|
 |
 24 Кастрычніка 1999
| |
| Палітыка ў кантэксьце культуры. |
|
|
|
|
| Аўтар і вядучы Сяргей Дубавец, Вільня |
|
|
На тле войнаў і катастрофаў, якія цяпер, у канцы стагодзьдзя, зь небывалай інтэнсіўнасьцю грымяць па ўсім сьвеце, наша Беларусь зусім не выглядае ціхай затокай. Над краінаю і грамадзтвам нібы завіс фатальны знак расколу. У Беларусі цяпер колецца ўсё, нават тое, што быццам бы аб'ядноўваецца і зьбіраецца за стол перамоваў. Расколы прыносяць дзе плён, а дзе страты. Не заўсёды адназначна можна сказаць, што плён, а што страта. Тым ня менш, расколы - гэта ўсё ж не застой, а рух, зьмены, жыцьцё. Якое ні ёсьць...
Падзеі апошняга часу - Марш Свабоды, перамовы ўлады й апазыцыі, раскол Беларускага Народнага Фронту знаходзяцца ў полі зроку палітолягаў і сродкаў масавай інфармацыі. Мы ж паспрабуем зірнуць на іх з гледзішча беларускага культурнага кантэксту ХХ стагодзьдзя.
Спаміж інтрэрпрэтацыяў расколу, які адбыўся ў Беларускім Народным Фронце, найбольш дакладнай мне ўяўляецца наступная: БНФ раскалоўся на дзьве арганізацыі прынцыпова рознага кшталту - рэлігійную і сьвецкую. Абедзьве хочуць актыўна займацца палітыкай. У рэлігійнай, дзе апосталам і сымбалем веры зьяўляецца Зянон Пазьняк - мінімум рэалізму. Затое шмат Пазьняка. Так і павінна быць. Просты адказ на ўсе жыцьцёвыя пытаньні не ў ідэях ці праграмных лёзунгах, а ў асобе лідэра. Нас, прыхільнікаў нацыянальнага адраджэньня, ужо дастаткова шмат, каб з агульнага вылучылася група людзей, якім гэтага дастаткова. Урэшце сапраўды ня ўсім патрэбны той прагматычны штодзённы працэс, праца з кампрамісамі, пермовы, шахматнае мысьленьне, выпрацоўка стратэгіі і тактыкі. Ёсьць сымбаль веры, які замяняе сабою ўсё, у тым ліку і памкненьні сваіх прыхільнікаў. Ініцыятыва не пажаданая, крытэрый далучанасьці - асабістая адданасьць. Выгада ў тым, што ўвесь працэс можа адбывацца віртуальна або нават праз мэдытацыі. У арганізацыі Пазьняка зусім не абавязкова будуць толькі пэнсіянэры і палітычныя аўтсайдэры, там можа быць і моладзь, бо ёсьць свая, своеасаблівая пэрспэктыва. Што з гэтага будзе далей - пакажа час. Можа быць вузкая сэкта, можа - нешта накшталт аун сынрыкё, а можа нават свой Талібан. У кожным разе, мэтадалягічна гэта ніяк не палітычная партыя ці рух. Але безумоўна знойдуцца людзі, якія падтрымаюць і такое.
Прычына ў тым, што людзі самі па сабе розныя. Хтосьці схільны сядзець у бюро, а камусьці бліжэй цэлы дзень лётаць па горадзе. Хтосьці кладзецца позна, а хтосьці рана ўстае. Тое самае і ў грамадзкім спэктры.
Таму нельга глядзець на вылучэньне сэкты Пазьняка як на штосьці адмоўнае. Проста ў адзіным руху розным людзям стала цесна. Іншая рэч, што цяжка ўявіць сабе, што калі-небудзь у Беларусі сфармуецца рэлігійны лад і запануе свой, беларускі культ асобы. Таму ў сэкты Пазьняка няшмат шанцаў на атрыманьне ўлады ў грамадзтве. Хоць, зь іншага боку, гэта й ня так важна. Для нашых тэмпэратурных умоваў такой арганізацыі нашмат зручней заставацца ў вечнай апазыцыі, што дае адчуваньне бясконцага змагарства і напаўняе сухія палітычныя фармулёўкі словамі ад сэрца.
