ (с. 8), то бок у 1944—1949 гг. Аднак каб вытлумачыць тыя працэсы, што адбываліся ў беларускім жыцьці згаданага рэгіёну ў паваенны час, ay-Tap пачынае сваю працу ад агляду гісторыі нараджэньня беларускага нацыянальнага руху ў другой палове XIX ст., а далей адмыслова зася-роджваецца на гісторыі беларускай прысутнасьці ў польскай дзяржаве ў 1918—1939 гг. У выніку дасьледнік прыходзіць да высновы, што „ак-рэсьленьні „беларус“ і „беларускі“ ў беластоцкіх вёсках зьявіліся ў міжваенны час і былі прынесеныя палітычнымі арганізацыямі, не зьяўляючыся прадуктамі культуры. [...]Беларускасьць праяўлялася галоўным чынам у палітычнай пазыцыі, і толькі ў невялікай сту-пені — у адчуваньні прыналежнасьці да акрэсьленай нацыянальнай супольнасьці“ (с. 51).
Пэрыяд савецкай улады быў на Беласточчыне непрацяглы і ўспры-маўся насельніцтвам па-рознаму, у залежнасьці ад асабістага досьведу: рэалізоўваліся некаторыя патрабаваньні, выстаўленыя раней бела-рускімі партыямі, але былі й рэпрэсіі ды дэпартацыі, якія, што праўда, не набылі масавага характару (с. 59—65). У адрозьненьне ад таго часу, пэрыяд нямецкай акупацыі Яўген Мірановіч вызначае як час, які „быў у сапраўднасьці паразай для беларускай справы. [...] Тыя, хто ў гэты пэрыяд патрабаваў разьвіцьця беларускіх палітычных, асьветніцкіх, культурных, гаспадарчых інстытутаў, а таксама духавенства, якое прамаўляла казаньні па-беларуску, атрымалі ў хуткім часе яр-лык калябарантаў і нацыяналістаў. Неўзабаве кожнага, хто публі-чна заяўляў, што ён беларус і выказваў патрабаваньні нацыянальна-гахарактару, акрэсьліваліменавіта так“. I далей:„Нямецкая акупа-цыя ўмацавала перакананьне насельніцтва, што толькі пасіўнасьць дае найбольшыя шанцы на выжываньне“ (с. 91).
Такім чынам, у паваенны час на тэрыторыі Польшчы апынулася вельмі спэцыфічная беларуская супольнасьць, што складала каля
5б7
Яна СЛАВІНА
200 тысячаў чалавек. I другую частку працы Яўген Мірановіч прысь-вяціў вывучэньню менавіта гэтай паваеннай супольнасьці, асаблівась-цяў яе разьмяшчэньня, эканамічнага становішча, палітычных умоваў нацыянальнага жыцьця й г. д. Адмыслова аўтар зьвяртае ўвагу на маг-чымасьці асьветы на роднай мове й спэцыфіку нацыянальнай сама-сьвядомасьці. У выніку дасьледнік прыходзіць да высновы, што „нацы-янальную сьвядомасьць беларускага насельніцтва на Беласточчыне нельга акрэсьліць адназначна. Гэгпай меншасьці нельга прыпісаць рысаў сфармаванага народу ці нават народнасьці і нават акрэсьліць ейную самасьвядомасьць як сьвядомасьць этнічнай групы. [...] Нацы-янальна сьвядомых беларусаў можна сустрэць і сярод сялян, і сярод інтэлігенцыі, і сярод рамесьнікаў, у вясковым і гарадзкім асяродзьдзі, але сярод тых жа самых групаў шмат было „тутэйшых“, „правас-лаўных“, „простых людзей“, „рускіх“. У зьмененых прапорцыях такі стан захоўваўся таксама і ў наступныя дзесяцігодзьдзі“ (с. 178).
Згаданыя ў нечым пэсымістычныя высновы Яўгена Мірановіча дазваляюць у некаторай ступені патлумачыць выказаную аўтарам заў-вагу адносна беларускай сучаснасьці ў Полыпчы, зробленую ў „Слове да беларускага чытача“: „Сёньня беларусаў Беласточчыны і Рэспублікі Беларусь не аб’ядноўваюць ні мова, ні нацыянальная культура, якія вядомыяў Польшчы толькі нешматлікім прадстаўнікам грамадзкай эліты. Аб’ядноўвае нас толькі падабенства лёсу“(с. 7).
