|
 |
 7 Траўня 2000
| |
| Дзяржкамдрук супраць "Нашай Нівы". |
|
|
|
|
| Аўтар і вядучы Сяргей Дубавец, Вільня |
|
|
Некалі, гаворачы пра мову, мы гаварылі пра слоўнік, правапіс, вымаўленьне. Сёньня ж мы ўсё часьцей зьбіваемся на маральныя праблемы. Гэта значыць, што ў Беларусі паміж самімі беларусамі зьявілася праблема іншага, якая пры пэўным зьбегу абставінаў можа ператварыцца ў праблему чужога, а яшчэ далей - ворага. Што гэтаму спрыяе і як гэтага пазьбегнуць? Пятая гадавіна травеньскага рэфэрэндуму, які фактычна пазбавіў беларускае слова грамадзянскіх правоў, а таксама чарговы суд газэты "Наша Ніва" супраць Дзяржаўнага камітэту па друку і маральны аспэкт гэтых дзьвюх падзеяў - вось тэмы сёньняшняе перадачы.
Суд прызначаны на 11 траўня. Нагадаю сутнасьць канфлікту. Напрыканцы сакавіка Дзяржкамдрук вынес "Нашай Ніве" папярэджаньне (цытую ў перакладзе з расейскай):
"У адпаведнасьці з артыкулам 5 Закона Рэспублікі Беларусь "Аб друку і іншых сродках масавай інфармацыі" не дапускаецца выкарыстаньне сродкаў масавай інфармацыі для распальваньня нацыянальнай нецярпімасьці або розьні.
Дзяржаўны камітэт Рэспублікі Беларусь па друку, вывучыўшы матэрыял "Зайздрошчу Чачэніі" Т.Судзілоўскай, апублікаваны пад рубрыкай "Лісты ў рэдакцыю" ў газэце "Наша Ніва", лічыць, што ў ім утрымліваюцца зьвесткі, накіраваныя на распальваньне нацыянальнае нецярпімасьці. У гэтым матэрыяле аўтар выказвае нецярпімыя адносіны да расейцаў: "Яны, расейцы, згвалцілі нашых дзяцей, якія цяпер саромяцца "деревенской" мовы, мовы сваіх бацькоў. Згвалцілі ўсіх беларускіх жанчын, самых прыгожых у сьвеце і самых працавітых. Згвалцілі нашых мужыкоў, самых лагодных у сьвеце, што тыя ня могуць абараніць сваіх жанчын. Абразілі мову! Зьнішчылі культуру і гісторыю. Жывую крыніцу ператварылі ў крініцу. Яны, расейцы, згвалцілі нашы імёны і прозьвішчы, назвы гарадоў і вёсак". Мэтай аўтара зьяўляецца фармаваньне нэгатыўных адносінаў да расейцаў: "Я ненавіджу расейцаў і зайздрошчу Чачэніі".
Зыходзячы з вышэйпададзенага, Дзяржаўны камітэт Рэспублікі Беларусь па друку прыходзіць да высновы, што матэрыял "Зайздрошчу Чачэніі" Т.Судзілоўскай утрымлівае зьвесткі, накіраваныя на распальваньне нацыянальнай нецярпімасьці і розьні, што зьяўляецца злоўжываньнем свабоды масавай інфармацыі".
Рэдакцыя "Нашай Нівы" не пагадзілася з гэтым папярэджаньнем і падала ў Вышэйшы Гаспадарчы Суд іскавую заяву. Рэч у тым, што двух такіх папярэджаньняў дастаткова, каб Дзяржкамдрук пачаў працэдуру закрыцьця выданьня. Зразумела, што незалежныя газэты ў нашай краіне сёньня, мякка кажучы, не карыстаюцца прыхільнасьцю ўладных органаў. Тым ня менш, перамога "Нашай Нівы" ў папярэднім працэсе супраць Дзяржкамдруку, надае нам ня тое што аптымізму, але пэўнага спадзеву на магчымасьць абараніць сваю правату.
