“Чужая Бацькаўшчына”. 1938 год. Сцэны з жыцьця Заходняе Беларусі нанізаныя на лёс Міці Корсака, вясковага хлопца, які піша небясьпечныя пад польскай уладай вершы. Небясьпечныя, бо яны – пра Беларусь. Міця яшчэ ня ведае, што яму пагражае за ягоную паэзію. А старэйшы Лаўрэн Царык – ведае. Тым ня менш, бласлаўляе юнака на пакручасты й цярністы шлях.

(Сцэна зь фільма. Лаўрэн Царык: ) “Дык як там у цябе? Вёсачка мілая, родная, Маці саломенных стрэх, Слухай, кажу не на сьмех, Хутка ўжо будзеш свабодная... Добра. Вельмі добра. А то ведаеш, мне тут адзін вучыцель, беларус, недзе з-пад Зэльвы, разгаварыўшыся, кажа: Я па-беларуску не чытаю. Ты чуеш? Гонар мае, што ён свайго выракся”.

(Дубавец: ) Урэшце здарыцца так, што Міцеў сшытак зь вершамі – сваімі і чужымі – патрапіць у рукі паліцыянтаў. Хлопца выклікаюць у мястэчка, у пастарунак. Паліцыянт, які сядзіць за сталом, знаходзіць у Міцевым сшытку верш Максіма Багдановіча “Пагоня”.

(Сцэна зь фільма. Першы паліцыянт: ) “Толькі ў сэрцы трывожным пачую За краіну радзімую жах, Успомню Вострую Браму сьвенту, І ваякаў на грозных конях..”.

(Другі паліцыянт: ) “То з тых, ктужы шукаён Бялорусь”.

(Міця: ) “А нашто яе шукаць? Яна пад нагамі”.

(Другі паліцыянт: ) “То праўда, што пад нагамі. А наверсе не была і ня будзе”.

(Дубавец: ) Другі паліцыянт абыходзіць Міцю ззаду і наводмаш б’е яго па твары.

(Сцэна зь фільма. Гукі зьбіцьця. Другі паліцыянт: ) “Надумаўся сваімі вершыкамі сьвет перайначыць? А... Смаркач. Яшчэ хвост падымае”.

(Дубавец: ) Зьбіты Корсак праз поле вяртаецца з паліцэйскага пастарунку ў сваю вёску. Ён атрымаў жорсткі ўрок, які можа застрашыць на ўсё жыцьцё, а можа толькі загартаваць у сваіх перакананьнях. Таксама на ўсё жыцьцё. Пакуль жа Міця не вытрымлівае пабояў і валіцца проста сярод поля, на чэзлую халодную траву.

(Сцэна зь фільма. Голас за кадрам: ) “Няўжо я безь ніякага сьледу павінен згінуць, растаць як дым у гэтым бясконцым сьвеце? І пасьля мяне не застанецца нічога? Няўжо гэта праўда? Мне хацелася складаць вершы, зрабіць нешта вялікае на гэтай зямлі. Дзеля сябе і дзеля сваіх людзей. Няўжо ніхто ня будзе ведаць, чым ты жыў, пра што думаў, што рабіў?”

***

(Дубавец: ) Пачынаецца фільм зь незвычайнае сцэны. Мужыкі капаюць вялізную яміну перад хлявом, у якім зачынены шалёны конь. Калі яміна готовая, гучыць крык: “Адыдзіся”, і жарабец, выскачыўшы з хлява, абрынаецца ўніз. Мужыкі пачынаюць закідваць яго зямлёю. А за ўсім гэтым назірае хлопчык – гэта Міця Корсак, яшчэ малы, ролю якога грае 10-гадовы Зьміцер Бартосік, сталы аўтар нашае перадачы. Яшчэ раз ён зьявіцца ў фільме ў самым канцы, калі будзе праводзіць Корсака ў шырокі сьвет, нібы сымбаль ягонага дзяцінства. Інакш кажучы, і пачынаецца, і сканчаецца “Чужая Бацькаўшчына” маўклівым поглядам малога Бартосіка. І я даю слова Бартосіку сталаму.

