|
 |
 17 Чэрвеня 2001
| |
| Забыты адрас: Мархачоўшчына. |
|
|
|
|
| Аўтар і вядучы Сяргей Дубавец |
|
|
Няма тугі па прамінулым ХХ-м стагодзьдзі. Бо ўсё лепшае, што за гэты час рабілася ў беларушчыне, само было прадыктаванае тугою па стагодзьдзі ХІХ-м. Маю на ўвазе сам дух нашае культуры або гэты самы культурны кантэкст. У дакумэнтальнай рэальнасьці, нібы тыя печы на папялішчах хат, парасстаўляныя мулкія і неадушаўлёныя знакі бяды -- Курапаты, Хатынь, Чарнобыль, а за імі, нібы параграфы разьдзелаў: калектывізацыя, нацдэмы, партызаншчына, радыяцыя, намэнклятура, Лукашэнка... Ходзіш паміж гэтых знакаў, а ў душы -- туга. Бо самая культура наша -- гэта туга па ідыліі: па фантастычна прыгожых краявідах, як на малюнках Орды -- замля сядзібаў; па чалавечай шчырасьці, як у лістах Пачынальнікаў; па яснай мэце змаганьня, калі не мяшаюцца дабро і зло, як у бітвах 1831-га і 1863-га; па высокім аўтарытэце культуры і адукацыі, як у Полацкім калегіюме або Віленскім унівэрсытэце; па чыстаце і людзкасьці. Самыя беларускія творцы, чыё мастацтва прасякнутае нацыянальнай ідэяй -- людзі гэтай тугі. Таму Ўладзімер Караткевіч, да прыкладу, -- пісьменьнік ХІХ-га стагодзьдзя. А Пётра Сергіевіч -- мастак ХІХ-га стагодзьдзя. Зянон Пазьняк -- палітык ХІХ-га стагодзьдзя. Ад творцаў пазьнейшага часу іх адрозьніваюць рамантызм, адназначнасьць і першынство маралі. Таму і творы ХІХ-га стагодзьдзя чытаюцца ўсе нібы сёньняшнія. Выглядае, што напрыканцы ХІХ ст. выразьнікі беларускай ідэі моцна затужылі па сваім веку. Туга тая стала культурай на ўсю пэрспэктыву, і цяпер ужо мы са сваёй верхатуры часу, тым ня менш, таксама -- частка тае тугі і тае культуры. Адлік усяго гэтага тужэньня пачынаецца з канкрэтнага чалавека -- зь Янкі Лучыны. Сёньня мы працягнем цыкль перадачаў да 150-х угодкаў паэта.
Гэтым разам наведаемся ў фальварак Мархачоўшчыну, куды Неслухоўскі-Лучына любіў прыяжджаць на паляваньні. Сёньня гэта вёска пад Стоўпцамі. Да Неслухоўскіх гэтую радзівілаўскую маёмасьць араднавала сям'я Кандратовічаў, маладыя гады тут правёў іншы знакаміты паэт -- Уладзіслаў Сыракомля. Можна нават уявіць сабе, што будынак быў той самы і што ложкі паэтаў стаялі на тым самым месцы, можа быць і такое, што гэта была тая самая мэбля. Але гэта ўжо фантазіі. Што да фактаў, якія папярэднічалі нашаму падарожжу, дык згадаю хіба што яшчэ такі. Газэтны. Сёлета ў лютым у Мархачоўшчыне адбылося здарэньне. Зіма, цемра, шостая раніцы. Адзін тутэйшы п'янтос сьпіць пасярод вуліцы, другі едзе на сваім трактары. З прычыны напітасьці абодва нічога не заўважылі... Згадзіцеся, даволі звычайная беларуская гісторыя.
Зь незвычайнасьцяў заўважу яшчэ, што ў Мархачоўшчыне ёсьць памятны знак пра Сыракомлю і Лучыну -- двух выдатных паэтаў. А мясцовы калгас носіць імя трэцяга -- Аляксандра Сяргеевіча Пушкіна. Вось бадай і ўсё, што нам вядома перад паездкай. На маю просьбу ў Мархачоўшчыну адправіўся Зьміцер Бартосік.
