|
 |
 4 Лютага 2001
| |
| Загадка Ўладзімера Караткевіча |
|
|
|
|
| Аўтар і вядучы Сяргей Дубавец |
|
|
Ты сказаў нам: "Унукі Скарыны,
Дзе ваш гонар, моц і краса?
Ёсьць і ў вас, як у іншых сьвятыня.
Не давайце сьвятыні псам!
Не давайце зь яе глуміцца,
Бо прасьпіць яна ясну зару,
Бо сьвяты ізумруд заімгліцца
У пярсьцёнку тваім, Беларусь".
Гэты верш Уладзімера Караткевіча прысьвечаны Багдановічу не адну беларускую душу прывёў да нацыянальнае сьведамасьці, да мовы, да мінуўшчыны свайго краю. Аднак за высокім эмацыйным напружаньнем нерасчытанымі засталіся канкрэтныя вобразы. Што меў на ўвазе Караткевіч пад ізумрудам у залатым пярсьцёнку, пад сьвятыняй, якую мы ня мусім аддаць і зь якой ня мусім даць глуміцца? Напрыканцы сёньняшняй перадачы мы паспрабуем разгадаць гэтыя загадкі, а пачнем зь іншае тэмы.
Сёньня ў гуманітарных беларускіх выданьнях амаль не займаюцца разблытваньнем колішніх таямніцаў, як гэта бывала ў ранейшыя часы. Хоць загадак ад гэтага не паменшала. Рэч у тым, што такімі дасьледаваньнямі мусіць займацца суб'ектыўная эсэістыка. А яна, як свавольнае дзіця, ня можа быць свавольным і дзіцём, калі побач няма стабільных і суворых бацькоў. Пад апошнімі ў гэтай сытуацыі выступае акадэмічная навука -- аб'ектывізаваная і нават рутынная, у якой усё выверана і фрывольнасьці не дапускаюцца. Вось жа калі такой няма, наша свавольнае дзіця пачынае думаць не пра ўсякія "глупствы", а пра "кавалак хлеба", а то й само імкнецца імітаваць стабільнасьць і суворасьць. Што, зрэшты, і адбываецца. Беларусь перажывае сур'ёзны заняпад акадэмізму. Колішнія напрацоўкі філялягічнай школы літаратуразнаўства, гістарычнай этнагенэтыкі, мастацтвазнаўства даўно сталі гісторыяй, а школы рассыпаліся. Квінтэсэнцыя гуманістыкі -- энцыкляпэдыі, якія колісь зь вялікай прыдзірлівасьцю адбіралі сабе аўтараў і сотні разоў спраўджалі кожную лічбу і кожнае імя, ператварыліся ў нейкія публіцыстычныя імітацыі энцыкляпэдызму. Вось ужо сапраўды -- час раскідаць камяні...
Калі гэта пачалося і чаму гэта пачалося -- тэма асобнай гаворкі. Сёньня ж, імкнучыся не адставаць ад часу, разгледзем толькі адно сьведчаньне згаданага заняпаду акадэмічнае навукі, адно сьвежае даведачнае выданьне Беларускай энцыкляпэдыі. Тэму працягне Сяргей Харэўскі”.
(Сяргей Харэўскі: ) “У выдавецтве "Беларуская энцыкляпэдыя" выйшла кніга Анатоля Кулагіна "Каталіцкія храмы на Беларусі". Імя аўтара добра вядомае. Мастацтвазнаўца, дасьледчык архітэктуры, аўтар да сёньня не пераўзыйдзеных манаграфіяў пра палацавае будаўніцва, стыль ракако, беларускую нэаготыку. Міма новае кнігі таксама прайсьці немагчыма. Малы сын майго прыяцеля, згледзеўшы "Храмы", адразу пацягнуўся да іх. Блакітна-залатая глянцавая кіжка звабіць і дзіця, і дарослага.