У папярэджаньні Дзяржкамдруку сьцьвярджаецца, што матэрыял Т.Судзілоўскай "утрымлівае зьвесткі, накіраваныя на распальваньне нацыянальнай нецярпімасьці і розьні". У законе "Аб друку і іншых сродках масавай інфармацыі" такой фармулёўкі няма. Там гаворыцца пра недапушчэньне "выкарыстаньня сродкаў масавай інфармацыі для распальваньня нацыянальнай, сацыяльнай, расавай, рэлігійнай нецярпімасьці або розьні". Якім чынам "зьвесткі" могуць распальваць варожасьць - невядома. Вядома, што эмацыйныя абагульненьні зь ліста чытачкі Т.Судзілоўскай нельга кваліфікаваць як "зьвесткі". Іх трэба разглядаць не інакш як крык адчаю. Апроч гэтага, у лісьце чытачкі ня ўтрымліваецца аніводнага простага або ўскоснага закліку, што можна было б расцэньваць як "распальваньне варожасьці".
На нашу думку апублікаваны матэрыял ня ставіць за мэту фармаваньне нэгатыўнага стаўленьня да расейцаў, як адзначаецца ў папярэджаньні. У ім увогуле не вядзецца пра расейцаў як пра нацыю. "Расейцы" тут - зборны панятак, пад якім разумеюцца людзі незалежна ад іхнай нацыянальнасьці - і беларусы ў тым ліку, - якія падтрымліваюць імпэрскія амбіцыі пэўных палітычных сілаў у Расеі, выступаюць за яе экспансію (у тым ліку культурную) на шкоду нацыянальным традыцыям сваёй радзімы, абражаюць беларускую мову. Менавіта іх мае на ўвазе аўтар ліста, калі кажа: "Я ненавіджу расейцаў". Пра гэта выразна сьведчыць, напрыклад, наступны ўрывак зь ліста: "Кожны дзень гвалтуюць у транспарце, калі крывяць расейскімі насамі на пытаньні ці адказ па-беларуску. Учора прылюдна старая расейка згвалціла нашу жанчыну, якая заступала ёй дарогу ў тралейбусе.
- Понаехалі, деревня, жізні от вас нет.
А наша толькі ціхенька ёй адказвала - "прабачце, калі ласка, я хутка выйду". Так і выйшла са словамі - "прабачце, калі ласка". А тая, старая - "деревня, алкоголічка". З гэтай цытаты відаць, што вядзецца пра карэнную гараджанку, хутчэй за ўсё - беларуску. І патас ліста скіраваны ня супраць расейцаў, а супраць, па выразе Чынгіза Айтматава, "манкуртаў", якія забыліся на свае карані, сваю радзіму.
Аналягічныя выказваньні мы знаходзім у "Мужыцкай праўдзе" нацыянальнага героя Беларусі Кастуся Каліноўскага за 1863 год, які, зьвяртаючыся да свайго народу, пісаў: "Толькі тады, народзе, зажывеш свабодна, калі ўжо над табой маскаля ня будзе". Тут таксама ня ўтрымліваецца распальваньня нацыянальнай варожасьці, бо гаворыцца пра сваё, а не пра добрыя ці дрэнныя адносіны да расейскага народа. Заўважым, што цытаваны тэкст Каліноўскага прызнаны хрэстаматыйным і ўключаны ў навучальныя дапаможнікі. Праблема толькі ў тым, што адносіны да ўсяго ўласна беларускага з часоў Каліноўскага амаль не зьмяніліся. Пра што лішні раз сьведчыць і адчайны ліст чытачкі Т.Судзілоўскай.
