|
 |
 22 Красавіка 2001
| |
| Новая кніга Алеся Адамовіча – ІІІ |
|
|
|
|
| Аўтар і вядучы Сяргей Дубавец, Вільня |
|
|
Дзьве папярэднія перадачы гаворка ішла пра новую кнігу Алеся Адамовіча, якая неўзабаве выйдзе ў выдавецтве "Наша Ніва". Кніга апошніх твораў і апошняе шчырасьці пісьменьніка мусіць зьмяніць ягоны звыклы вобраз, які сфармаваўся ў крытыкаў і публікі. Маю на ўвазе найперш нэгатыўныя стэрэатыпы, маўляў, Адамовіч не празаік, а публіцыст, Адамовіч састарэў, Адамовіч не беларускі літаратар. Якраз у апошніх сваіх творах, на маю думку, пісьменьнік разбурае такія меркаваньні пра сябе. У сёньняшняй, завяршальнай перадачы гэтай адамовіцкай сэрыі пра памерлага сем гадоў таму літаратара будуць гаварыць ягоныя калегі, якія ведалі Адамовіча і добра знаёмыя зь ягонай творчасьцю. Месца Алеся Адамовіча ў сучаснай літаратуры. Успамін, развага, ацэнка. Кола гадоў і клопатаў, якімі жыла і жыве Беларусь, адкручваецца назад.
***
"Даўно не друкавалі Алеся Адамовіча", - кажа паэт і перакладчык Карлас Шэрман.
(Карлас Шэрман: ) "Мажліва, пэўная частка публікі пасьпела забыцца на яго творы. Мажліва, новыя пакаленьні беларусаў трохі крыўдуюць на яго за тое, што ён пісаў свае кнігі па-расейску. Гэта, на мой погляд, вонкава. Калі ўчытацца ў ягоныя кнігі, дык можна зразумець усю глыбіню сапраўднай беларускасьці. Я мяркую, што новая кніга Алеся Адамовіча, якая мае выйсьці ў "Нашай Ніве", яна пакажа Адамовіча крыху іншым, пакажа яго па-беларуску. Я лічу, што тое, што Алесь зрабіў для нашай літаратуры, тое, што ў яго была дакладная грамадзянская пазыцыя, усё гэта гаворыць пра тое, што постаць вялізная, моцная і не да канца раскрытая. Мала друкаваная, апошнім часам увогуле яго тут не друкавалі. Я ведаю, што ў Маскве выходзіла кніга ягоная нядаўна зусім. Але кніга, якая мае выйсьці цяпер, гэта сур'ёзна, гэта ўклад калясальны ў культуру Беларусі, у літаратуру беларускую".
(Сяргей Дубавец: ) Разам з Алесем Адамовічам Карлас Шэрман браў удзел у стварэньні Беларускага пэн-цэнтру, які ён ачольвае сёньня. Што лучыла Адамовіча з Рыгорам Барадуліным? На слых дакладным падаецца тут слова "дэмакратызм" - найперш за савецкім часам. Калі большасьць пісьменьнікаў, нават не зашораных ідэалягічна, вельмі хутка, нібы ў футарал, забіраліся ў свой публічны імідж, дык гэтыя, здаецца, былі адкрытыя для любой гаворкі ў любых танах, без табу. Нават наадварот, зь нейкім вечным падлеткавым інтарэсам да забароненых тэмаў.
