Аўтар і вядучы Сяргей Дубавец.

Гэтым разам мы дабіраліся сюды ня так, як заўсёды, бо колішняя лясная сьцяжына даўно зарасла, да таго ж пад сьнегам ад яе не засталося і сьледу. Таму мы ішлі з другога боку - праз высачэзную гару, з боку вуліцы, да якой належыць гэты забыты лясны адрас - хатка Зоські Верас у віленскіх Панарах. Сама хатка згарэла дзесяць гадоў таму, і сёньня, апынуўшыся на яе месцы, на адгароджанай ад сьвету паляне, зь цяжкасьцю аднаўляеш у памяці колішнія гады, калі сюды прыходзілі сотні беларусаў-паломнікаў, каб далучыцца да гэтага беражліва захаванага агмяню нацыянальнае культуры.

Ажно ўсё прайшло мінула... Праўда, стоячы на даўнім ужо пагарэлішчы, адчуваеш ня столькі шкадаваньне, колькі ўдзячнасьць. Бо гэтае месца і людзі, што тут жылі, напоўніцу выканалі сваю ролю акурат тады, калі былі найбольш неабходныя для нацыі, краіны, культуры. Маю на ўвазе апошнія савецкія дзесяцігодзьдзі. Тады гэта было ці не адзінае адкрытае для ўсіх месца, дзе пра беларускі лёс гаварылі праўду - ня крывячы душою, без афіцыёзных лякіровак і замоўчваньня.

Тэму працягне мастацтвазнаўца Сяргей Харэўскі:

(Сяргей Харэўскі: ) "Пра лясную хатку Зоські Верас я дазнаўся ад мастакоў. Тут перабывалі, перагасьцявалі сама меней тры мастакоўскія пакаленьні. Ад клясыка Пётры Сергіевіча да маладога мастака зь Берасьця Алеся Юркевіча. З канца 70-х як на пілігрымку выбіраліся яны сюды. Каб гэты дзень прабыць у хатцы. Бывалі тут часта й мастак-рэстаўратар Уладзімер Ракіцкі, фотамастак Зянон Пазьняк, графікі Мікола Купава й Яўген Кулік, жывапісцы Вячка Целеш, Аляксей Марачкін і Віктар Маркавец. Чаго шукалі беларускія мастакі ў лясной хатцы? Спадар Маркавец, адзін з тых гасьцей-мастакоў, пра свой першы візыт у лясную хатку, у 1978 годзе, напісаў так:

"Нейкі час гутарылі на двары каля хаты. Чароўная даліна ў лесе сярод гор. Дзіўны рэльеф. Пляц, на якім стаіць дамок, старанна арганізаваны: сажалка, басэйн, цяпліца. Навокал магутныя дрэвы, якія кругам абгароджваюць лагчыну. З аднаго боку задворкі Вільні, места страчанага, цяпер чужога, а раней свайго. З другога - закінуты сярод лесу лядашчы хутар з гаспадыняй, чыя душа таксама ледзь трымаецца ў старэчым целе. Але менавіта тут навязваецца тая апошняя ніцейка духоўнасьці старое беларушчыны з сёньняшнім днём.

Памяць у старой зьдзіўляла нас усіх. У Менску Ўладзімер Содаль прасіў мяне зрабіць рэканструкцыю дзіцячага прытулку ў Радашкавічах. Яўген Кулік пісаў гаспадыні пытаньні, і паказваючы ёй, удакладняў дэталі. А я маляваў варыянты. Празь некаторы час малюнак акрэсьліўся настолькі, што можна было прымацца за чыставую рэканструкцыю".

Гэткім чынам, дзякуючы фэнамэнальнай памяці Зоські Верас, былі рэканструяваныя мастакамі колішняя Беларуская хатка ў Менску, сядзіба ў Ракуцёўшчыне, беларускія адрасы ў Вільні ды багата чаго яшчэ. Аднак, як шчыра заўважыў Віктар Маркавец, сюды ехалі па несувымерна большае.

