2002: інтэлектуальныя вынікі году

Добра гэта ці дрэнна, насамрэч ці ўсяго толькі гульня або сон -- адразу не разьбярэш. І ўлада ў краіне нібыта асобная і нібыта свая, толькі кажа, што беларуская мова -- прыдумка і што народ беларускі таксама -- прыдумка, і што прыдумаў іх ня хто іншы, а ты. Во дзівосы! Тут і пасьмяяўся б, калі ня згадваць, як расстрэльвалі тых, хто пярэчыў. А іншыя проста прапалі бязь вестак. Сапраўды, мяшаецца праўда і зло, як пісаў ты некалі, яшчэ за царом. Але тады ты кляў на чым сьвет той чорны царызм і прарочыў сьветлую будучыню. І вось яна надышла...

Вось тое, куды ты клікаў -- ні паноў табе, ні прыгнёту, Беларусь стала асобнай краінай і народ нібыта прачнуўся. А ты, быццам нічога й не адбылося, сядаеш і пішаш свой верш "Перад будучыняй". І калі раней будучыня магла быць, мусіла быць толькі празрыстай і зразумелай табе, дык цяпер табе перад будучыняй страшна...

Стаім мы перад будучыняй нашай

І ўсё варожым, сочым ейны ход...

Ці ўскрэсьнем мы з душой, упаўшай, зьвяўшай,

Каб выйсьці ў сьвет, як нейкі здольны род...

Сягоньня мы жывём, і ўдзень мы блудзім

Пад маскай, асьляпляючаю нас,

І што сказаць самім сабе і людзям,

На ведаем, ня можам, хоць і час.

Але бог зь імі, з уладамі, яны ж мяняюцца. А вось твае сябры ды знаёмцы яшчэ з нашаніўскіх часоў, некаторыя патрапілі ў кіраўніцтва Беларусі, разгортваюць нацыянальнае адраджэньне. І часопіс, у якім твой верш "Перад будучыняй" надрукавалі, таксама называецца "Адраджэньне"... Толькі наклад першага ж нумару быў зьнішчаны. А верш "Перад будучыняй" пасьля не адзін крытык цытаваў, як узор нацыяналістычнае творчасьці Янкі Купалы -- гэта калі і цябе хацелі запхнуць у Курапаты. Потым верш патрапіў у спэцыяльныя сховы і больш у Беларусі не друкаваўся аж да 1993 году.

А гэта ж ужо і зусім наш час. Толькі як жа падобныя абставіны -- тыя і сёньняшнія. І краіна нібыта свая, але нібыта ў саюзе з усё той жа, толькі ўжо зноў панскай і амаль што царскай Расеяй. І ўлада ў Беларусі быццам свая, незалежная, але зноў выціскае адусюль і мову беларускую і праўдзівую гісторыю, і самую годнасьць народа. Кажуць, каб убачыць будучыню, трэба зазірнуць у мінуўшчыну. Калі разумець гэта літаральна, дык паўтарэньня такой будучыні -- ня дай Бог.

* * *

Падводзячы вынікі мінулага году ў сваім жанры культурнага кантэксту, я ўзяў Купалаў верш "Перад будучыняй" ня толькі таму, што падобныя знакавыя прыкметы -- таго часу, калі пісаўся твор, і нашага. Падобны і агульны настрой таго, што выносім мы з 2002 году. Сапраўды, пазытыў мяшяецца з нэгатывам, ніз зь верхам, а права зь лева. Праўда, сьвет моцна зьмяніўся вакол нас, і бадай, гэта абнадзейвае, што нас чакае не такая самая будучыня, як разгубленага Купалу ў 1922-м. Зь іншага боку, вельмі мала зьмяніліся мы самі -- як нацыя, як незалежная краіна, як суб'ект міжнароднага жыцьця. І тое, што ў нас цяпер ёсьць маса людзей з вышэйшай адукацыяй, гіганты прамысловасьці, два свае касманаўты і найлепшыя ў сьвеце хакеры, як высьветлілася, абсалютна не ўплывае на сутнасьць і зусім не адрозьнівае нас ад натоўпу тых пераважна вяскоўцаў, малапісьменных і абутых у лапці. Формула Беларусі ад гэтага ані ў сьвеце, ані ў нашых уласных вачах не зьмяняецца. А ў чым наш галоўны "тормаз"? Азірнуўшыся па бакох -- на суседзяў, якія з таго 1922-га выйшлі такімі самымі, як і мы, няцяжка зрабіць высновы. Адно мы яшчэ не гатовыя тое ўспрымаць. І таму яно некаму падасца банальным, некаму -- неўласьцівым, а некаму -- пазычаным і таму ня вартым засваеньня. Вось тут мы сапраўды ганарлівыя і на чужых памылках вучыцца не зьбіраемся. Як тое дзіця, што сотні разоў абаб'е сабе бакі і лоб, абы толькі з прынцыпу не капіяваць дарослых.

Заціснуты, задушаны, як мышы

Пад жорсткім венікам з усіх бакоў,

Шукаем, як сьляпыя, не згубіўшы

Таго свайго, што наша ад вякоў.

