|
 |
 31 Кастрычніка 1999
| |
| Дзяды 1999. |
|
|
|
|
| Аўтар і вядучы Сяргей Дубавец, Вільня |
|
|
Колькі існуе сьвет, столькі думаецца і гаворыцца пра памяць. Гэта значыць, што тэма прыцягвае да сябе цікавасьць, бо гаворыцца і думаецца па-рознаму. Адносіны да памяці і яе месца ў чалавечым жыцьці зьмяняюцца і ў розныя эпохі выглядаюць па-рознаму. Таму сёньня, у дзень памінаньня продкаў, на Дзяды, мы будзем гаварыць у "Вострай Браме" пра наша цяперашняе адчуваньне памяці.
Напярэдадні сёлетніх Дзядоў некаторыя менскія рускамоўныя газэты і старонкі ў інтэрнэце неабачліва пераклалі слова Дзяды на расейскую мову. Яны не ўлічылі, што гэтае слова ў такім кантэксьце па-расейску гучыць з націскам на першым складзе - "дЕды", як у словазлучэньні "отцы и деды". Калі ж гэтае слова напісаць зь вялікай літары, забраць у двукосьсі і прыставіць год, атрымаецца поўная недарэчнасьць - "Деды'99" - тое, што ніяк не асацыюецца з традыцыйным беларускім днём памінаньня продкаў. А калі ўлічыць, што гутарка ідзе найперш пра патаемныя адчуваньні - дык сувязь паміж назвай і тым, што насамрэч мусіць адбывацца ў гэты дзень прападае цалкам.
Адначасова гэты прыклад зь перакладам ілюструе тую духоўную розьніцу, якая існуе паміж дзьвюма культурамі - беларускай і расейскай. Бо калі глыбей учытвацца ў артыкулы пра "Деды'99", абавязкова натрапляеш на развагі пра духоўнасьць, якая абавязкова зьвязваецца з праваслаўнай царквою і г.д. Вось тут і пралягае мяжа, якая выразна аддзяляе расейскую культуру ня толькі ад беларускай, але й ад іншых эўрапейскіх культураў. Проста кажучы, так і столькі пра духоўнасьць ня кажуць і да духоўнасьці не заклікаюць, што можа сьведчыць пра недахоп гэтай самай духоўнасьці ў Расеі. У беларускай традыцыі нічога гэткага не было. Прынамсі, ані ў фальклёры, ані ў клясычнай літаратуры сьведчаньняў чагосьці падобнага мы ня знойдзем. Казалі: старыны ня рушыць, навізны ня ўводзіць. А гэта, у сваю чаргу, ужо ніяк не стасуецца з расейскай культурнай традыцыяй.
Гаворачы пра нацыянальную памяць, мы найчасьцей кажам пра забыцьцё. Сапраўды, нам, беларусам, яшчэ вельмі шмат чаго трэба прыгадаць і шмат пра што даведацца - з тых жа архіваў, доступ у якія сёньня альбо абмежаваны, альбо закрыты. У забыцьця ёсьць свае мэханізмы, напрацаваныя схемы, у адрозьненьне ад памяці, якая ўвесь час зьмяняецца, жыве. Сяргей Харэўскі прааналізаваў сытуацыю выдатных беларускіх мастакоў, якіх грамадзтва забывае і ўспамінае, альбо не ўспамінае і зрабіў высновы - чаму так адбываецца.
(С.Харэўскі: ) "Вы пра мяне яшчэ згадаеце..." - сказаў незадоўга да сваёй сьмерці Язэп Драздовіч. Беспрацоўны і бяздомны вандроўнік-мастак паміраў у чужой хаце ў сытуацыі поўнага забыцьця. Але ён меў рацыю - узгадалі. Пасьля дзесяцігодзьдзяў нябыту...
