| |
| Белае і чорнае. Літаратура безвыходнасьці |
|
|
|
|
| Сяргей Дубавец, Вільня |
|
|
Надоечы, узяўшы ў рукі кнігу, зусім не для працы ці – каб быць "у курсе літаратурнага працэсу", а так, пачытаць, я задумаўся над просьценькім пытаньнем – навошта? На што я разьлічваю? Адказаў назьбіралася процьма, але ўсе яны ўрэшце зьвяліся да таго, каб зьверыць свой унутраны гадзіньнік. Кнігі паказваюць эталённы ўнутраны час. Бываюць, натуральна, і такія, што хібяць або наагул "спыніліся". Але сёньня гаворка не пра іх, а пра тыя, што мы асэнсавана паставілі на паліцу, каб раз за разам зазіраць у іх. І гэтаксама як слоўнікі ды энцыкляпэдыі дазваляюць нам зьверыць факты, гэтаксама кнігі майстроў слова даюць магчымасьць спраўдзіць тую інтанацыю і тое адчуваньне жыцьця, якое пульсуе недзе ў падсьведамасьці. Кніга прымусіць задумацца, але ніколі не прынізіць і ня зьнішчыць цябе. Наадварот, найлепшыя кнігі дораць надзею і новую цікавасьць да жыцьця – тое, што яшчэ называюць душэўнаю сілай. Нездарма лічыцца, дый праверана неаднойчы, што, пераехаўшы ў новае жытло, дзе раней жылі іншыя людзі, трэба там як сьлед начытацца. І тады адбудзецца прысваеньне гэтага жытла, а чужыя і благія для цябе флюіды прападуць.
У гэтым сэнсе кніга – унікальная рэч, і ніякі іншы культурны прадукт яе не заменіць. У сёньняшняй перадачы гаворка пойдзе пра кнігі беларускіх майстроў слова – нашых сучасьнікаў і такую зьяву апошняга дзесяцігодзьдзя, як літаратура безнадзейнасьці.
* * *
Напрыканцы мінулага стагодзьдзя ў беларускай літаратуры адбыўся разварот на 180 градусаў – ад "абяленьня" рэчаіснасьці, як сказалі б цяпер, да яе "ачарненьня", як сказалі б тады. На зьмену канонам сацыялістычнага рэалізму, між якіх галоўнымі былі завышаная гераізацыя, фальшаваньне фактаў гісторыі і ружовы аптымізм, прыйшла літаратура, у якой зусім ня стала герояў, а былі толькі ахвяры і каты, дзе праўда савецкага часу паказвалася самай змрочнай сваёй знаніцай, дзе запанаваў дух поўнай безвыходнасьці і безнадзейнасьці. Найлепшыя творы 90-х гадоў, што выйшлі з-пад пяра Алеся Адамовіча, Вячаслава Адамчыка, Васіля Быкава ды іншых празаікаў – менавіта такія. Яны – ня тое, каб трагедыі, здольныя выклікаць катарсіс. Яны кажуць, што катарсісу няма. Гэтыя творы ўжо сталі клясыкай нядаўняга часу, але нельга сказаць, што ў гэтых канонаў ёсьць пэрспэктыва. "Ачарненьне" было сымэтрычным адказам на савецкае "абяленьне". І гэты адказ прагучаў. Сымбалічна закрыла гэтую тэму новая кніга Вячаслава Адамчыка. Яна – нібы Post Scriptum – наўздагон падводзіць рысу літаратуры безвыходнасьці.
Адначасова кніга "Нязрушаны камень" – гэта Post Scriptum жыцьця і творчасьці пісьменьніка. У ёй сабраныя некалькі апошніх апавяданьняў; крыху ўспамінаў – найбольш істотных, як на сёньняшні дзень; сфармуляванае жыцьцёвае крэда – таксама ў сваёй апошняй рэдакцыі, без самацэнзуры і недагаворак, абысьціся безь якіх раней было немагчыма. Завяршаецца выданьне дадаткам, занатоўкамі сына – Адама Глёбуса – пра бацьку і маці.