Пакрыўленыя колісь нашы душы

Дагэтуль выпрастаць ня ў моцы йшчэ;

Снуёмся, ў думках зводных затануўшы,

А хтось, а штось і мучыць і пячэ.

І ўсё ж тае патроху лёд беларускага адчужэньня. І сёньня ўсё часьцей пачынаем паглядаць мы ў бок тых, пра каго літаральна пяць гадоў таму казалі -- у іх свой шлях, у нас свой. Няхай сабе ўлады ўсімі сіламі стрымліваюць працэс самаўсьведамленьня нацыі, але зусім спыніць яго немагчыма.

І вось сёньня ў выніковай перадачы году мы гаворым пра сябе і пра сьвет, пра тое, што ў 2002-м зьмянілася ў поглядах на галоўныя здарэньні і працэсы сучаснасьці.

* * *

А зьмянілася за год шмат чаго. Скажам, калі летась галоўнае ўражаньне было ад тэрарыстычнай атакі на Нью-Ёрк, дык сёлета -- ад чачэнскай акцыі ў Маскве. Калі летась мы заўважалі пэўны прастой ва ўласнай культуры, дык сёлета адразу некалькі часопісаў папоўнілі сьпіс беларускіх культурных пляцовак. Калі летась мы маглі сьвяткаваць Новы год з пачуцьцём пакаяньня, жывым узорам якога былі маладыя людзі, што ў той момант дзяжурылі ў Курапатах, дык сёлета зусім іншае пачуцьцё -- мы можам быць спакойныя за моладзь, але неспакойныя за Курапаты, дзе зноў пачаліся акты вандалізму -- паламаныя крыжы і мэмарыяльныя знакі...

Пра сучасную амэрыканскую трагедыю ў 2002-м мы працягвалі гаварыць і думаць, асабліва ў зьвязку з тэрактам у маскоўскім тэатры. Самалётную атаку на Нью-Ёрк і Вашынгтон параўноўваюць сёньня з Пэрл-Харбарам. Але Пэрл-Харбар зрабіла вялізная ваенная машына цэлай краіны -- Японіі, а тут выканаўцамі прызнаныя фанатыкі падпольнай тэрарыстычнай групоўкі -- банда, па сутнасьці. Банда можа ўзарваць аўтобус ці дыскатэку на курорце, нават захапіць у закладнікі цэлае пасольства, але каб учыніць Пэрл-Харбар... Маю на ўвазе, што сьвету трэба было прыняць дзьве рэчы -- гэта назваць арганізатара атакі і пагадзіцца, як з дадзенасьцю, з тым, што некалькі дзясяткаў людзей у прынцыпе могуць учыніць такое, вядомыя нейкім д'ябальскім шанцункам. Прынамсі, зусім рэалістычнага сцэнару атакі на Сусьветны гандлёвы цэнтар няма, а той, што ёсьць, больш падобны да сцэнару кінафільма, дзе многія невядомыя кампэнсуюцца вераю публікі ў абсалютныя магчымасьці галівудзкіх пастановак.

Зрэшты, рэалістычныя сцэнары падобных фантастычных здарэньняў, як мы ведаем з гісторыі, часьцяком так і не ўзнаўляюцца -- ні праз год, ні праз сто гадоў. З аднаго боку, надта шмат вакол сутыкаецца інтарэсаў з усяго сьвету. З другога боку, чалавецтва нібы пакідае сабе прастору для прыдумляньня сэнсацыйных сцэнароў легендарных падзеяў у будучыні.

Так ці інакш, а пакуль жывое ў душы адчуваньне трагедыі, чаканьне рэалістычнага сцэнару застаецца. У адрозьненьне, скажам, ад сцэнару сёлетняга маскоўскага тэракту, дзе мэханіка і выканаўцы больш-менш вядомыя, затое сутнасьць падзеяў і замоўцы ўсё больш затуманьваюцца. І пачынаецца дыфузія, узаемапранікненьне простых і процілеглых рэчаў: мір блытаецца з вайной, а гераізм з злачынствам. Узьнікненьне і генэзіс такой блытаніны прасачыў мой калега віленскі журналіст Віталь Каракорскі.

(Каракорскі: ) "У маім дзяцінстве на пачатку 60-х гадоў мінулага стагодзьдзя мы, хлопчыкі з бабруйскага двара, гулялі ў вайну. Былі, зразумела, у нас і іншыя гульні, але гэтая, у вайну, дакладней, у вайнушку, так мы тады казалі, была галоўнай. Нічога дзіўнага ў тым не было. Вайна, у якую мы гулялі, другая сусьветная, як мы пазьней даведаліся, вайна гэтая яшчэ была паўсюль: у размовах бацькоў, у школьных падручніках -- пад назвай "Вялікая Айчынная", у ранішніх сэансах кіно за 10 капеек замест лекцыяў, нарэшце, у тэлевізарах, якія толькі што масава зьявіліся ў нашых кватэрах. Тэлевізары былі "Беларусь" ці "Нёман" -- чорна-белыя, адпаведна, і "вайнушка" была ў нашых гульнях чорна-белая. Белымі былі расейцы, чорнымі -- немцы. У адрозьненьне ад шахматаў, пачыналі чорныя, але выйгравалі заўсёды белыя. Ці трэба казаць, што ніхто з нас не хацеў быць чорным? Але правілы гульні патрабавалі, каб у ёй абавязкова ўдзельнічалі два бакі, і мы цягнулі запалкі: хто выцягне кароткую, той сёньня будзе немцам. Цікава, у якую вайнушку будзе гуляць зь сябрамі мой сын, якому сёньня няма яшчэ двух гадоў, ці захоча хто зь іх быць у гэтай гульні тэрарыстам, Усамам, Садамам?.."