Праца Яўгена Мірановіча, несумненна, была й застаецца важным дасягненьнем у вывучэньні беларускага жыцьця ў Полыпчы. Аднак яе можна сёньня назваць своеасаблівым першым крокам. За апошнія дзе-сяцігодзьдзі зьявіліся новыя матэрыялы, новыя падыходы, дый ёсьць разуменьне, што беларускае жыцьцё ў Польшчы не вычэрпваецца вык-лючна Беласточчынай. Відавочна, што абагульняльнае дасьледавань-не па гісторыі беларускай прысутнасьці ў Польшчы, а таксама што да сучаснага стану тамтэйшай беларускай супольнасьці, яшчэ наперадзе. I выданьне беларускамоўнага варыянту працы Яўгена Мірановіча гэта-му мусіць паспрыяць.
Скарыніч. Літаратурна-навуковы гадавік. Вып. 8—9. Масква: Со-ветскйй пйсатель, 2010. — 287 c. (Наклад 400 ас.)
Новы выпуск літаратурна-навуковага гадавіка „Скарыніч“, што выдаецца ў Маскве мясцовымі беларусамі, прысьвечаны найпершы тысячагодзьдзю летапіснае Літвы. Першы разьдзел пэрыёдыка — „Крыўя—Русь—Літва—Беларусь“ — складаюць тэксты дакумэнтаў 568
Кніжны агляд (2008—2010)
(прыкладам, летапісаў), літаратурныя творы (вершы Максіма Багдано-віча), а таксама публікацыі навукоўцаў розных часоў і публіцыстаў на тэму гісторыі й сучаснасьці Літвы-Беларусі. Сярод іншага, зьмяшчаец-ца тут ліставаньне Міколы Ермаловіча зь Міколам Улашчыкам пад красамоўнай назвай „У пошуках летапіснай Літвы“. У тым самым разьдзеле ёсьць нізка матэрыялаў пра беларусаў савецкіх часоў (прык-ладам, „Незабыўнае дзесяцігодзьдзе П. Панамарэнкі (1938—1948)“ Віталя Скалабана) ды сучасныя праблемы беларускай дзяржавы й гра-мадзтва (сярод іншых — тэксты Зянона Пазьняка, Аляксея Марачкіна, Віктара Чайчыца, Алега Рудакова й інш.). Зварот да тэмы згаданых утодкаў летапіснае Літвы выкліканы, відаць, ня толькі ўласна юбілей-нымі падзеямі, але й самой папулярнасьцю, якую набыла тэма „ліцьвінства“ ў беларускім грамадзтве ў апошнія гады, хоць сучасная канцэпцыя „ліцьвінства“ й не асабліва гучыць у альманаху. I гэта зра-зумела, бо ў прадмове да выданьня ўкладальнік адназначна сьцьвяр-джае: „Не выпадае нам у XXI сталецьці перайначвацца на „літвінаў“ або „рускіх“ (нават „са знаком качэства“). Застаемся пры сваім — беларусамі“ (с. 7).
Літаратурны й літаратуразнаўчы разьдзел „У свойскай прасторы“ складаюць тэксты, прысьвечаныя беларускім пісьменьнікам, беларус-ка-расейскім літаратурным сувязям, асаблівасьцям беларускай пры-сутнасьці ў маскоўскай прасторы — што зьяўляецца традыцыйнай тэмай і клопатам „Скарыніча“. 3 гэтым зьвязаны, бадай, і яшчэ адзін разьдзел гадавіка: „Архівы. Ліставаньне“, — дзе прэзэнтоўваецца, ся-род іншага, цікавая публікацыя сьведчаньняўу справе „Саюзу вызва-леньня Беларусі“.
У асобны разьдзел вылучаюцца тэксты „Скарыніяны“, дзе публіку-ецца артыкул Мітрафана Доўнар-Запольскага, прысьвечаны беларус-каму першадрукару, ды артыкул Генадзя Кісялёва „Брат“, што зьяўля-ецца перадрукам аднаго з разьдзелаў апошняй кнігі славутага беларус-кага навукоўца і таксама закранае асобу Францыска Скарыны.