Яна зусім не імкнецца выклікаць нянавісьць да расейцаў як да нацыі, як неабгрунтавана лічыць Дзяжкамдрук, а хоча зьвярнуць увагу на пастаянныя зьнявагі яе як беларускамоўнай жыхаркі Беларусі. Дзеля гэтага яна выкарыстала такі выяўленчы сродак, як гіпэрбалізацыя, што дазволіла перадаць яе адчайнае становішча. Гэта відаць і з таго ўрыўку, на які паказвае Дзяржкамдрук. Немагчыма ж фразу "яны, расейцы, згвалцілі нашых дзяцей, якія цяпер саромяцца "деревенской" мовы, мовы сваіх бацькоў. Згвалцілі ўсіх беларускіх жанчын, самых прыгожых у сьвеце і самых працаздольных. Згвалцілі нашых мужыкоў, самых лагодных у сьвеце, што тыя ня могуць абараніць сваіх жанчынаў" разумець літаральна - як сьцьверджаньне, што расейцы згвалцілі ўсіх беларускіх жанчын, мужчынаў і дзяцей. Гэта мастацкі вобраз дзеля таго, каб перадаць адчай жанчыны, якая ня здольная спыніць русіфікацыю краіны, выцясьненьне беларускай мовы са штодзённага ўжытку, фактычную дыскрымінацыю беларускамоўных грамадзян, урэшце яна ня здольная цярпець уласнага штодзённага прыніжэньня.
Называць жа выступ у абарону роднай культуры, якая знаходзіцца ў жахлівым стане, распальваньнем нацыянальнай нецярпімасьці і розьні, ня толькі дзіўна, ня толькі процізаконна, але й амаральна.
Газэта "Наша Ніва" заўсёды дэкляравала аднолькавыя адносіны да ўсіх народаў і культур, а таксама - аб'ектыўны падыход у асьвятленьні міжнацыянальных зносінаў. Рэдакцыя публікавала і будзе публікаваць лісты сваіх чытачоў, калі думка або настрой, выказаныя ў гэтым лісьце, сапраўды маюць месца ў нашым грамадзкім жыцьці, нават калі рэдакцыя такую думку або настрой не падзяляе. На наша меркаваньне, гэта і ёсьць прынцып аб'ектыўнага асьвятленьня тых працэсаў, што адбываюцца ў грамадзтве. Удумлівы чытач заўсёды мае магчымасьць сфармуляваць сваю ўласную пазыцыю. Абсалютную каштоўнасьць для "Нашай Нівы" ўяўляе любы народ і любая культура сьвету. Нездарма у газэце публікуецца вялікае мноства матэрыялаў, якія раскрываюць спэцыфіку і культуру розных народаў, у тым ліку і расейцаў. Пазнаючы іншых, мы многае даведваемся пра сябе саміх.
Такая пазыцыя газэты і стала прычынай гэтага судовага канфлікту. Дзяржаўны камітэт па друку, як выразьнік ідэалёгіі цяперашняга кіраўніцтва РБ, выносячы "Нашай Ніве" папярэджаньне, сам трапляе ў пастку неаб'ектыўнасьці і тэндэнцыйнасьці. Як вядома, менавіта расейцаў сёньняшняя ідэалёгія кіраўніцтва РБ абрала за сваю "сьвятарную карову", вылучаючы іх сярод іншых народаў і культур. Для ілюстрацыі варта згадаць нядаўні судовы працэс, у якім габрэйская грамада патрабавала забараніць кнігу з заклікам "Бей жидов, спасай Россию" і гэты працэс прайграла, бо названы заклік прызнаны судом як "навуковы". Варта дапусьціць, што калі б чытачка Т.Судзілоўская ў сваім лісьце напісала "ненавіджу жыдоў", зрэшты, як і "ненавіджу палякаў", "ненавіджу літоўцаў", "ненавіджу беларусаў", тады "Наша Ніва" ня мела б ніякіх прэтэнзіяў. Але нагадаем, што не габрэізацыя або палянізацыя, не літуанізацыя маюць месца сёньня ў Беларусі, а менавіта русіфікацыя, чым і выкліканы эмацыйны ліст чытачкі газэты. Такім чынам, гаворка ідзе ні ў якім разе не пра міжнацыянальныя адносіны, а пра дыскрымінацыю беларускамоўнага чалавека ў сёньняшняй Беларусі.
