Аўтар і вядучы Сяргей Дубавец.

У пазамінулай перадачы Зьміцер Бартосік задаваў афіцыянтам менскіх кавярняў пытаньне - ці часта кліенты зьвяртаюцца да іх па-беларуску. Маўляў, калі мы хочам вакол сябе пашырыць поле гучаньня дзяржаўнае мовы, дык мусім, прынамсі ад тых, каму плацім за паслугі, патрабаваць гаварыць з намі па-беларуску. У выніку таго апытаньня атрымалася невясёлая статыстыка - вельмі рэдка кліенты менскіх кавярняў замаўляюць па-беларуску.

Праўда, як напісала адна чытачка "Нашае Нівы", гэтаму апытаньню ня варта асабліва давяраць. Бо для рускамоўнага афіцыянта прызнаньне ў тым, што да яго часта зьвяртаюцца па-беларуску, было б прызнаньнем уласнае прафэсійнае непрыдатнасьці - няўменьня абслужыць кліента на дзяржаўнай мове. Так ці інакш, ні для каго не сакрэт, што беларушчына ў менскіх кавярнях гучыць ня часта.

Зьмяніць сытуацыю можна і трэба з двух бакоў. Паводле Закону аб мовах 1990 году, ужо зь 1 верасьня 93-га году ўсе афіцыянты мусілі абслугоўваць нас па-беларуску. Лукашэнкаўскія рэфэрэндумы гэтае патрабаваньне закону адмянілі, будзем спадзявацца, часова. Зь іншага боку, замаўляць па-беларуску мусяць кліенты, кіруючыся сваёй нацыянальнай сьвядомасьцю.

Якім чынам пашырыць гэтае поле і ад чаго тое пашырэньне залежыць - пра гэта мы і будзем гаварыць у сёньняшняй перадачы. Вандруючы па менскіх кавярнях, Зьміцер Бартосік зрабіў быццам бы простую, але адначасова і складаную выснову пра тое, што нацыянальная годнасьць наўпрост зьвязаная з годнасьцю чалавечай.

Такім чынам, нацыянальная годнасьць выклікае годнасьць чалавечую. Гэта значыць, што многія комплексы цяперашніх сьвядомых беларусаў, якія саромеюцца ці проста пазьбягаюць замаўляць у кавярні па-беларуску, маюць прычынай савецкую псыхалягічную спадчыну - комплекс несвабоднага, залежнага чалавека, чыю свабоду абмяжоўвае маленькая ўлада таго самага афіцыянта, швайцара або вахцёра. Зьміцер Бартосік працягвае:

(Бартосік: ) "Ёсьць такі мілы віленскі анэкдот. Мужчына нападпітку заходзіць у краму і зьвяртаецца да прадавачкі: "Аш норю... Аш норю, блін... Аш норю... трупуті... Трупуті... да мать твою!" Тая яму адказвае: "Говоріте, пожалуйста, по-рускі". "Э не, - адказвае мужык, - я трідцать лет слушаю вам русскій, а вот теперь вы мой літовскій послушайте". Неяк я ўвасобіў гэты анэкдот у жыцьцё. Дакладна разыграў сцэнку ў адным менскай рэстарацыі МакДональдз. Напэўна, самай "русской" забягалаўцы нашай сталіцы. Толькі заміж "аш норю" была тая самая славутая "філіжанка кавы", усё астатняе засталося, як у показцы. І фраза "послухайце маю беларускую" дакладна легла ў патрэбны мне кантэкст. Дзяўчушка ў фірмовай кепачцы крыху зьбянтэжылася "за свой русскій", але зь філялягічнаю задачаю справілася пасьпяхова.

