| |
| Кім Хадзееў – менскі культурны герой |
|
|
|
|
| Сяргей Дубавец, Вільня |
|
|
Кім Хадзееў, можа быць, самы законны абітальнік беларускага культурнага кантэксту, які ў гэтым кантэксьце і растварыўся. Стаў безыменным аўтарам тысяч ідэй і твораў, падпісаных чужымі імёнамі, запаліў мноства талентаў і даў штуршок вялікай колькасьці чалавечых праектаў. Там, дзе ён цяпер, г.зн., на небе яму мусіць аплаціцца ягоны подзьвіг дабротамі духоўнымі, пра якія ён марыў на зямлі, атрымліваючы зь зямных "дабротаў" толькі турму, вар'ятню і пагарду вулічнага натоўпу. Ад усяго астатняга ён адмовіўся сам.
Ці пакідаюць увогуле абітальнікі кантэксту сьляды і тады – што пакінуў пасьля сябе Кім Хадзееў? Гэтым пытаньнем задаўся Зьміцер Бартосік, аўтар сёньняшняга высьвятленьня ў сэрыі "Забытыя адрасы культуры".
***
(Бартосік: ) "У Менску ўсё зьмяняецца так імкліва, што не пасьпяваеш сачыць за новабудоўлямі й разбурэньнямі. Зусім нядаўна зьніклі сымпатычныя двухпавярховікі сталінскае пары на вуліцы Кісялёва. У адным зь іх калісьці была кватэра, вядомая, як сьцьвярджаюць старыя менчукі, ледзь ня ўсёй творчай ды інтэлектуальнай эліце гораду. Кватэра Кіма Іванавіча Хадзеева.
Пра існаваньне гэтага чалавека я даведаўся толькі пасьля ягонай сьмерці. Дзякуючы разьвітальнаму слову сяброў у "Нашай Ніве". Прачытаўшы той тэкст, я не паверыў у існаваньне такога рэальнага чалавека і прыняў усё гэта за літаратурную містыфікацыю на тэму разьвітаньня з савецкай мінуўшчынай. Нагэтулькі біяграфія пэрсанажа была непраўдзіва літаратурнаю. Чаго варты адзін заклік да забойства Сталіна на камсамольскім сходзе ў 1948-м. А безьліч напісаных ім доктарскіх і кандыдацкіх дысэртацыяў? А ніколі не замкнёныя дзьверы кватэры, у якой суткамі не спыняюцца кухонныя спрэчкі? Аўтар тэксту яўна перагібаў са стэрэатыпамі ідэальнага савецкага культурнага героя...
Калі ж высьветлілася, што Кім Хадзееў не прыдуманы пэрсанаж, мне стала прыкра, што, хоць я жыў зь ім у адным горадзе ў адзін час, ягоны адрас так і застаўся для мяне неспазнаным. І я падаўся да тых, хто ў зруйнаваным доме ня раз бываў госьцем і мог дапамагчы мне дагнаць той вобраз і тую эпоху. Гаворыць філёзаф Уладзімер Мацкевіч".
(Уладзімер Мацкевіч: ) "Калі проста адказаць, дык я б сказаў: "Гэта быў пэўны менскі Дыяген. Які ў бочцы жыве звычайна ў Афінах. А ў Менску быў такі Кім Хадзееў. Філёзафам я б яго не назваў. Гэта такі маргінальны інтэлектуал. Які пранізваў некаторыя слаі інтэлектуальнага Менску ад самых верхніх да самых ніжэйшых. І ўсюды быў дарэчы. І празь яго зьвязваліся гэтыя розныя ўзроўні. Ён менавіта маргінал. Таму што не належаў ні да аднаго з тых сацыяльных узроўняў, зь якіх звычайна складаецца гармадзтва. Ён ня быў навукоўцам, ён ня быў выкладчыкам, ён ня быў пісьменьнікам. Але ж усё гэта ён рабіў. Ён меў вучняў. Ён быў аўтарам шматлікіх працаў, якія лічацца навуковымі. Хоць і выдадзены пад іншымі імёнамі. Ён зьяўляецца аўтарам некаторых надрукаваных ці не надрукаваных твораў. Усё гэта ён рабіў.