Прыклад Драздовіча паказальны. Нам вядомыя тысячы імёнаў эўрапейскіх мастакоў і дойлідаў з часоў раньняга Адраджэньня, з канца 13 стагодзьдзя. Калі ж размова вядзецца пра нашае мастацтва ды архітэктуру, дык мы сустракаемся з парадоксам. Нават у эпоху барока, якая прынесла найбольшы плён, мы, маючы тысячы твораў ва ўсіх жанрах, можам па пальцах пералічыць мастакоў, чые імёны ведаем. Напрыклад, жывапісцаў Пятра Яўсяевіча ды Паўла Клачковіча, графікаў Тарасевіча, Вашчанку, Макоўскага... Пры тым амаль нічога ня ведама пра іх біяграфіі. Правал у нацыянальнай памяці ахоплівае пэрыяд у некалькі стагодзьдзяў. У той самы час як у Эўропе імёны мастакоў і дойлідаў, іх жыцьёвы й творчы шлях былі на слыху кожнага адукаванага чалавека. Чаму не адбылося гэтак у Беларусі?
Падказку дае гісторыя нашага стагодзьдзя. У Беларусі мастацтва да апошняга дзесяцігодзьдзя ніколі не існавала без улады. І як толькі мастак станавіўся па-за ўладаю, якая яго патранавала, карміла й рэклямавала, ён прападаў. Пакуль господін Мікешын за царом ставіў манумэнт да 100-х угодкаў перамогі над Напалеонам у Полацку, яго добра ўсе ведалі. Пасьля, як ня стала цара, скульптар зьехаў, помнік узарвалі, забылі. Пакуль таварыш Шагал быў камісарам у Віцебску, яго таксама ведаў кожны. Пры тым нікому не прыходзіла ў галаву аспрэчваць ягоныя эстэтычныя экспэрымэнты. Звольнілі, зьехаў і забылі. Для іншых мастакоў лёс выпаў і наогул трагічна. Як для Рамана Семашкевіча, які перабег зь Вільні ў СССР. У Менску яго вельмі ж зашанавалі, прыцягвалі да ўдзелу ў выставах і ў афармленьні пэрыёдыкаў. Але кувадла хіснулася ня ў той бок, і ён мусіў быў хавацца ўжо ў Маскве, да свайго канца ў 37-м... Памяць пра яго таксама сьцерлася.
Падобнае адбылося й з нашымі мастакамі папярэдніх эпохаў. Мяняліся й замалёўваліся абразы й партрэты, прападалі мастакі. А народ заставаўся статыстам. Молячыся на безыменныя абразы, альбо пазнаючы магнацкі партрэт, беларусы не задумляліся над лёсам іх творцаў.
Сёньня мы, на шчасьце, ведаем імёны Мікешына, Шагала, Семашкевіча. І не прыгадваюцца ўжо тыя высілкі многіх і многіх людзей, мастацтвазнаўцаў, публіцыстаў, мастакоў і літаратараў, якія вярнулі іх Беларусі. Як вярнулі і сьветлае імя Язэпа Драздовіча, цягам доўгіх пошукаў, цераз ідэалягічныя перашкоды. Той, хто быў на ўрачыстым адкрыцьці ягонае выставы ў Мастацкім музэі ў 1988 годзе, ніколі таго не забудзе. Колькі было радасьці, захапленьня й... скрухі, што раней ўсяго гэтага скарбу ня бачыла цэлае пакаленьне.
Тым часам адно за адным, як непатрэбная ўжо збуцьвелая лістота, ападаюць і забываюцца імёны тых, хто працаваў на ўладу..."
(С.Дубавец: ) Сяргей Харэўскі заўважыў, што памяць пра выдатных дзеячоў культуры ў нас моцна прывязаная да ўлады. А паколькі пераемнасьці ўлады ў Беларусі, прынамсі, у апошнія 200 гадоў не было, наадварот, кожны наступны правіцель адмаўляў тое, што было да яго, дык і памяць пра творцаў адмяталася разам з усім папярэднім укладам жыцьця. Зразумела, што найперш гутарка ідзе пра тыя шэдэўры, у якіх выяўлены правіцелі і іхныя ідэалы. Але, напэўна, ня толькі. Магчыма, у гэтым наша беларуская спэцыфіка. Пераемнасьць улады найлепшым чынам забясьпечвае разьвіцьцё культуры і культурнага кантэксту. Нават калі на зьмену камуністам прыходзяць дэмакраты, такая пераемнасьць захоўваецца, калі першыя і другія ўлады - беларускія. Прыклад балтыйскіх краінаў гэта пацьвярджае. На нашых вачох камуністычны кіраўнік рабіўся прэзыдэнтам незалежнай дзяржавы і праводзіў рынкавыя рэформы.