(Бартосік: ) “20 гадоў таму на экраны Беларусі выйшаў фільм Валерыя Рыбарава “Чужая Бацькаўшчына”. Як сьцьвярджае расейскі сайт “Наше кино”, фільм паглядзела 800 тысяч гледачоў. Добра, калі палову ад гэтай лічбы складаюць беларусы. Я памятаю кіназалю, у якой дзясятак маіх аднаклясьнікаў складаў немалую частку прысутных. Аднаклясьнікі прыйшлі глядзець на мяне. Зрэшты, той эпізод на пачатку фільма, быў бадай адзіным, што мы ўсе запомнілі. Да фільма мы тады проста не дарасьлі, не маглі спасьцігнуць клопатаў галоўнага героя – Міці Корсака, які нічога кепскага не рабіў, пісаў вершы і невядома за што быў зьбіты ў паліцыі. Астатнія героі сьцерліся з нашай памяці адразу па выхадзе з кінатэатру.

Гадоў празь дзесяць, ужо сам захоплены пошукамі Беларусі, я зноў спаткаўся з “Чужой Бацькаўшчынай”. Уключыў неяк БТ, прычым патрапіў ужо на сярэдзіну фільма, і ня змог адысьці ад экрану. Кіно заварожвала ледзь ня кожным кадрам. Дакладней, у карціне не было ніводнага прахаднога ці непрыгожага фрагмэнта. Выражы са стужкі любы кадар, і атрымаецца альбо краявід, альбо стары фатаздымак сялянскага жыцьця, альбо дынамічная сюжэтная сцэна. А якая была мова! Натуральная, жывая, прыгожая. Дзякуючы ёй нават ня думалася пра акторскую гульню, у карціне пэрсанажы жылі сапрыўдным жыцьцём. Па праглядзе кіно мяне ахапіла радасьць. І за тое, што сам патрапіў у шэдэўр, і за той факт, што ў Беларусі, аказваецца, можна зьняць кіно самага высокага кшталту. Прычым у брэжнеўскія часы. Пра што зусім ня думалася, дык гэта пра тое, што пройдзе няшмат часу, і новых Міцяў Корсакаў будуць ізноў зьбіваць у пастарунках. Ізноў за пошукі Беларусі.

Але як на нашым “партызанфільме” здарылася “Чужая Бацькаўшчына”? Па адказ я зьвярнуўся да галоўнага апэратара стужкі Фэлікса Кучара”.

(Кучар: ) “Я прачытаў гэты раман і, можна сказаць, лётаў, як дурны, па студыі і даваў усім чытаць. Рэжысэрам. Казаў: “Во, глядзі! Трэба ж здымаць”. А тут неяк учынілася, што… Мы ж ведаем гэтую дэмагогію партыйных работнікаў. “Давайце наша, нацыянальнае”. А калі пачалася гаворка, на якой мове здымаць. “Ну зачем на белорусском? Никто же не понимает. В Москве же не поймут”. Забараніць ня можна. Ніхто не забараняў, але ніхто і не дазваляў. Такая ёсьць сыстэма... Даваў чытаць розным рэжысэрам. Прычым, у асноўным гэта былі людзі мясцовыя, тутэйшыя. Зь вёскі, зь мястэчка. Карані тут. Але іх гэта ня тое, што не цікавіла. Яны ў гэтым ня бачылі адпраўную кропку мастацтва. Вось, што ўразіла.

