| |
| "За кулісамі" літаратурнага жыцьця |
|
|
|
|
| Сяргей Дубавец, Вільня |
|
|
Беларускія пісьменьнікі ніколі не пісалі "ў стол". Ненадрукаваны твор лічыўся й лічыцца ў нас недаробленым, нібы недаствораным. Таму нават у самыя жорсткія часы савецкай цэнзуры раманы нашых літаратараў не хадзілі па руках у сьпісах, а самыя рызыкоўныя ўсё адно нейкім чынам друкаваліся ў пэрыёдыцы і ў кнігах. Пакрэмзаныя цэнзарскімі нажніцамі, месцамі перапісаныя і пераробленыя на патрабаваньне ідэалягічных ведамстваў, творы ўсё адно друкаваліся. У гэтым сэнсе беларуская сытуацыя зусім не падобная да расейскай ці польскай, дзе літаратурны самвыдат або пісаньне раманаў у стол – гэта амаль што нацыянальныя традыцыі. Чаму так адбываецца? Самы просты адказ – калябаранцкі характар нашай літаратуры, якой для таго, каб выказацца, хапала акрэсьленых рамак сацыялістычнага рэалізму. Але такі адказ будзе выглядаць неглыбокім, калі згадаць, што і да рэвалюцыі, і ў Заходняй Беларусі пад польскай уладай і на эміграцыі, раскіданыя па ўсім сьвеце беларускія пісьменьнікі ня пішуць у стол. Усё, хоць колькі-небудзь вартае называцца літаратурай, друкуецца. Гэта факт, які не пацьвярджае калябаранцкага характару і прымушае па-іншаму глядзець на беларускую савецкую літаратуру. У прыватнасьці, шукаць нейкую дадатковую кампанэнту гэтай літаратуры, дзе б выяўлялася тое, што было большае за рамкі сацрэалізму і не магло прайсьці цэнзуру. Такой кампанэнтай стала "закуліснае" жыцьцё пісьменьнікаў. Мноства эпіграмак і таго, што сёньня называюць "прыколамі"... Словам, для праяваў уласнага вальналюбства была абраная тая сфэра, якая й не прэтэндавала на публікацыю, а значыць, не падлягала цэнзуры.
Мой калега Зьміцер Бартосік калекцыянуе "закулісныя" пісьменьніцкія гісторыі і шчыра спадзяецца, што некалі з такой калекцыі паўстане штосьці накшталт паралельнай літаратуры, той кампанэнты, безь якой беларускае савецкае пісьменства рызыкуе застацца сацрэалістычным бронзавым занудзтвам, незразумелым і нецікавым для наступнікаў.
***
(Бартосік: ) "Быў час, быў век, была эпоха..." Геніяльны радок невядомага паэта, які я ўзгадваю кожнага разу, гартаючы старыя гадавікі “ЛІМа”, зазіраючы ў энцыкляпедыі і даведнікі, прысьвечаныя беларускай савецкай культуры, нават шпацыруючы па менскіх вуліцах. Лепш пра той час і ня скажаш. Працягу гэты манумэнтальны радок не патрабуе. Слоўнага працягу. Памяць сама дамалюе сумную карціну гэтае эпохі. Высокіх прэзыдыюмаў, поўных збораў твораў, службовых "Пабедаў", пераходзячых чырвоных сьцягоў, нарачанскіх лецішчаў, кватэраў на Маркса, аргвысноваў і прапрацовак, мясцкомаў і партактываў, і, вядома, членства ў Саюзе пісьменьнікаў. Гледзячы на старыя фотапартрэты высокіх членаў гэтай магутнай арганізацыі, я заўжды лавіў сябе на думцы, што ня дай Бог застацца пасьля сьмерці вось такім непрыступна-эпахальным. І Броўка, і Крапіва і шмат хто яшчэ выглядаюць на здымках помнікамі самім сабе. Але помнікі ня могуць жыць і сьмяяцца.
Мяне з маленства цікавіла закуліснае жыцьцё. Бо менавіта за кулісамі адбывалася самае цікавае, жывое і сьмешнае. І шпацыруючы неяк пахмурным восеньскім вечарам па Камуністычнай вуліцы, я пагрукаўся ў дзьверы паэта Валянціна Тараса. Бо ня ведаю ў Менску лепшага апавядальніка пра тую эпоху. За вокнамі вялікай, клясычнай менскай кватэры ідзе бясконцы дождж, у маленькіх чарках гаючы брэндзі, гасьцінны гаспадар са смакам зацягваецца амэрыканскай цыгарэтай. Куліса ўздымаецца...
(Тарас: ) "Быў фальклёр, вядома, літаратурны. Многія сьмешныя рэчы. Эпіграмы. Славіўся Астрэйка гэтым. Ну, напрыклад, у яго ёсьць на нябожчыка Броўку:
Пятрусь Броўка піша лоўка,
Піша спрытна і даўно,
Але ўсё, што піша Броўка,
Альбо дрэнь альбо гаўно.