Савецкае грамадзтва было пабудаванае вельмі жорстка. І там асоба, індывідуальнасьць ня мелі таго статусу, значэньня, якое яны маюць у дэмакратычных, адкрытых грамадзтвах. Таму, каб быць чалавекам, у савецкім грамадстве патрэбна было быць кімсьці ў нейкай групе, калектыве й гэтак далей. І было вельмі цяжка быць самім сабой, не ўваходзячы ў нейкія групоўкі. Ня маючы сацыяльнай прапіскі. І толькі адзінкам удавалася вытрымаць гэты ціск і заставацца самімі сабой, ня будучы бамжамі".
(Бартосік: ) "А ці ўпісваецца Кім Хадзееў у беларускі культурны кантэкст?"
(Мацкевіч: ) "Гэта менская зьява. Ведаеце, калі мы сто гадоў таму, можа, болей, чым сто гадоў таму, мелі польскамоўны Менск, польскамоўную Горадню, Берасьце, Ліду. Гэта ж не азначае, што гэтыя гарады ня нашыя, не беларускія гарады. Тое, што яны былі заселеныя па большай частцы габрэямі – гэта таксама ня робіць гэтыя гарады ня нашымі. Гэта наш кантэкст. І ў гэтым кантэксьце фармавалася й захоўвалася нашая беларуская культура, беларуская сьвядомасьць. І таму мы пад ціскам больш буйных культураў (буйных ня ў тым сэнсе, што яны лепшыя за нашу, буйных у тым сэнсе, што яны мелі нешта такое, чаго не было ў нас, падтрымку дзяржавы, нейкую сілу эканамічную, ідэалягічную падтрымку й гэтак далей) усё ж такі ў гэтым кантэксьце існавалі людзі, якія не зьяўляліся часткамі гэтых буйных, афіцыйных культур. Існавалі маргінальна. І ў гэтым сэнсе жыцьцяздольнасьць культуры заключалася менавіта ў тым, што гэтая разнастайнасьць падтрымлівалася. І калі Алег Бембель, ці аднагодак Кіма Хадзеева, сучасьнік яго, Уладзімер Караткевіч, яны сваё жыцьцё будавалі на іншых падставах, кіраваліся іншымі мэтамі, чым Кім Хадзееў, гэта ўсё было, гэта ўсё заставалася. Гэты разнастайны кантэкст менскага інтэлектуальнага жыцьця.
Звычайна, афіцыйныя сродкі масавай інфармацыі ставіліся да Кіма, як да нечага такога, што не існуе. Але тым ня менш, дзесьці два гады таму Кіма Хадзеева запрасілі на тэлебачаньне. На восьмым канале ў перадачу "Ў бары ў Алега". І вось там зьяўляецца Кім, і ў тым ліку разважае пра тое, што такое сёньня Беларусь і гэтак далей. І мне вельмі спадабалася яго караценькае разважаньне пра тое, што... "не надо думать, что для этой страны всё потеряно. Самое плохое для этой страны было бы думать, что для нее всё потеряно. И именно тогда для неё и было бы всё потеряно. А пока мы есть, для этой страны ничего не потеряно". І я лічу, што Кім нямала зрабіў для таго, каб адрадзіць Беларусь. Хай сабе ён і ня быў беларускамоўным мысьляром".
***
(Дубавец: ) “У пытаньні Зьмітра Бартосіка пра тое, ці ўпісваецца Кім Хадзееў у беларускі культурны кантэкст, можна пры жаданьні знайсьці і адказ. У адрозьненьне ад тэксту, кантэкст існуе ня ў пэўных літарах, словах, фразах, а паміж імі. Прыблізна так, як Хадзееў існаваў паміж фігурантаў культуры, палітыкі, навукі, гаспадаркі. Прыдумляючы за іх канцэпцыі, ён, безумоўна ж, быў паміж іх, але ніхто яго паміж іх ня бачыць. Даступныя воку застаюцца толькі фігуранты – літары, словы, фразы.
Вы спытаеце, а якім інструмэнтам, калі ня зрокам ці слыхам, можна вызначыць тое няіснае, што гэтак сур'ёзна ўплывае на наша жыцьцё і нашу сьведамасьць? Паслухаем расповед пра далейшыя пошукі Зьмітра Бартосіка.