Гэтак стала, што апошнімі насельнікамі хаткі таксама былі мастакі. Жывапісцы Крыстына Балаховіч і Алег Аблажэй. Яны папрацавалі тут удваіх больш за паўтары гады. І яны былі аднымі зь першых, хто дазнаўся пра драматычны скон гэтага апірышча беларушчыны ў Вільні. У полымі пажару загінулі й іхныя творы й мастакоўскі рыштунак. Таму я зьвярнуўся да іх, як да апошніх сьведкаў. Што было зьнішчана вагнём? Кажа Крыстына Балаховіч:

"На момант здарэньня там было шмат кніг. Ніхто ня думаў, што будзе такі выпадак, а таму й не сьпяшаліся зь перавозам. Гаспадары спадзяваліся, што калі мы там - дык усё будзе ў парадку. І вось у нашу адсутнасьць усё згараэла. Там былі творы мастацтва. Напрыклад, партрэт Зоські Верас работы Сергіевіча. Даволі вялікі. Зоська Верас там сядзіць на чырвоным крэсьле. Гэтак лагодна расклаўшыся, з чорным катом. У яе каты былі чорныя, неяк адзін за адным. Там быў і намаляваны Алегам партрэт Ландсбергіса. Гэты партрэт быў намаляваны з натуры. Яго было відаць, дарэчы, з вакна... Часопісы былі старыя ўсялякія. Багата іх было. І у былым пакоі Зоські Верас і ў іншых пакойчыках. Здавалася, знойдзеш час - усё пачытаеш, паглядзіш..."

Гутарку працягвае Алег Аблажэй. Ён, як мастак, апісвае ўсё эмацыйна:

"Так, многа там чаго было. Каб на нашым месцы быў які гісторык ці філёлаг, ён бы разабраўся, што чаго вартае. Але мы ж мастакі. І мы ўспрымалі гэта ўсё ў цэлым, як аўтэнтыку, як натуральнасьць усёй атмасфэры, усёй аўры гэтага дамка. Гэтая хатка ўспрымалася як не збудаваная, а як нейкі грыб ці расьліна, што вырасла там зь зямлі. Яна была гэтак урослая ў гэты краявід, гэты сад. Як ядро ўсёй той экасыстэмы, калі гэтак сказаць можна. Яе абсалютна немагчыма адбудаваць ці ўзнавіць".

Хто з мастакоў апошнім, апроч Вас, наведваў хатку ў тыя гады?

"Там быў такі мастак зь Берасьця, які вучыўся ў Віцебскім інстытуце. Ён вырашыў зрабіць дыплёмную працу - партрэт Зоські Верас. Гэта было дзіўна, як на тыя часы. Прыяжджаў, рабіў накіды. Алесь Юркевіч яго звалі".

Цікава, дзе цяпер гэты партрэт, які чамусьці не ўхваліла гаспадыня лясной хаткі? І ці прыедзе калі Алесь Юркевіч у Вільню яшчэ? У Алега Аблажэя й Крыстыны Балаховіч ёсьць некалькі ўласных вэрсіяў пажару, што дашчэнту зьнішчыў той дамок. Але праўдападобней за ўсе выглядае вэрсія наўмыснага злачынства. Гавора Алег Аблажэй:

"Чаму гэта здарылася? Можа там залезьлі нейкія мясцовыя злодзеі, каб абакрасьці. Чаму? Хоць дом згарае, але, да прыкладу, тэлевізар цалкам згарэць ня можа. Хоць нейкія дэталі засталіся б. Вось гэты партрэт Ландсбергіса можа і зашкодзіў. Залезьлі абакрасьці, а пабачылі партрэт і вырашылі: "мы вам, свалачам саюдзістам, пакажам!". Мы вярнуліся, затэлефанавалі да Лявона Луцкевіча, а ён неяк па будзённаму кажа: усё, няма хаткі. Эмоцыі зразумелыя".

Што ж засталося ў гэтым віленскім закутку, ведамым, хіба адно беларусам? Застаўся сад. А ў ім - дзіўныя кветкі, незвычайныя расьліны, якія гэтак любіла Зоська Верас. Распавядае йзноў мастачка Хрысьціна Балаховіч:

"Там ёсьць дзіўнае коркавае дрэва. Аднаго разу Зоська Верас казала "А ці ведаеце, якое ў мяне ёсьць дрэва? Гэта коркавае дрэва". Яна вельмі цікавілася рознымі расьлінамі. Падвяла мяне да яго. Вялізнае дрэва! Я й цяпер яго б пазнала. Яны пасадзілі яго разам са сваім мужам, колісь-колісь. Пра гэта можа цяпер ніхто й ня ведае. Вось такая цікавая зьява..."