Яна дасьціпная, канечне, па радках. Але не зусім слушная. Броўка быў казённым паэтам, абсалютна. Але, калі мне давялося пазнаёміцца зь яго лірыкай, я ўбачыў, што гэта даволі цікавы паэт-лірык, які ўсё жыцьцё сьпяваў не сваім голасам. Ён яго фарсіраваў, уздымаў да нейкіх пафасных вяршыняў. З Броўкам у мяне быў цікавы выпадак. Даволі сьмешны, але ён характэрызуе яго як чалавека. Я тады працаваў у "Зьвязьдзе". Толькі пачынаў працаваць. Галава ў мяне кружылася – столькі пісьменьнікаў прыходзіць. Славутых, вядомых. Усе са мной лічацца. І вось аднойчы мне даюць вершы Броўкі, каб падрыхтаваў. Паласу зь вершамі прыносяць. І Нічыпар Пашкевіч мне кажа: "Вычытай, падпішы і аддай". Я пачаў чытаць. Вершы мне вельмі не спадабаліся. Яны падаліся мне недзе нават і непісьміеннымі. Я ўзяў аловак і пачаў правіць. Направіў там на палях. Пашкевіч так паглядзеў на гэтую паласу, паціснуў плячыма. Кажа: "Бяры службовую машыну, едзь у Каралішчавічы да Броўкі. Хай ён завізуе гэтую паласу". Я прыехаў, сустрэліся. Броўка запрасіў мяне сесьці, узяў гэтую паласу. І кажа такім ціхім голасам: "Што гэта такое?" Я кажу: "Як што? Гэта вашы вершы". "Не. Хто гэта тут накрэмзаў. Хто гэта тут направіў?" Я кажу: "Гэта я, Пятро Ўсьцінавіч. Я хацеў зрабіць як лепш. Мне здаецца... Паглядзіце..." Ён кажа: "Малады чалавек. Хто вам дазволіў дакранацца да маіх вершаў? Хто вам даў права іх правіць? Я наагул не разумею, хто вы такі, адкуль вы ўзяліся? Як вы маглі?!" Я кажу: "Ну, Пятро Ўсьцінавіч, паглядзіце..." "Вы, калі будзеце пісаць свае вершы, пішыце лепш. А мне дазвольце ўжо пісаць, – ледзь ня плача, – так, як я ўмею! Усё закрэсьліваю. Візаваць ня буду. Усё, як было". Ну я ўжо трошкі сумеўся. Ён гэта ўсё пазакрэсьліваў, падпісаў. Да дзьвярэй мяне праводзіў, так прыабняў і кажа: "Слухайце, малады чалавек. Толькі рэдактару не расказвайце пра гэта. Бо вам дужа нагарыць. Бо я ўсё ж такі Броўка. А самі, як я ўжо сказаў, пішыце лепш за мяне. Дай вам Божа..." Я зь ім сустрэўся літаральна перад яго сьмерцю, можа за якіх два месяцы. У парку Горкага. Ён ужо быў сухенькі такі скварчочак, старэнькі. Паздароўкаліся. І я яму кажу, што выходзіць кніга пра кнігу, і што там ягоны верш у маім перакладзе. Ён сказаў: "Ну дзякуй. Але я спадзяюся, што вы хоць што-небудзь пакінулі там ад мяне самога..."
(Бартосік: ) "Праходзячы кожнага разу пад мэмарыяльнай дошкай Броўкі, на тым доме, дзе даўно ня дзейнічае ягоны музэй, я думаю, ці не перажыве гэтая эпіграма ўсіх ягоных тамоў? Зрэшты, за кулісамі эпохі зьяўляецца новы пэрсанаж..."
