|
 |
 5 Сакавіка 2000
| |
| Беларуская Правінцыя. |
|
|
|
|
| Аўтар і вядучы Сяргей Дубавец, Вільня |
|
|
У колькіх папярэдніх праграмах мы гаварылі пра Менск, пра старую Нямігу і пра тое, што беларуская сталіца маргіналізуецца, тады як уласна правінцыя ўзвышаецца, захоўваючы найлепшыя традыцыі народнага жыцьця. Сапраўды маргіналізацыя Менску асабліва заўважная ў апошнія пяць гадоў з прыходам да ўлады Аляксандра Лукашэнкі зь ягонай камандай, мякка кажучы, далёкай ад культуры. Зь іншага боку, у Беларусі ніколі не было прынята нават ужываньне слова правінцыя ў дачыненьні да нашых Слонімаў і Мсьціславаў, Полацкаў і Мазыроў, Браславаў і Пінскаў. Прычым гэтак было спрадвеку. Магчыма, гэтак было таму, што ў краіне за ўсю яе гісторыю не адбылося такой цэнтралізацыі, як скажам у Расеі, а адначасова дзясяткі гарадоў маглі прэтэндаваць на паўнавартасны цэнтральны статус. Такім чынам, сёньня гутарка пойдзе не пра Менск, а пра іншыя беларускія гарады і мястэчкі.
Севярын Квяткоўскі размаўляў з двума маладымі беларускімі інтэлігентамі, спрабуючы распазнаць сьляды колішняга падзелу нашае нацыі на ўсходнікаў і заходнікаў.
(Севярын Квяткоўскі: ) "Сяргей Шыдлоўскі, малады гісторык з Наваполацку, даведаўся, што ён "усходнік" толькі калі прыехаў вучыцца ў Менск на пачатку 90-х. Шыдлоўскі лічыць, што падзел на Захад-Усход больш характэрны для старэйшага пакаленьня, якое памятае "польскі час". Для маладзейшых гэтая мяжа ў сьвядомасьці сьціраецца.
Наваполацак - горад мігрантаў, сюды зьяжджаліся людзі з усёй Беларусі, з розных краёў колішняга СССР. Наваполацак будаваўся ня толькі як архітэктурны, але й як ідэалягічны праект. Як камсамольскі інтэрнацыянальны горад. Гэты міт актыўна ўкараняўся ў сьвядомасьці жыхароў праз сыстэму адукацыі, праз савецкія сьвяточныя імпрэзы. Са словаў Сяргея Шыдлоўскага, гэты міт прыжыўся ў горадзе. У адрозьненьне ад палачанаў, жыхары Новага Полацку менш прывязаныя да сваёй зямлі. Але гэтая акалічнасьць, мяркуе Шыдлоўскі, мае станоўчы характар, бо навапалачане паводзяць сябе больш экспансіўна, ствараюць новую для Паўночнай Беларусі сытуацыю. Таму, маўляў, у Беларусі вядомыя больш Наваполацкія праекты, чым Полацкія:
- Магчыма, ў Заходняй Беларусі захавалася больш беларушчыны побытавай: у мове, у звычаях, у рэлігійных традыцыях. Рэлігійная традыцыя не перарвалася, як у нас - брутальна. На сакральным узроўні беларушчына там больш прысутнічае. Але. Калі глядзець на ўсе праекты беларускія, якія ствараліся апошнім часам - вельмі моцная прысутнасьць усходняга элемэнту. Я лічу, што гэтыя бакі дапаўняюць адно аднае. Заходнюю традыцыю мадэрнізаваным пачуцьцём сучаснасьці.