Што ні кажы, а ў Беларусі дэфіцыт на гэткія выданьні адчувальны. Сабраўшы разам усе кнігі, што ў ХХ ст. былі прысьвечаныя беларускаму дойлідзтву, мы ледзьве набярэм пяць дзясяткаў. Прыкладна па адной на 2 гады. Што да культавай архітэктуры, дык літаратуры пра яе зусім мізэр. Спадар Кулагін слушна піша ў сваёй прадмове: "На беларускай зямлі з даўніх часоў зь вялікай павагаю ставіліся да Бога. Сьведчаньнем таму – высокамастацкія храмы. Таму храмы – гэта сьвятыні..." Ну, і гэтак далей. Спрачацца не выпадае. Адзіны аўтарскі тэзыс, праўда, выклікае сумнеў. Пра тое, што храмы, маўляў, " беражліва з пакаленьня ў пакаленьне (....) ахоўваў народ, каб перадаць у будучыню..." Усё ж, відаць, ня надта "народ" ахоўваў, калі абсалютная большасьць беларускіх бажніцаў да нас не дайшла. А тое, што ацалела, яшчэ доўгім пакаленьням давядзецца парадкаваць.
Спрэчнаю падаецца й сама канцэпцыя выданьня. Спадар Кулагін абмежаваўся адно рымска-каталіцкімі сьвятынямі, пакінуўшы ў баку спадчыну грэка-каталікоў. Хоць, у духоўным і арганізацыйным сэнсе, абедзьве гэтыя плыні каталіцызму ў Беларусі непадзельныя... Аўтар, які ў свой час напісаў адну з найлепшых кніг з гісторыі беларускае культуры "Архитектура и искусство рококо в Белоруссии", ня можа гэтага ня ведаць.
У першай частцы новай кнігі зьмешчаныя тыя сьвятыні, што стаяць і сёньня, у другой – тыя, якіх ужо няма. Праўда, сярод тых, што захаваліся, я, як ні шукаў, не знайшоў нэагатычнага старога касьцёлу ў Бабруйску, канструктывісцкага магутнага касьцёлу ў Давыд-Гарадку, адноўленых бажніцаў у Докшыцах, Порплішчы, што даўна дзейнічаюць і пра якія пісалася нават у пэрыёдыцы... Яны ў кнізе адсутнічаюць. Затое багата нечаканае фактуры. Напрыклад, паведамляецца, што ў Крычаве касьцёл пабудаваны ў 20-я гады XVII ст., "за часамі каралевы Боны". Але каралева Бона памерла яшчэ ў XVI ст.
Недакладнасьць у энцыкляпэдычнай абалонцы часам мяжуе зь бестактоўнасьцю. Напэўна аўтар не ў малой ступені разьлічваў на тое, што пакупнікамі ягонае кнігі будуць вернікі-каталікі. І вось жа паведамляе нам гэткую дэталь зь біяграфіі кардынала Казімера Сьвёнтка, маўляў, той быў пробашчам драўлянага касьцёлу Сьвятога Міхаіла Архангела ў Пружанах. Паволе Кулагіна, зруб быў пастаўлены напачатку ХХ-га ст. Па-перашае, дазволю сабе ўдакладніць, што касьцёл у Пружанах вядомы пад вызваньнем Ўнебаўзяцьця Найсьвяцейшае Панны Марыі. Па-другое, гэта не драўляны, а вялікі капітальны мураваны гмах. Ды й дата ягонага заснаваньня вядомая дакладна: 21 сьнежня 1878 году быў зацьвержаны праект, а праз 2 гады касьцёл быў высьвечаны. Дакладна вядомая й іншая дата: 17 сьнежня 1944 году НКВД арыштавала пружанскага ксяндза, будучага кардынала... Касьцёл быў зачынены праз 6 гадоў і 19 красавіка 1951 (а не 1950-га, як у даведніку) перададзены пад дом культуры. У 98-м яго адрэстаўравалі й высьвецілі нанава. Вось і думай сабе, што хочаш... Адно пэўна, што гэткім выданьнем айцец кардынал Казімер Сьвёнтак будзе ня надта ўсьцешаны.