***
(Бартосік: ) "Для тых, хто пачынаў мысьліць у Менску 1960-х, Хадзееў гучыць, нібы пароль. Бо ў той час кватэрка на Кісялёва была адзіным на ўвесь горад начным клюбам. Сьвятло на другім паверсе не згасала ніколі, нібы маяк прыцягваючы да сябе паўночнікаў. Някліканых, але жаданых. Узгадвае філёзаф Алесь Анціпенка, які пэўны час жыў у той кватэры.
(Анціпенка: ) "Гэта было даволі інтэнсіўнае жыцьцё. Ноччу якое адбывалася. Бо туды маглі прыехаць такія шумныя кампаніі тэатралаў. Таксама паэты, начныя істоты, зьяўляліся там. Гэта сярэдзіна 1970-х гадоў. Ну гэта проста былі такія начныя partys. Звычайна гэта шумна адбывалася, і калі Кіма не было, можна было аказацца сьведкам, я тады жыў у яго, што нехта доўга й настойліва ляпаў у дзьверы. Аднойчы пасьля такой спробы ўвайсьці зь вялікім шумам раскрылася вакно й перада мной зьявіўся Ўладзімер Рудаў, які быў незадаволены, што дзьверы былі зачынены. І пералез з калідора, што было небясьпечна, гэта быў другі паверх, у вакно, у кватэру. Калі зьяўляліся вясёлыя і на лёгкім падпітку аматары начнога, багемнага жыцьця, то звычайна зь імі былі маладыя асобы. Прыносілі часам пітво, і тады Кім ажываў. Спрачаўся, нешта даводзіў".
(Бартосік: ) "А вакол чаго там ішлі спрэчкі? Гэта была палітыка? Гэта было мастацтва?"
(Анціпенка: ) "Гэта быў пэрыяд сталінізму, і Кім шмат распавядаў пра асобаў, якія сталіся рэпрэсаванымі. Гэта была літаратура, ад Шэксьпіра да Танка. Гэта быў тэатар, гэта была філязофія. Гэта былі шматлікія гісторыі пра крамлёўскую палітычную кухню. Безумоўна, ён цікавіўся беларускай сытуацыяй, і ўпершыню ад яго я тады, у 1970-я гады пачуў пра Адамовіча. Зь яго якраз выказваньняў я зьвярнуў увагу на паэзію Танка. Ён лічыў яго адным зь лепшых беларускіх паэтаў".
(Бартосік: ) "Той факт, што Алесь Анціпенка менавіта ад Хадзеева пачуў пра Адамовіч й Танка, гаворыць пра многае. Не мінаў таго дому і пісьменьнік Канстанцін Тарасаў".
(Тарасаў: ) "Я пазнаёміўся з Хадзеевым зусім яшчэ маладым хлопцам. Яму тады было 29 гадоў. Гэта было летам 1958-га. І ён толькі нядаўна выйшаў пасьля першай адсідкі. Гэта быў зусім другі час, які цяжка ўявіць сёньня. Гэта была "адліга". Часы, калі пачыналіся "шасьцідзясятнікі". Ну й ён быў цікавы тым, што сам прайшоў скрозь кругі пекла. А для мяне гэта было цікава яшчэ вось чым. Калі я вучыўся ў школе, у нас выкладалі тады канстытуцыю СССР. І настаўніцай гэтага курсу была маці Хадзеева. Яна была такая сухога складу, невялічкая жанчына. Але вельмі моцнага характару. Менск быў невялічкі горад, і ўсім было вядома, што яна такая ўпартая бальшавічка. А потым, калі пазнаёміўся з Кімам, даведаўся, што яго пасадзілі першы раз за тое, што ён неяк на сходзе ў пэдінстытуце, дзе вучыўся, ён у запале антысталінскіх выказваньняў выказаўся й так, што ён адмаўляецца ад сваіх бацькоў. І ад маці ў першую чаргу, таму, што яна й была стопрацэнтнай сталіністкай па сваіх поглядах. І для яго ўяўляла гэтую сыстэму і ўсе яе хібы. Якім чынам ён у тыя часы да гэтага прыйшоў? І чаму так сьмела сябе паводзіў? Магу патлумачыць толькі ягоным характарам. Ягоны бацька быў данскі казак. І вось гэтае спалучэньне маці й бацькі зрабіла такую натуру. Ён быў чалавек вельмі прамы й чэсны. Ён ніколі не хлусіў.