Другая частка БНФ - гэта пакуль што толькі штаб. Харызма і фанатычная адданасьць пакінулі гэтых людзей. У іх застаўся рух, але нацыянальную ідэю ім належыць сфармуляваць па-новаму. Яны пазбыліся выратавальнага слова "Пазьняк", якое ўвасабляла ў сабе тую ідэю дагэтуль, калі дастаткова было яго вымавіць, і без дадатковых тлумачэньняў загараліся вочы. Новага Пазьняка яны ня створаць, бо ня ставяць такой мэты, і ім давядзецца браць кожнага разу рацыянальным вытлумачэньнем, умець пераконваць і пры гэтым весьці сваю лінію. Гэта нашмат цяжэй, але гэта ўжо палітыка.
Найважнейшы эвалюцыйны вынік расколу - разбураная манаполія БНФ на нацыянальную ідэю. Цяпер хто хочаш можа змагацца за Беларусь і Беларусь будзе не абавязкова азначаць - Пазьняк.
Вельмі істотны раскол адбываецца ў розумах пэўнае групы людзей і не заўсёды бачны няўзброеным вокам. Маю на ўвазе ўсьведамленьне свайго і чужога.
Калі Лукашэнкаў заўгас Ціцянкоў на даху былога ЦК КПБ здымаў бел-чырвона-белы сьцяг і рваў яго на кавалкі, ён, магчыма, і чуў нешта пра дружыны СБМ, што маршавалі пад гэтым сьцягам у акупаванай немцамі Беларусі. Але ўжо напэўна ён ня меў ніякіх пачуцьцяў да жалезнага флагштоку, вырабленага на заводах Крупа і ўсталяванага фашыстамі. На нямецкі флагшток быў вернуты сьцяг марынэткавай БССР. Разуменьне непарушнасьці першага і другога - рэчаў, што сымбалізуюць панаваньне ў Беларусі чужых уладаў з цэнтрам у фашысцкім Бэрліне і камуністычнай Маскве - і радасны зьнішчальніцкі азарт у дачыненьні да рэчы, якая сымбалізуе сваё, беларускае - гэта, на жаль, тыповыя рысы афіцыйнага ці ўвогуле палітычнага Менску. Ціцянкоў адчуваў радасьць ад зьнішчэньня ворага - вось што галоўнае. Акалічнасьці яго не цікавілі.
Гэткае самае пачуцьцё перажываў і беларускі савецкі дасьледчык фашызму Іван Сачанка, калі пісаў, што беларускага ксяндза Гадлеўскага расстралялі савецкія партызаны. Насамрэч дакумэнтальна пацьверджаны факт, што змагара за беларусізацыю касьцёла айца Вінцука Гадлеўскага расстралялі нямецкія фашысты. Але для Івана Сачанкі галоўнае ня тое, хто забіваў, а тое, што забілі ворага. І тут што савецкія партызаны, што нямецкія фашысты - неістотна, бо гэта як бы "нашы". Хоць па ўсіх раскладках менавіта беларускі патрыёт Гадлеўскі мусіў быць для беларускага дасьледчыка сваім.
Яшчэ прыклад. Калі Аляксандар Лукашэнка ў сваіх рускамоўных выступах згадвае апазыцыянэраў, у тым ліку і дэпутата Лябедзьку, ён з найвялікшай грэблівасьцю называе яго ў двукосьсях "змагаром". Беларускае слова тут - эўфэмізм самай абразьлівай лаянкі. Калі ж дэпутат Лябедзька ў сваіх рускамоўных артыкулах імкнецца адказаць Лукашэнку адэкватна, каб чым балючэй абразіць яго, ён піша: "Нас заставляют поверить, что только шкловская земля рождает политических деятелей и только руководитель посредственного хозяйства способен правильно "кировать" державой". Гэтак рускамоўная апазыцыя пераплёўваецца з рускамоўным афіцыёзам пры дапамозе беларускае мовы, тым самым адводзячы ёй ролю пляўка.