(З.Бартосік: ) "Ужо хутка міне паўгады як скончылася дваццатае стагодзьдзе. І чым далей яно будзе ад нас аддаляцца, тым менш у мяне будзе шкадаваньня па ім. (Можа, у старасьці й наведае настальгія, але ня столькі па стагодзьдзі, колькі па юнацтве). Зараз жа ўсё цікавае толькі наперадзе. Гэтая аптымістычная думка наведала мяне падчас чытаньня кніжкі Янкі Лучыны. Чыя паэзія прасякнутая жалем і тугою па стагодзьдзі дзевятнаццатым. Ягоным стагодзьдзі. Дзе яшчэ ня сьцерліся з памяці трагедыі трох паўстаньняў, дзе яшчэ працягвае жыць насуперак новым парадкам шляхецкая вольнасьць, дзе тутэйшыя паны з тутэйшымі мужыкамі яшчэ не згубілі агульнае мовы. Дзе старыя людзі яшчэ памятаюць артыкулы Літоўскага статуту, а многія ня выракліся вуніі. І дзе яшчэ існуе такое паняцьце, як "сьвятая Літва". Менавіта так Лучына ў сваіх лістах называе ваколіцы вёскі Мархачоўшчына, дзе сям'я арандавала фальварак. Думаю, не выпадкова ў творчасьці менскага паэта Янкі Лучыны так мала прысутнічае горад. Зрусіфікаваны, губэрнскі горад Менск. У якім ужо адчувецца напоўніцу прыход новага дваццатага стагодзьдзя. Нахабнага й шалёнага. Ад шумных, чужых рэаліяў якога яшчэ, дзякуй Богу, ёсьць дзе схавацца.
І як строй дамоў сталічных
Бачу ў пышных я убраньнях,
Дзе дагнана ўсё дазваньня,
То хвалю задуму, воблік,
Ўзьлёт мастацтва, шык будоўлі, --
Але сам у думках звычных
Ля ліцьвінскай хаты простай,
Што ўсьміхаецца празь вёрсты,
Бы здалёк сардэчна кажа:
"Мо зайшлі б, як воля ваша"...
Едучы ў вёску Мархачоўшчына, я, вядома ж, не спадзяваўся ўбачыць падмуркі шляхецкага фальварку ці сустрэць нашчадкаў Рыгора, пэрсанажа "Паляўнічых акварэлек". Мне цікава было паспрабаваць зірнуць на Мархачоўшчыну вачыма чалавека стагодьдзя дзевятнаццатага ды каб яшчэ не спалохацца ўбачанага. Таму менш за ўсё хацелася сустрэць у тых мясьцінах безнадзейнае савецкае бязладьдзе -- вёску, што вымірае, п'яных калгасьнікаў ды закінуты мэхдвор. Пасьля навалы прамінулага дваццатага, пагадзіцеся, любая прыкмета старасьвеччыны ў нашых краях глядзіцца дыямэнтам.
Вяртаўся я праз шмат гадоў бадзяньня ў сьвеце –
Хоць раз убачыць родны кут было на мэце,
І праз вакно вагона, праз імклівы дым
Глядзеў удалячынь днём ясным веснавым.
Мае ўсе думкі з дымам і клубамі пары
Плылі вось так чаргою ў родныя абшары!
Зьдзівіўся я, вачам ня верачы сваім,
Што навакольле ўжо інакшае зусім.
Гэтая вёска пазначаная не на кожнай мапе, таму растлумачу дарогу як мага больш падрабязна. Выехаўшы зь Менску па трыццатай трасе ў бок Варшавы перад Стоўбцамі трэба збочыць на старую варшаўскую дарогу. І празь дзясятак кілямэтраў ужо ў саміх Стоўбцах павярнуць налева на 54-ю дарогу, што вядзе да Нясьвіжу. І вось тут, калі Вы пераедзеце празь Нёманскі мост і трапіце ў мястэчка Новы Сьвержань, Вас чакае першае прыемнае ўражаньне. Уся дарога дагэтуль мала чым можа ўразіць, а ў раёне Стоўбцаў ляндшафт будзе проста непрыемны. Суцэльная прамзона -- пыльныя склады, нейкія аўтабазы, бэтонныя платы з пад'ёмнымі кранамі. І раптам у цэнтры Новага Сьвержаня ўсё гэтае "трывожнае шчасьце" застаецца ззаду, а перад вамі вырастаюць два старыя вялікія храмы шаснаццатага стагодзьдзя. Праваслаўны й каталіцкі. Нездарма пабудаваныя яны абапал дарогі. Я міжволі сьцішыў хуткасьць. Далей празь якія тры кілямэтры трэба збочыць направа, дзе ўказальнік паказвае на вёску Кісялёўку. Дарога пойдзе курта ўверх. І там, на пагорку ў вочы кінецца высозная, стогадовая ліпа, зялёная выспа могілак і дахі немалой вёскі. Гэта Мархачоўшчына.
Ціхі прытулак ад нэндзы людзкое!..
Як жа прыгожа тут майскім днём!