А як узьнік Рыбараў? Выпадак. Мы перад гэтым зь ім працавалі. Мы ведалі адзін аднаго. Тут быў аднолькавы погляд на мастацтва. У асноўным, на літаратуру. І вось я яму таксама даў чытаць Адамчыка. І ён за гэта ўхапіўся. Хаця сам мовы ня ведаў. Але адчуў, што гэта мастацтва. Мілагучнасьць, рытміка. Нават я быў зьдзіўлены. Чым? Мы здымаем нейкі эпізод. Акторка – расейка, актор – расеец. Ён іх прымушаў гаварыць на беларускай мове. На мове Адамчыка, яна не такая простая. Як казаў мой бацька, калі я браўся за Адамчыка, “будзеш мэнчыцца з гэтай мовай. Я і то прачытаў адну старонку, упацеў”. У кожнага пісьменьніка сапраўднага свая мова. І вось у такім першым, прыкідным варыянце слухаць было неяк няёмка мне. Ну, яны зусім не разумеюць, што гавораць. Страшэнна. І потым, калі галоўную гераіню агучыла Маша Захарэвіч, гэта быў цуд. Мне, які ўсё гэта слухаў і ведаў, як робіцца агучаньне, мне здавалася, што гэта гаворыць Бражнікава, а ня Маша Захарэвіч. Яна гэта зрабіла геніяльна”.

(Бартосік: ) “Для мяне тое лета 82-га году было шчасьлівым часам першага знаёмства з сапраўднай Беларусяй. Уявіце расейскага падлетка, для якога Беларусь абмяжоўвалася цэнтрам Гомеля і якога лёс закідвае ў заходнебеларускую вёску на літоўскае памежжа. Я зрабіў тады вельмі важнае адкрыцьцё. Беларусь жыве. Прычым, на карысьць яе жыцьця гаварыла ўсё, што я бачыў ды чуў навокал. Акрамя жывой мовы мяне ўразіў стары драўляны касьцёл. Падцягнуўшыся на дзьвярах, я зазірнуў у пыльнае шкло і ледзь не самлеў. Пасярод запавучыненага храма стаяла старая чорная масіўная дамавіна. Гэта не была дэкарацыя. Дарэчы, у Рыбарава і не было ніякіх дэкарацыяў. Усё сапраўднае. І хаты, і адзеньне, і людзі. У маім эпізодзе з шалёным канём бедную жывёліну ледзь сапраўды не давялі да шаленства, заганяючы разоў пяць у тую яміну. А маю цырульную фрызуру груба абкарналі нажніцамі, каб быў на чалавека падобны”.

(Кучар: ) “Такі прыклад. Мы здымалі пробы. Была такая фраза. Заходзіць нехта ў хату. Алеся заходзіць. І кажа: “Што вы тут бруд разьвялі”. І неяк за гэта ўхапіўся Рыбараў і кажа: “Глядзі, якая розьніца. “Ну, што вы тут бррруд разьвялі”. А па руску? “Ну что вы тут грязь развели”. Усё мяняецца. Што? Акрэсьліць цяжка. Але ўсё зьмяняецца. А для актора зьмяняецца прынцыпова. Гэта іншая артыкуляцыя, іншы выраз твару, іншая рытміка. А ў кінематографе – гэта ж візуальны вобраз...

Некаторыя кадры, сцэны… На гэта трэба было б цяпер ужо адважыцца. А тады аб гэтым ня думалася. Напрыклад, 150 мэтраў, гэта пяць хвілін на агульным пляне. Мондрыха… у цёмным гумне… маналёг. І камэра стаіць непахісна. На агульным пляне. На такое рашыцца!.. А вось атрымалася ўсё добра. Калі б я цяпер здымаў такі кадар, дык такое сьвятло я б не рашыўся паставіць. Я і тады не рашыўся б, калі б не падтрымаў Рыбараў. “Рабі”, – кажа. І атрымалася…

Большасьць копіяў, гэта вельмі паказальна, былі на расейскай мове. І для мяне, каторы першы раз паглядзеў у кінатэатры на расейскай мове, гэта быў як пярун сярод яснага неба. Ну, напрыклад. Ёсьць народныя прымаўкі, ёсьць народныя прымхі, забабоны. Перакладаць іх вельмі складана. Калі мажліва. Гэта мяняла ўсё. Я ня мог гэта глядзець. Ну, заходзіць Ладзімер стары ў хату, Кармунін. Яны вячэралі там. Ужо цёмна было. Зіма. Ён на двор схадзіў, заходзіць, зачыняе дзьверы і кажа: “Ну зіма, хоць на воўка ўзьлезь”. І асабліва Рыбараў абураўся. Ну што яны там пераклалі! “Ну зима, не видно ни зги”. Ну пакіньце вы гэта так, як ёсьць. Тут жа адчуваецца, што да чаго”.