Цябе чакаем, будучыні нейкай,

Што прыйдзеш, недзе ўсіх нас павядзеш,

І гінем марна пад чужой апекай,

Адбіўшыся ад родных вехаў, меж.

А хтось далёкі ці хтось, можа, блізкі

Засеў за наш бяседны, сытны стол

І кідае, як з ласкі, нам агрызкі,

А мы к зямлі з падзякай гнёмся ўпол.

(Дубавец: ) Сапраўды, у Беларусі цікавасьць да сярэднявечных традыцыяў нашмат большая, чым у Літве. І сьведчаць пра гэта ня толькі рыцарскія фэсты, але цэлыя музычныя плыні, якія ствараюць гурты "Камэлот", "Стары Ольса" ды іншыя, альбо наяўнасьць цэлае хвалі папулярнае гістарычнае, у тым ліку і мастацкае, літаратуры. Ці можна гэта ўсё нейкім чынам зьвязаць з прыхільнасьцю да эўрапейскае інтэграцыі? Наўрад ці. Увогуле такога эўрапейскага руху, як у Літве, у Беларусі няма. Як няма, зрэшты, і ягонага антыподу, хутарскога ізаляцыянізму, пра які ў Літве кажа Віталь Каракорскі. Усё гэта тлумачыцца тым, што ў Літве сама палітыка дзяржавы складаецца зь дзеяньняў дзясяткаў ці нават соцень суб'ектаў, а ня вершыцца адным чалавекам, у дзеяньнях якога можна разгледзець прыкметы і інтэграцыі, і ізаляцыянізму. Таму і галоўныя грамадзка-палітычныя адрозьненьні сёньняшніх Беларусі і Літвы вынікаюць менавіта з гэтага адрозьненьня сыстэмаў. У нас уся ўлада сканцэнтраваная ў руках аднаго чалавека, у Літве -- у руках соцень розных людзей. Таму беларусы больш гуляюць у рыцараў, а літоўцы -- у жывую гісторыю сваёй дзяржавы, тую, што пішацца сёньня.

Што ж, яны -- дарослыя ў сэнсе нацыянальнае сьведамасьці людзі, а мы ў гэтым самым сэнсе -- яшчэ дзеці. Наша нацыя ўсё яшчэ і каторы ўжо раз перажывае сваё дзяцінства".

Правы чалавека для нас, беларусаў, усё яшчэ застаюцца паняцьцем фантазійным, але не прапісаным у правілах першачарговым патрабаваньнем для кожнага -- ад прадаўца ў краме да прэзыдэнта. Яны, тыя правы, рэч, вядома, жаданая, але жыцьцё ёсьць жыцьцё, вы ж разумееце. І будуецца наша жыцьцё зусім не на правах чалавека, а на тым, што павінен быць парадак, дысцыпліна (і таму міліцыянт заўсёды мае рацыю), а галоўнае -- каб не было вайны. Колішняе выказваньне Рэйгана пра тое, што ёсьць рэчы, важнейшыя за ядзерную вайну, у нас дагэтуль схільныя ўспрымаць як блюзьнерства. Між тым, Рэйган гэтыя самыя правы чалавека і меў на ўвазе. А ставіць правы чалавека вышэй за вайну можа толькі чалавек свабодны, але ня раб, не нявольнік гэтай самай вайны, які дзеля справы міру гатовы ахвяраваць сваімі ўласнымі правамі.

* * *

Апошнія гады давялі ўсім, хто заклапочаны лёсам роднае мовы, што мова не загіне, калі на ёй гаварыць. І тады нават насуперак афіцыйнай палітыцы русіфікацыі мова не прападзе, а яшчэ й нас, увесь народ, усю краіну выцягне ў будучыню. Хіба ня так адбылося з нашымі суседзямі-літоўцамі? Хіба на працягу ўсіх пяцідзесяці гадоў савецкае безнадзейнасьці ня мова была часта адзінай іхнаю надзеяй?

Нявольніцтва й жабрацтва так нас зьела

І так нам высмактала з сэрца сок,

Што нат у вочы глянуць, плюнуць сьмела

Ня сьмеем, стоптаныя на пясок.

Там чутна: Беларусь! Там -- Незалежнасьць!

А там -- "Паўстань пракляцьцем"... Ну, а мы?

Мы ў страху... дум крутня... разьбежнасьць...

Бяз толку крыльлем хлопаем, як цьмы.

О так, як цьмы, як спуджаны вароны!..