Кожная мясьціна, дзе працуе мастак, пакідае па сабе ў ягонай душы знак, памножаны ў мастацкіх творах. Як працавалася ім там, у тыя часы? Адказваюць Крыстына Балаховіч і Алег Аблажэй:

"Там працвалася цудоўна. Мастаку патрэбная найперш цішыня. А тамака яна была. Горы, лагчыны. Ходзіш па тых краявідах, напіваесься імі. Бачыш як прыходзіць вясна, як ападае лісьце. І ты сам удзельнічаеш у гэтым спэктаклі. І ня трэба нікуды выходзіць спэцыяльна. Мы маем цудоўныя здымкі. Мы на іх такія радасныя. І хатка ў сьнезе".

Аблажэй: "Як там, мне ніколі ўжо ня будзе працавацца. Я магу тое параўнаць толькі з тым, як мне працавалася ў роднай хаце, дзе вырас сам. Страчаны рай ніколі не вяртаецца".

(Сяргей Дубавец: ) "Сяргей Харэўскі размаўляў зь віленскімі мастакамі Крыстынай Балаховіч і Алегам Аблажэем.

Перад тым, як рабіць гэтую перадачу, я шмат распавядаў пра лясную хатку сваім знаёмцам. Шмат у гэтай тэме яшчэ непраясьненага і шмат зашыфраванага ў мэтафарах. Напрыклад, эпізод зь дзёньнікавых запісаў мастака Маркаўца пра тое, што старая гаспадыня беларускай хаткі ў Вільні дапамагла мастакам узнавіць выгляд беларускай хаткі ў Менску, дзе яна была гаспадыняю ў маладосьці. Адзін калега зьвярнуў увагу на гэтыя вось хаткі, на тое, што ў ХХ стагодзьдзі беларусы паўсюль імкнуліся рабіць менавіта хаткі, а не дамы. Памятаю, была такая хатка і ў адным рабочым інтэрнаце ў Маладэчне. Тут зразумелы ўплыў вёскі (усе мы з хат - пісалі паэты), але відавочны і характар адраджэнскіх ініцыятываў - кволых і непрэтэнцыёзных. Выглядае, што сёньня ўжо нікому ня прыйдзе ў галаву свой беларускі клюб назваць хаткай. Праўда, і беларускіх дамоў яшчэ не пазьяўлялася. Мабыць, мы недзе пасярэдзіне паміж хаткай і домам.

Яшчэ адзін удзельнік сёньняшняй праграмы Зьміцер Бартосік паспрабаваў раскрыць тайны панарскай хаткі:

(Зьміцер Батосік: ) "На самай сьвежай мапе Вiльнi гэты адрас пазначаны настолькi выразна, што мiжволi зьвернеш увагу. Сярод зялёнае фарбы Панарскага лесу пралегла беленькая палоска дарогi, што вядзе да аднаго адзiнага дамка. Пазначанага як дом 81-а на вулiцы Равоню. Зьверне сваю ўвагу на гэты картаграфiчны шэдэўр якi-небудзь недасьведчаны падарожнiк, i ягоная фантазiя адразу ж намалюе ледзь не палац-сядзiбу якога дзiвака-багатыра, якому закарцела схавацца ад шуму гарадзкога, пры гэтым не пакiдаючы Вiльню, ды яшчэ праклаўшы да сваёй рэзыдэнцыi дарогу. I няўцям будзе таму падарожнiку, што адрас, намаляваны на мапе, толькi на мапе й iснуе.

Калi ад задворкаў сымпатычных асабнякоў былой вёскi Равянцы ўзьняцца на самы верх стромага схiлу, дык на адваротным ягоным баку скрозь рэдкi лес бачная вялiкая паляна зь невялiкiм узгоркам пасярэдзiне. Узгорак ужо мала нагадвае падмурак колiшняга дому. Сям-там захавалiся сьведчаньнi жытла - пнi ад колiшняй лавы, ямiна былога клязэту, урослы ў зямлю чыгунны бак. Iдэальнае месца, каб схавацца ад людзей. З аднаго боку захiнуўшыся гарою, зь iншага - сьцяною зьдзiчэлага лесу, у якiм хаваецца яшчэ па сёньня заўважная сьцежка...