З дрэва насамрэч быў пабудаваны касьцёл Найсьвяцейшае Маці Божае Анёльскае, паводле праекту выбітнага дойліда Юлія Клоса. Касьцёл згарэў дзесяць гадоў таму. І цяпер адноўлены з цэглы, а ня з дрэва, пра што ў даведніку не сказана. Замест таго зьмешчаны стары здымак, на якім касьцёл яшчэ драўляны...
Гэткіх недакладнасьцяў у кнізе багата. Тое, што шмат якія касьцёлы і ўніяцкія цэрквы да сёньня выкарыстоўваюцца праваслаўным ведамствам, ведаюць, бадай, усе. Але, выглядае, не аўтар "энцыкляпэдычнага" даведніка... Ён паведамляе, што касьцёлы ў Сар'і й Плябані, дамініканскія ў Княжыцах і Клецку, езуіцкі ў Мсьціславе, адрэстаўраваныя й вернутыя каталікам. Гэта ня так. І для вернікаў гэта немалая праблема. Бо гэтыя бажніцы па-ранейшаму ў распараджэньні Расейскае праваслаўнае царквы. Як і касьцёл з кляштарам езуітаў у Юравічах, дзе дзейнічае Сьвята-Марфін жаночы праваслаўны манастыр. Чаму ж тады не далучыць да сьпісу касьцёлаў і былы касьцёл бэрнардынак у Менску, дзе цяпер месьціцца праваслаўны Катэдральны сабор Сьвятога Духа?
Не зусім ясна, паводле якога прынцыпу быў складзены й другі разьдзел -- "Страчаная спадчына"... Чаму туды ўнесены паўзруйнаваны касьцёл у Вуле, у той час, як гэткія ж занядбаныя касьцёлы ў Смалянах ці ў Гарадной страчанымі ня лічацца? Разам з тым, у сьпіс страчаных патрапіў і Фарны касьцёл у Магілёве, хоць у любым папярэднім даведніку ён ёсьць, стаіць, на шчасьце... Хоць і праўда, выгляд мае зьнявечаны, але сьцены пад дахам. Зь іншага боку, сьпіс страчаных бажніцаў мусіў быць ці не ўдвая даўжэйшым.
Спадар Кулагін у прадмове абачліва папярэдзіў, што не прэтэндуе на паўнату выкладу. Але ці варта наогул давяраць інфармацыі з гэтага даведніка, калі яна так часта памылковая? Бо і ў энцыкляпэдыі "Архітэктура Беларусі" і ў "ЭЛіМБеле" інфармацыя пададзеная нашмат больш дакладна, хоць можа і ў меншым аб'ёме...Чаму ж было не скарыстацца з той грунтоўнай інфармацыі, пагатоў яна перахоўваецца ў тым самым выдавецтве?
(Сяргей Дубавец: ) “Сяргей Харэўскі прагледзеў новае даведачнае выданьне Беларускай энцыкляпэдыі і прыйшоў да высновы, што выдавецтва -- зусім ня тое, якім мы прызвычаіліся яго бачыць у ранейшыя часы. Не зважаючы нават на ідэалёгію, некалі беларускія энцыкляпэдыі былі аўтарытэтнымі зборамі дакладных фактаў. Гэты заняпад -- тэма асобнай гаворкі. Сёньня ж я прапаную перайсьці да заяўленае загадкі Караткевіча -- расшыфроўкі аднаго вядомага верша клясыка беларускай паэзіі.