І слухаем, і нюхаем тут, там:

Які павеяў вецер на загоны, --

Заходні, ўсходні, й ці ад нас, ці к нам?

Не дапускаць дыфузіі самых простых паняткаў і рэчаў -- гэта якраз стан нармальнасьці і разумовага здароўя. Слушна жыць у Беларусі і пачувацца сабою ў маштабах сваёй краіны. А кім пачуваюцца нашы афіцыйныя журналісты, якія напярэдадні сёлетняга Новага году сьледам за расейскімі інфармацыйнымі агенцтвамі радасна паведамілі, што радзіма "нашага" Дзеда Мароза -- Вялікі Усьцюг? Ну, для расейцаў гэта яшчэ адно засваеньне ўласнай радзімы, а нашы тады хто? Кім яны пачуваюцца? Яшчэ савецкімі людзьмі ці ўжо расейскімі правінцыяламі?

Зь іншага боку, і колькі-небудзь арганізаванага руху за эўрапейскую інтэграцыю ў Беларусі няма. Гэтаксама як не прасякнуліся яшчэ нашы людзі рэальнасьцю правоў чалавека, так і эўраінтэграцыя для іх пакуль што -- чужое кіно. А пачынаюць разважаць -- сумняваюцца. І гэта якраз вельмі добра, калі ставяцца пад сумнеў лёзунгі. Гэта зусім не дыфузія, а якраз наадварот -- спроба не дапусьціць дыфузіі, не паламаць свае падставовыя ўяўленьні ва ўгоду нейкай палітычнай выгадзе.

Літва гэты этап ужо перайшла. Якім чынам там пераадольвалі сумнеў паспалітага чалавека ў выгаднасьці далучэньня да Эўропы?

Беларусаў непакоіць, што ўступленьне Беларусі ў НАТО матывавалася б найперш уцёкамі ад Расеі, гэта значыць не стваральным матывам, не суб'ектным, а зноў жа залежным. Нездарма ў нашай Канстытуцыі прапісаўся пункт пра нэўтралітэт. Але беларусаў яшчэ ніяк не турбуе, як пачуваўся б у Эўразьвязе беларускі калгасьнік, тады як менавіта пра лёс сваёй сельскай гаспадаркі гавораць найбольш і літоўцы, і палякі. Беларусы яшчэ не разабраліся зь зямлёй. Працэс гэты замаруджаны і расьцягнуты ў часе, бо браць зямлю ў прыватную ўласнасьць сёньня гэтаксама нявыгадна, як і займацца любой іншай сумленнай прадпрымальніцкай дзейнасьцю. Нашы сяляне яшчэ не дайшлі нават да такой пастаноўкі пытаньня, як гэта было ў часы герояў "Новай Зямлі" Якуба Коласа. Сёньня паэму народнага песьняра нанова перачытаў Андранік Антанян і заўважыў у гэтым творы зашыфраванае пасланьне нашчадкам.

(Антанян: ) "Новая Зямля" -- адзін з самых цытаваных і любімых твораў у нашай культуры. Радкі "Мой родны кут, як ты мне мілы" беларускі чалавек, дзякуючы "Песьнярам", чуе праз радыё яшчэ задоўга да таго, як навучыцца чытаць. Аднак склаў сваю паэму Якуб Колас не адразу, прынамсі, у тым выглядзе, у якім яе ведаем мы. Час пісаньня і перапрацоўкі заняў больш за дзесяць гадоў. Прычым зьмены, якія ўносіў аўтар, тычыліся ня толькі моўнай рэдактуры, але й самога зьместу "Новае Зямлі".

Першымі былі напісаныя віленскія разьдзелы. Колас назваў іх вершаваным апавяданьнем "Як дзядзька езьдзіў у Вільню…" Працу над гэтым творам паэт пачаў яшчэ ў 1911 годзе.

Калі мы параўнаем першую публікацыю тых разьдзелаў "Новай Зямлі" з тэкстам першага асобнага выданьня паэмы, якое пабачыла сьвет у 1923 годзе, дык заўважым, што Колас вырашыў карэнным чынам зьмяніць мэту вандроўкі Антося ў Вільню. Паводле першапачтковай задумы, аўтар пасылаў дзядзьку Антося ў тагачасную сталіцу, каб прадаць абрыдлую зямлю. У дыялёгу з гарадавым Антось раскрывае мэты свайго візыту ў Мужычы банк.

На шчот зямлі. Прадаць мы хочым;

Ужо тры гадкі, як усё хлапочам

І з ёй ні можам разьвязацца.

Уляцелі здорава, прызнацца,

Як тая сучка у рашчыну, -

Адна разруха, трасяніна.

Яе былі мы перш купілі,

І процьму грошай прасадзілі, -

Такое дрэннае здарэньне!

У пазьнейшых выданьнях гэтыя радкі адсутнічаюць. А дзядзька Антось ужо едзе ў Вільню з цалкам супрацьлеглай мэтай -- набыць зямлю, каб паспрабаваць ажыцьцявіць формулу вызваленьня, ці рэцэптуру шчасьця, што сфармуляваная адным з галоўных герояў Міхалам:

Купіць зямлю, прыдбаць свой кут,

Каб з панскіх выпутацца пут,

І там зажыць сабе нанова:

Свая зямля -- вось што аснова!