(Бартосік: ) “Ці не таму і нам не пайшоў прэм’ерны паказ, што глядзелі мы яго па-расейску? Гаворыць крытык Ала Бабкова”.

(Бабкова: ) “Калі гаварыць пра адлюстраваньне нацыянальнай самаідэнтычнасьці, дык у нашым кіно Валеры Рыбараў зрабіў гэта першым. Успамінаю той паток захопленых водгукаў, які хлынуў у 83-м і 84-м годзе, калі “Чужая Бацькаўшчына” пайшла па кінатэатрах і фэстывалях. Маю на ўвазе кінакрытыкаў і кінематаграфістаў, а не гледачоў. Бо глядач у такіх карцін бывае выбарчы. Гэта так званае цяжкае кіно. Гэта аўтарскае кіно. І па некаторых дадзеных, яго аўдыторыю складаюць ад 7 да 10 працэнтаў. У крытыкаў было агульнае адчуваньне адкрыцьця невядомай гістарычнай прасторы і людзей, якія клічуцца заходнімі беларусамі. І што дзівосна, зрабіў гэта рэжысэр, расеец па паходжаньні.

Пісалі пра муміфікацыю эпохі. Гэта значыць, пра дакладнасьць, дакумэнтальнасьць часу канца 30-х гадоў мінулага стагодьдзя. Такі эфэкт дасягаецца, калі мы глядзім на старыя фотаздымкі. Я называла быцьцё верасаўцаў, зафіксаванае ў фільме, жыцьцём “у рапідзе”. Ёсьць такі тэрмін у кінематаграфістаў, калі паказ на экране замаруджаны. Яны жывуць санліва, як быццам у бесчасовасьці. Пісалі пра новую эпічнасьць, якая спалучае гістарычнасьць і аўтарскую інтымнасьць. У “Чужой Бацькаўшчыне” галоўны герой Міця знаходзіцца на нейкай дыстанцыі ад творцаў, і адначасова набліжаны да іх. Нарэшце, адзначалі высокую пастановачную культуру, якая нагадвала жывапісныя палотны. Асабліва калі дзеяньне адбывалася ў інтэр’ерах. Ну, напрыклад тое, як сям’я Мондрыхі вячэрае, як Алеся мые падлогу. Вельмі эмацыянальна ўспрымаецца эпізод хрэсьбін”.

(Бартосік: ) “Дзіўна, што пасьля “Чужой Бацькаўшчыны” я нічога больш беларускага ў беларускім кіно прыгадаць не магу. А прайшло ж дваццаць гадоў. Ні “Знак бяды” Пташука, ні “Шляхціц Завальня” Турава не прагучалі так, як павінны былі прагучаць. Ня самыя лепшыя экранізацыі, што так і ня сталі самадастатковымі кінатворамі. З “Чужой Бацькаўшчынай” атрымалася інакш. Няўжо ўся справа ў сьвежым, дакладней, чужым поглядзе на гэтую зямлю? Андрэй Дружкін, выканаўца ролі Міці Корсака, – актор Маскоўскага тэатра “Ленком”, Натальля Бражнікава, у фільме Алеся, – акторка з Пецярбургу. А сам рэжысэр родам з Саратава”.