(Рыгор Барадулін: ) "Наогул месца ў літаратуры вызначае сам час. Час паказвае, што Адамовіча не хапае нашай літаратуры, нашай культуры, нашай грамадзкай думцы. Алесь Адамовіч толькі б за адно за тое, што ён дакрычаўся да камбайнёра пра чарнобыльскую навалу, ужо за адно за гэта ён застанецца... Быў магутны ў крытыцы. Ён адкрыў постаці ў беларускай літаратуры, якія былі замоўчаныя. Ягоны апошні твор - "Vixi" - гэта ж узор таго, як трэба пісаць публіцыстыку і мэмуарыстыку. А то ў нас цяпер "замалёўкі з натуры" даходзяць да таго, што некаторыя пішуць (ня буду называць прозьвішчаў): "Чытаў Біблію. Мудрая кніга"... Колькі разоў перачытваў "Карнікі" - яны напісаныя навырост, пра ўсіх дыктатараў. Я вось дазволю сабе цытату, глядзіце як надзённы гучыць разважаньне фюрэра: "Не для таго прыйшоў Адольф Гітлер, каб гуляць у парлямэнцкую балбатню, а каб вас усіх вышвырнуць. Я вазьмуся за гісторыю па-сапраўднаму. Ня ўдасца вам прастадушна адрачыся ад свайго фюрэра, вымыць рукі, якімі цягнуліся да яго, стараліся крануцца хоць бы адзежы ці крыла машыны. Мы павязаны. Месца фюрэра адно адзінае". Фюрэры яны заўсёды аднолькавыя, хіба можа адрозьніваюцца пінжакамі, фрэнчамі, кіцелямі, шынэлямі... Адамовіч пісаў і па-беларуску і па-расейску, валодаў выдатна беларускай мовай. Наконт расейскай мовы, яна, па-мойму, у яго ўсё-ткі прыблізная, "язык межнациональных сношений". Нават сам факт, што ён нідзе не пісаўся Аляксандар, ён пісаўся Алесь. І ён хацеў пашырыць веды пра Беларусь на так званага ўсесаюзнага чытача. А гэта была вялікая аўдыторыя. Улічыце, што крытыку ён пісаў на беларускай мове, публіцыстыку - на беларускай мове. Валодаў беларускай мовай у дасканаласьці, глыбінна валодаў. Гэта своеасаблівая трагедыя, трошачкі раздвоенасьць. І гэтая раздвоенасьць выклікала папрокі і ў свой час, і цяпер. Але гэта ж не Чынгіз Айтматаў, які па-мойму нічога й не напісаў на роднай мове. Адамовіч усё-ткі заставаўся беларусам. Як мост паміж Беларусяй і Расеяй. Я яго даволі добра ведаў, яму балела Беларусь... Будуць, безумоўна, чытацца ягоныя нататкі, ягоныя развагі, паасобная публіцыстыка. Ня будзе, безумоўна, чытацца дылёгія, ужо цяпер яна не чытаецца. Наогул ён застанецца як фігура культурніцкая. Фігура барацьбіта. Фігура неадназначная, складаная, пакутніцкая. Карацей кажучы, фігура савецкага часу. Ён у быце быў такім студэнтам ці такім эўрапейскім выкладчыкам. Савецкі і постсавецкі літаратар, але з душой беларуса".
(Сяргей Дубавец: ) Сапраўды, савецкі студэнт і эўрапейскі выкладчык, савецкі ці постсавецкі пісьменьнік - менавіта такім уяўляецца Алесь Адамовіч да апошняе свае кнігі.
Шасьцідзясятнікаў або дзяцей ХХ зьезду і сёньня папракаюць у тым, што ў душы яны былі ідэальнымі сацыялістамі, лічылі што гэта Сталін заваліў добрую справу сацыяльнага вызваленьня, распачатую Ленінам. Многія зь іх засталіся пры гэткіх перакананьнях і сёньня. Але ня тыя, у кім падлеткавая страсьць раскалупваць фантомы была закладзеная ад прыроды. У ідэалёгіі няма аб'ектыўных ісьцін і сьвятых. За разбураным Сталінам адкрываўся від на яшчэ некранутага Леніна - і цяпер ужо ён стаяў перашкодаю на шляху спазнаньня чалавечае нармальнасьці і маралі. У аповесьці "Vixi" Адамовіч піша:
"Ад "старога сьвету" (ужо старога савецкага) нам засталіся героі: Паўкі і Паўлікі, Алегі і Зоі. Сярод іх і беларуска-савецкі "бацька Мінай". Чалавек, які не памяняўся лёсам са сваімі дзецьмі, як прапаноўвалі яму, партызанскаму камандзіру, нядобрыя немцы, не прыйшоў зь лесу, і дзяцей расстралялі. З усіх прапагандысцкіх сіл узьвялічвалі яго "подзьвіг", да амаль антычных вяршынь. "Агульнае" паставіў вышэй за "асабістае", тым больш што фашысты ўсё роўна дзяцей ня выпусьцілі б і г.д. і да т.п. Але нешта не сыходзілася, не атрымлівалася зь яго антычнага героя: тыя ж маглі пайсьці супраць волі цара, а то і багоў, каб толькі выканаць абавязак перад роднай крывёю. Няшчасны савецкі бацька, савецкі камандзір, які добра разумеў: могуць і свае расстраляць, калі праявіш "слабасьць". Герой-то ты герой, але раптам вырашыш выкупіць жыцьцё дзяцей і сваё там, у ворагаў, за кошт партызанскіх таямніц, сакрэтаў.