У тыя часы, калi старажытная беларуская сталiца паступова ператваралася ў лiтоўска-савецкi Вiльнюс, калi ў самой Беларусi людзi забывалiся слова Вiльня, у маляўнiчым лясным куточку жыла вельмi-вельмi старая жанчына. Студнi ў яе не было, таму вадою яе адорвалi нябёсы. Не было ў яе нi патэфона, нi радыё - навокал сьпявалi птушкi й гулi пчолы. Але яе хатка амаль нiколi не пуставала. Зь недалёкага Менску ехалi да яе пiсьменьнiкi й мастакi, студэнты й шкаляры, усе тыя, для каго слова Вiльня не было пустым гукам. Ёй пiсалi безьлiч лiстоў з усяго сьвету. I ўсiх яна прымала ў сваёй гасьцiннай хатцы, i нiводны лiст не застаўся без адказу. Жанчыну ведалi, як Зоську Верас. Пiсьменьнiца "нашанiўскае пары", сьведка многiх падзеяў свайго стагодзьдзя й асабiста знаёмая ледзь не з усiмi лiтаратурнымi клясыкамi, пра якiх гатовая была распавядаць гадзiнамi. Вось як апiсвае сваё наведваньне "лясной хаткi" пiсьменьнiк Уладзiмiр Ягоўдзiк:

"Мы вылезьлi з тралейбуса i празь некалькi хвiлiн, пераскочыўшы праз чыгуначнае палатно, трапiлi ў зусiм iншы сьвет. Пачаўся лес. Хтосьцi з нас захоплена выгукнуў: "З аднае казкi ў другую!..." Але куды падзеўся наш гаваркi настрой? Чаму мы ўсе замоўклi, сьцiшылiся? Iшлi доўга, iшлi як у нейкiм зачараваным лясным храме. Раптам яго сьцены расхiнулiся. На ўзгорку нас чакала белая хатка добрай чараўнiцы. I мы не памылiлiся".

Як усё iдылiчна й радасна. Як перад пачаткам дзiцячага спэктаклю, у якiм дабро абавязкова пераможа зло. Прыгожая заслона з вытканымi кветачкамi й птушкамi пакуль яшчэ хавае сцэну, дзе павiнна адбыцца дзея. Яе цiкава разглядаць пакуль не прагучаў трэцi званок. Але яна ўсё не ўзьнiмаецца. На яе тле выходзяць акторы са сваiмi добрымi казкамi й песьнямi, а нам хочацца сапраўднага спэктаклю са сьмерцю й каханьнем. I прыўзьняць гэтую бутафорскую заслону, каб хоць краем вока ўбачыць пачатак спэктаклю.

38-мы год, стабiльная й непарушная Польшча. А немаладая пара Антона Войцiка й Людвiкi Сiвiцкай прадае дом у выгодным раёне Павiльнiс, які тады называлі Калёніяй, i набывае кавалак зямлi сярод лесу. Матыў такога пераезду больш чым загадкавы. Вось, што мне распавяла Галiна Войцiк, дачка Зоськi Верас:

"Работы не было. I бацька быў безработны, i мацi безработная. I вось рашылi купiць большы кусочак зямлi. Каб там гадаваць кветкi на насеньне, зёлкi. Шукалi шмат дзе. Шукалi на Антокалi, на Збаровай. Але неяк не падабалася ўсё. Ну, апрача гэтага, і цана, вiдаць. Я ня ведаю, колькi заплацiлi за гэтаты кусок. А на тое, каб шукаць спэцыяльна нейкага такога месца безь людзей... дык я ня думаю, што гэта была асноўная прычына.

Там спадабалася прырода. Мама заўсёды цiкавiлася батанiкай. Мiж iншым, лес вельмi цiкавы сваёй расьлiннасьцю. Ёсьць там расьлiны вельмi рэдкiя. Ну, напрыклад з архiдэяў - там такiя "чаравiчкi вэнэрыны", яны вельмi рэдка спатыкаюцца. Шмат розных кустоў".