Такім чынам зямля, прыватная ўласнасьць з абрыдлай ненаежнай абузы робіцца інструмэнтам набыцьця незалежнасьці.

Якімі ж матывамі кіраваўся Якуб Колас, кардынальна зьмяняючы сваю задуму? З аднаго боку, можна абапірацца на тэкст паэмы, як на зграбна зарыфмаваную кроніку сям'і Міцкевічаў і сказаць, што Колас прывёў падзеі, апісаныя ў паэме, да знамянальніка гістарычнай праўды. Бо паэтаў бацька незадоўга да сваёй сьмерці сапраўды спрабаваў набыць зямлю, прыдбаць свой кут. А тагачасны працэс выкупу сялянамі ў прыватную ўласьнасьць зямлі праз Зямельныя банкі на тэрыторыі Беларусі быў больш чым пасьпяховым, пра што могуць сьведчыць лічбы ўдалых зьдзелак, а факты адмовы сялянамі ад выплаты працэнтаў па зьдзелках былі рэдкім выключэньнем. Таму дзеяньні героя сама менш кантраставалі з рэчаіснасьцю. Але канстацыя стану рэчаў не была самамэтай для Якуба Коласа. Калі б ён трымаўся ў рамках простага фіксаваньня падзеяў, дык, напрыклад, той жа дзядзька Антось наўрад ці паехаў бы ў Вільню заладжваць свае банкаўскія праблемы, хоць бы з той прычыны, што Міцкевічы набывалі зямлю ў Менскай губэрні на мяжы Слуцкага і Бабруйскага паветаў, а таму зь юрыдычнымі наступствамі тае пакупкі трэба было разьбірацца менавіта ў Менску.

Зьмена Коласам знаку "мінус" на "плюс" выглядае прадуманым учынкам, зьвязаным з трансфармацыяй поглядаў самога паэта. У 1911-18 гадох Коласу-"сіцылісту", як кожнаму адукаванаму чалавеку, было ясна, што ўсе беды чалавецтва -- ад прыватнай уласнасці. І ягоны дзядзька Антось ня столькі вырашае канкрэтную гаспадарчую праблему, колькі выкарыстоўвае сямейную няўдачу, як нагоду заявіць рашучы пратэст усяму буржуазнаму свету зь яго няшчырасьцю ды сквапнасьцю.

Куды ж знікае гэты Коласаў пафас усяго за 5 гадоў, паміж 1918-м і 23-м? Мэта паездкі ў банк робіцца дыямэтральна процілеглай. Не прадаць зямлю, а купіць яе.

Зьмена тут сымбалічная, асабліва калі ўлічыць, што яна адбылася ўжо пасьля рэвалюцыі. Гэтую зьмену можна назваць інвэстыцыяй у будучыню, пэўным сыгналам, зашыфраваным пасланьнем наступным пакаленьням. Разважыўшы над тым, што адбывалася і ў Беларусі, і ва ўсёй былой імпэрыі за тыя 5 гадоў, Якуб Колас перагледзеў свае ранейшыя погляды. Хоць абвясьціць пра гэта адкрыта цяпер ужо было немагчыма".

* * *

(Дубавец: ) З усіх відаў культуры бадай толькі літаратура ў 2002-м выглядала як працэс -- падзеі, імёны і творы ледзьве не штодня давалі інфармацыйную нагоду. Што ні кажыце, а створаны ўладамі голдынг, які меў на мэце цалкам падпарадкаваць добра заняпалы літаратурны працэс і такім чынам пазбавіць яго ўплыву на нацыю, гэты голдынг выклікаў адваротную рэакцыю -- зьявіліся новыя часопісы, пісьменьнікі ажылі, словам, беларуская літаратура паказала, што яе жыцьцёвы патэнцыял ня варта ставіць пад сумнеў. Але ў гэтым змаганьні ўлады і літаратуры пакуль яшчэ няма пераможцы і пераможанага. Ускосна знакам адступленьня з інтэлектуальнага поля можна лічыць прызнаньне ўладцы ў любові да паэзіі Васіля Быкава -- прэзыдэнт краіны яўна слабы гулец на эстэтычным полі. Але гэта ня значыць, што ён і далей ня будзе імкнуцца пазбавіць літаратуру ўплыву на народ, маргіналізаваць яе, як ён пазбавіў уплыву, а заадно і рэйтынгу, і маргіналізаваў апазыцыйныя і недзяржаўныя арганізацыі. Праўда, многія спадзяюцца на тое, што пазыцыі літаратуры будуць наадварот узмацняцца -- і зьвязваюць гэта са зьменаю кіраўніцтва ПЭН-цэнтру і Саюзу Пісьменьнікаў. Так ці інакш, а палітыцы ўладаў у нас больш эфэктыўна супрацьстаіць не палітыка, а этыка і эстэтыка маральнае большасьці.