І гэта маральная праблема, якая вынікае зь сёньняшняга грамадзкага клімату ў Беларусі. Каб пераканацца ў гэтым, я папрасіў журналіста "Нашай Нівы" выйсьці куды-небудзь на праспэкт Скарыны і зрабіць вулічнае апытаньне такога зьместу: "Ці лічыце вы, што тыя, хто гаворыць па-беларуску, пачуваюцца ў Беларусі - на вуліцы і ў краме - горш за іншых". Прызнаюся, якіх заўгодна чакаў адказаў, толькі не такога: "А у нас ніхто па-беларускі не разгаварывает". Няма праблемы, нават ні ў якім найменшым выглядзе. Няма таго, пра што піша чытачка Судзілоўская і, дарэчы, яшчэ дзясяткі чытачоў, якія штодня сутыкаюцца са зьнявагай і абразамі толькі з-за таго, што насьмеліліся ў грамадзкім месцы зьвярнуцца да некага па-беларуску.
Я наўмысна зрабіў у тым вулічным апытаньні менавіта маральны, а ня моўны акцэнт. "Чалавеку горш чым астатнім" - вось пра што было тое пытаньне. Але якраз гэта - чыясьці бяда ці праблема - засталося незаўважаным. Дапускаю, што гэткая дэмагагічная манера гаварыць пра вонкавае, пра абалонкі і ніякім чынам не дакранацца сутнасьці, уласьцівая цяпер шмат каму ў Беларусі. Праз дзяржаўныя сродкі масавае інфармацыі яе штодня, іншы раз па некалькі гадзін запар, прапагандуе галоўны настаўнік беларускага народа. Так яно міжволі недзе ўвушшу і застаецца.
А вынік усяго гэтага несуцешны. Чалавек крычыць пра сваё адчайнае становішча, а тыя, што праходзяць міма альбо не заўважаюць, альбо імкнуцца ўрэзаць яму добранька, каб не крычаў. А такая рэакцыя напрасткі вяртае нас да практыкі і бытавых дачыненьняў колішняе нацысцкае імпэрыі. Тады таксама ніхто ня мог западозрыць у сабе "некультурнага" чалавека, нават калі пінаў таго, хто крычаў аб ратунку.
Адчай іншых мусіць ціверазіць, а не ап'яняць.
У нядаўні сусьветны дзень Галакосту пад мэмарыяльнай табліцай былога віленскага гета зьявілася тлустая чырвоная свастыка. Убачыўшы яе, я падумаў, што адносіны да гэткай акцыі могуць быць палярныя: антысэміт ухваліць невядомых графітыстаў: "молодцы ребята", а праведнік абурыцца актам вандалізму. Мая асабістая рэакцыя выйшла ні першая, ні другая. Я падумаў так: "Добра, што нехта намаляваў гэтую свастыку. Каб усе ведалі, што і сёньня ходзяць побач з намі па вуліцы тыя, хто здольны раптам ператварыцца ў ката, страляць, душыць, паліць невінаватых людзей. Самае страшнае ў гэтай справе - страта пільнасьці, калі пачынаеш думаць, што зло пераможанае і вакол цябе ходзяць толькі мілыя людзі. Баюся, што ў Нямеччыне з прыходам Гітлера да ўлады адбылося менавіта такое - страцілі пільнасьць".
Улада задае тон грамадзкіх дачыненьняў і вызваляе ў людзях або добрыя якасьці або дрэнныя. Рэфэрэндумы ў нашай сытуацыі ня сьведчаць ні пра які выбар, а толькі пра тое, якія якасьці вызваляюцца. Бо пры аднаполюснай сыстэме ўлады, якая ёсьць у Беларусі народ на рэфэрэндумах заўсёды галасуе так, як хоча кіраўнік. Гэта дзе-небудзь у штатах, дзе ёсьць дзьве магутныя партыі, або ў Літве, дзе сёньня грамадзкая вага правых і левых прыблізна аднолькавая, там непазьбежны выбар і вынік рэфэрэндуму прадбачыць цяжка. У нас жа народ імкнецца патрапіць у інтанацыю кіраўніка, нават не задумваючыся пад сэнсам таго, што ён гаворыць. Праўдзівы трыюмф дадаізму. Пра што лішні раз сьведчыць рашучая адмова беларускага народу ведаць, куды ідуць грошы зь бюджэту краіны. Зразумела, што людзі не ідыёты, каб галасаваць за такое. Яны толькі імкнуліся патрапіць у тон свайму прэзыдэнту, а ён удала зманіпуляваў іхнай воляй. Тое самае адбылося і з мовай і з гербам і са сьцягам. Было б неразумна папракаць народ у тым, што ён апынуўся ў безвыходнай сытуацыі. Іншая рэч: надта небясьпечна выглядае сёньняшняя палітычная сыстэма ў краіне, калі абсалютная ўлада і ўсе мэханізмы маніпуляцыі сканцэнтраваныя ў руках аднаго чалавека.