(Тарас: ) "Калі гаварыць пра прыколы, якія характарызуюць час і пісьменьнікаў, я раскажу такі выпадак. Андрэй Макаёнак умеў рабіць такія казачна-недарэчныя рэчы з такім сур'ёзным выглядам. Ні адзін мускул не здрыганецца ў яго на твары, толькі вочы сьмяюцца, але трэба прыгледзецца. А тады быў час, калі ўсіх апраналі ў форму – пракуратуру, міліцыю, суды, чыгуначнікаў, служачых розных міністэрстваў, усіх літаральна апраналі ў форму. І Макаёнак пусьціў пагалоску, што – ён ужо гэта ведае дакладна, яму па сакрэце ў ЦК сказалі, – што ўводзіцца форма для пісьменьнікаў, званьні. Праўда, паколькі гэта пісьменьнікі, званьня шарагоўца ня будзе. Будзе пачынацца адразу з малодшага лейтэнанта. Малодшы лейтэнант, лейтэнант, старэйшы лейтэнант, капітан, маёр, падпалкоўнік, палкоўнік і генэрал. Ну а там таксама, кажуць, будзе нейкая градацыя – поўны генерал... Ну і нейкі мундур прыдумваецца, такі вось пад сюртук, як некалі хадзілі да рэвалюцыі. А на пагонах будуць скрыжаваныя пёры. І што ўжо распрацоўваецца сьпіс, каму які... І што Вы думаеце? Сур'ёзныя, дарослыя людзі клюнулі на гэта. І Кірэенка пытаецца (я пры гэтым прысутнічаў): "А мне якое званьне?" Андрэй кажа: "Здаецца, капітан". "А чаму капітан?" "Ну ня ведаю, чаму". "А ты хто?" "Ну, мне казалі, што я нібыта маёр". "А чаму ты маёр, а я капітан?" І гэта на поўным сур'ёзе пачалі абмяркоўваць, ці варта гэта наагул рабіць... І Макаёнак абсалютна сур'ёзна ўсё гэта... А тады Маўзон, ён быў прыяцелем Макаёнка, пытаецца, ну ладна, Андрэй, раскажы мне, а хто я буду? Андрэй на яго паглядзеў, кажа: "Табе наагул ніякага званьня не прысвояць. Табе проста памяняюць псэўданім. Ты будзеш не Аркадзь Маўзон, а Публій Авідзій Маўзон". І тут усе грохнулі, і зразумелі, што гэта жарт. Прыкол, як цяпер кажуць".
***
(Дубавец: ) “Валянцін Тарас распавядае пра жартаўніка Андрэя Макаёнка. А я думаю, што кніг з такім зьместам, дзе казалася б пра закуліснае жыцьцё пісьменьнікаў у нас недаравальна мала. Такіх, як пра Ўладзімера Караткевіча напісаў Адам Мальдзіс або пра згаданага Макаёнка – Іван Шамякін. Уражвае вялікі інтарэс публікі да такіх твораў. Здавалася б, жыцьцё літаратараў у нас гермэтычна аддзеленае ад масавага чытача, найперш мовай ды й ня надта цікавымі тэмамі. А вось жа чалавечае пра іх самых, жывое прыцягвае публіку. Згадайце хоць бы ананімны "Сказ пра Лысую гару" – быццам зусім на ўнутраную тэму, але чыталі яго з задавальненьнем людзі зусім далёкія ад Саюзу пісьменьнікаў. Таксама, між іншым, фэномэн. Іншы раз здаецца, што нашы пісьменьнікі і чытацкая аўдыторыя – кепска незнаёмыя. Дакладней, ня ведаюць, якія паміж імі насамрэч дачыненьні.
***
(Бартосік: ) "Вуліца Макаёнка – мой штодзённы краявід з вакна. Мёртвая вежа БТ, задворкі кінастудыі, шэрыя новабудоўлі. Але я жыву не на вуліцы флагмана савецкай драматургіі, а на вуліцы геніяльнага прыкаліста".
(Тарас: ) "Ён некалі надзеў маску. Такі нос гарбаты, бровы матлатыя, стаў падобны на нейкага грузіна. Прыйшоў у "Полымя" і кажа, што: "Мі тут, панімаішь, сабіраім Залатую энцыклапедыю такую. Залатой энцыклапедый! І самі лючшій із лючшіх паэтав будут пісат, іх будут перевадыт на грузінскій, і ганарар сумашедшій! Там ешчё будэм кроме ганарар бочка віна хароші, панімаішь, будэм даставлят. Так мне нужен спісак самы лючші залатой пісатэл". Божа, што тут пачалося! Забегалі, нехта некаму кінуўся тэлефанаваць. І толькі, я помню, нехта, ці то Няхай прыгледзеўся і кажа: "А што ў вас з носам?" А нос чырвоны-чырвоны, гэта ж пап'е-машэ. І тут Макаёнак: "Как тэбэ нэ стідна! Ті, слюшай, ті нэ джігіт! Што ті на мой нос абрашяешь вніманій, панімаішь. У мэня іскуственый нос. Я настаяші пад Сталінградам патерял. Нэ палучішь бочка віна і цібя нэ будзем в энцыклапедый браць! Ну і праз колькі там хвілін ён сам гэта ўсё зьняў і пачаўся рогат. Але некаторыя, ну проста, як дзеці. Купляліся на такія вось рэчы. А, можа, пісьменьнікі і ёсьць дзеці. Дзякуй Богу".
(Бартосік: ) "Заходзячы ў рэдакцыю "Полымя", дзе нічога не зьмянілася з тых часоў, нават фарба, здаецца, тая ж самая, я не магу ўявіць, каб тыя сьцены скаланаліся ад рогату. А чаму – не зразумею. Мне заўжды хочацца там гаварыць напаўголасу. Як на хаўтурах..."