Студэнты, якія прыяжджаюць вучыцца ў Полацкі ўнівэрсытэт, заўжды акцэнтуюць сваё паходжаньне: Дзісеншчына, Пастаўшчына, Глыбоччына... Яны адраджаюць Паўночную Беларусь. Часам імкненьне да адраджэньня старых традыцыяў прымае скажоныя формы. Напрыклад, нядаўна ў Полацку пабудавалі касьцёл - перарабілі з былога кінатэатру "Радзіма", рэканструявалі тыповы савецкі будан, прырабілі вежы, асьвяцілі... У той час, як ў горадзе багата ўласна каталіцкіх бажніцаў, якія знаходзяцца ў паўразбураным стане. Сяргей Шыдлоўскі лічыць, што Полацкая Сафія сёньня - помнік па-за канфэсіямі. Ня столькі духоўны помнік, колькі сымбаль полацкага беларускага істэблішмэнту. Але прастора Полацку бязьмежная, кожны бачыць у горадзе, тое, што хоча бачыць:
- Адраджэнцы бачаць Сафію, барысаў камень. маскоўскія турысты бачаць дамок Пятра І-га, заходнікі - пашарпаныя дамы. Полацак для мяне, гэта пераважна людзі: мастакі, літаратары, журналісты. Гэта галоўнае, што ў нас ёсьць, гэта наша багацьце: тут і прадаўжаецца традыцыя полпцкай культуры.
Са словаў Сяргея Шыдлоўскага, жыхары Старога і Новага Полацку мараць, каб іхныя гарады злучыліся ў адзіны. Пакуль мары не сягаюць, скажам, жаданьня адбудаваць стары горад, а на левым беразе Дзьвіны пабудавць хмарачосы:
- Яшчэ адна мара, каб Полацкі ўнівэрсытэт прадоўжыў традыцыю, міт, акадэміі Грубэра. І трэцяе, каб мы былі пачутыя, каб полацкія культурныя праекты выходзілі на агульнанацыянальны ўзровень. Гэтага, на жаль, нам бракуе зараз.
Магчыма, інтэлектуалы Ўсходняй Беларусі больш агрэсыўныя, менавіта праз "разраджанасьць атмасфэры" наўкола, залішнюю ўрбанізацыю.
Гарадзенец Стас Пачобут, лідэр анархісцкага рок-гурта "Divation", лічыць, што Горадня адрозьніваецца ад сталіцы хіба сваёю хатнясьцю. Маўляў, людзі больш сядзяць дома, бо ў жыцьці менш культурных падзеяў. А калі такія здараюцца, дык мала чым адрозьніваюцца ад менскіх. Менавіта таму, усё, што адрозьнівае Гародню ад астаняй Беларусі, знаходзіцца ўнутры сем'яў гарадзенцаў:
- Мала чым адрозьнiваецца тралейбус гарадзенскi ад вiтабскага цi менскага, калi едзеш ранiцай. Тыя ж самыя незадаволеныя морды, якiя едуць на працу. А ў хатах стаўленьне да нейкiх праблемаў крыху адрозьнiваецца, таму што мы прымаем польскае тэлебачаньне, мы бачым цалкам iншы погляд на нашу рэчаiснасьць, чым маскоўскае цi беларускае тэлебачаньне. У нас ёсьць альтэрнатыва. Кожны з нас можа сесьцi ў цягнiк, паехаць да Польшчы, паглядзець як там людзi жывуць. I падумаць, цi нармальна, што ты тут жывеш так.