Новы выпуск „Скарыніча“ сьведчыць пра захаваньне гадавіком свайго ўласнага непаўторнага твару, арыгінальнай канцэпцыі й сур’ёз-нага ўзроўню публікацыяў. Выданьне маскоўскіх беларусаў хоць і тры-маецца, відавочна, найперш на ахвярнай працы й аўтарытэце Аляксея Каўкі, сёньня застаецца адным з найбольш вартасных і сур’ёзных пэры-ядычных выданьняў беларускага замежжа.
5б9
Яна СЛАВІНА
Станкевіч, Станіслаў. Беларускія элементы ў польскай раман-тычнай паэзіі. Вільня: Інстытут беларусістыкі; Беласток: Бела-рускае гістарычнае таварыства, 2010. —212 с.
Павольна „вяртаецца“ ў Беларусь творчая спадчына эмігрантаў-інтэлектуалаў. Чарговым крокам на гэтым шляху стала выданьне пра-цы Станіслава Станкевіча „Беларускія элемэнты ў польскай рамантыч-най паэзіі“. Кніга ёсьць перакладам з польскай мовы, працы, выдадзе-най у Вільні ў 1936 г. Асноўную ўвагу ў тэксьце Станкевіч надае выву-чэньню творчасьці Адама Міцкевіча. Аўтар перакладу й прадмовы Мікола Хаўстовіч адзначае, што вынікі дасьледаваньня Станкевіча былі вядомыя й выкарыстоўваліся ў БССР і сучаснай Беларусі: ,Лле, скажам, калі ў 50-я гады скрыта цытуючы яе [працу. — Я. С.],лічылі неабход-ным дадаць пра буржуазна-нацыяналістычную тэндэнцыйнасьць аўтара; дык сёньня, тлумачачы той ці іншы Міцкевічаў матыў, адно толькі спасылаюцца на ўказаную С. Станкевічам фальклёрную кры-ніцу, прыводзяць нібыта зь яе тэксты, не пераправяраючы, хоць з-за памылак друку ў С. Станкевіча гэтыя тэксты знаходзяцца на іншых старонках, a то і ў інійых выданьнях“ (с. 8).
Паводле высновы Міколы Хаўстовіча, „Зробленае С. Станкевічам уражвае сваёй маштабнасьцю, грунтоўнасьцю. Значэньне ягонае кнігі не траціцца з часам. Менавіта дасьледаваньні такога тыпу, дасьледаваньні, якія даводзяць уплыў беларускае архаікі на сьвета-поглядА. Міцкевіча, наягоную творчасьць, даюць падставы сьцьвяр-джаць: паэзія Адама Міцкевіча — гэта беларуская польскамоўная паэзія“ (с. 8). Можна спадзявацца, што інтэлектуальная спадчына й Станіслава Станкевіча, і іншых беларускіх эміграцыйных дзеячаў праз сваё „вяртаньне“ ў Беларусь прыцягне да сябе адмысловую ўвагу дась-леднікаў.
У Беларускім інстытуце навукі й мастацтва выйшлі наступныя кнігі:
у „Бібліяграфічнай сэрыі“:
1.	Янка Купала й Якуб Колас на Захадзе. Нью Ёрк, 1985. — 350 с.
2.	Byelorussian Statehood. New York. 1988. — 398 p.
3.	Пяць стагодзьдзяў Скарыніяны. Нью Ёрк, 1989. — XXVIII+283 с.
4.	Архівы Беларускай Народнай Рэспублікі. Tom I. Кн. 1—2. Вільня—Нью Ёрк—Менск—Прага, 1998. —1721 с.
5.	Беларускія слоўнікі й энцыкляпэдыі. Нью Ёрк—Менск, 2002. — ХХХІІІ+570 с.
6.	Беларускі й беларусаведны друк на Захадзе: Асобныя вы-даньні. Бібліяграфія. Нью Ёрк—Менск, 2003. — ХХІІ+582 с.
7.	Belarusian Publishing in the West: A Bibliography — Periodicals = Беларускі й беларусаведны друк на Захадзе: Бібліяграфія — Часапісы, газэты. New York, 2004. —ХХ+152 с.