Спадарыня Галіна хадзіла тады ў школу ў горад і на свае вочы бачыла, як у Вільні мяняецца ўлада - польская, пасьля савецкая, пасьля літоўская, пасьля немцы...

"Страху нiякага ня было. I ведаеце, неяк за ўвесь час - і вайна была, і ўсё - там было вельмi спакойна. Нiхто не заходзiў. Неяк раз нейкiя два немцы там запуталiся-заблудзiлiся. А пасьля, як немцы адступiлi, там якраз унiзе дзялкi нашай стала савецкая часьць, па-мойму сапёры былi. Ну, яны вельмi культурна сябе паводзiлi. Яны захацелелi, каб дома ў нас абедаць. Яны ўсё прыносiлi са сваёй кухнi, i нам прыносiлi. Але наогул там было вельмi спакойна. А пасьля ўжо, пасьля вайны... У саракавым годзе пачалi вывозiць зь Лiтвы, але гэта беларусаў не кранула ў асноўным, на Вiленшчыне гаспадаркi невялiкiя, кулакоў такiх не было, а з глыбiнi Лiтвы везьлi й везьлi. Ну, а пасьля вайны зноў арышты... Так што сапраўды зь беларускай iнтэлiгенцыi вельмi мала хто застаўся. У сорак восьмым памёр мой бацька. Гэта наогул было вельмi страшна, таму што мы засталiся ўдзьвюх, я была студэнткай трэцяга курсу, i мы з мамай жылi на адну маю стыпэндыю".

Я слухаў Галiну Антонаўну й пастаральная карцiнка "лясной хаткi" пачынала набываць рэальныя абрысы. Недзе за лесам зьмянялiся акупацыi, тварылiся страшэнныя рэчы, партызанка й галакост, эсэс і НКВД, Вiльня разьвiтвалася са сваёй беларускасьцю, а тут па-ранейшаму квiтнелi зёлкi, сьпявалi птушкi й перачытвалiся старыя рукапiсы. Сюды не даляталi гукi маршаў i стрэлаў. Тут i па сёньня лясная прырода стварае iлюзiю застыласьцi й нязьменнасьцi часу. Зрэшты, цiхi куток, дзе ў невялiчкай хатцы жылi мацi й дачка, хутка ажывiўся беларускiмi галасамi.

(Галiна Войцiк: ) "У 56-м годзе вярнуўся зь лягеру Антон Шантыр, сын Зоськi Верас. Шмат гадоў аб iм увогуле нiчога не было ведама. Лiстоў не было нiякiх, дзе ён, што зь iм? А пасьля прыйшоў лiст, i ён вярнуўся. У 57-м вярнулiся Луцкевiчы. Пасялiцца ў горадзе нельга было, яны пасялiлiся ў вёсцы ля аэрапорту. Пасьля пачалi варочацца й другiя, Зоя Коўш прыехала, прыехалi Шышэi, ну, наогул, пачалi варочацца людзi неяк. Зьбiралiся то ў адных, то ў другiх. То ў Зоi Коўш на Антокалi, на вулiцы Летняй, то ў Каралёў на Зьвярынцы. Але часта зьбiралiся і ў "Лясной хатцы" ў Зоськi Верас. Прыходзiлi й на дзень нараджэньня да яе, але й так зьбiралiся. Гутаркi былi ўсялякiя, былi й на тэмы палiтычныя, бяз гэтага не абыходзiлася, i сваркi часам розныя... Успамiналi ўсялякае, але пра лягеры не гаварылi, вельмi рэдка хто ўспамiнаў, што там было... Ну й любiлi таксама сьпяваць. Усе ведалi беларускiя песьнi. З часоў гiмназii, з часоў хору Шырмы".