Мне не хацелася сёньняшнюю перадачу пра Дзяды прысьвячаць таму грамадзка-палітычнаму аспэкту, які гэтая традыцыя набыла ў апошнія дзесяць гадоў. Маю на ўвазе масавыя акцыі ў Курапатах. Гэта зусім асобная размова. Таму гутарка зайшла пра памяць - асабістае пачуцьцё чалавека. Зьміцер Бартосік задаўся мэтай скласьці сваё генэалягічнае дрэва - успомніць продкаў, нават тых, якіх ня ведаў. І вось што ў яго атрымалася.
(З.Бартосік: ) "Неяк я паспрабаваў зрабiць сваё генэалягiчнае дрэва. Але намаляваная схема на дрэва паходзiла мала. Хутчэй на птушку, адно крыло якой было ў два разы даўжэйшае за другое. Галавою гэтай непрапарцыйнай канструкцыi быў, вядома, я. А крыламi, адпаведна, адэскiя палякi па бацьку, i шматлiкая нiжагародзкая радня па мацi. Размах крылаў забiраўся ў мiнулае стагодзьдзе й ахоплiваў немалую тэрыторыю ад Чорнага мора да Алтая. Ня кажучы ўжо пра саслоўi.
Зь лёгiкі схемы вынiкала, што ўсе гэтыя людзi iснавалi, любiлi, дзейнiчалi ды пакутавалi толькi дзеля таго, каб аднойчы абвясьцiў сьвет пра сваё зьяўленьне я. Нiжагародзкi нэгацыянт, купец першай гiльдыi, будаваў свае даходныя дамы для таго, каб праз стагодзьдзе я глядзеў "Вiя". У кiнатэатры, уладкаваным на першым паверсе аднаго з тых дамоў. А селянiн зь вёскi Канстанцiнава, які прыехаў на заробкi на Сормаўскi завод, нiяк ня марыў пасьля сваёй сьмерцi параднiцца зь мiльянэрам. I абодвум iм было да лямпачкi тое, што на другiм канцы iмпэрыi, у далёкай Адэсе нейкi дробны гандляр жывой рыбай Франц Бартосiк набыў свайму сыну Анатолю гiтару. Пройдзе невялiкi час, i ўспыхне полымя першай вайны, на якой загiне сормавец, а пасьля закруцiцца кола расейскай рэвалюцыi, якое раздушыць паборнiка "Дамастроя" i створаны iм сусьвет. I ХХ стагодзьдзе, складзенае зь незаўважных i вялiкiх падзеяў, будзе гуляць лёсамi людзей дзеля... Дзеля майго зьяўленьня на сьвет. Як вынiкае са схемы.
Дзеля гэтай падзеi мой дзед Анатоль Бартосiк адаб'е ў эвакуацыйным Барнавуле генэральскую жонку, а сын рэпрэсаванага купца закахаецца ў дачку сормаўскага рабочага. I дзеля гэтага iхныя дзецi прасякнуцца Мэльпамэнавым мастацтвам, каб, скончыўшы тэатральныя вучэльнi, сустрэцца ў заштатным i галодным горадзе Рыбiнску. У якiм i адбудзецца канцавая падзея маёй эгаiстычнай схемы.
Я сяджу за кампутарам у краiне, пра iснаваньне якой людзi з майго "дрэва" i не здагадвалiся i марна намагаюся вынайсьцi нейкi iншы сэнс гэтай галаваломкi. Быццам унiкаю той адказнасьцi, так дорага дзеля мяне аплочанай задоўга да майго нараджэньня незнаёмымi памiж сабою людзьмi. Яны не напiсалi вялiкiх кнiг, не зрабiлi векапомных адкрыцьцяў, iх прозьвiшчы ды iмёны нiкому нiчога ня скажуць. Нікому акрамя мяне. Нiбы выкiнутыя акiянам часу, на маiм стале ляжаць завушнiцы фiрмы Марозава, некалi падараваныя старастам нiжагародзкага кiрмашу сваёй будучай нявестцы, маёй бабцi. А ў матчынай спальнi вiсiць iкона, на якую некалi малiлася мая сормаўская прабабка. Можа, галоўны пункт у намаляванай мною канструкцыi зусiм ня я, а тое, што сярод гэтых людзей не было злачынцаў i нягоднiкаў? Дзякуючы чаму мне ня страшна маляваць гэтае "дрэва"? I ня сорамна некалi стаць ягоным працягам. Калi так, дык гэта сапраўды нямала".