Напачатку 80-х сьвядомыя беларусы сьпявалі. І сярод песень Беларускай сьпеўна-драматычнай майстроўні была Багдановічава "Пагоня" -- на матыў "Марсэльезы", бо іншай мэлёдыі тады яшчэ ня ведалі. Часам замест словаў "Пагоні" на той самы матыў "Марсэльезы" сьпявалі верш Уладзімера Караткевіча "Багдановічу". Замена павадавалася адэкватнай. Караткевічавы словы заварожвалі.
Сьцюжны час, бязьмежна-суровы.
Сьпіць народ, нібы зерне ў ральлі.
...................................................
Ты прыйшоў
І гарачым словам
Рунь узьняў на роднай зямлі.
Ты сказаў нам: "Унукі Скарыны,
Дзе ваш гонар, моц і краса?
Ёсьць і ў вас, як у іншых сьвятыня.
Не давайце сьвятыні псам!
Не давайце зь яе глуміцца,
Бо прасьпіць яна ясну зару,
Бо сьвяты ізумруд заімгліцца
У пярсьцёнку тваім Беларусь".
Караткевічавы словы заварожвалі сваёй таямнічай магіяй. І калі найбольш дасьведчаныя сьпевакі ўжо ведалі, што паэт выкарыстаў тут словы Хрыста з Нагорнай казані ў Эвангельлі ад Мацея, дык наступныя словы ўражвалі сваёй экзатычнай выключнасьцю ды нетутэйшым бляскам -- сьвяты ізумруд у пярсьцёнку Беларусі не павінен быў заімгліцца. Тэза ўспрымалася настолькі ж неаспрэчна, наколькі была няўцямная. Часам думалася -- чаму гэткі знаўца мовы і старажытнасьці як Караткевіч ня ўжыў смарагд замест ізумруду? Але пра тое, што азначаў гэты ізумруд, разважаць не хацелася. Не хацелася разбураць гэтую адначасова казку і ўжо вызначаную жыцьцёвую праграму. Ізумруд выпраменьваў вобраз Беларусі настолькі магутна і пры там інтымна, што ўдавацца ў канкрэтыку не было поклічу. Нешта падобнае перажывалі майстроўцы, сьпяваючы верш Натальлі Арсеньневай "У гушчарах". Эмацыйнай вяршыняй там былі словы: "Беларусь, Беларусь, залатая, за цябе, за цябе мы ідзём". Была б на месцы "залатой", да прыкладу, "дарагая", і тэкст адразу б рабіўся звычайным і пабытовым. Магчыма, і сьпявалі б яго ня гэтак ахвотна. А тут -- кожнага разу "дабіраліся" да тых апошніх радкоў з "залатой" Беларусяй, нібы расьцягваючы задавальненьне, нібы доўжачы гэтае чаканьне незразумелага шчасьця, быццам рыхтаваліся да раптоўнага эмацыйнага ўзьлёту. Зразумела, што "залатая" была ў Арсеньневай маленькім паэтычным азарэньнем, бязь нейкага канкрэтнага намёку ці шыфроўкі. Вось жа гэтаксама ўспрымаўся і Караткевічаў "сьвяты ізумруд".
Для дасьведчанага ў беларускай літаратуры чалавека паходжаньне Караткевічавага ізумруду ў вершы "Багдановічу" -- не загадка. Дастаткова зьвярнуцца да твораў самога Багдановіча. Ёсьць там такі вершык зь дзіўнаю назвай "Безнадзейнасьць".
Скарына, доктар лекарскіх навук,
У доўгай вопратцы на вежы сочыць зоры.
Яны спрыяюць! Час! З рухавых рук
Скарыны п'е адвар пан земскі пісар хворы.
І ўчас пабачыў ён, што ізумруд
Ў пярсьцёнку залатым на пальцы штось імгліцца,
Што блеску ў ім няма... І з болем тут
Ён зразумеў, што ўжо к жыцьцю не вараціцца.