Зусім зграбнае, густоўнае выданьне, такія звычайна прачытваюцца за пару гадзін, а потым неаднойчы здымаюцца з паліцы, не дзеля ўдакладненьня фактаў, як энцыкляпэдыі, а як даведнікі настрою – дзеля праверкі трывушчасьці твайго ўласнага крэда. Кніга пераканаўчая, бо за ёй стаіць усё жыцьцё чалавека, які здолеў нямала зразумець і распавесьці пра гэта. Звычайна такія выданьні добра надаюцца як арыенціры ў пару станаўленьня. Так як для самога Адамчыка вызначальнымі сталі кнігі Антона Луцкевіча і Адама Станкевіча. Цяпер іншы час, іншыя паліграфічныя магчымасьці, і мабыць менавіта так, як гэты Адамчыкаў зборнік, мусіць выглядаць сёньня кніга, што выклікае да сябе гэткае ж стаўленьне, як некалі – заходнебеларускія брашуры "Адбітае жыцьцё" альбо "Беларуская мова ў сьвятынях". Я задумляюся, што гэта, і знаходжу: выданьне, за якім стаяць простыя матывацыі. Аўтар "Чужой бацькаўшчыны" пакінуў гэты сьвет крыху больш за год таму, і ягоныя сыны выдалі ягоную апошнюю кнігу.
Гаворачы пра матывацыі, маю на ўвазе тое, што сёньня за новай кнігай, як правіла, зьбіраецца цэлая хмара дачыненьняў – фінансавых, маральных, сытуацыйных – і гэтая хмара іншы раз затуляе сабою "простыя рэчы і простыя словы". Скажам, многія кнігі выходзяць у сьвет толькі таму, што на іх знаходзіцца фінансаваньне, а не таму, што яны, кнігі, ёсьць, і ўжо ў гэтым дастатковая іхная вартасьць.
З уражаньняў ад прачытанага ў Вячаслава Адамчыка вазьму толькі адно, якое міжволі падказвае аўтар, але тычыцца якое, бадай, усёй сучаснай літаратуры. Жорсткая праўда мінулай вайны (а цяпер гэта ўжо зусім ня нашы і немцы, гэта найчасьцей якраз нашы і нашы, што забіваюць адны адных) і фаталізм, безвыходнасьць сытуацыяў, непазьбежнасьць трагічнага канца. Або – нашы як абсалютныя ахвяры і тыя як абсалютныя каты.
Поўная і абсалютная непазьбежнасьць пагібелі пэрсанажа ў пісьменьнікаў старэйшага пакаленьня тлумачыцца іхным уласным лёсам, які прывучыў заўсёды спадзявацца на горшае, у якое б лепшае ты пры гэтым ня верыў. Гэта прышчэпленая вясковым выхаваньнем боязь суроку, якая пасьля сотні разоў пацьвярджалася ў самых розных сытуацыях ды эпізодах біяграфіяў нашых аўтараў.
Мне думаецца, што ў новым, 21-м стагодзьдзі так пісаць ня будзе ўжо ніхто й ніколі. Мастацкая літаратура ня можа не паказваць выйсьця і быць пазбаўленай хоць якога пазытыву.
Сапраўды, яшчэ колькі гадоў таму было важна сказаць праўду гісторыі, праўду фактаў, прыўнесьці яе у абсягі прыгожага пісьменства. Пра тое, як савецкія партызаны нішчылі бязьвінных людзей, як русіфікатары забівалі беларусаў, як беларусы аказаліся нацкаванымі на беларусаў, ня могучы зразумець адны адных. А галоўнае – пра тое, што для беларусаў мінулая вайна ні зь якога боку не была сваёй. Суб'екты вайны – людзі са зброяй – нідзе і ніколі не прадстаўлялі нашыя нацыянальныя інтарэсы. Беларусы маглі ствараць пад немцамі школы, разумеючы, што вайна – вайною, але новае пакаленьне ня мусіць расьці без адукацыі. І адразу рабіліся аб'ектам партызанскіх набегаў...
Уцёкі ад сацрэалістычнай хлусьні настолькі адчайныя і рашучыя, што абяртаюцца ўцёкамі ад мастацкага вымыслу як такога. П'янкая свабода выказваньня ўсяго, што было забаронена ўчора, змушае сьпяшацца прагаварыць самае галоўнае. Але пры гэтым прыгожае пісьменства пачынае выглядаць як палова цэлага. Прасьцей кажучы, у ім бракуе пазытыўнае інтанацыі.