Цікава, што як для любога маладога беларуса вобраз Заходняй Беларусі несавецкага польскага часу для Стаса Пачобута - гэта байкі, гісторыі, расказаныя старэйшымі. Пра тое, як жылося пры паляках, пра падзеі 1939 году, ён ведае не на шмат больш, чым Сяргей Шыдлоўскі з Наваполацку. Міт несавецкай Беларусі дарагі для Пачобута, але хлопец не адчувае сваёй непасрэднай сувязі з той культурай, якая захавалася хіба ў старых фотаздымках, ці паўсьцёртых надпісах на сьценах. Але пэрсанажаў "Народнага Альбому" ён бачыць больш выразна, чым які карэнны мянчук, ці палачанін. "Каб зразумець Горадню, самадастатковую, якая стаіць на скрыжаваньні некалькіх культураў, - кажа Пачобут, - трэба паслухаць Шалкевіча. Ён мае шалёны посьпех на Гарадзеншчыне й Беласточчыне, але ніколі ня будзе з такім самым захапленьнем успрымацца ў Гомелі ці Магілёве. Бо трэба ведаць дэталі даваеннай гісторыі рэгіёну". Як і Сяргей Шыдлоўскі, Стас Пачобут лічыць, што рэгіянальная розьніца паступова зьнікае, застаецца адно ў сьвядомасьць сталага пакаленьня. Гаворачы пра сваіх раўналеткаў зь Беласточчыны, ён ня бачыць сьветапогляднай канфрантацыі зь імі. Асабліва, што датычыць канфэсійнага падзелу:
- У сутнасьцi, розьнiцы анiякай. Моладзь больш свабодна ставiцца да веравызнаньняў. Для iх гэта не грае такой ролi, як для старэйшых людзей. Калi я сутыкаюся з маладымi людзьмi зь беласточчыны я размаўляю зь iмi так, як размаўляю з сваiмi сябрамi на падворку. Бачна толькi, што яны адчуваюць сябе Эўропай. А Гарадзеншчына адчувае сябе Гарадзеншчынай.
Не адчуваюць сябе Эўропай, але прагнуць быць у ёй. Беларуская правінцыя -гэта панятак, які ў моладзі зьвязваецца з старэйшым пакаленьнем. Я бачыў багата рок-канцэртаў, якія ладзіліся ў беларускіх гарадах і мястэчках. Тамтэйшая моладзь адрозьнівалася ад менскай хіба меншай інфармаванасьцю пра падзеі сусьветнай поп-культуры. Разьвіцьцё сродкаў камунікацыяў сьцірае рэгіянальныя адрозьненьні паміж маладымі беларусамі. Самыя разьвітыя зь іх едуць вучыцца ў Менск, у горад-кацёл, які ператраўляе якія-кольвек рэгіянальныя адметнасьці. Але ж, унукі вяртаюцца да бабулек-дзядулек, каб слухаць расповеды пра польскі час, ці больш даўнія падзеі. Беларуская моладзь адрозьніваецца хіба тым, што адныя слова ў слова паўтараюць пачутыя міты, нібы ў спрэчцы "рускага" (у двукосьсі) Юзіка ды "антысавецкага" (у двукосьсі) Казіка, а іншыя шукаюць, як стварыць сваю Беларусь, каб было што распавядаць уласным унукам".
(С.Дубавец: ) “Севярын Квяткоўскі распытваў палачаніна і гарадзенца, спрабуючы высьвятліць, ці адчуваюць яны сябе ўсходнікам і заходнікам і ў чым гэта выяўляецца.
Тым часам Сяргей Харэўскі заўважыў нязьменнасьць беларускіх мястэчак і іхных насельнікаў у параўнаньні нават з сытуацыяй ХІХ ст. Магчыма, якраз таму ў несталічнай Беларусі захавалася шмат болей чалавечага, бо з цэнтру не давалі столькі грошай на руйнаваньне старых камяніц, колькі выдзялялася ў Менску”.
(Сяргей Харэўскі: ) "Сярод маіх аднакурсьнікаў у мастацкай вучэльні былі двое з Валожына, дзеўка й хлапец, Ніна ды Тадзік. Гледячы на іх, "крэпкіх харашыстаў", я ня мог надзівіцца іхнаму мястэчковаму патрыятызму. Хоць яны былі, перадусім, камсамольскімі актывістамі. Менчукоў-маладзёнаў канца 80-х гэта пацяшала. У тыя часы, недзе за Андропавым, была завядзёнка ладзіць камсамольскія рэйды каля бажніцаў, на рэлігійныя сьвяты. Аднаго разу я, уцякаючы ад гэткіх рупліўцаў маралі, падраў штаны на Кальварыйскіх могілках у Менску. На Вялікдзень. Бо зазвычай, вылоўленых маладзёнаў камсамольская дружына здавала ў мянтоўку. Пратакол, тлумачальная запіска, ліст у навучальную ўстанову... Не хацелася. Дык вось жа Ніна з Тадзікам кожнае сьвята патраплялі ў тыя дружыны.