Як бачым, Уладзімер Караткевіч у вершы, напісаным да 75-х угодкаў
Максіма Багдановіча выкарыстаў Багдановічаву сымболіку і вобразы -- тут і Скарына, тут і ізумруд, тут і матыў Багдановічавай "Пагоні". Усё нібыта зразумела. Аднак ізумруд... З залатога пярсьцёнка хворага земскага пісара ў Багдановіча, дзе ён імгліўся, прадвяшчаючы сьмерць чалавека, ізумруд у Караткевіча перамясьціўся ў пярсьцёнак Беларусі. Найбольш проста трактаваць і тут заімгленьне ізумруда як прадвесьце сьмерці Беларусі. Але ёсьць у гэтым вобразе і канкрэтны кантэкст. Каб адшукаць яго, нам давядзецца зазірнуць у перадгісторыю напісаньня Багдановічавага верша.
Максім Багдановіч зь пяці гадоў невыезна жыў у далёкіх расейскіх гарадах -- Ніжнім Ноўгарадзе і Яраслаўлі. Там ён з кніжак вывучыў родную мову і прасякнуўся беларушчынай, там пачаў пісаць вершы, якія дасылаў у рэдакцыю "Нашай Нівы" ў Вільню. У рэдакцыі заўважылі маладога паэта і ягоны талент ды вырашылі запрасіць хлапца ў Беларусь. І вось у 1911-м годзе Багдановіч прыяжджае ў Вільню. Тут ён праводзіць некалькі дзён праездам у Ракуцёўшчыну пад Маладэчнам. У наступныя гады ва ўсёй творчасьці паэта будзе выразна праглядаць жывы досьвед той паездкі, прычым ясна падзелены досьвед -- на гарадзкі і вясковы. Некалькіх дзён у Вільні яму хапіла, каб пасьля на працягу гадоў ашчадна выпісваць свае ўражаньні. Не кранаючы чыста віленскіх вершаў, сабраных у нізку "Места", можна яшчэ ў дзясятках іншых твораў убачыць тыя віленскія ўражаньні. Да прыкладу, у знакамітых "Слуцкіх ткачыхах". Дасьведчанаму ў біяграфіі Багдановіча гэты верш, ягоная тэма і вобразы могуць падацца дзіўнымі, маўляў, пры чым тут Слуцак і радзівілаўскія мануфактуры. Але варта прачытаць успаміны бацькі паэта Адама Багдановіча, напісаныя шмат пазьней пасьля сьмерці Максіма. Там згадваецца, што найбольшае ўражаньне на Максіма ад паездкі ў Беларусь зрабілі слуцкія паясы, якія ён разглядаў у Вільні ў калекцыі Івана Луцкевіча. Сёньня, між іншым, тыя паясы знаходзяцца ў экспазыцыі літоўскага этнаграфічнага музэя. Дык ці ж верш пра слуцкіх ткачых ня мусіць быць уключаны ў віленскую нізку? Згадаем радкі:
Цямнее край зубчаты бору...
І тчэ, забыўшыся, рука,
Заміж пэрсыдзкага вузору
Цьвяток радзімы васілька.
Запомнім гэты "васілёк". Аналіз паэтыкі Багдановічавых вершаў падкажа нам, што чыста фармальна гэта -- той самы ізумруд, тая самая "разынка" ў палатне верша, што і "залатая" Беларусь у Арсеньневай, толькі больш прадметная, па-багдановіцку. Васілёк дапаможа нам далей прасачыць сюжэт з ізумрудам.