Нехта скажа: ці ня гэтак было ў пару сацыялістычнага рэалізму, калі крытыка патрабавала станоўчага героя, а калі не знаходзіла яго, кляйміла творы як упадніцкія ці абстрактна гуманістычныя. Але гэта ня так. Гаворка ідзе не пра асноўны прынцып сацрэалізму – канфлікт добрага і лепшага. Гаворка ідзе пра канфлікт дабра і зла. Што да твораў, пра якія мы гаворым сёньня, дык зло ў іх – усемагутнае, непазьбежнае і безальтэрнатыўнае, фатальнае. А дабро цалкам бездапаможнае, асуджанае.
Адчуваньне сьвятла ў канцы тунэлю абсалютна неабходнае па прачытаньні мастацкага твору. Яно бывае вельмі рознае гэтае адчуваньне. Бывае радаснае, бывае крытычнае – калі ты гатовы аспрэчыць пісьменьніка, бывае канструктыўнае – калі бачыш, як усё мусіць складацца далей, каб было найлепей. Такое адчуваньне і даюць пазытыўныя героі, калізіі, нават проста настрой. Цяжка адкладаць кнігу зь цёмным пачуцьцём безвыходнасьці і безнадзейнасьці гэтага жыцьця і сьвету.
Адказам на завышаную і несправядлівую гераізацыю савецкае літаратуры, у літаратуры безнадзейнасьці стала поўная адсутнасьць героя. Замест яго тут – пэрсанажы: актыўныя і дужыя каты і іх бездапаможныя ахвяры. Ахвяры праходзяць усе колы зямнога пекла і гінуць або прападаюць бязь вестак. Як тая Вэнэра, якой Алесь Адамовіч прысьвяціў цэлую аповесьць, урэшце назаўсёды зьнікае недзе ў ГУЛАГу.
За час расповеду-падарожжа ў гэтым вузкім і доўгім шэрабэтонным калідоры Вэнэрынага лёсу не сустракаецца ані намёку, ані водбліску, ані атожылка хоць нейкай альтэрнатывы. Гэтым аўтар падкрэсьлівае, што тады, за Сталінам, у лёсе нармальнага, пазытыўнага чалавека ніякай альтэрнатывы быць не магло. Ягоны лёс – перад вайною, у вайну і пасьля вайны – фатальны. Вось гэты фатальны асінавы кол Адамовіч і заганяе наўздагон у самае сэрца савецкага ладу.
У Васіля Быкава ў 90-я гады, хоць бы і ў "Ваўчынай яме", такі самы асінавы кол забіваецца ўжо ў постсавецкую рэальнасьць. Ня можа быць альтэрнатывы пакутам і пагібелі пэрсанажаў, пакуль не абраная альтэрнатыва гэтаму ладу.
Можна ўгледзець тут і старыя беларускія літаратурныя традыцыі – яшчэ ад Багдановіча і Купалы – цёмны народ, забраны край, кат на троне... Але Купалавы вершы мусілі выклікаць катарсіс. А ў аўтараў літаратуры безнадзейнасьці атрымаліся дарожныя знакі бяды на фатальнай пуцявіне нацыянальнага лёсу. І адзінае пачуцьцё, якое выносіць чытач, адзіная палёгка: Божа, як добра, што нас там і ў той час не было! Гэта ў тым выпадку, калі безнадзёга ня едзе з вамі побач у адным вагоне мэтро...
У адрозьненьне ад Адамовіча і Быкава, Адамчык – толькі прафэсійны пісьменьнік, а ня нехта большы – не палітык і не духоўны лідэр нацыі. Таму нейкія нават фармальныя законы рамяства змагаюцца ў яго з поўнай безнадзёгай, праўда, малаэфэктыўна.
Першае ж апавяданьне ў ягонай кнізе – "Прылёт кажана" – зь першых радкоў вяшчуе змрочны працяг:
"Іх было пяцёра, сьмярдзючых ад тытуню і самагоннага перагару дужых мужчын, на яе адну, кволую, як падлетак, зь вялікімі перапалоханымі вачыма маладую настаўніцу".