(Тарас: ) "Мы апынуліся ў Кустанаі, а гэта недзе 62-гі ці 63-ці год. Вечар у Пэдінстытуце. Тады гэта была такая глухамань. Там, можа, упершыню, можа, за якіх сорак гадоў бачылі жывых пісьменьнікаў. Заля набілася паўнюткая пад завязку. Ну спачатку выступалі старэйшыя. Хораша віталі ўсіх. Але потым выйшаў Шклярэўскі. Ён выйшаў на сцэну ў такім прыгожым швэдры, яркім такім. Які яму Яўтушэнка падарыў, прывёз з Парыжу. І сказаў: "Вот я стою счастливый и влюблённый! Колокалами юбок оглушенный. Эй девочки, айда в леса!" Ну й заля... маладзёжная аўдыторыя, студэнткі... Божа! У перапынку цягнуліся да гэтага Шклярэўскага па аўтографы... Але самае галоўнае ня гэта, самае сьмешнае. Увечары гуляем мы па Кустанаі. Увязалася за намі настаўніца кустанайская, маладзенькая, прыгожая жынчына. Памятаю яе імя – Ліка. Ну там да яе хлопцы кліны падбівалі, то Кісьлік, то яшчэ хто. Бачу, яна са Шклярэўскім ідзе. А я іду ззаду. І чую Шклярэўскі ёй расказвае: "У мяне вельмі складаны і драматычны лёс. Ведаеце, я ж ня рускі. Я сын гішпанскіх рэспубліканцаў. Я гішпанец. У час вайны я скончыў спэцшколу і мяне закідвалі ў гішпанскія горы. У франкісцкую Гішпанію. Вось Навум Кісьлік чытаў на вечары верш "Ідуць герыльерас". Дык гэта мне прысьвечаны. Я быў гэтым герыльерас". І гэтая дзяўчына няшчасная, гэтая Ліка, абалдзелая ад таго, што зь ёй побач ідзе жывы паэт, і такі яркі паэт... Ён яшчэ і герыльера! І ёй не прыходзіць у галаву, што ў тыя часы, калі Шклярэўскі быў герыльера, яму споўнілася чатыры гадочкі..."
(Бартосік: ) "За кулісамі ня мог не зьявіцца аўтар "Сэрца на далоні" і "Трывожнага шчасьця". Прызнаюся, я пранікся вялікай сымпатыяй да Івана Пятровіча".
(Тарас: ) "Я таксама прывёз нейкі матэрыял зьвяздоўскі на візу Шамякіну. Сядзім, ён чытае, і раптам заходзіць яго жонка, нябожчыца Маша. Кажа: "Ваня, на хвіліначку". "Ну што табе?" "Ваня, там прадаюцца кітайскія коўдры, дужа прыгожыя". "А колькі каштуе такая коўдра?" Яна называе нейкую суму. Я ня памятаю, па тых часах вельмі вялікую. "Ну што ты звар'яцела! Такія грошы за коўдру плаціць". А тады яна ціхенька кажа: "А Брыліха купіла". Такая паўза... Шамякін кажа: "Н-н-ну добра. Ну, можа адну і купім. І палез у шуфляду за грашыма".
(Бартосік: ) "Як шкада, што трэба сыходзіць. Не злоўжываць гасьціннасьцю гаспадара. Бо геніяльнага актора хочацца слухаць бясконца. Але як па-іншаму выглядаюць парадныя фасады Менску. І справа тут ня ў брэндзі. А ў жывой вясёлай эпосе, да якой яшчэ хочацца вярнуцца ня раз. Бо не гараць рукапісы. А словы могуць забыцца".
***
(Дубавец: ) “Зьміцер Бартосік калекцыянуе гісторыі з "закуліснага жыцьця" клясыкаў беларускай савецкай літаратуры. Адыйшлі ў мінуўшчыну старыя кнігі, разбурыліся помнікі, а на іх месцы паступова паўстаюць вобразы іншых людзей, якімі й былі за парадным фасадам і Макаёнак, і Броўка, які ёсьць Іван Шамякін.
Словы сапраўды забываюцца, а разам зь імі забываецца і атмасфэра прамінулага часу, непаўторныя характары людзей і самое паветра, насычанае сваімі страсьцямі і сваім настроем – усё тое, што ёсьць культурным кантэкстам... Да якога жанру належаць сёньняшнія гісторыі Валянціна Тараса? Гэта ня байкі, бо ўсё адбывалася ў рэальнасьці і, бадай, яшчэ не мэмуары. Назавем гэта пакуль карцінамі паралельнага сьвету, у якім ажываюць помнікі”. |
|
|
|
 |
27 Кастрычніка 2002 