Шмат бы я аддаў, каб пасядзець за тым сталом. Не дзеля песень, пад якiя, быццам бы, адыходзiла вiленская беларушчына. А дзеля тых шчырых размоваў і сварак, што адбывалiся тут у цесным коле толькi сваiх. I якiя назаўжды застануцца таямнiцаю. Чужыя прыйдуць пасьля. I атрымаюць усё, як належыць. Iм будуць тут шчыра радыя, будуць гасьцiнныя ўсьмешкi, будуць лiцца ўспамiны пра беларускую Вiльню 30-х гадоў, будуць сьпявацца песьнi. I наведваньне беларускiм iнтэлiгентам "лясной хаткi" стане чымсьцi накшталт абавязковага рытуалу. Напэўна б i я, нарадзiся на дзясятак гадоў раней, патурбаваў вельмi старую жанчыну, каб асабiста зь яе вуснаў пачуць слова пра тое, як добры Максiм Багдановiч аддаваў падчас вайны свой цукар дзецям. Але сёньня, стоячы на парэштках дому, якi прастаяў наўзбоч ад бальшакоў паўстагодзьдзя, i зь якiм мяне асабiста нiчога ня зьвязвае, я адно з насалодаю дыхаў веснавою зямлёй i лясным вiленскiм паветрам.

Цi ня ёсьць нейкай заканамернасьцi ў тым, што стары дом, якi выратаваў сваiмi нетрывалымi глiнабiтнымi сьценамi сям'ю ад вiхураў страшнага стагодзьдзя, памёр раней за сваю гаспадыню? У ноч на 13 траўня 1990 году, пры нявысьветленых абставiнах "лясная хатка" згарэла. Зоська Верас памерла праз паўтары гады ў гарадзкой кватэры дачкi. Пра лёс сваёй хаты яна так i не даведалася. Падчас агонii клiкала Фабiяна Шантыра, перашага мужа, расстралянага бальшавiкамi ў 20-м.

А можа, невыпадкова няiсны сёньня адрас праявiўся на мапе небеларускай Вiльнi? I, напэўна, яшчэ ня раз мы зь сябрамi завiтаем сюды. На цiхую паляну, якая тоiць больш пытаньняў, чым адказаў".

(Сяргей Дубавец: ) "Зьміцер Бартосік мае рацыю, калі кажа, што на лясную паляну хочацца прыяжджаць зноў, хоць няма тут ані хаткі, ані людзей. Затое ёсьць добрае энэргетычнае поле, створанае за пяцьдзясят гадоў.

Фэномэн колішняга месца паломніцтва, безумоўна, у людзях, у гаспадарах лясное хаткі. Сюды сапраўды мог прыйсьці любы беларускі чалавек, а ўсе, хто прыходзіў, пасьля гаварылі пра гасьціннасьць, шчырасьць і дабрыню гаспадароў, якія ніколі не шкадавалі для гасьцей ані часу, ані сябе. Гэта сапраўды была ідылія. Ідылія, якую ня так цяжка зразумець.

Вадзіў людзей у хатку Лявон Луцкевіч. Ён жа, дзядзька Лявон, быў і галоўным стваральнікам тае ідыліі чалавечых дачыненьняў, у якую траплялі госьці. Размовы і дачыненьні мелі цалкам адкрыты, але крыху адаптаваны характар, быццам усе гавораць вядомыя словы і закранаюць вядомыя тэмы. Былы вязень ГУЛАГу, дзядзька Лявон быў надзвычай даступным для сустрэч і гутарак чалавекам. Але ён цудоўна разумеў, што і хатка, і яе гаспадары, і паломнікі ўвесь час знаходзяцца ў полі зроку "кампэтэнтных органаў". Больш за тое, ён ня мог не разумець, колькі няштатных сяброў спэцслужбаў завітвала сюды пад выглядам цікаўных студэнтаў і краязнаўцаў. Але адкрытасьць была прынцыпам існаваньня гэтага беларускага агмяню. Зусім незнаёмыя людзі ніколі ані намёкам не адчувалі ані падазронасьці, ані недагаворак. У выніку з гадамі была выпрацаваная ўнікальная сыстэма ўзаемадачыненьняў - вельмі прыцягальная і адначасова ахаваная ад недружалюбнага навакольля. Менавіта псыхалягічны фэномэн хаткі падаецца мне найбольш цікавым. Але гэта ўжо іншая тэма, якая выходзіць за межы ляснога котлішча беларускай пісьменьніцы Зоські Верас".