Колькі пасьля ў падобных сытуацыях я пераконваўся, што беларускае слова больш грунтоўна гучыць і запамінаецца тымі, хто нас абслугоўвае, калі вымаўляецца не як штодзённы подзьвіг, нібы "апошняе слова перад расстрэлам". А з прыязнаю ўсьмешкай. Нібы ў пацьверджаньне гэтаму нядаўна вычытаў у Івана Вазава наступныя думкі: "Прыгнёт пры ўсіх яго злыбедах мае й адну прывілею: ён робіць народы вясёлымі. Там, дзе арэна палітычнага й духоўнага жыцьця ўзятая пад замок, дзе няма ўмоваў хутка стаць багатым і славалюбныя натуры ня маюць прасторы для дзейнасьці, грамада растрачвае свае сілы на высьвятленьне асабістых адносін і плёткі, а ўцехі й весялосьць шукае й знаходзіць у звычайных, маленькіх і танных жыцьцёвых радасьцях. У заняволеных народаў выпрацоўваецца свая філязофія, якая прымірае іх з жыцьцём. Асобны чалавек, трапіўшы ў няўцешнасьць, часта сканчае куляю ў скроню альбо пятлёю на шыю. Зьняволены ж народ, хоць будзе ён у становішчы безнадзейным, самагубствам ніколі не сканчае: ён есьць, п'е й робіць дзяцей. І весяліцца".

Наколькі ж высновы балгарскага клясыка, што апісваў свой народ пад самым жорсткім ярмом, не дапасоўваюцца да нашай сёньняшняй сытуацыі! Мы ямо, п'ем і робім дзяцей. Але безь весялосьці. Быццам прысуджаныя да пажыцьцёвага тэрміну зьняволеньня. Хоць ніякага зьнешняга прыгнёту цяпер няма. І фраза "акупацыйная ўлада" гучыць непераканаўча. А вось вядомае кожнаму беларусу словазлучэньне "людзьмі звацца" ніяк не напоўніцца зразумелым зьместам, застаючыся сумнай актуаліяй. А можа на сёньня "людзьмі звацца" - гэта толькі і ўсяго свабодна карыстацца сваёю мовай. Даючы зразумець хамам, што яны размаўляюць з чалавекам, для якога нацыянальная годнасьць неадрыўная ад чалавечай. З усімі, як кажуць, наступствамі.

Зрэшты, з хамствам змагацца можна і ў антуражы фарсу. Давайце паслухаем аднаго беларускага расейца, чыста менскага мэнэджэра адной квітнеючай фірмы, маладзёна, якога сьмела можна назваць "новым беларусам". Не за наварочаную кватэру ў цэнтры гораду, і не за сотавы тэлефон. За сваё жыцьцё ён не напісаў ніводнага беларускага слова, але чытае рэгулярна. Каб не адстаць ад жыцьця. А яшчэ ў яго ёсьць своеасаблівае хобі. Ён любіць, каб прадавачкі, афіцыянткі ды іншыя "працаўнікі зь людзьмі" на яго глядзелі як на паважанага кліента, зь ветлівай усьмешкаю. І адпаведна абслугоўвалі. Калі ж не... Тады пачынаецца спэктакаль. Дзе галоўную ролю ён забірае сабе. Колькі афіцыянтак і прадавачак страцілі сваю працу дзякуючы незабыўнай сустрэчы зь ім! Але ягоны досьвед варты перайманьня:

(Прадпрымальнік: ) "У нейкай кавярні аднойчы зь сябрам вырашылі па кілішку прапусьціць гарэлкі. Выдатная кавярня, у цэнтры Менску. І ўсё было, як чакалася, добра. І ежа добрая, і гарэлка смачная. Вось. I ўсё было добра да тых пор, як афіцыянтка пачала фарбаваць вусны. У залі. Яно б ня кепска, калі б было ў прывакзальным рэстаране. Цудоўная дзяўчынка, прыгожая. Але ж я не ў прывакзальны рэстаран прыйшоў. Абразіла мяне гэта. Нічога я не хацеў кепскага зрабіць гэтай афіцыянтцы, а падказаў дзяўчынцы: "Дзяўчынка, калі гэта мы ў кавярні, у Эўропе, ня трэба так рабіць". Дзяўчынка не зразумела, і даволі ветліва сказала: "Ну і што. Какое вам дзела". Ну, гэта ўжо абраза нецярпімая... Ня даў я рады сьцярпець гэтую абразу. Схапіў дзяўчынку за вуха. Не ў літаральным сэнсе. І сказаў: "Дзяўчынка, якая найвышэйшая службовая асоба зараз прысутнічае ў кавярні?". Ну дзяўчынка пачала лупаць вачмі, нафарбованымі вуснамі. Нешта казаць: "А што такое случілась?" Ну, на шчасьце, уладар кавярні быў. І пайшлі мы зь дзяўчынкай да ўладара. "Добра, - сказаў я ўладару, - калі Вы жадаеце зрабіць кабак з халдзеямі, дык гэта ў Вас атрымліваецца добра. Але ж тады я памыліўся. Я думаў, што гэта файная кавярня, недалёка ад майго дому. Дзе можна й кавы выпіць, і гарэлкі з добрым сябрам. Атрымліваецца што не, гэта кабак. Ну я спытаў уладара кавярні: "Дзе гэта Вы такі касьцінг зрабілі? Мабыць, спэцыяльна пэтэвушніц нейкіх? Ну такі касьцінг можна ў любым тралейбусе зрабіць. Пэтэвушніц шмат прыгожых возяць па Менску ў тралейбусах. Але ж ня ўсе яны - афіцыянткі. Уладар кавярні зьдзівіўся: "Як так! Мая кавярня павінна быць найлепшай у Менску. Гэта не які не кабак, а кавярня!" Казаў ён гэта па-руску. Але ж у яго вачах была прага, каб яго кавярня была ў цэнтры Менску, выдатнага эўрапейскага гораду, у выдатнай эўрапейскай краіне. А тут нейкія наведнікі кажуць пра кабак, і вяртаюць яго гадоў на пятнаццаць раней. Калі ён быў такім жа халдзеям, але ж, дзякуй Богу, вусны ў залі не фарбаваў.