8.	Vitaut Kipel, Zora Kipel. Belarusian Publishing in the West: A Bibliography / Published by Belarusian Institute of Arts and Sciences; Institute of Slavic Studies, Polish Academy of Sciences. New York — Warsaw, 2006. — XVI+841 p.
y сэрыі „Гісторыя эміграцыі“:
1.	Ян Максімюк. Беларуская гімназія імя Янкі Купалы ў За-ходняй Нямеччыне (1945—1950). Нью Ёрк—Беласток, 1994. — 196 с.
571
2.	Янка Запруднік. Дванаццатка: Дакумэнтальная аповесьць пра дванаццацёх беларускіх хлапцоў у Нямеччыне, Вялікабрытаніі й Бэльгіі (1946—1954 гг.). Нью Ёрк, 2002. — 510 с.
3.	Лявон Юрэвіч. Летапісны звод сусьвету Чалавека Сьведа-мага: Гісторыя газэтаў „Бацькаўшчына“ й „Беларус“ (1947— 2000). Мінск: Беларускі кнігазбор, 2006. — 256 с. — (Бібліятэка Баць-каўшчыны, кн. 8).
4.	Барыс Рагуля. Беларускае студэнцтва на чужыне. Выдань-не другое, выпраўленае і дапоўненае. Мінск: Беларускі кнігазбор, 2006. — 188 с. — (Бібліятэка Бацькаўшчыны; кн. іо).
5.	Алег Гардзіенка. Беларускі Кангрэсавы Камітэт Амэрыкі (БККА). Смаленск, 2009. — 428 с. — (Бібліятэка Бацькаўшчыны, кн. 16).
6.	Юры Гарбінскі. Беларускі рэлігійны друк на Захадзе: пе-рыёдыка, графічныя друкі 1945—2005. Нью Ерк—Варшава, 2009. — 884 с. + CD.
рыхтуецца да друку:
7.	Зьміцер Саўка. Гісторыя Беларуска-Амэрыканскага За-дзіночаньня (1949—1999).
у сэрыі „Беларускія паэты й пісьменьнікі“:
1.	Натальля Арсеньнева. Між берагамі: Выбар паэзіі. Нью Ёрк— Таронта, 1979- — ХХХІХ+350 с.
2.	Алесь Салавей. Нятускная краса: Збор твораў. Нью Ёрк— Мэльбурн, 1982. — XVI+373 с.
3.	Аляксандра Саковіч. У пошуках праўды: Апавяданьні й апо-весьці. Нью Ёрк—Кліўлэнд, 1986. — 254 с.
4.	Міхась Кавыль. Міжагнёўе: Выбраныя творы. Нью Ёрк, 1990. — ХХІ+344С.
5.	Уладзімер Дудзіцкі. Напярэймы жаданьням: Збор твораў. Нью Ёрк, 1994. — ХХІХ+312 с.
6.	Мікола Цэлеш. Хмары над Бацькаўшчынай: Апавяданьні. Нью Ёрк, 1995. — XXXV+299 с.
7.	Юрка Віцьбіч. Антыбалыпавіцкія паўстаньні і партызан-ская барацьба на Беларусі. Нью Ёрк, 1996. — XVI+397 с.
8.	Архіўная кніга / Аўтар-укладальнік Лявон Юрэвіч. Нью Ёрк, 1997- - 446 с.
572
д.Лявон Крывічанін. Беларусізацыя пад №... Нью Ёрк, 1998. — 164 с.
10.	Лявон Юрэвіч. Беларуская мэмуарыстыка на эміграцыі. Нью Ёрк, 1999- — Збо с.
11.	АнтонАдамовіч. Творы. НьюЁрк, 2003. — XXXIV+764C.
12.	Урачыстасьць у садзе: Драматургія беларускай эміграцыі XX стагодзьдзя / Укладаньне і прадмоваВанкарэма Нікіфаровіча. Менск: Медысонт, 2007. — 536 с. (Бібліятэка Бацькаўшчыны; кн. 14).
рыхтуецца да друку:
14.	Сусьветная літаратура па-беларуску: Кніга перакладаў.
Макет Вінцэсь Жынкін
Карэктура Настасься Мацяш

Падпісана дадруку 08.12.2010. Фармат 60x84 1/16
Друк афсэтны. Ум. друк. арк. 13,7 Наклад 299 паасобнікаў. Замова 1801
о
о 01

33