Сваё - мова, гісторыя, сьцяг - у гэтых прыкладах ператвараецца ў чужое, варожае. Што падзьвігае людзей паводзіць сябе такім чынам? На маю думку, імкненьне выступаць на баку мацнейшага. Прычым гэтае мацнейшае не абавязкова расейскі імпэрыялізм ці нямецкі фашызм. Гэта можа быць і агулам узятая дэмакратыя.
Цяпер - да самых сьвежых уражаньняў. Пра "Марш Свабоды", які адбыўся ў Менску 17 кастрычніка. Назіраючы яго, мне думалася пра нашаніўскую ініцыятыву - Дзень без чужога слова.
Вы не забыліся? Другі дзень кожнага месяца, пачынаючы зь леташніх Дзядоў - гаварыць і слухаць, чытаць і пісаць толькі па-беларуску. А што рабіць, калі табе ў гэты самы дзень даюць у рукі ўлётку "Маршу Свабоды" або газэту "Навіны", дзе німа ні слова па-беларуску? Не чытаць? Не даведацца пра дэманстрацыю, на якую зьбяруцца тыя, хто за свабоду? Чаму арганізатары не прадугледзелі твайго права і твайго жаданьня? Штосьці падобнае ты з дня ў дзень назіраеш у паводзінах аўтарытарнага рэжыму Лукашэнкі. А тут - дэмакраты. Можа быць, у цябе і ў іх розныя жаданьні?
У Беларусі няма чалавека, які б не зразумеў тых газэтак па-беларуску. Дый прыклад колішняй "Свабоды", якая выходзіла ўся клясычным правапісам і стала самай масавай апазыцыйнай газэтай, сьведчыць, што аргумэнты пра "народ ня пойме" надуманыя. У чым жа прычына?
Хутчэй за ўсё, у спонсарах. Па-першае, па-расейску больш даступна і для амэрыканца, ня кажучы ўжо пра расейца. Па-другое, менавіта нашымі дэмакратамі ўжо некалькі гадоў вядзецца праца дзеля пераконваньня спонсараў у патрэбе пашырэньня расейскае мовы ў Беларусі. Відаць, так зручней. Толькі ці не выплёскваецца тут тое славутае дзіцё разам з вадою?
Асабіста мяне тут цікавіць адно пытаньне. А чаго хочуць нашы рускамоўныя дэмакраты? Я імкнуся, так бы мовіць, зьверыць пасылы. Асабіста я бачу мадэль краіны на прыкладах балтыйскіх краінаў або, скажам, Чэхіі, а можа нават і Нарвэгіі. Расея, Польшча і Ўкраіна не разглядаюцца, бо ў шмат разоў большыя за нас. Ва ўсіх жа сумаштабных дзяржавах дэмакратыя збудаваная на падставах нацыянальнай дзяржаўнасьці. Больш за тое, мне бачыцца адрозьненьне Беларусі ад згаданых краінаў - у нашай нацыянальнай спэцыфіцы. Гэта мусіць быць беларуская Беларусь. І менавіта ў яе небеларускасьці мне бачыцца яе сёньняшні гаротны і застойны стан. Такім чынам, мне нескладана распавесьці, чаго я хачу. А чаго хочуць аўтары рускамоўнай газэты "Навіны"? Скінуць Лукашэнку? І што тады? Правесьці дэмакратычныя выбары? Але папярэдняя гісторыя паказвае, што ніякага толку ад нашага парлямэнту, выбранага без разуменьня вобразу і будучыні краіны, няма. Згадайце, хто з папярэдніх кіраўнікоў не імкнуўся далучыць Беларусь да Расеі. Менавіта таму, што ён выберацца, а што далей - не ўяўляе. І давай скоранька - інтэгравацца.
Праблема ж ня ў тым, з Лукашэнкам ці безь яго. Праблема ў станаўленьні беларускае грамадзянскае супольнасьці. А найлепшыя прыклады, зноў такі, іншых краінаў рэгіёну, паказваюць, што менавіта мова становіцца аб'яднаўчым фактарам для такой супольнасьці.