Амаль поўгадзіны пытаўся ўладар кавярні, як зрабіць кавярню найлепш для наведвальнікаў. І мне, простаму наведніку кавярні было вельмі прыемна, што мае словы простага чалавека, які наведаў кавярню, былі пачуты самім уладаром.

Доўга паціскаў руку ўладар. Дзякаваў і запрашаў заходзіць яшчэ. Што я й зрабіў праз некалькі тыдняў. Па-першае, што я спытаў: "Дзе ж прыгожая афіцыянтка? Чы нафарбавала сёньня яна свае вусны?" Сумна адказаў мне бармэн: "Уволілі Таню. Не ў маю смену была дзела. Тут какой-то умнік белорусскій хазяіну наплёл про неё. Куда она пойдзёт, бедная?" Я таксама пашкадаваў Таню. І сапраўды, куды яна пойдзе? З нафарбаванымі вуснамі. Няма іншага шляху, як сесьці ў тралейбус і праехацца па выдатнаму гораду Менску ў цэнтры Эўропе..."

(Бартосік: ) "Вось такі "голас тысячагодзьдзя". Досыць самаўпэўнены і ў меру цынічны. І мова беларуская для ягонага носьбіта - хутчэй гульня, лёгкая забава, чым "справа жыцьця". Але болей бы такіх гульцоў на нашым полі. Глядзіш, і поле б чысьцейшым ды шырэйшым зрабілася.

Аднойчы я й сам азадачыў такога вось уладара кавярні. Кавярні зь беларускаю назваю й прыкольным мэню, дзе ўсе стравы названыя цытатамі з "Дванаццаці крэслаў" Ільфа й Пятрова. "А Вы чыталі "Дзікае паляваньне караля Стаха?", - запытаўся я ў карчмара. "Ну хто ж у Беларусі не чытаў "Дзікага паляваньня!", - быў ягоны адказ. Праз хвіліну ён зразумеў, да чаго я хілю. І тут яго панесла. "Чорт пабірай! Гэта ж які можна інтэр'ер адгрохаць! Якой містыкі нагнаць! Над кожным сталом па радавым партрэце! А афіцыянтаў, афіцыянтаў пад пэрсанажаў апрануць! Каб гэты, як яго... Філіпаў граў, ага, Дубатоўк каб за мэтра быў. І карліка абявязкова знайсьці! Вось дык ідэя! Ну, дзякуй!"