Пасьля такога зачыну самае простае і быццам лягічнае – чакаць сцэны гвалту і забойства. Хоць насамрэч такі варыянт разьвіцьця падзеяў вычарпаны ўжо гэтым, першым сказам. Мы чакаем павароту, які зьменіць фатальны зьбег акалічнасьцяў, прымусіць яго выйсьці на іншае і, можа быць, шчасьлівае завяршэньне. Бо гаворка ідзе пра мастацтва і пра жыцьцё, у якіх заўсёды ёсьць месца ня толькі фатальнаму канцу.
Васіль Быкаў у сваіх успамінах распавядае, як шматкроць літаральна цудам пазьбягаў сьмерці. Але гэта дакумэнтальныя ўспаміны. У мастацкім творы выпісаць такі цуд праўдападобна – шмат цяжэй, чым пераказаць праўду фактаў, яшчэ й падмацаваную аўтарытэтам апавядальніка.
Словам, калі ў навэле заяўленыя гвалт і забойства, гэта зусім ня значыць, што так і будзе. Урэшце, зусім не таго чакае чытач. Дабро мусіць перамагаць, інакш, зь якім духоўным багажом жыць далей і дзе чэрпаць сілы і веру, каб самім супрацьстаяць несправядлівасьці і гвалту?
Але ўстаноўка на безнадзейнасьць перамагае. У тым жыцьці – кажа аўтар – было месца толькі для фатальнага канца. А было тое за нямецкай акупацыяй. І тыя пяцёра – савецкія партызаны – тую маладзенькую настаўніцу беларускай пачатковай школкі згвалтавалі і забілі. Фармальна – бо школка дзейнічала пад нямецкай уладай, а ў глыбіні душы – ад нянавісьці да ўсяго беларускага.
Вось і ўся навэла. Зрэшты, ня ўся. Як прафэсійны літаратар, Адамчык абачліва назваў яе "недапісанай навэлай". І яшчэ пакінуў у тэксьце адзін намёк-водбліск таго, што ўсё магло быць інакш. Гэта калі тая настаўніца толькі прыяжджае з гораду ў вёску – на верную пагібель ад партызанскай рукі – яе кліча да сябе на жыхарства тутэйшы селянін-багатыр, які да таго ж дэкляруе ёй сваё заступніцтва. Але яна адмовілася і пасялілася адна. Прызнацца, да канца навэлы, пакуль доўжылася партызанскае бясчынства, чакалася, што зьявіцца той багатыр і калі не ўратуе, дык хоць паспрабуе... Павінен жа быць шанец і шанцунак. Урэшце, мусіць у той вайне зьявіцца пазытыўны беларускі вобраз, не адныя ахвяры ды каты. Але, мабыць, яшчэ не пара.
Адамчык нібы сьпяшаецца запоўніць лакуны гісторыі, якія дагэтуль не чапала наша проза. Во як па-зьверску савецкія партызаны нішчылі беларускія школкі, а во якія бесчалавечныя былі асабісты-энкавэдысты...
Фатальнасьць зыходу апаноўвае творцу і выходзіць за межы ваеннага часу, пашыраецца і на творы пра сёньняшні дзень. Таму мы і гаворым пра безнадзейнасьць не як пра тэму, а як пра мэтад.
Вось стары эмігрант прыяжджае на адведкі ў родную вёску і не знаходзіць тут зусім нікога і нічога, што па-добраму нагадала б пра дзяцінства. Хіба што камень-валун, які раней ляжаў пасярод поля, а цяпер апынуўся на тым самым месцы – пасярод лесу. А яшчэ сустракаецца эмігранту такі самы дзед, які яго моцна пакрыўдзіў у маладосьці. Ну што, давай хоць перад сьмерцю памірымся?.. Не, не прайшла крыўда. Цяпер ужо ня пройдзе ніколі. Наадварот, яна толькі зацьвярдзела з гадамі. Вось і ўсё, што знайшоў эмігрант на радзіме – сваю крыўду, непахісную, як той камень.
А вось былы вясковец, а цяпер менскі бомж, які перабіваецца на падабраных бутэльках і ўрэшце зусім выпадкова гіне ад амонаўскіх пабояў на апазыцыйнай дэманстрацыі. Тут выпадковасьць толькі падкрэсьлівае фатальны канец. Безвыходнасьць і безнадзейнасьць апаноўваюць увесь сьвет – вёску, горад, учора, сёньня... Нават апісаньні краявідаў – прыглушаныя, быццам соты раз ходжаныя. Нішто ня мусіць парушаць агульнага фаталізму.