Бацька не прыйшоў да дзяцей, не паспрабаваў выратаваць іх".
З Валянцінам Тарасам Адамовіча зьвязвае ня толькі падабенства біяграфіі (Тарас таксама юнаком быў у партызанах), але і стаўленьне да мовы - пісалі на абедзьвюх, па-беларуску і па-расейску.
(Валянцін Тарас: ) "Я б назваў тры апорныя моманты. Першай возьмем прозу. Раман Алеся Адамовіча "Вайна пад дахамі" - гэта быў першы твор, які паклаў канец мітам пра мінулую вайну. Панавала суцэльная гераізацыя, літаратура кшталту "Глыбокай плыні" Івана Шамякіна, ну і безьліч іншых, дзе героі былі альбо на катурнах, такія прыўзьнятыя, рамантычныя рыцары бяз страху і папроку, альбо - правільныя героі, якія думалі так, як трэба, у якіх не было ніякіх сумневаў абсалютна ні ў чым, сьвет гэтых герояў быў падзелена на два колеры: чорны і белы. І вось зьяўляецца "Вайна пад дахамі", дзе выходзяць жывыя людзі з сваімі сумневамі, з сваімі заганамі, і расказваецца праўда - і пра баявыя дзеяньні, і пра падпольле. Гэта было першым, ня толькі ў беларускай літаратуры, а ў той, якой пазьней навесяць ярлык: "дэгераізацыя".
Другі момант - ягоная праца "Беларускі раман". Гэта літаратуразнаўчая праца, у якой ён зноў першы адкідвае міты, так званую марксісцка-ленінскую мэтадалёгію, якая ўсё раскладала па палічках. Ён першы ўключае беларускі раман у кантэкст сусьветнай літаратуры. І вядома, атрымалася так, што ў гэтую мерку ня ўкладваліся, не падпадалі вельмі многія, безьліч розных раманаў.
І трэці момант - гэта публіцыстыка. Ён паклаў пачатак той публіцыстыцы, якая разбурала гэты жалезабэтон. І пачалося гэта з Чарнобыля. Адамовіч быў першы, хто забіў у звон на ўвесь сьвет. Вядома, што ён прабіўся нават да Гарбачова з дакумэнтамі, якія паказвалі, што гэта - злачынства тыя дакумэнты, якія ішлі ад уладаў наверх, маўляў, нічога страшнага, усё нармальна. Ён быў першы, хто кінуў выклік савецкай ваеннай прапагандзе, загаварыў пра ядзерную пагрозу, як пра пагрозу для ўсяго чалавецтва. Ён сказаў, што чалавецтва ўпершыню адчула сябе сьмяротным.
Гэта нам толькі здаецца, што ядзерная пагроза адышла на другі плян. Вось калі Лукашэнка і тыя, хто зь ім, створаць так званую расейска-беларускую трохсоттысячную групоўку на мяжы з NATO, калі гэта стане рэальнасьцю, гэта адзін з момантаў, які можа справакаваць новую халодную вайну, а халодная вайна непазьбежна зноў высуне на пярэдні плян ядзерную пагрозу. Таму што мы маем справу зь людзьмі, для якіх іхны асабісты сыход з гістарычнай арэны раўназначны канцу сьвету. І я ня думаю, што гэта цалкам адышло на другі плян, а калі і адышло, дык у значнай ступені дзякуючы пазыцыі Адамовіча.
Ці бачыў ён пагрозу беларускай цывілізацыі? На маю думку, выразна ня бачыў. Ён памёр у студзені 94-га году, калі вельмі многім людзям, ня толькі яму, а ў тым ліку і мне здавалася, што мы вось-вось вырвемся ў нармальны сьвет... Ён быў беларусам і любіў Беларусь, гэта я ведаю, вельмі глыбока. І ў той жа час ён належаў і да расейскай культуры і літаратуры, ён пісаў па-расейску. Можа зь невялікай нацяжкай, але можна параўнаць яго, скажам, зь Міцкевічам".