Што, дарэчы, лішні раз пацьвердзіла вахта памяці ў Курапатах. Скажэце, у чым яшчэ так выразна выяўляецца пазыцыя нашай маральнай большасьці? У 2002-м годзе Курапацкі чын няма з чым параўноўваць. Ані канфэрэнцыі з сэмінарамі, ані вулічныя акцыі, як гэта было ў 96-м, ня ўражваюць. Усё нібы прычасанае і падпарадкаванае ўсім умовам і ўмоўнасьцям адразу. Зь іншага боку, мы нібы вярнуліся ў сытуацыю канца васьмідзясятых. Тады найярчэйшым сьведчаньнем грамадзкае актыўнасьці былі талака і крыжы ў Курапатах і сёньня -- талака і курапацкія крыжы.

У адрозьненьне ад літаратуры, беларускі тэатар свой уплыў на публіку страціў. Тут улады эстэтыку перамаглі. Яно й ня дзіва, бо тэатар -- мастацтва калектыўнае, арганізаванае. А каб разагнаць арганізацыю пад тымі ці іншымі нагодамі, неабавязкова нават унікаць у сутнасьць спэктакляў -- важна ведаць, што народ на спэктакаль ходзіць натоўпамі -- першая прыкмета зьяўленьня канкурэнта ў справе ўплыву на народ.

І таму найбольш прыкметная зьява ў 2002-м годзе ў тэатральным жыцьці -- гэта зьяўленьне аднаго новага асобнага імя.

(Бартосік: ) "У тэатры сёлета ўразіла зьяўленьне Андрэя Курэйчыка. Ягонае імя побач са словам "тэатар" гучала найчасьцей. Малады драматург вярнуў публіцы цікавасьць да таго, што дзеецца на сцэне, і стаў галоўным героем закулісных плётак і газэтных абмеркаваньняў.

Наагул, цікавасьць да тэатру ў нас была зьнікла -- з тых недалёкіх часоў, калі здавалася, што Менск стане сапраўдным тэатральным горадам. Калі нарадзіліся "Дзея", "Альтэрнатыўны" і "Вольная сцэна". Калі зьявіліся Пінігінскія "Тутэйшыя", "Ідылія", "Касьцюмер"... Калі на калядны фэст да нас прыяжджалі трупы зь Нямеччыны ды Ангельшчыны… Але вось ужо каторы год мы назіраем заняпад. Развалілася "Вольнай сцэна", пецярбуржац Пінігін стварыў сваю атрэпрызку "Нікола-театар", дзе наездамі ставіць камэдыйкі. Гастрольная афіша забітая ўчорашнімі маскоўскімі зоркамі, што халтураць у нашых правінцыях, прадаючы свае, яшчэ не забытыя з савецкіх часоў твары. Па самым вялікім рахунку ў тэатры запанаваў застой.

І раптам зьяўляецца 22-гадовы выпускнік юрыдычнага факультэту, права на пастаноўку п'есы якога купляе мэтар маскоўскае сцэны Алег Табакоў. Ну як тут, скажэце, не аддацца захапленьню? А сьледам за Табаковым і ледзь ня кожны беларускі тэатар бярэ для пастаноўкі Курэйчыкаву п'есу. І ледзь ня кожная газэта палічыла за гонар узяць у маладога драматурга інтэрвію. А Курэйчык ужо дазваляў сабе гаварыць пра сытуацыю ў беларускім тэатры тое, што думае. Хоць нічога новага ён не сказаў, але многіх раздражняла такая шчырасьць маладога чалавека з маскоўскаю візай. Напрыклад, пра тое, што Менск не тэатральны горад".

(Курэйчык: ) "Вельмі мала тэатраў, колькасьць маленькая. У Варшаве каля 100 тэатраў. У Маскве -- 200-250. Калі мы бярэм Маскву, як нейкае параўнаньне да краіны Беларусі, дык у Беларусі павінна быць каля 250 тэатраў. Зь іх 7 опэрных, прыкладна 5-6 балетных тэатраў, каля 150 драматычных тэатраў, шмат кукальных тэатраў, а таксама шмат антрэпрыз. Гэтага няма. Трэба рабіць новыя тэатры, цэнтры, студыі, усё што заўгодна. Хай яны толькі год праіснуюць, але за гэты год нешта зьявіцца. Чалавек нейкі ці што, але гэта будзе разьвіцьцё".

(Бартосік: ) "Тымчасам п'есу "Згублены рай" надрувала "Полымя". Прадмову-блаславеньне напісаў Аляксей Дудараў.

Асабіста мне п'еса спадабалася. Ажно да зайздрасьці. Курэйчык пераказаў вядомую біблейскую гісторыю пра Каіна і Авэля. Але як! Чатыры чалавекі ў вялікім сьвеце. Адам, які яшчэ памятае Эдэм, і для якога гэты новы сьвет, дзе ёсьць Зло і Час, ненавісны, мучае сябе і ўсіх бясконцымі вандроўкамі ў пошуках Раю. Ева, якая пакутуе, ад таго, што ёй ніколі не даруецца яе грэх. Каін, у якога баліць душа за пакуты бацькоў. Адзіным, усім задаволеным чалавекам выглядае Авэль, грубы здаравяк-паляўнічы, для якога, здаецца, ня толькі Эдэм, але і боль -- пусты гук. І менавіта яго Бог робіць сваім абраньнікам. Што, урэшце, і прыводзіць да першага на Зямлі забойства. Забойства любімага чалавека, як выкліку несправядліваму Госпаду, забойства ня з зайздрасьці, а з жаданьня парушыць перадвызначаны зьверху плян. Але мяне, як чытача, інтрыгаваў нават ня сам зьмест гэтай сумнай гісторыі, а форма, якая ідэальна яму адпавядала. Ніводнай лішняй сцэны, ніводнага непатрэбнага слова.