Сяргей Харэўскі згадвае той травеньскі рэфэрэндум 95 году.
(Сяргей Харэўскі: ) "Пасьля цёплае зьлівы пахла бэзам. Пяшчотна-мярцьвяны, сьвежы ягоны пах наводзіў на думкі пра нешта інфэрнальнае. Я добра памятаю той дзень, дакладней ноч... Менавіта ўначы, на самым досьвітку сталі вядомыя вынікі гэтай дзіўнай падзеі. А нараніцу ўжо пра іх ведалі ўсе.
У той дзень былі заплянаваныя, апроч рэфэрэндуму, і выбары ў гэтак званыя мясцовыя саветы. Здарылася так, што я быў кандыдатам у дэпутаты менскага гарадзкога савету. Таму мая прысутнасьць на выбарчым участку й за ягонымі кулісамі была цалкам законнаю. Паколькі я быў вылучаны ад БНФ, дык са мною была цэлая кампанія бээнэфаўцаў, якія раўніва й пільна сачылі за кожным крокам выбарчае камісіі. Мы сабраліся зусім рана, ці не а 6-ай гадзіне, ды паблажліва назіралі за самымі актыўнымі выбаршчакамі - пэнсіянэрамі, якія першымі прыйшлі выявіць сваю волю. Адным з маіх супернікаў на дэпутацкае месца быў старшыня кампартыі, спадар Новікаў. Таму значная колькасьць назіральнікаў была зь ягонага лягеру. Ледзь не адразу паміж нашай моладзьдзю з БНФ і пэнсіянэрамі-камуністамі паўстала сьцяна адчужэньня. Праз сілу паціснуўшы адзін аднаму рукі, мы больш ні пра што не гаварылі зь імі. Тады гэта здавалася марным.
У 54-ай менскай школе, дзе адбывалася галасваньне, нават на шкле дзьвярэй тады былі выявы Пагоні. Вялікі каляровы герб вісеў і ў вэстыбюлі. Па сьценах - навюткія наглядныя пляншэты з цытатамі беларускіх клясыкаў. Усё было так, як і мусіла быць. Хораша, чыста, усё па-свойму. Ніякавата было ад думкі, што ўсё гэта камусьці замінае. І ня верылася што ўсё гэта неўзабаве адправяць на сьметнік. Дырэктар школы, абаяльны разумны чалавек толькі паціскаў плячыма. Маўляў, сьцяг і герб ён яшчэ не зразумеў, а вось жа мову чапаць, бадай, ня варта. Ён увесь час ліхаманкава паліў.
На ўваходзе віселі агіткі да рэфэрэндуму. Нягеглыя, няякаснай паліграфіі. Дарэчы, узор "новага" гербу быў без чырвонай зоркі. І на сьцягу не было зоркі ў навершшы. Але тыя, хто йшоў прагаласаваць супраць беларушчыны нават не ўглядаўся ў тыя эскізы, ня ўчытваўся ў пытаньні. Яны інтуітыўна ведалі, што выкрэсьліць. І крэсьлілі, крэсьлілі... Людзей было безьліч. Несупынная плынь розных узростаў і ростаў. Ад пільнага ўзіраньня ў іхныя твары мне станавілася млосна. Пад час галасаваньняў агітацыя забароненая, а як хацелася пераканаць людзей яшчэ раз, апошні раз...