(Сяргей Дубавец: ) Валянцін Тарас дапускае параўнаньне Алеся Адамовіча з Адамам Міцкевічам. Магчыма, новая кніга зьменіць і гэтае ўяўленьне. Як і раўнівае перакананьне Адама Глёбуса ў тым, што месца Адамовіча ў сучаснай літаратуры няма.
(Адам Глёбус: ) "Я лічу, што яго месца ў сучаснай літаратуры наогул няма. Як літаратара. Я ўспрымаю Адамовіча на ўзроўні рэдактара, літаратурнага крытыка, сцэнарыста. Я лічу, што дасягненьні, якія ёсьць у Алеся Адамовіча - гэта, у першую чаргу, выданьне збору твораў Гарэцкага, вяртаньне Гарэцкага ў нашу літаратуру ў поўным фармаце... Што да літаратурных твораў Адамовіча, дык у свой час такая літаратура ў нас падмяняла адсутнасьць трылераў, вайсковых дэтэктываў. І Адамовіч запаўняў нішу, як Шамякін запаўняў нішу сэнтымэнтальнага раману. Яны не заснавальнікі жанру, тым больш, што гэта ня чысты жанр, а падфарбаваны "ружовым туманам" сацрэалізму, і таму я лічу, што ўсё гэта нецікава. Іншая рэч, калі браць кніжку "Я з вогненнай вёскі". Але гэта журналісцкая праца, гэта не літаратура... У адрозьненьне ад шмат каго зь беларускіх літаратараў, я працую як выдавец на расейскім рынку, і каб ён быў цікавы для расейскамоўнага чытача, мы б яго перавыдавалі. Гэта адыйшло. Разам з сацрэалізмам, з Брэжневам, з камунізмам... Калі гаварыць пра Адамовіча як асобу... Напрыклад, калі пачыналася беларускае адраджэньне, 88-ы год, калі ішлі людзі на Дзяды і крычалі "Вандэя", "сталіністы", - сапраўды, гэтае слова знайшоў Адамовіч, які сказаў, што гэта Вандэя, і што наша беларуская сытуацыя справакуе адраджэньне ня толькі беларускай культуры, але і савецкага таталітарызму. І так яно і адбываецца. І тут ён прароча гэтае слова прыдумаў. Але гэта не літаратура. Гэта палітычная празарлівасьць".
(Сяргей Дубавец: ) Адамовічава прыдумка - "звышлітаратура" - назаўсёды засталася ў эпосе гарбачоўскае перастройкі. Верагодна, тамсама застаўся і стэрэатып "мастацкасьці", які раўніва адстойвалі рэдактары прозы беларускіх позьнесавецкіх часопісаў. Цяпер такі папрок не гучыць актуальным. Прынамсі ён не выглядае абавязковым. Кінасцэнарная мова, публіцыстычныя і мэмуарныя ўстаўкі за апошні час вырабіліся ў іншую, сваю постмадэрную паэтыку. Называй мы гэта літаратурай ці нелітаратурай. Тыпалягічны шэраг даволі вялікі: Мілан Кундэра, Курт Вонэгут, Хэмінгуэй, Дастаеўскі... Усё ж мабыць не ў паэтыцы справа, а ва ўменьні выславіць да цябе не выказванае. На маю думку, у новай кнізе Адамовічу гэта ўдалося лепш чым у папярэдніх.
Згадвае Аляксандар Лукашук:
(Аляксандар Лукашук: ) "Адамовіч стаў ці ня першым эмігрантам беларускай савецкай літаратуры – але толькі геаграфічна гэта была эміграцыя на ўсход, свабода ня ёсьць разьдзелам геаграфіі. Апошні раз я сустракаўся зь ім за некалькі тыдняў да сьмерці, маскоўскім сьнежаньскім днём ці вечарам – хутка цямнела, але мы так і не запалілі сьвятло у вялікай залі інстытуту кінамастацтва, дзе сядзелі ўдвох.
Адамовіч як вялікае дзіця – здавалася, у пакоі сьвятлела, калі ён уваходзіў, у паветры падвышаўся ўзровень кіслароду – без усякіх намаганьняў зь яго боку. Гэтай нязмушанай прысутнасьцю шчасьця прасякнутыя ягоныя тэксты – шчасьця дыхаць, чуць, бачыць, адчуваць сьвет на дотык.