Цяпер я перапыню свае развагі і дам слова ўдзельніку Маршу Свабоды Сяргею Харэўскаму, які таксама спрабаваў убачыць падзеі ў беларускім культурным кантэксьце.
(Сяргей Харэўскі: ) "У 1830 годзе, слынны францускі мастак Эжэн Дэлякруа напісаў карціну "Свабода, якая вядзе люд на барыкады", ці проста "Свабода на барыкадах". З тае карціны й быў запачаткаваны клясычны вобраз Свабоды, дзяўчыны з аголенымі грудзямі, у фрыгійскім каўпаку, які цяпер ўважаецца за галоўны сымбаль Францыі. На палатне, зьлева ад Свабоды, відаць маладога зухаватага чалавека з цыліндрам на бакір, які моцна сьціскае ў руках стрэльбу й рвецца ў атаку. Гэта аўтапартрэт самога Дэлякруа. Мастак не ўнікаў і праўдзівых, брутальных дэталяў - паўраспранёныя, падраныя трупы на пярэднім пляне, парахавы куродым, разьятраны натоўп. Але сьветлая постаць прыгожай дзяўчыны ды чыстыя колеры францускага сьцяга выводзяць гэтую рэч на вышыню яснага сымбалю. Гэтак праўда, перамяшаная з алегорыяй, становіцца больш, чым проста праўдаю.
Мне згадаўся гэты твор днямі ў Вільні. На гэтым тыдні тут пачаліся заняткі ў новага курсу завочнікаў, што навучаюццца на беларускім аддзяленьні ў Пэдагагічным унівэрсітэце. Гэткіх студэнтаў, пераважна з Заходняе Беларусі, набралося з паўтары дзясяткі. І першае ж пытаньне, якое яны мне задалі, - "Што адбылося ў мінулую нядзелю ў Менску?" "А вы хіба ня ведаеце, тэлебачньне не глядзелі?" "Беларускаму мы ня верым!" "А расейскія праграмы?" "Ня верым таксама". Я пачаў быў распавядаць... І міжволі адчуў, што тое, пра што кажу, ня праўда, а інтэрпрэтацыя. Я быў на тым Маршы Свабоды, але мог бачыць толькі тое, што абывалася на адлегласьці выцягнутае рукі. Я не пабачыў славутага ахвярнага казла Луку, не пабачыў як падпалілі пошту, не пабачыў як хлопцы сягалі ў халодную брудную Сьвіслач. Не пабачыў і крыві. Але запомніліся вялізарныя сьцягі Беларусі й Эўропы, духавы аркестар, вясёлыя школьнікі са сьвісткамі...
Мастак Дэлякруа ня браў удзелу ў рэвалюцыі 1830 году. Яго не было нават у Парыжы, адкуль ён зьехаў, баючыся за сваё жыцьцё й маёмасьць. Аднак па вяртаньні, ведаючы пра тыя драматычныя падзеі блізу ўсё, ён стварыў шэдэўр. І ўпісаў сябе завочна ў гісторыю, устаўшы на палатне побач са Свабодаю. У мастацтве гэты твор стаў роўны "Марсэльезе" ў музыцы. Ці змог бы мастак узьняцца да гэткага абагульненьня й мэтафарычнасьці, каб сам пасьлізнуўся на лужыне крыві ці пусьціў кулю ў лоб свайму суайчыньніку-жаўнеру? У барыкадных баях, тымчасам, удзельнічалі сотні мастакоў, але вось жа ніхто не ўявіў сабе ідэалу Свабоды...
У менскім Маршы Свабоды таксама бралі ўдзел многія мастакі. Прынамсі, я бачыў Марачкіных, Басалыгаў, Бартлавых, Маркаўца, вядома ж, шаноўнага Яўгена Куліка. Дзясяткі мастакоў бяруць чынны ўдзел у вулічнай дэмакратыі ад часоў перастройкі. Дзякуючы таму імі створаныя й адмысловыя творы, некаторыя зь якіх зажылі сваім уласным жыцьцём на дэманстрацыях. Дастаткова згадаць пакутны абараз Чарнобыльскае Маці Божае пэндзлю Марачкіна. Але ніхто пакуль гэтак і не стварыў ідэалу, ці, найменей, не абагульніў пабачанае ў гэтых людзкіх вірах.