Халерна пахла бэзам. Ён быў недарэчы сярод нашых жывых пачуцьцяў. Мы то супакойвалі сябе, што нат рэфэрэндум нічога ня значыць, што ёсьць Канстытуцыя, Вярхоўны Савет урэшце... Пасьля, падслухоўваючы гаворкі людзей, цытавалі адзін аднаму тое, што хацелі чуць. Падкрэсьлівалі, што ніякае агітацыі супраць рэфэрэндуму не было, а таму...
Па абедзе наш аптымізм пачаў згасаць. Людзі, што йшлі ды ішлі былі смурныя, касавурыліся на беларускую гаворку. Мы пачалі не тое што разумець, а прымаць людзей гэткімі, якімі яны ёсьць. Нашая купка стала зусім малой на іхным тле. Але мы пачуваліся яшчэ нішто сабе.
Нарэшце, як зусім сьцямнела, пачаўся падлік. Міліцыя выправадзіла пакрысе проста цікаўных. Дзьверы замкнулі. На даўжэзны кумач, што ўхінаў пастаўленыя ўстык школьныя сталы, пасыпаліся бюлетэні. Напруга была неверагодная. Мяне кідала то ў холад, то я задыхаўся ад сьпёкі. "За" - сюды, "супраць" - сюды. Стосы расьлі хутка. Усьлед іх пачалі яшчэ раз раскладаць, удакладняць. Усё. Скончылі. Нібы скончыўся суд і абвесьцілі вырок.
Палагаднелыя камуністы запрапанавалі яшчэ выпіць. У іх інтанацыях зьявілася нават спачуваньне. На вуліцы аціхаў дождж. "Поздравляем! Вы прошлі на второй тур", - ці то пачуў, ці то здагадаўся я. За мяне не галасавалі. Проста рабілі выбар на карысьць БНФ. Гэта былі акурат тыя, хто быў супраць рэфэрэндуму. Іх была чвэрць. Але ні яны, ні я ўжо нічога не маглі зьмяніць.
Я выйшаў на ганак. З-за чыгункі на Ўсходзе пачынала віднець. Вільгаць зацягнула вочы. Мо з-за апошніх кропляў дажджу. А мо з-за водару бэзу. Гэткага чыстага мярцьвянага водару. Нібы на могілках".
(Сяргей Дубавец: ) “Сяргей Харэўскі ня стаў дэпутатам Менскага гарадзкога савету. Страціў цікавасьць. Тады, памятаю, у асяродках сьведамых беларусаў запанавала апатыя, што расьцягнулася ці не да сёньня, на ўсе гэтыя доўгія пяць гадоў.
Аднак за гэты час шмат чаго зьмянілася ў грамадзкіх дачыненьнях у Беларусі. Улада сапраўды зрабіла акцэнт на зьнешнія фактары - на форму, улада распрапагандавала колішнія швондэраўскія пралетарскія погляды і падыходы, дзе такія рэчы як культура, адукаванасьць, прыстойнасьць стаяць на самым апошнім месцы. Але ўрэшце ня ўсё наогул у нашым жыцьці вызначае толькі яна - улада. Ёсьць яшчэ прырода - незалежнае сонца над галавою, спрадвечная людзкая сутнасьць, душа, зь якой ня так проста выкарчаваць тую прыстойнасьць, калі яна там ёсьць. І вось праблемы палітыкі, нацыянальных дачыненьняў, мовы, насуперак культу фармальных дачыненьняў, сталі ператварацца ў маральныя, набываць выразнае маральнае адценьне. І ў гутарцы дзьвюх цётак, якія сыйшліся ў сварцы з-за таго, што адна зь іх гаворыць па-беларуску, стала больш чалавечага псыхалягізму, а не фармальных зачэпак. А на судовым працэсе "Нашае Нівы" будзе разглядацца ня столькі юрыдычная адпаведнасьць, колькі гатовасьць дзяржаўнага чынавенства спагадаць грамадзяніну ўласнае краіны, які церпіць зьнявагу ў выніку дзяржаўнае палітыкі і не за правіны, а толькі за тое, што ён такі, беларускамоўны, ёсьць”.
|
|
|
|
 |
|
|