Адсюль пастаянная ўвага Адамовіча да сьмерці. Ён ня мог утрымацца, каб не працытаваць выпадковы, прачытаны ў газэце прыклад: пра харвацкага фашыста-эмігранта, які быццам возіць з сабою дваццацікіляграмовую скрынку з вырванымі ў партызанаў вачыма. Ці лірычна - і арыфмэтычна - напісаць пра чалавечую скуру, якая згарыць у атамным агні: "Найтанчэйшая, элястычная, дыхаючая мэмбрана жыцьця – чалавечая скура. Колькі яе на чалавеку? А на ста тысячах? Сотні, тысячы квадратных мэтраў, кілямэтры невыноснага болю!" Так пісаць пра фізіялёгію сьмерці можна толькі калі любіць жыцьцё вельмі прадметна.
Аднойчы Адамовіч запрасіў мяне на сустрэчу з чытачамі, якую праводзіў часопіс "Дружба народаў" – гэта быў час жорсткай вайны за перабудову, апанэнтаў лавілі на слове, грамадзтва вучылася гаварыць і зрывалася на крык як быццам з раны зрывалі прысохлы бінт. Адамовіч нагаварыў тады гадоў на пяць лягераў, але калі пасьля выступу я параіў яму запісваць свае прамовы на дыктафон, каб потым было чым апэраваць у судзе, ён шчыра зьдзівіўся - дзеля чаго? Памер ён, як вядома, якраз у судзе.
Робэрт Конквэст, усясьветна вядомы дасьледчык савецкага таталітарызму і аўтар пяці кніг паэзіі сказаў мне мінулай восеньню, што можа чытаць па-беларуску – я спытаўся, каго ён чытаў?
- У вас быў такі надта харошы хлопец – Алесь Адамовіч...
Так Конквэст гаварыў толькі пра Джорджа Орвэла, якому прысьвяціў верш:
Мы паміраем ад словаў
Ён аднавіў у якасьці асялка для прыкіду
Асобу сапраўдную, сапраўдную падзею ці рэч
І тады бачым мы не вайну, а пакуты наўсьцяж і наўсьцеч
Як злучнік, што выклікае нянавісьць найбольшую ды агіду
(Сяргей Дубавец: ) Аляксандар Лукашук парцытаваў верш Робэрта Конквэста "Джордж Орвэл" у перакладзе Рыгора Барадуліна.
Напрыканцы перадачы я вяртаюся да "савецкасьці" Адамовіча. Верагодна, новая кніга пісьменьніка, якая рыхтуецца цяпер у выдавецтве "Наша Ніва" разбурыць і гэты стэрэатып. Вось цытата:
"Я чамусьці ўпэўнены, што адным з важнейшых складнікаў перамогі над фашызмам, над Гітлерам было пачуцьцё (часам глухое, сьвядома прыглушанае) непрыязі, а то і нянавісьці... да Сталіна. Ішлі ў бой зь яго імем? Сапраўдныя франтавікі нічога такога не прыпамінаюць. А калі хто і крыкнуў: "За Сталіна!", дык салдацкая (а гэта пераважна сялянская, калгасная) раць засьпінныя выкрыкі палітрукоўскія ўспрымала як горкі, амаль зьдзеклівы напамін: мала вам было гэтага, яго калгасаў, галадухі, турмаў, дык яшчэ адзін "вызваліцель" прыпёрся, аб'явіўся на нашу галаву! Не, гэтай уладзе заўсёды (але, здаецца, час гэты скончыўся) страшэнна і незаслужана шанцавала. Нават цяжкадонная нянавісьць, якая старанна глушылася, якую змагла камуністычная ўлада ўзрасьціць у народнай душы – да Сталіна перш за ўсё, - нават гэта паслужыла выратаваньню ўлады Сталіна і яе ўмацаваньню. Здушаны гнеў, які ня мог проста прарвацца супраць Сталіна, накіраваўся на Гітлера, абрынуўся на немцаў. (Як злосьць супраць нягодніка-айчыма, які прыйшоў на месца ліхадзея-бацькі, што ўцёк, мала нам свайго, дык цяпер гэты!)" |
|
|
|
 |
|
|