Кветкі адкрылі келіх з расою.
Пошум зялёны ахутвае сном.
А веснавыя крылатыя госьці
Гнёзды зьвілі над крыжамі магіл,
Гольле калыша калыскі мілосьці
Там, дзе надзеі разьбіліся ў пыл.
Як тут зацішна! – не далятае
Тлум гарадзкі тут... Мовай бяз слоў
Вечнасьць са сьвету таго прамаўляе
Рэхам нямых дамавінаў і сноў.
І перад зрокам самотных, прысутных
Цені ўстаюць у прадоннай імгле.
Здэцца, там голас знаёмага чутны,
Поціск далоні каханая шле.
Я стаяў у самым высокім пункце навакольля, пад старою ліпаю, ля вялізнага гранітнага валуна з жалезнаю шыльдаю. Тэкст на шыльдзе абвяшчаў што "Тут бывалі беларускія паэты Уладзіслаў Сыракомля і Янка Лучына пад час арандаваньня фальварку". Адрас, дзякуй роднаму мінкульту, нельга было назваць забытым. Азіраючы навакольны краявід, вельмі беларускі, някідкая экзотыка якога раскіданая ў драбностках далёка не бяскрайняга далягляду, я падумаў -- някепска было б першае, што ўбачыць у сваім жыцьці -- менавіта гэты крыявід. Узгоркі ды пералескі якога інтрыгуюць і просяцца, каб іх пашырыць. І разам з тым назаўжды застаюцца ў памяці. Як нешта глыбока асабістае. І для гэтага краявіду ня важна, якое стагодьдзе пануе навокал.
Аднак, вока тут цешыць ня толькі прырода. Вёску Мархачоўшчына ніяк не аднясеш да беспэрспэктыўных. Хутчэй наадварот -- гледзячы на яе пэрспэктывы можна вельмі засумнявацца ў прагнозах менскіх аналітыкаў адносна хуткага выміраньня вясковага насельніцтва. Старасьвеччыны тут сапраўды амаль няма. Дамы грунтоўныя, пераважна цагляныя. І паселішча ва ўсю разбудоўваецца ўшыркі зграбнымі катэджамі. У шмат якіх, дарэчы, прадугледжаныя гаражы.
Ад сузіраньня ваколіцаў маю ўвагу адцягнула дзяўчынка, што праходзіла побач. "Ці ведаеш ты Янку Лучыну?", -- сур'ёзна заптытаўся я. "Не-а", -- адказала тая ды пабегла далей па сваіх справах. Пэўна, зразумеўшы маё пытаньне ў самым простым жыцьцёвым сэнсе. Маўляў, Лучыны тут не жывуць, а незнаёмы дзядзька, відаць, пераблытаў вёску.
Дарэчы, праехаўшыся па вёсцы, я вынес уражаньне, што яе асноўныя насельнікі -- гэта дзеці ды падлеткі. Бо дарослых і старых амаль не сустрэў. Яны ў полі. І вось тут мяне чакала галоўнае расчараваньне. Іхная амаль чыстая расейская мова ды насьцярожаныя вочы, якімі яны віталі мяне. Трое хлапцоў каля весьнічак, як на ляпідарным малюнку, заляцаюцца да сваёй прыгожай аднагодкі. "Ці ведаеце вы каму паставілі понік на гары?" "Так, слышалі". "А хто паставіў?" "Умныя людзі". "А можа чыталі іхныя вершы?" "В школе ўсьпеем".
Я паставіў сябе на іхнае месца. Што б тварылася ў маёй галаве ці маёй душы, калі б я даведаўся пра такую незвычайную рэч. Шмат гадоў таму ў маёй вёсцы, мажліва нават на маёй вуліцы, жыў паэт. Які пісаў пра маю вёску, распавёў пра яе сьвету... Далібог на знаёмыя краявіды я глядзеў бы ўжо крыху й ягонымі вачыма. Таму я й асудзіў тых маладзёнаў. А дзеля чаго жыць тут, як не дзеля вершаў?
Ліра, песьня мая ты -- не табою заняты
Сьвет, ён зь лірай ня ў згодзе,
Людзі дбаюць паволі і пра гімн у касьцёле,
І пра песьню ў гасподзе.
Душы век паразгневаў -- ні малітваў, ні сьпеваў,
Век рэальнасьць шануе.
Мазалямі здабыты даўні спосаб забыты.
Капітал скрозь пануе.
Кожны бледны, стамлёны, а хлеб чэрствы, штодзённы
З палыну ды зь мякіны,
І зацягваюць хмары моўчкі неба абшары,
Быццам змрок дамавіны.