У часе тых некалькіх дзён у Вільні Максім жыў у сакратара рэдакцыі "Нашай Нівы" Вацлава Ластоўскага. Ластоўскі -- гісторык і мовазнаўца, вялікі рамантык беларушчыны, паказваў Багдановічу Вільню. Вось тут друкаваў свае кнігі Францішак Скарына, мы пісалі пра яго ў "Нашай Ніве", гэта выбітная постаць беларускага адраджэньня. Ня толькі першадрукар, але і астраном -- Ластоўскі паказвае на вежу абсэрваторыі віленскага ўнівэрсытэту. Там Скарына сачыў зоры. А яшчэ ж і лекарам быў. Каго лячыў? Ну, да прыкладу, земскага пісара... У галаве Багдановіча рояцца ўражаньні і ўрэшце складаецца карціна, якую ён пасьля апіша вершам. Праўда, аднога сюжэту і пераліку Скарынавых умельстваў будзе мала. Гэта Багдановіч ведае з тэорыі паэтыкі. Патрэбная нейкая дэталь, якая зробіць верш філязофскім і вечным. І тут згадваецца пярсьцёнак, які ён сёньня бачыў у калекцыі Луцкевіча. Дакладна гэтак як у сюжэце са слуцкімі ткачыхамі спатрэбіўся васілёк...
І тут самы час перайсьці да галоўнага пытаньня гэтага вершаванага "вузла": што меў на ўвазе Караткевіч пад сьвятыняй у тым радку з Нагорнай казані? Увага:
"Ты сказаў нам: "Унукі Скарыны,
Дзе ваш гонар, моц і краса?
Ёсьць і ў вас, як у іншых сьвятыня.
Не давайце сьвятыні псам!
Не давайце зь яе глуміцца,
Бо прасьпіць яна ясну зару,
Бо сьвяты ізумруд заімгліцца
У пярсьцёнку тваім Беларусь".
"Сьвятыня" ў Караткевіча ўжытая ў адзіночным ліку, у адрозьненьне ад Нагорнай казані, дзе Хрыстос гаворыць пра сьвятыні. Калі б Караткевіч гаварыў пра шмат сьвятыняў, атрымаўся б дыдактычны радок патрыятычнага зьместу. Але гутарка ідзе пра адну, найбольшую. Простая аналёгія са словам храм тут таксама непераканаўчая. Караткевіч ведаў і цаніў шматканфэсійнасьць Беларусі, а да таго ж у 1966-м рабіць такі адназначны рэлігійны акцэнт было і рызыкоўна, і -- для багемнага асяродку паэтаў філялягічнае школы -- неадэкватна. Можа быць, Караткевіч назваў сьвятыняю Беларусь? Але ж Беларусь тут названая сама сабою, гэта ў яе пярсьцёнку заімгліцца ізумруд, калі будзе зглумленая сьвятыня.
Нарэшце, трэба падводзіць рысу. Пішучы верш-водгук на Багдановічава васьмірадкоўе пра Скарыну, выкарыстоўваючы рытміку Багдановічавай "Пагоні" зь яе Вострай Брамай сьвятою, Уладзімер Караткевіч меў на ўвазе Вільню -- страчаную і нічым неапраўдана чужую. Вільню зь яе абсэрваторскай вежай і дамамі бурмістра Бабіча, які даў прытулак першадрукару, зь яе слуцкімі паясамі ў беларускім музэі Івана Луцкевіча, з васільком на іх і з пісарам земскім, які пісаў зразумела на якой мове. Вільню, культурную цану якой Караткевіч і ведаў, і вычуваў як рэдка хто з сучасных беларусаў.
Звышэмацыйны выкрык Караткевіча, які прагучаў у вершы "Багдановічу" менавіта з-за гэтай самай звышнасьці ня быў пачуты цэнзурай, бо звычайнае вуха ня чуе інфрагукаў, якімі перагукаецца з суродзічамі "чорны кажан, што шнуруе ля вежы". Гэты выкрык працягвае гучаць і сёньня, ён блукае рэхам па віленскіх вуліцах Завальнай, Вялікай пагулянцы, Вастрабрамскай... Але чуюць яго адно кажаны. Караткевіч выказаўся, як выгукнуў. Такім чынам тэза пра немагчымасьць новага нацыянальнага адраджэньня бязь Вільні прагучаў на поўную моц яшчэ ў 1966-м”. |
|
|
|
 |
|
|