Так сталася, што ён стаў нейкім, непрысутным наяве, але прысутным у сферы духоўнай... крытыкам таго, што я раблю. Ён быў унікальны яшчэ тым, што яўляў тут усім узор духоўнасьці. Яго ніколі не цікавілі рэчы, яму было па сутнасьці мала трэба. Ён вельмі даражыў часам. І калі ў яго зьяўляліся нейкія грошы, ён іх дзяліў на пэўную колькасьць дзён, каб працаваць. Працаваў ён шмат, з ранку й да вечара.
Для мяне Кім быў у Менску тым чалавекам, які мог сказаць самае значнае слова ацэнкі таго, чым я займаюся. Ёсьць розныя мясьціны, а каб прыйсьці туды, трэба мець нешта на душы. А калі гэтага няма, дык туды ісьці й няма чаго. Таму што проста сустрэнеш халодны позірк. І тыя, хто сустракаў, больш ніколі там не зьяўляліся. Там розныя былі людзі, але безумоўна, гэта ўсе былі людзі таленавітыя. Вакол яго былі людзі, па большай частцы вампіры. Так атрымалася. Духоўныя вампіры. Мы былі маладыя, мы не маглі нічога даць, апроч сваіх спадзяваньняў. Вось калі ён езьдзіў у Маскву, там былі яму роўныя".
(Бартосік: ) "У Менску яшчэ народзіцца шмат філёзафаў, напішацца не адна дысэртацыя і будзе безьліч начных адрасоў. Але вось такога адрасу больш ня будзе. Бо такога чалавека магло нарадзіць толькі мінулае стагодзьдзе, зь ягонымі войнамі, гулагамі, камунізмам і жабрацтвам. Чалавека, які ведаў усё. У тым ліку й тое, што ні грошы, ні слава, ні маёмасьць, ні ўлада ня ёсьць тым, дзеля чаго варта жыць. І таму грошы траціліся на кнігі, кнігі дарыліся ўсім, каму яны цікавыя, пасьля чаго частка ведаў пускалася на зарабляньне грошай. Зноў жа не дзеля дабрабыту. А дзеля новых кніг. І новых людзей, якія ішлі на той начны агеньчык. Ад якога цяпер не засталося і знаку. А што засталося ад таго, хто той агеньчык запальваў? Па адказ я пайшоў да кінарэжысэра Алега Белавусава".
(Белавусаў: ) "Я памятаю яго пасьля першай адсідкі. Калі ён выступаў на камсамольскім сходзе, пасьля чаго яго забралі ледзь не з самога сходу. Ну, там цэлую прамову ён выдаў пра Сталіна, што той злачынца. Сталін быў яшчэ жывы, гэта было вельмі небясьпечна. Ён казаў, што гэта было вельмі прадуманае рашэньне: "Я ведаў на што іду, і я далей ня мог жыць у гэтым цемрашальстве. І павінен быў зрабіць выбар. І я яго зрабіў, гэты выбар".
(Бартосік: ) "У нас, лічыцца, адзін дысідэнт – Кукабака. Пра Хадзеева ведалі на Захадзе? Ці ён ня быў клясычным праваабаронцам-дысыдэнтам?"
(Белавусаў: ) "Браце, мой, увогуле дысыдэнцкі рух у Беларусі, у Менску, ён быў нейкі дзіўны. Гэта не былі маскоўскія дысыдэнты, якія на гэтым рабілі сабе імя, грошы, пашпарты, ад'яжджалі за мяжу й гэтак далей. Менск заўсёды быў правінцыяй. І як жартавалі, па іншай прычыне, праўда, Шарамецьева-2 усё ж такі ў Маскве. І маскоўскія дысыдэнты былі вядомыя. Там тусоўкі, пасольствы, гэта ўсё было на віду. У Менску гэта ўсё было цішэй, і менскі дысыдэнцкі рух, ён, па-першае, быў маладзёвы. А па-другое, ён быў такі рамантычна-нявінны. Не разьлічвалі, а што з гэтага можна атрымаць, куды там зьехаць за мяжу, нешта наварыць, атрымаць нейкі статус палітычнага ўцекача. За што саджалі! Чыталі "Архіпэляг ГУЛаг".
(Бартосік: ) "А дзе можна знайсьці сьляды Кіма?"