(Бабкова: ) “Валеры Рыбараў – рэжысэр-максымаліст. Калі ён бярэцца за працу над фільмам, усё павінна суадносіцца зь яго высокімі запатрабаваньнямі. Толькі ў гэтым разе атрымліваецца вялікі мастацкі вынік. Ну і па майму глыбокаму перакананьню, самая вялікая страта для беларускага кіно, гэта нерэалізаваны Рыбаравым працяг фільма “Чужая Бацькаўшчына”. У першай палове 90-х гадоў ён рыхтаваўся да здымак стужкі “Голас крыві брата твайго”. Міністэрства культуры стужку закрыла. І гэтая адмова каштавала рэжысэру 13-ці гадоў маўчаньня ў кіно. Рыбарава абвінавачвалі ў тым, што ён паставіў завышаныя ўмовы, але я яго разумею. Ён з тых творцаў, хто ня можа, па-першае, прымаць неспрыяльныя ўмовы для якасьці фільма, і па-другое, працаваць у дэмаралізаванай атмасфэры. А яна была ў той час менавіта такой. Тое, што Рыбараў, мастак буйны, мастак, які не запляміў сябе кан’юнктурай у кіно, быў пакінуты доўгі час па-за кінапрацэсам, красамоўна характэрызуе нашу кінасістэму”.

(Дубавец: ) Змаганьне з гэтым монстрам – кінасыстэмай – верагодна, адымае ў пастаноўшчыкаў фільмаў нашмат больш сілаў і энэргіі, чым сама праца над фільмам. Сам Валеры Рыбараў згадвае, што быў уражаны адкрыцьцём – тэма Заходняе Беларусі, аказваецца, замоўчвалася. Апроч таго чыноўнікі і рэдактары Беларусьфільма выключалі з плянаў творы Быкава, Казько, Пташнікава, Адамчыка як слабамастацкія.

У выніку заключэньне Дзяржкіно пра фільм было разгромнае. Рэжысэру прапанавалі зрабіць фільм па-за часам і прасторай. Тэма – “Каханьне на хутары”. І прыйшлося падманваць – асноўную лінію Міці Корсака да часу не выстаўляць. І здымаць гэты матэрыял практычна нелегальна.

Інакш кажучы, у прапанаваных хлусьлівых умовах, каб не рабіць хлусьню, даводзілася хлусіць чыноўнікам. Як той казаў, мінус на мінус дае плюс. Калі ж праўда стала яўнай, гэта быў сапраўдны скандал. Але тут выратавала тое, што карціна атрымала прызнаньне на Ўсесаюзным фэстывалі.

(Рыбараў: ) “Але гэта ня выратавала лёсу творчае групы. У нас жа была творчая група – рэдкі калектыў”.

(Дубавец: ) Група аб’ядноўвала найлепшага апэратара і найлепшага мастака студыі. І кампазытар быў Пётар Альхімовіч. Ня кажучы ўжо пра выдатных артыстаў. Група была поўная сілаў і жаданьня здымаць працяг гісторыі Міці Корсака – паводле раману Вячаслава Адамчыка “Голас крыві брата твайго”.

(Рыбараў: ) “З “Голасам крыві брата твайго” вельмі складаная гісторыя... Пасьля прыняцьця карціны на ўсесаюзным фэстывалі – мы атрымалі два прызы і высокую ацэнку крытыкі – мы адразу падалі заяўкі на працяг. Празь некалькі гадоў мне ўдалося ўключыць фільм у плян і пачаць падрыхтоўчы пэрыяд. Мы выбралі ў Нясьвіжы натуру – сапраўдныя даваенныя казармы, дзе базаваліся немцы, а пасьля – Краёвая Абарона... Але ў гэты час ужо ішоў развал кінастудыі. Яна раскрадалася, яе пераарыентоўвалі на паслугі, а размовы пра нацыянальны кінематограф былі забытыя. Гэты быў 95 год”.