(С.Дубавец: ) Зьміцер Бартосік узяўся складаць уласнае генэалягічнае дрэва, а сутыкнуўся з праблемай адчуваньняў. Менавіта - дзеля чаго чалавек згадвае сваіх продкаў і імкнецца ўявіць уласны род. У Севярына Квяткоўскага для гэтага была іншая нагода. Адразу пасьля "Маршу Свабоды" 17 кастрычніка ён разам з бацькамі паехаў у вёску на пахаваньне дзеда. "І ты камянямі кідаўся?" - спыталася ў яго пры сустрэчы бабуля.
(С.Квяткоўскі: ) "I ты камянямi кiдаўся?!" - спыталася ў мяня баба Аня пасьля прывiтальных абдымкаў. Зрэшты, тэма менскiх "баёў" была для нас далёкая, бо мы хавалi дзеда Аркадзя - апошняга з старэйшых нашага роду.
Дзед Аркадзь быў прадметам майго дзiцячага захапленьня i гонару. Бо ён першым у вёсцы сабраў уласны трактар. Увогуле, майстраваў рэчы, недасяжныя для ўменьня iншых, праз што нешматлiкiя "злапыхлiўцы" ў вёсцы называлi яго таямнiчым словам, якое выклiкала павагу - "аднаасобнiк". А яшчэ, у доме бабы Анi i дзеда Аркадзя я прамовiў першыя беларускiя словы.
На "менскiх" - мяне i бацькоў - спачатку глядзелi са зьдзiўленьнем. "Бач ты - усе трох па-беларуску гавораць!" Лiтаратурная мова часта выклiкае ў вясковых людзей адваротны эфэкт, яны пачынаюць падбiраць "гарадзкiя" словы, казаць "па-руску". Але праз пэўны час грамада да нас прызвычаiлася.
Рытуал пахаваньня адрозьнiваецца ня тое што ў розных рэгiёнах, але і ў суседнiх вёсках. У адной нябожчыка абавязкова вязуць (прычым, на аўтамабiлi, нават, калi могiлкi ў сотнi мэтраў ад хаты), у нашай - трэба толькi несьцi, хай сабе й колькi кiлямэтраў. А яшчэ па непiсаных правiлах урачыстыя словы перад першым памiнальным кiлiшкам прамаўляюць менавiта "па-руску". "Гаварыць па-руску" - гэта сапраўдная праца, ня менш цяжкая, чым любая справа ў беларускай вясковай гаспадарцы. Зрэшты, як для каго. Кіраваў хаўтурамі мой стрыечаны дзядзька. У адрозьненьне ад большасьці аднавяскоўцаў, ён ня толькі пераехаў у горад, але й скончыў філфак БДУ і выкладае цяпер там беларускую мову. Зразумела, дзядзька - чалавек паважаны ў вёсцы. Што да мяне, дык менавіта дзядзька чытаў мне-малому "Новую Зямлю" й вучыў шмат чаму добраму - беларускаму...
Дзеда Аркадзя пахавалі па ўсіх правілах, з адпяваньнем. Надпіс на помніку мой дзядзька замовіў па-расейску. Я не пытаўся чаму. Справа ў тым, што "ўсё мусіла быць як у людзей". Помнік на магіле ня мог адрозьнівацца ад суседніх. Так пісалі й пяцьдзясят гадоў таму, і сто, і дзьвесьце... Ці ж мае мясцовы чалавек парушыць звычай? А немясцовых сюды ня пусьцяць.