"Свабода" Дэлякруа, шматкроць экспанаваная, таксама зажыла сваім жыцьцём. Пасьля чарговае францускае рэвалюцыі 1848 году гэты твор ведалі ўжо ўсе французы. Тым часам сам мастак, які з узростам стаў кансэрватарам ды клерыкалам, моцна шкадаваў пра тое, што стварыў гэтае палатно. Ён пісаў, што падпаў пад тлум "гадоў узьнёслых і смутных". На ягоную думку, гэтая карціна беспасрэдна паспрыяла наступным рэвалюцыям. Але рэвалюцыі мінулі, а францускі ідэал Свабоды застаўся.
Прыгадаўшы Дэлякруа, я падумаў, што няварта распавядаць маім студэнтам пра жарсьці, нялюдзкасць ды пра тое, колькі й каго з Маршу Свабоды зьвезла "Хуткая дапамога". Я распавёў ім пра нашыя прыгожыя сьцягі й пра тое, пра што мару сам. Пра Свабоду.
(С.Дубавец: ) Сяргей Харэўскі гаварыў пра нядаўні Марш Свабоды ў беларускім культурным кантэксьце.
Энэргія натоўпу ўвасабляе гарманічны парыў. Нават калі формы, у якія гэтую энэргію ўстаўляюць аргінізатары, - іншыя. Колькі хочаш, пішы на транспарантах "независимость", ня будуць людзі скандзіраваць гэтае слова, як і "Живет Беларусь", напрыклад. Шматтысячны голас рускамоўнага паняволі натоўпу ўсё адно будзе зьлівацца ў словах "незалежнасьць" і "жыве". І тут сапраўды не пазьбегнуць уражаньня, што форма эксплюатуе зьмест, выкарыстоўвае прыроднае памкненьне, энэргію свабоды.
Апазыцыя расколваецца ў сваіх партыях і аб'ядноўваецца дзеля супольных акцыяў, але няма, не паўстае з гэтага ўсяго Беларусі. Відавочна недастаткова сабраць сто тысяч, альбо злучыць рукі дзеля газэтнага здымку. Трэба злучыць арыенціры, ідэйныя матывы, бачаньне той Беларусі, якая мае быць. Бо як ні круці, не скандзіруецца ў нас "независимость".
Без ідэалу апазыцыйныя акцыі ператвараюцца ў бязмэтнае хаджэньне, бо сапраўды ж ня можа быць мэтай скінуць Лукашэнку. Чыста разбуральны пазыў заслабы, бо нішто не гарантуе ад новага і яшчэ горшага Лукашэнкі, якога зноў можна выбраць на справядлівых выбарах. Значыць і патрабаваньне выбараў - недастатковае. А самае галоўнае - разуменьне Беларусі - усё ніяк не даецца або зь лёгкасьцю ігнаруецца, пра што сьведчаць тыя ж рускамоўныя ўлёткі.
У выдавецтве "Наша Ніва" ХХ стагодзьдзе сымбалічна завяршаецца новай кнігай Васіля Быкава, якую аўтар назваў загалоўкам адной сваёй прыпавесьці - "Пахаджане". Цяпер кніга рыхтуецца да выданьня. Менавіта слова "Пахаджане" згадваецца, калі думаеш пра сэнс і плён цяперашніх дэманстрацыяў. Яшчэ больш сымбалічна гэта ўсё выглядае, калі згадваеш пачатак стагодзьдзя, Купалаў верш "А хто там ідзе". Беларусы, якія сто гадоў ходзяць і ходзяць, ды ўсё ніяк не знаходзяць сваю Бацькаўшчыну. Можа быць гэта было нашае наканаваньне ў мінулыя сто гадоў. І наступны век напоўніцца зусім іншым сэнсам. Хоць бы такім, якім было напоўненае стагодзьдзе 19-е, калі стварылася наша нацыя.
|
|
|
|
 |
|
|