Аднаго разу, прыехаўшы на фэст у Краснае, балазе, там ня гэтак дапякалі дружыньнікі, я пабачыў... Тадзіка, які побач са сваімі сваякамі кленчыў падчас імшы. Ужо ў Менску, пры сустрэчы ў вучэльні, я, па-змоўніцку панізіўшы голас, сказаў, што і я быў у касьцёле. Але ў майго прыяцеля зьбялелі вочы й ён пачаў мяне пераконваць, што ні ў які касьцёл ён ня ходзіць. Ад ягонага мітусьлівага сполаху мне стала непрыемна. Я засьпеў яго за інтымным... Стала сорамна мне.
Неўзабаве выпадак мяне супакоіў. Камсамольцы, Ніна і Тадзік, спрачаліся што лепей - царква ці касьцёл. "У Рыме пасад Сьвятога Пятра," - з аплёмбам даводзіў хлапец. "Няпраўда, няпраўда!!!" - пярэчыла дзеўка. Зрэшты, яны разам ехалі на выходныя дадому, і, здаецца, мелі адзін да аднаго сантымэнт. У чым яны сыходзіліся, дык гэта ў ацэнках роднага мястэчка. Празь іхныя аповеды перада мною паўставаў, калі не Ерусалім, дык нешта, прынамсі, падобнае... Неяк, едучы з Горадні да Менску, я прыпыніўся ў тым самым Валожыне. Нарэшце была магчымасьць спраўдзіць уражаньні маіх аднагрупнікаў-валожынцаў. У жнівеньскі сквар, запылены й прыцішаны Валожын мяне ня ўразіў. Адзіная цікавостка - сіня-белая царква, на нечакана высокім пагорку. А побач зь ёю драўляная хатка клясыка "нашаніўскае пары" Старога Ўласа, з мармуровай шыльдаю. Славуты палац Тышкевічаў належаў тады вайсковай частцы й туды было ня ўсунуцца. Пры нагодзе, зазірнуўшы у кніжку Сыракомлі, знайшоў нататку "Валожын - мястэчка ў Ашмянскім павеце".
"Самое мястэчка мала вартае таго, каб яго аглядаць; тры ці чатыры карчмы, два ці тры мураваныя дамы, колькі крамаў, у якіх прадаюць толькі тыя прадметы, якія патрэбныя земляробу альбо адпавядаюць сьціплым запатрабаваньням вясковай нявесты; драўляная царква, мураваная сынагога, пара прыстайнейшых дамоў - вось і ўсё, што трапляе на вока".
Гэтую цытату 1862 году можна прыкласьці й да сёньняшняга Валожына. Мне давялося тут пабываць сёлета. Лад тутэйшага жыцьця не зьмяніўся. Крамы можна апісаць тым жа Сыракомлеўскім сказам. І людзі тыя самыя. Зазірнем у нататкі Сыракомлі.
"Люд, хоць і жыве ў сьціплых хацінах і апранаецца ў шэрыя сярмягі й аблавухія чапкі, хоць і не вызначаецца высокай інтелігэнтнасьцю і, як паўсюдна ў гэтым краі, схільны да пахмяленьня, пад добрым панам заможны, бадзёры, здаровы, ахвочы да працы й рэлігійны. Чаго ж яшчэ хацець ад люду?"
І, праўда, чаго? Вось толькі добрых паноў тутака не відаць. А пытаньне Сыракомлі , "чым гэтая грамада (местачкоўцаў) без крыніцаў гандлю і промыслу можа харчавацца?", засталося. Сярод працоўнага дня хмура сноўдаюцца хеўры здаровых мужчынаў нападпітку. А кабеты ходзяць ад крамы да крамы. Не купляць, а так, паглядзець, пагаварыць. Сыракомля пісаў аднак і пра іншае:
"Узьбіраючыся з узгорку на ўзгорак, бачым уперадзе праваруч цьвінтар з нядаўна закончаным прыгожым гатычным касьцёлам, і адразу самое мястэчка маляўніча адкрываецца перад вачыма. Сасновыя жыдоўскія дамкі пахаваліся ў прадоньне даліны, а віднеюцца муры палаца зь вялікім садам і аранжарэяй,а таксама цудоўныя муры касьцёла і пабэрнардынскі кляштар. Над прыземленым мястэчкам, якое, здаецца, кленчыць перад яго веліччу, сьвецяцца ягоныя цудоўныя муры. Не ўздымаюцца, не ўзьлятаюць у неба ягоныя вежы, бо гэтая сьвятыня ў духу васямнаццатага стагодзьдзя, калі алоўкам архітэктара кіравала не набожнасьць, а захапленьне грэцкім хараством. Нагадвае ён віленскую катэдру, толькі што няма бакавых капліцаў".