Рэпэтыцыі ў Купалаўскім, кажуць, ішлі вельмі цяжка. Дата прэм'еры не аднойчы пераносілася. І калі прэм'ера пайшла, я не зьдзівіўся ні адсутнасьці білетаў за месяц, ні зьнішчальнай крытыцы пастаноўкі. Крытыка больш нагадвала помсту нахабнаму маладзёну за ўсё, што ён нагаварыў у сваіх інтэрвію пра наш "цудоўны" тэатар. Асабліва нашу раптам богабаязьненую крытыку раздражняла занадта вольная трактоўка Бібліі.

Што да мяне, гледача, дык патрапіўшы на "Згублены рай", магу сказаць, што крыкі "брава" былі цалкам праўдзівымі. Я крычаў "брава" спадарам Герлавану і Кірычэнку. Мастаку -- за гульню сьвятлом і колерам на голай сцэне і задніку ў выглядзе начнога неба -- зазірнуць у зорную бездань, хай і бутафорскую, мне не зашкодзіць. Як і пранікнуцца сьлёзамі Адама-Кірычэнкі, зь якім даўно ўжо не гаворыць Бог. А яшчэ задумацца -- што ёсьць для нас Раем?

Зьяўленьне ў Беларусі новага таленавітага драматурга -- факт, безумоўна, радасны. Як і тое, які рэзананс выклікаў ягоны старт. Усё гэта сьведчыць, што публіка зачакалася новых, сваіх тэатральных герояў. Але што будзе далей? У тэатральным жыцьці краіны, дзе амаль няма студыяў, не назіраецца руху энтузіястаў, дзе нават мова сцэны амаль не гучыць на вуліцах і рэпэтыцыях?"

(Курэйчык: ) "Я лічу, павінна быць зроблена адна вельмі важкая рэч. Мы павінны заснаваць беларускі цэнтар рэжысуры і драматургіі. Я бачыў такі цэнтар у Маскве. Гэта лепшае месца, дзе маладыя рэжысэры, якія ня маюць вопыту і ня маюць магчымасьці ставіць у Купалаўскім тэатры, дзе свае мэтры, змаглі б неяк рухацца. Бо зараз яны ня маюць сцэны, ня маюць актораў, ня маюць драматургіі. Бо як паказаў вопыт Масквы, самыя моцныя тэатры, гэта тэатры, якія зьявіліся вось з такіх студый альбо цэнтраў".

(Бартосік: ) "Рызыкну выказаць думку, што чым багацейшае тэатральнае жыцьцё, тым жывейшая нацыя. Пакуль мы ў гэтай справе, у параўнаньні з суседзямі, выглядаем нягегла. Але адзін факт, правераны і пацьверджаны за апошнія гады, хавае інтрыгу. Усё цікавае ў нашым тэатры адбываецца па-беларуску. Як Рудаўская "Камэдыя", адзінае, што засталося ад Альтэрнатыўнага тэатру. Як Пінігінскія "Тутэйшыя", якія зрэдку і асьцярожна нам паказваюць. Як Курэйчыкаў "Згублены рай".

(Дубавец: ) Падвядзем вынікі. Галоўны зь іх -- гэта размываньне паняткаў, дыфузія, узаемпранікненьне. Скажам, раней не было, каб прэзыдэнт адкрыта прагалошваў лёзунгі, якія ўчора належалі толькі апазыцыі, або каб журналіст адначасова працаваў у афіцыёзных і апазыцыйных мас-мэдыях. Што да адназначных вынікаў, дык яны, галоўным чынам, адмоўныя. Ранейшыя ганебныя суды над газэтамі ператварыліся ў быццам будзённую практыку засыланьня журналістаў на "хімію". Антыбеларускі па сутнасьці закон аб рэлігіі раптам зрабіў канфэсіі ў Беларусі нераўнапраўнымі. Поўным ходам працягвалася палітыка русіфікацыі.

Аграбленыя з гонару й кашулі,

З свайго прыпыну выгнаныя вон,

Мы дзякуем, што торбы апранулі

На нас ды з нашых нітак-валакон.

З кійком жабрачым так мы, паўналеткі,

Брыдзём, паўзём у сьвет -- скрозь неўпапад.

І прысягаем, клічам Бога ў сьведкі,

Што мы -- ня мы, што нехта вінават...