Жывучы ў Менску, дзядзька падкрэсьлівае, што ён вясковы чалавек, і што паміраць вернецца да хаты свайго нараджэньня. Не ў малой ступені дзякуючы "штудыям" дзядзькі я адчуў сябе беларусам. Але на пачатку 90-х мы ўжо не размаўлялі, а спрачаліся. Па-беларуску. Я зь юнацкім імпэтам даводзіў, што трэба беларусізаваць усё жыцьцё краіны, дзядзька пярэчыў, што ўсё ад Бога, і ўлады і мовы, і што трэба пакінуць вясковае вяскоўцам, а гарадзкое гараджанам. Дагэтуль у вёсцы нараджаюцца людзі, каб з часам паехаць у горад, каб навучыцца "языку", і жыць "як Бог дасьць". Але ў горадзе нараджаюцца іншыя, для якіх "мова", пакуль хай сабе й сымбаль, але самы галоўны. Яны гатовыя камянямі, ці чым іншым, адстойваць сваё права жыць як жадаюць.
Вёска захоўвае традыцыю. Але горад абнаўляе традыцыю, стварае новую, якая мусіць прыйсьці ў вёску дзеля "захаваньня". У вёсках усё больш хаваюць не "з аркестрам", а зь сьвятаром. На гарадзкіх могілках усё больш надпісаў па-беларуску. Беларусь адродзіцца, калі дзьве "традыцыі" сыйдуцца ў адной. Я ведаю, што ў нашай вёсцы гэта адбудзецца напэўна".
(С.Дубавец: ) Севярын Квяткоўскі разам зь іншымі сталымі аўтарамі "Вострай Брамы" сёньня, у дзень памінаньня Дзяды згадваў пра сваіх продкаў. З удзячнасьцю.
Вернемся аднак да параўнаньня буларускага культурнага кантэксту з расейскім - з заклікамі да духоўнасьці, якія мэханічна пераносяцца з расейскага мэнтальнага поля ў беларускае.
Пры ўсёй інтэнсіўнасьці прапаганды духоўнасьці Расея ведала і здраду духавенства і масавы атэізм, заўзятае і радаснае разбурэньне сьвятыняў, эмацыйны фон якога можна параўнаць толькі з настроем падчас тых самых сьвятыняў узьвядзеньня. А ў выніку - паказальны прыклад - разьвітаньне з камунізмам, якое ў Расеі на ўзроўні народнай сьвядомасьці адбылося надзвычай лёгка, быццам ня гэтая краіна была сусьветным правадніком вучэньня Маркса і Леніна. Менавіта з гэтых прыкладаў складаецца выснова пра брак духоўнасьці, якім абумоўленае бясконцае гаварэньне пра гэтую самую духоўнасьць.
Ні ў якое параўнаньне ня йдзе сытуацыя беларускай народнай сьвядомасьці, якая яшчэ доўга будзе разьвітвацца са сваім сацыялізмам. Як на маю думку, гэта сьведчыць пра прыродны кансэрватызм і, у выніку, жыцьцяздольнасьць нашае нацыі, якая спрадвеку імкнецца "старыны ня рухаць, а навізны ня ўводзіць", нават калі старыною для яе стаў аблудны шлях, у гэтым выпадку савецкі сацыялізм. Зьмена арыенціраў даецца пакутна і адбываецца доўга. Яна ў нас праходзіць толькі са зьменаю пакаленьняў. І ў гэтым праглядае адна з падставовых рысаў беларускай мэнтальнасьці. Менавіта на гэтым гуляе цяперашняя ўлада, якая заклікае хутчэй аднавіць Савецкі Саюз, пакуль не адыйшло старэйшае пакаленьне, якому савецкія ідэалы блізкія і дарагія. А прагматычная моладзь ужо ніколі не прагаласуе за СССР. Можна сабе ўявіць, што пры ўмацаваньні ў душах людзей станоўчых арынціраў мы можам стаць аднымі з найбольшых прыхільнікаў дэмакратыі і рынкавай эканомікі сярод суседзяў. Тое самае тычыцца і мовы, і нацыянальнай культуры, якія калі ўжо прыйдуць у сьведамасьць людзей, дык замацуюцца там назаўсёды.
Беларусы - не рэвалюцынэры. Пагаварыце пра гэта з вашымі продкамі, калі прыйдзеце на Дзяды на іхныя магілы, і вы адчуеце, што гэта так.
|
|
|
|
 |
|
|