Неяк мая каляжанка з Валожыну, Ніна, сказала, што бацька згубіў здароўе на заводзе плястыкаў. Тое ж пра сваіх сваякоў сказаў і Тадзік. Памятаю той завод. Ён быў у касьцёле. І куродым ад плястыкавае пары клаўся на твары сьвятых. Скляпеньні былі ўсе ў плястыкавых саплях, што зьвісалі са старасьвецкіх фрэсак. Цяпер тут ціха. Велізарны касьцёл Сьвятога Язэпа адноўлены й сьвеціцца новай мядзянай страхою. Колабег часоў вяртае ўсё на свае месцы. З Валожыну сыйшла расейская вайсковая частка, вызваліўшы палац. Яго можна цяпер агледзець. Закінутыя было праваслаўныя могілкі парадкуюцца. Адноўленая мураваная царкоўка. Шчыруюць рабочыя, ладуючы агароджу, раскіданую за саветамі. Зайшоў і ў тую вялікую царкву, што некалі патрапіла мне на вока. Чыста, сьвежа пафарбавана. Агледзеўся. Паставілі новыя хоры. Побач са мною жагнаецца маладая жанчына. Пакланілася на абразы, павярнулася. "Ніна, здароў!"- ад неспадзяванкі я павітаўся загучна. Яна цяпер настаўнічае, мае трох дзяцей. Як вольная хвілінка - дык вось у храм. Муж пакуль бяз працы. "А Тадзік дзе?"- пытаюся. Сказала, што ня бачыла яго гадоў пяць, здаецца, зьехаў у Польшчу. А яна, не, нікуды з Валожыну не паедзе! Як заквітнеюць сады па гарах ды лагчынах, тут будзе вельмі хораша.
(С.Дубавец: ) “Трэба ведаць ні з чым не зраўнаныя валожынскія краявіды, каб падзяліць пачуцьці Сяргея Харэўскага. Параўноўваючы не з такімі ўжо і яркімі пэйзажамі іншых краінаў, я часам думаў, што нашая жывая прырода кампэнсуе нам брак добрае паліграфіі і шыкоўных буклетаў ды альбомаў на тэму "наша страна ў красках".
Але працягнем дзяліцца адчуваньнямі, перажытымі ў часе апошніх наведваньняў беларускіх мястэчак і гарадоў. Менскі бард Зьміцер Бартосік літаральна тыдзень таму вярнуўся з Мазыра, дзе выступаў з прэм'ерай уласнае песьні”.
(Зьміцер Бартосік: ) "Тут вам нiкакая нi правiнцыя! Тут фтарой горад обласьцi!" - раўла намесьнiца старшынi Мазырскага гарвыканкаму на групу сваiх маладых землякоў, што надумалi былi правесьцi бардаўскi канцэрт у сваiм горадзе. Прычым, ня горш, чым у сталiцы. Яны дамовiлiся з дырэкцыяй буйнога ДК, надрукавалi афiшаў, далi аб'явы ў прэсе.