(Белавусаў: ) "У людзях. Толькі ў людзях. Ён умеў разбудзіць у маладых людзях нейкую прагу да ведаў. Нічога ня браць на веру, усё падвяргаць сумненьню. Дакопвацца да сутнасьці. І калі гэта ў некага закладвалася, то ён у далейшым жыцьці намагаўся даходзіць сваім розумам да ісьціны. Усе рэжысэры менскія, капні любога, там недзе сядзіць Кім Іванавіч. Ад Луцэнкі, Раеўскага і далей, і далей. Кіношныя рэжысэры, філёзафы. Ну й потым, у кожным горадзе павінен быць свой блазан. Хадзіў абадраны, во такія во пазногці. Мог паўгады ці год харчавацца аднім марожаным. Пры гэтым была свая тэорыя, што марожанае гэта столькі калорый, гэта не зьяўляецца трупаядзеньнем... Сто кандыдацкіх і дваццаць доктарскіх. Пры гэтым ён быў запісным графаманам. Ён усё жыцьцё пісаў адну адзіную казку. "Я напісаў трыста старонак казкі. Засталося яшчэ тры тысячы пяцьсот семдзесят тры. Вось. І я думаю, што гадоў за 15-20 я яе закончу".
Я трымаўся ад яго на дыстанцыі. Мы былі ў добрых адносінах, але раскрывацца душой, улівацца душа ў душу – гэтага ў нас не было. Ён празь нейкі час таксама гэта адчуў... Былі людзі, якія прыходзілі да яго зусім з адчыненай душой. І іншы раз ён гэтыя душы ламаў. Ламаў вельмі страшна. Я яго неяк спытаў: "Кім, а табе не балюча, цяпер ты стары, за хлопцаў, якія са сьвету сыйшлі, якім ты лёс паламаў?" "Нет, мне не стыдно. Я к другим предъявлял высокие требования, но столь же высокие требования я предъявлял и к себе".
(Бартосік: ) "Ламаў – як?"
(Белавусаў: ) "Як ламае гуру. Цісьне на чалавека, падпарадкоўвае яго сваёй волі, свайму разуменьню. І тыя, хто ня здолеў вытрываць, гублялі сябе. Нельга пра Кіма Іванавіча Хадзеева казаць, што гэта быў сьветач культуры. Ён быў сьветач культуры, але ён нёс у сабе й цяжкі, чорны, злы пачатак".
(Бартосік: ) "Я шкадую, што я не пабываў у яго".
(Белавусаў: ) "Шкадуеш ты правільна. Таму што той, хто ў яго пабываў, зарад, які ён даваў, для моцных людзей ён быў на карысьць. Для слабых, іншы раз, на зло. А тыя, хто быў мацнейшы, хто ўмеў стаяць на нагах – гэта было на карысьць, будзіла нейкія сілы, якія самога чалавека вялі.
Ці ёсьць патрэба ў такіх людзях сёньня, я ня ведаю. Я думаю, што сёньня Менску і ўвогуле Беларусі патрэбныя людзі мяккія, лагодныя, зь цёплай душой... Ён прыйшоў у свой час, жыў у свой час, зрабіў сваю справу чалавечую і нечалавечую таксама ў свой час, і, па вялікім рахунку, і пайшоў у свой час".
(Бартосік: ) "Чым болей я слухаў, тым болей шкадаваў, што мне ўжо не пераступіць парога той кватэры. Далібог, не дзеля таго, каб пазнаёміцца з 579-й старонкай бясконцай казкі ці лекцыяй пра карысьць марожанага. І не дзеля фармальнага знаёмства з добрым дзядулем. Кім-кім, а калядным дзядком Кім Хадзееў ня быў. А вось пачуць ацэнкту таму, што ты робіш, з вуснаў, якія паўстагодзьдзя таму заклікалі да зьнішчэньня Сталіна..."
***
(Дубавец: ) Асабіста мне якраз у гэтым эпізодзе пра Сталіна ўбачылася тое новае, што можа раскрыць нам постаць Кіма Хадзеева. Гэта ягонае дысыдэнцтва. Менскае дысыдэнцтва, якое ня столькі выяўлялася ў правільных, як для дысыдэнтаў, палітычных лёзунгах і зваротах, колькі ў праявах пабытовых. Зьнешні выгляд, ператварэньне кватэры ў кругласутачны дыскусійны клюб, адмова ад матэрыяльных дабротаў – словам, дэманстратыўнае нежаданьне быць такім, як усе, у нашай менскай сытуацыі і было самым сапраўдным і страшным дысыдэнцтвам у вачох публікі і ворганаў.