Трэба сказаць, што безнадзейнасьць у творах розных пісьменьнікаў розная. У Быкава фаталізм стушоўваецца выразнай прыдуманасьцю канвы і герояў, большай жывапіснасьцю, мастацкасьцю, гэта значыць, умоўнасьцю карцінаў. У Адамовіча фаталізм хаваецца за аўтарскімі філязофскімі альбо газэтнымі адступленьнямі, дзеля якіх у творы ніколі не прысутнічае нейкая адна рэальнасьць. У апавяданьнях Адамчыка, нібы падкрэсьлена дакумэнтальных, дзе ёсьць строгае адзінства часу і месца дзеяньня, фаталізм выяўляецца зусім адкрыта.
Урэшце, выходзіць так, што найбольш пазытыўны пэрсанаж тут – гэта сам аўтар, а найбольш пазытыўная рэальнасьць – гэта рэальнасьць не мастацкая, не прыдуманая, а сапраўдная. Мы ніколі ня станем параўноўваць сябе з пэрсанажамі апавяданьняў, бо іх учынкі альбо асуджаныя, альбо пасіўныя альбо брыдкія. Затое пярэчаньне студэнта Адамчыка кагэбісту ў часе "гутаркі", ягонае выключэньне з унівэрсытэту і абсалютная вера ў літаратурную творчасьць – пра што гаворка ва ўспамінах – гэта і ёсьць той жаданы пазытыў. Прынамсі, у кнізе "Нязрушаны камень" гэта найбольш моцная пазытыўная інтанацыя.
Што да філязофскай пазыцыі аўтара, дык, як і ў Васіля Быкава, яна хутчэй пэсымістычная, чым аптымістычная.
"Якая, зрэшты, безнадзейнасьць – зварот да праўдзівай незалежнасьці ня бачыцца і ў далёкім абсягу" – ускліквае пісьменьнік, і ў словах гэтых мы чуем непрыхаваную роспач расчараваньня.
Праўда, Адамчык ня хоча пакідаць нас у гэткім настроі поўнай безнадзёгі і кажа мудрыя словы, у якія варта ўдумацца любому беларускаму чалавеку:
"Асьцерагаюся, каб мы не заплацілі вялікай цаны за сваю абыякавасьць да ўсяго нацыянальнага і не прынесьлі бяды і шкоды нашым будучым пакаленьням. Але я ўтаймую сваю крыўду і адчай. Застануся зь непахісным і нязрушным спадзяваньнем у душы. Так лепш – жыць з надзеяй".
* * *
Літаратура безнадзейнасьці стала важным, але этапам у творчасьці майстроў слова. Такіх пісьменьнікаў як Адамовіч, Адамчык ці Быкаў чытаеш кожнага разу у кантэксьце асобаў і ўсёй іхнай творчасьці. Таму адчуваньне, што гэта толькі палова літаратуры, стушоўваецца ў сьвятле ранейшых і наступных твораў.
Цяжка ўявіць, каб у такіх канонах нехта толькі пачынаў сваю творчасьць. І таму малаверагодна, што літаратура безнадзейнасьці будзе мець свой працяг. У агульнафілязофскім сэнсе гіпэртрафавана чорны адказ на гіпэртрафаванае абяленьне рэчаіснасьці ўжо прагучаў. Няма сумневу, што эвалюцыйна ён быў непазьбежны і неабходны. Цяпер – слова іншым колерам спэктру.
Літаратуры давядзецца нямала пазмагацца, бо самое паняцьце пазытыўнага героя і пазытыўнае інтанацыі сёньня ледзьве не прыватызаванае маскультурай, супраць якой так рашуча выступае Васіль Быкаў. Але самая прырода пазытыўнага ў кнізе адрозьніваецца ад пазытыўнага ў галівудзкім фільме ці тэлевізійным шоў. Некалі нехта непазьбежна выпіша і такога героя, і такую інтанацыю па-беларуску. Добра было б, каб гэта зрабіў сам майстар. Бо падобны сучасны досьвед абсалютна неабходны. Інакш, зь якім духоўным багажом жыць далей і дзе чэрпаць сілы і веру, якія мы прызвычаіліся знаходзіць у кнігах, дзеля чаго і бярэм іх у рукі, дзеля чаго і чытаем. |
|
|
|
 |
15 Сьнежня 2002 