Улада спахапiлася рыхтык у дзень канцэрту. I, спаслаўшыся на ўказ першага прэзыдэнта пра масавыя мерапрыемствы, адмовiла, запатрабаваўшы праграму "мерапрыяцiя" i тэксты нашых песень. "Как эта дзелаецца ва ўсём мiры". Каб неяк выратаваць сытуацыю, арганiзатары вырашылi пайсьцi на душэўную размову з начальствам, прыхапiўшы мяне - сталiчнага госьця. Я ж лiшнi раз пераканаўся - адзiнае, што лучыць беларускую сталiцу з прывiнцыяй - гэта тупое, брахлiвае начальства i ягоны страх перад новымі маладымi людзьмi, якія гавораць па-беларуску і якiм усяго толькi хочацца незразумелай свабоды. Зрэшты, калi галоўная арганiзатарка канцэрту вырашыла патэлефанаваць па дапамогу свайму тату - мясцоваму нафтамагнату, я б не зьдзiвiўся, калі б да канторы падрулiў "шасьцiсотавiк" з двума атлетычнага складу дыпляматамі, якiя б хуценька знайшлi агульную мову з былой выкладчыцай роднае гаворкi. Зрэшты, разборкi былi астаўленыя "на пасьля".
Тата арганізатаркі знайшоў iншую залю. Таму мне не спатрэбiлася ладзiць прэм'еру ўласнае песьнi ў мёртвым кабiнэце.
Блукаючы па горадзе, якi ў мінулым, 20-м стагодзьдзi меў на ўсё пра ўсё ажно цэлых дзесяць вольных дзён падчас паходу генэрала Булак-Балаховiча, я ўсё болей пераконваўся ў слушнасьцi пачутае фразы. Тут сапраўды не правiнцыя. Я б не хацеў жыць у правiнцыi. А пэрспэктыва застацца назаўжды ў Мазыры абсалютна не палохала. Як зрэшты і ў Наваградку, Слонiме або Полацку.
У гэтых гарадах ня хочацца карыстацца паслугамi грамадзкага транспарту, харчаваньня а, тым больш, сёньняшняй ўлады. Тут хочацца хадзiць толькі пешкi, якi б круты пагорак ні паўставаў на шляху. Удыхаючы амаль вясковыя пахi з падворкаў. Адчуваючы пад нагамi зь вякоў стаптаныя шляхi. Аглядаючы пераплеценую мiж пагоркамi мудрагелiстую сетку вулiц i завулкаў, якiя нiколi ня выпрастаюцца па стойцы "сьмiрна", а застануцца такiмi, якiмі iх стварылi першыя жыхары гэтых мясьцiнаў. Цiкава, цi ведалi яны, што засноўваюць будучую "правiнцыю"? Наўрад цi. Зрэшты, песенька, якую я ўпершыню прасьпяваў перад маладымi мазырцамi, мела далёка не сталiчную тэматыку.
Калісьці, у першыя днi знаходжаньня ў Беларусi, яшчэ ня ведаючы мовы, я, тым ня менш, слухаў радыё. Дзе кожны беларускi выпуск навiнаў пачынаўся з загадкавых "угнаеньняў". Я быў перакананы, што за гэтым прыгожым словам хаваецца нейкi асаблiвы гонар беларусаў. І быў крыху расчараваны, калi аднаклясьнiкi пераклалi мне сэнс. Што, зрэшты, сьведчыла толькi пра маю правiнцыйнасьць".
(С.Дубавец: ) “Сьпявак уласных песень Зьміцер Бартосік прыдумаў цікавую формулу, якая, здаецца мне, найлепей надаецца для вызначэньня правінцыйнасьці беларускіх гарадоў і мястэчак. Сапраўды, я б ніколі ня жыў у правінцыі, але не адчуваю праблемы, каб назаўсёды застацца ў Мазыры або Слоніме, або ў Лідзе і Століне. Можна пералічваць бясконца тыя беларускія мясьціны, дзе не наведвае пачуцьцё правінцыйнасьці.
На маю думку, прычына тут у людзях, якія жывуць не адносна менчукоў, а ў сваім жывым асяродзьдзі. Мабыць невыпадкова і новы літаратурны часопіс, які неўзабаве пабачыць сьвет, назвалі "Правінцыя". Ад правінцыі чакаюць літаратуры - адтуль, дзе ёсьць жывыя, сапраўдныя перажываньні і пачуцьці”.
|
|
|
|
 |
|
|