Беларускае "единообразие" як кодэкс існаваньня нацыі было і застаецца нашмат мацнейшым, чым ягоныя аналягі ў Расеі ці, скажам, Польшчы. Іншы раз нават падумаеш, ці не яно ў нас выступае цэмэнтам у тых месцах, дзе іншых змацоўваюць мова альбо канфэсія. Наша "будзь як усе" сустракае чалавека на самым пачатку ягонага зямнога шляху, ператвараючыся ў "не вытыркайся" і завяршае гэты шлях тым, каб усё было "як у людзей". Гэта, між іншым, зусім ня тое, што "табе больш за ўсіх трэба" або "мая хата з краю" – знакі з адмоўнай маральнай ацэнкай. Беларускае "единообразие" якраз ёсьць маральна станоўчым і патрабуе больш уважлівага разгляду. Ня дзіва, што навёў на думкі пра гэта Кім Хадзееў, які ўсёй сваёй натурай гэтаму "единообразию" супрацьстаяў. Быў, так бы мовіць, неабходным выключэньнем з правіла. Вось яшчэ што ўдалося даведацца пра яго Зьмітру Бартосіку:
***
(Бартосік: ) "Успамінае сцэнарыстка Ірына Пісьменная".
(Пісьменная: ) "Калі мы прыходзілі да яго, ён сядзеў у такім крэсьле, якое набыў на памойцы. Не, ня ён набыў. Гэта яго вучні, як ён іх называў, прыцягнулі гэтае крэсла, і ён вельмі добра адчуваў сябе ў гэтым крэсьле. Ён быў як цар, ці як гуру. Ён быў сапраўды гуру. Пяць-шэсьць пакаленьняў людзей прайшло празь яго. І мне здаецца, там было ўсякае. Ён і выпіваў, там былі іншым разам і наркотыкі. Гэта было не галоўнае, галоўнае было ў ім самім. Калі хто-небудзь пытаўся, ці добра ён сябе адчувае, ён гаварыў: "Мы яшчэ пасьпеем. Я буду жыць вечна". І ён так і пайшоў з жыцьця, мне здаецца, з гэтай упэўненасьцю, што ён будзе жыць вечна. Можа, ён меў на ўвазе, што там таксама ён будзе гуру".
(Бартосік: ) "Жыў-быў у Менску чалавек, які, ня выключана, ведаў у гэтым горадзе больш за ўсіх, а яшчэ вельмі цаніў свой час. І веды свае накіраваў ён не на часовыя задавальненьні, а на карысьць вечнасьці. Не засталося ад чалавека мудрай кніжкі, ня згадваюць ягонае імя энцыкляпэдыі, і нават ад дому, дзе ён жыў, не засталося сьляда. Але сотні людзей атрымалі ў тым нягеглым доме тое, чаго хацелася найболей і што крута павярнула іхныя лёсы. Хто дысэртацыю, як першую прыступку ў кар'еры. Хто геніяльную падказку, як паставіць спэктакаль. Хто параду, што варта чытаць у беларускай літаратуры. Хто напісаную прамову, пасьля якой адкрыўся шлях ва ўладу. Хто цэлы бізнэс-плян дзеля хуткага ўзбагачэньня. Ну а хто шчырыя й жорсткія словы наконт сваёй нікчэмнасьці. І прагназуючы сабе вечнае жыцьцё, загадкавы стары з разбуранага дому на вуліцы Кісялёва меў на ўвазе зусім ня той сьвет".
***
(Дубавец: ) “Зьміцер Бартосік мае рацыю. У адрозьненьне ад зямнога чалавека, абітальнік кантэксту нікуды не прападае, і калі ягоны плён увасобіўся ў іншых людзях, у гісторыі культуры, у лёсе нацыі і краіны, такі чалавек жыве вечна. Прычым, зусім неістотна, названы той чалавек ці безыменны. Дарагое ўласнае імя – наадварот – правакуе творцу на паніку, страх сьмерці і чапляньне за тэкстуальныя адзнакі ўласнага шляху – імя на вокладцы, імя ў энцыкляпэдыі, імя на вулічнай шыльдзе. Можа быць, якраз безыменнасьць у гэтым выпадку і ёсьць праўдзівая бесьсьмяротнасьць...” |
|
|
|
 |
22 Верасьня 2002 