"Хутка на маім блюдзе ляжаў вялізны гусь з брусьнічным варэньнем, індыковая ножка зь яблыкамі, салёныя грыбы, дзясятак калдуноў, а з усіх бакоў толькі й чутна было:
- А вось пампушкі з часнаком... А вось, пане, кавалачак шыначкі дзікага япрука, наперчаны, агнём гарыць. Памяцьцю маці заклінаючы - вазьміце... А вось цудоўная... А вось незвычайны...
- Вось як у нас па-беларуску частуюць, - рагатаў гаспадар, пабачыўшы, што я зусім разгубіўся. (...)
- Го! Старку польскую ведаеш, гарэлку ведаеш, хахлацкі спатыкач таксама, а нашага "трыс дзівінірыс" ня ведаеш. Гэта, браце, па-літоўску "тройчы дзевяць", гарэлка на дваццаці сямі травах. Мы яе сакрэт у літоўцаў выведалі стагодзьдзі таму. Зараз яе й самі літоўцы забылі, а мы яшчэ памятаем. Пі на здароўечка, пасьля я цябе стаўным мёдам пачастую.
- А гэта што? - спытаў я, торкаючы відэльцам у нешта цёмнае на талерцы.
- Каханенькі ты мой, гэта ласіныя губы ў падсалоджаным воцаце. Еш, браце, сілкуйся. Гэта страва для волатаў. Продкі нашы, зямля ім пухам, не дурныя былі. Еш, абавязкова іх еш.
А праз хвіліну, забыўшыся, што рэкамэндаваў "губы", крычаў:
- Не, браце, ты ў мяне адсюль, не пакаштаваўшы халодных пірагоў з гусінай пячонкай, не пойдзеш. Антось, сюды!"

Я пайшоў з кабачка, пакінуўшы ягонага гаспадара ў прыўзьнятым настроі. Ён дарэмна мне дзякаваў. Ідэя не мая. Ды й ці новая яна? Ідэя фэерычнага пераўтварэньня нацыянальнага бэстсэлера ў дэкарацыі рэстарана. Але ня хутка я пакаштую тых ласіных губ. Ужо назаўтра таму гаспадару ідэя падасца занадта штучнай і нерэальнай. Штосьці не дазволіць яму пачаць першыя захады да яе ажыцьцяўленьня. Гэтае штосьці ня мае ніякага дачыненьня ні да палітыкі сёньняшніх уладаў, ні да неспрыяльнага эканамічнага становішча. Гэтае "штосьці" аднае прыроды з нежаданьнем беларускага патрыёта гаварыць па-свойму па-за сваёю скрайняй хатаю. Гэтае "штосьці" падобнае на просты рэцэпт казачна разбагацець. Настолькі просты, што ніяк ня верыцца. Гэтае "штосьці" выразьней за ўсё паказвае, што нас няма. Няма "нацыі пад прыгнётам". Калі яна ніяк ня хоча выкарыстоўваць свой адзіны прывілей. Няўжо для зьяўленьня "Дзікага паляваньня" ды іншых фэерычных рэчаў нам патрэбны самы сапраўдны прыгнёт? Каб "людзьмі звацца" напоўнілася невясёлым зьместам...»

(Дубавец: ) "Зьміцер Бартосік шукаў у Менску праяваў нацыянальнае годнасьці і прыйшоў да высновы, што яна шчыльна зьвязаная з чалавечай годнасьцю і з адчуваньнем асабістае свабоды.

Езьдзячы гэтым летам па Беларусі, каторы раз заўважаю кантраст паміж горадам і вёскай. Наколькі першы бесталковы ці, мякчэй кажучы, неакрэсьлены, невыразны ў сваім жыцьці і разьвіцьці, і наколькі другая выглядае заможна, як у ёй уладкаванае жыцьцё, наколькі сумаштабная яна сваім насельнікам.

Беларусы - вясковая нацыя. Вёска для іх сапраўдны іхны дом. Горад іх дэнацыяналізуе, ператвараючы ў ніякіх з нацыянальнага гледзішча людзей. Яны ж на горад не ўплываюць, чаго можна было б чакаць за апошнія дзесяць-дваццаць гадоў. Натуральна, усё ў гэтай справе ўпіраецца ва ўладу, якая не спрыяе беларусізацыі гораду. Няма сумневу, што калі б працаваў прыняты ў 90-м годзе закон аб мовах, мы б мелі ўжо больш-менш беларускі горад. Найперш, верагодна, Менск, за якім пацягнуліся і астатнія паселішчы. Зразумела, што паспалітаму чалавеку няпроста ўплываць на ўладу. Але нішто не замінае гэтаму чалавеку гаварыць па-беларуску, ствараць беларускі клімат у тых самых кавярнях, дзе ён плаціць грошы, і гэткім чынам набліжаць перамены ва ўладзе, якія ў такім разе мусяць адбыцца аб'ектыўна".