(Дубавец: ) Варта дадаць, што расейскі пераклад назвы “Чужая Бацькаўшчына” як “Чужая вотчина” абурыў увесь калектыў, але зрабіць з гэтым нічога было нельга – гэткае прыніжэньне было платай за творчае свавольства. Рыбараў красамоўна кажа, што такі пераклад – усё адно, што “Чужое отечество” назваць “Чужим огородом”.

* * *

У радыйным Слоўніку Свабоды ў артыкуле “Кіно” “Чужая Бацькаўшчына” называецца першым сапраўдным беларускім фільмам. Гэта ягоны фэномэн, неаддзельны ад фэномэну рэжысэра.
Рыбараў і іншыя ўдзельнікі групы былі літаральна зачараваныя краявідамі і характарамі Беларусі і беларусаў, што найлепш захавалі свой калярыт менавіта ў заходняй частцы краіны. А яшчэ... Беларускае кіно даўно стала сынонімам цэнзуры і самацэнзуры, а ў выніку – непазьбежнага фальшу. Для прыежджага ж чалавека самацэнзура была на другім пляне побач з жаданьнем выказаць сваё непадробнае пачуцьцё. Урэшце, у адрозьненьне ад тых, што нарадзіліся тут, прыежджы мог супастаўляць сытуацыі, у яго было болей выбару. Фэномэн Рыбарава ў гэтым сэнсе падобны да фэномэну Мулявіна. Яны не рабіліся беларускімі змагарамі, але Бог даў ім адчуваньне краіны і прагу выказваць гэтае адчуваньне бяз фальшу...

Беларускае кіно часьцяком і справядліва папракаюць. Маўляў, ня надта яно добрае і ня надта беларускае. Аднак прыклад “Чужое Бацькаўшчыны” – нефальшывай, наватарскай і зусім беларускай – змушае зірнуць на справу зь іншага боку. А ці быў у беларускага кіно хоць адзін праўдзівы шанец – адбыцца? Нават не зважаючы на цэнзуру і перакошаныя ўяўленьні начальства, беларускаму фільму ў сваёй краіне не было як раскруціцца, стаць касавым і культавым. “Чужую Бацькаўшчыну” можна пабачыць хіба ў тэлевізіі, калі яна захоча гэты фільм паказаць. Што да відэапракату, дык там вы знойдзеце ледзьве не любы трэцеразрадны расейскі фільм, але ня знойдзеце свайго. Хто гэтым мусіў бы займацца? Натуральна, не дзяржава, бо гэта справа бізнэсоўцаў. І – натуральна – дзяржава, якая ўсяму беларускаму прыдае імідж у лепшым выпадку некамэрцыйнасьці, а ў горшым – апазыцыйнай палітыкі, чым эфэктыўна разьвейвае любы бізнэсовы інтарэс.

І тут сытуацыя з кіно наводзіць на простае, але непазьбежнае абагульненьне. Гэта ж гэтаксама, як кіно, так і ўся беларушчына нібыта непаўнавартасная і некамэрцыйная. Уся беларушчына яшчэ ніколі ня мела шанцу рэалізавацца, адбыцца. Дык пра якія ацэнкі можа ісьці гаворка, калі ацэньваючы яе як дзяржаўную дэ-юрэ, мы маем справу з прыгнечанай дэ-факта мовай, гісторыяй, культурай? Можа хіба год ці два далі ім крыху ўздыхнуць пасьля прыняцьця дэклярацыі аб сувэрэнітэце і вось вам вынік – людзей, якія на вуліцах Менску здольныя падтрымаць гаворку па-беларуску, цяпер у сотні разоў болей, чым гэта было за саветамі.

Таму, нібы тая рунь пад сьнегам, беларушчына працягвае чакаць свайго веснавога часу. Складоваю часткай яе чакае свайго часу і нацыянальнае кіно. Вядома, ня ўсё здолее падняцца з-пад сьнегу забыцьця. Што да “Чужое Бацькаўшчыны”, дык яна здолее. Прынамсі, сёньняшні перагляд гэтага фільма пакінуў такое ўражаньне.