Натужлівая і бяздумная русыфікацыя -- у нейкіх фантастычна крывых формах. Да прыкладу, калі маладзенькі журналіст на БТ устаўляе ў праграму сюжэт на расейскай мове, без усялякіх на тое падставаў (навошта раптам зьвяртацца па-расейску да беларускага музыкі, пісьменьніка або вяскоўца?), дык я разумею, што робіць ён гэта не таму, каб не падацца нацыяналістам, і не таму, што ён сьведамы абрусіцель. Зусім не. Ён так робіць, каб выглядаць прафэсіяналам, бо працуе на дзяржаўнай тэлевізіі, а ў дзяржаве дзьве афіцыйныя мовы і вось як добра, калі ня толькі па-расейску, але й па-беларуску, калі ня толькі па-беларуску, але й па-расейску...

Абсурд гэты, на жаль, будзе працягвацца, пакуль ня стане дзяржаўнай усё ж такі адна мова. Бо абсурд гэтай дзьвюхмоўнасьці ў тым, што дзьве дзяржаўныя мовы прапісаныя ў Канстытуцыі не для дзьвюх групаў насельніцтва, як гэта бывае ў іншых краінах, а для адной, для нас з вамі ўсіх разам, для беларускіх людзей. Гэтак у розуме кожнага з нас суіснуюць дзьве моўныя настройкі. І можа не было б бяды, калі б яны аб'ектыўна і палітычна не былі ў стане варожасьці адна да аднае, бо адна -- вялікая, даядае другую, мову тытульнай нацыі. Гэты канфлікт падсьведама сядзіць у кожным беларускім чалавеку і ў вялікай ступені паралізуе ягоную волю.

Аднак моўнае пытаньне ў Беларусі ўсё больш недаацэньваецца -- і палітыкамі, і паспалітымі грамадзянамі. А калі ўлічыць, што мова -- гэта мысьленьне, дык недаацэньваецца самое мысьленьне, і значыць верх над ім бяруць такія сілы, як інтуіцыя, харызма, інстынкт, што ніколі не прыводзіць да ладу.

Пакуль расейшчына адваёўвае сабе ўсё большую прастору ў грамадзтве, беларушчына сьцьвярджаецца ў культуры.

На тле стыхіі ўсё больш лягічна выглядаюць дзеяньні аднаго чалавека. Яшчэ ўчора хаатычныя і інстынктыўныя, сёньня яны вытлумачальныя -- прэзыдэнт будуе сабе помнікі. Праўда, першыя штрыхі ў гэтай справе сёньня ўжо сталі нагодаю для анэкдотаў -- лядовыя палацы ператварыліся ў базары, славянскія базары -- ў сьвяты турэцкіх падданых, а Дажынкі сталі зусім гарадзкім мерапрыемствам па добраўпарадкаваньні населеных пунктаў. Урэшце творчая думка прыблукала ў больш прадуктыўнае рэчышча. Новая менская кальцавая, гіганцкі футбольны манеж або нацыянальная бібліятэка яшчэ доўга будуць для паспалітага народу нагодаю згадаць Лукашэнку добрым словам.

Ня думаю, што такі поступ творчае думкі кіраўніка кранецца нейкім чынам справы дэмакратыі і незалежнасьці. Хоць глыбока перакананы і адваротных прыкладаў у іншых краінах папросту ня ведаю, што без нацыянальнай ідэалёгіі ніякага поступу тут быць ня можа. Нацыянальная ж ідэалёгія пачнецца з мовы -- як першай самаідэнтыфікацыйнай адзнакі. Але ж таму і няма ў прэзыдэнта ніякай ідэалёгіі, таму так за восем гадоў нічога й не прыдумалі, што застаўся, відаць, з маленства непераадолены комплекс грэблівасьці да сваёй уласнай мовы. Што, зрэшты, было пасьля рашуча падтрымана і ўсім астатнім народам, у якім гэты комплекс прадумана пасяляўся на працягу 200 гадоў.

І так жывём, сябе саміх ня знаўшы,

Учора, сёньня лазім між канаў...

Няўжо ж бы хто й над будучыняй нашай

Навек залом пракляты заламаў?

Няўжо нас не аб'ясьніць розум ясны

І не пакінем біцца з кута ў кут?

Няўжо кліч вечны будзе ў нас напрасны --

Кліч бураломны: вызваленьне з пут?!

... Падобны зімовы дзень 80 гадоў таму. Засьнежаны горад -- не зусім яшчэ зразумелы Менск. Разруха і самыя першыя спробы абжыцца, ачуцца, асвойтацца ў новай эпосе. 1922 год...

Але ў гэтым месцы мы з Купалам разыходзімся акурат на 80 гадоў. Бо бураломныя клічы так намулялі вуха за савецкі час, што ўжо даўно нікога не кранаюць. І задача вызваленьня з пут калі й стаіць, дык мэтафарычна. Нашыя рухі цяпер найболей скоўваюць тыя путы, што ў нас самых. А той, хто пасьпеў ад іх вызваліцца, часта пасьпяхова рэалізуе свае таленты. Словам, я шукаў у такім блізкім паводле танальнасьці і настрою Купалавым вершы таго, што супярэчыла б нашым цяперашнім прадчуваньням. А значыць, ня тую прадбачыла б нам будучыню. Знайшоў я гэтае адрозьненьне ці не -- мяркуйце самі.

З новым годам.