Па галоўнай вуліцы Мархачоўшчыны ішла кабета сярэдняга веку. Можа, маці тых падлеткаў.
-- Прадстаўцеся, калі ласка.
-- Юрасава Ірына.
-- Вы тут жывёце даўно, Вы тут нарадзіліся?
-- Тут радзілася й тут жыву.
-- Калі Вы даведаліся, што ў вашай вёсцы жыў паэт Янка Лучына?
-- Ну зусім нядаўна, як адкрывалі памятнік гады два напэўна назад.
-- А дагэтуль ні бацькі, ні дзяды нічога пра гэта ні казалі.
-- Ну бацькі, можа, зналі але як быў малазнаёмы, дык ніколі к размове не прыходзіла гэта.
-- А Вы самі не чыталі ягоныя вершы?
-- Можа і чытала але ня помню ўжэ.
-- А як Вы ўспрынялі гэты факт, што вось у вашай вёсцы жыў беларускі паэт.
-- Ну, як ён жыў, як ён паэт, цяпер яго прызналі, дык нармальна. Хай праслаўляецца. Сваёй працай.
Сама таго ня ведаючы, Ірына Юрасава растлумачыла мне вельмі шмат. Якія тут сто пяцьдзясят гадоў! Калі "быў мала знаёмы". І які можа быць паэт, пакуль яго не "прызналі".
Ад'яжджаючы зь вёскі, я на пару хвілінаў прыпыніўся каля той старой ліпы, пэўна адзінай прыкметы колішняга фальварку. Можа нават і пасаджанай самім Лучынам. Праз дарогу за плотам маладая жанчына палола буракі. На разьвітаньне з Мархачоўшчынай я вырашыў зьвярнуцца да яе: "А Вам вядомае імя Янкі Лучыны?" "Дык вось тут жа ж іхны дом стаяў?" "Дзе?" "Ды вось тут, дзе я буракі капаю". Такога адказу я, далібог, не чакаў. "А хто ж Вам гэта сказаў?", -- дапытваў я маладзіцу. "Усе так кажуць". "Дык вам не буракі, а, можа, золата капаць тут трэба". "А, -- не адрываючыся ад працы, усьміхнулася тая, -- капалі ўжо. Не знайшлі нічога. Буракі надзейней".
Пакінуць мушу вас, палі, лугі, паляны,
Дзе вее вецер свой з-за Нёмана духмяны,
Дзе шэпча пра тужлівасьць ля яліны хвоя.
Малю ў цябе, мой Божа, ласкі я на тое:
Калі на скон жыцьця мая ачахне сіла,
Калі застыне сэрца, што Літву любіла,
Няхай мяне цьвінтар у вёсцы той прыхіліць,
Дзе кожны ўзгорак кажа: "Ці ты помніш хвілі,
Як з стрэльбай за плячыма, малады, вясёлы,
Ты абягаў ахвотна зь дзесяць міль наўкола".
Мне сумна згадваць час мінуласьці адмерлай,
Дзе столькі волі і паэзіі бязьмернай,
Ня гэткай, што пяе аб міласьці, аб ружах,
Але як сьпеў арла, які з прасторай дружыць,
Або як ветру шум у лесе, па далінах,
Як думка з-над магіл ці ў сэрцы сакаліным".
Гэтыя радкі настолькі прыгожа чытаюцца менавіта тут, настолькі пасуюць да гэтых краявідаў, што застаецца толькі пашкадаваць пра адсутнасьць Лучынавых чытаньняў у Мархачоўшчыне. Але гэта яшчэ наперадзе. Бо нічога нікуды ня зьнікла бясьследна. І з-за Нёмана будзе заўжды веяць свой вецер".
(С.Дубавец: ) Зьміцер Бартосік наведаў родную вёску Янкі Лучыны Мархачоўшчыну. Да ўсяго сказанага дадам адно дапушчэньне, якое магло б праясьніць біяграфію паэта. Сапраўды, ён не любіў горад, у якім працаваў у чыгуначнай канторы. Ён любіў свой фальварак і ХІХ-е стагодзьдзе. Цяпер – сюжэт.
Малады чалавек сканчае інстытут у Пецярбургу і адпраўляецца ня ў родны Менск, а ў Тыфліс -- працаваць на чыгуначных складах. Праз два гады ён вяртаецца ў Менск і тут на ганку гарадзкога тэатру яго разьбівае паралюш. У мінулай перадачы мы ўжо гаварылі пра тое, што паралюш мог быць сымуляцыяй паэта, які не хацеў вяртацца на працу паводле разьмеркаваньня на Каўказ. Ускосным доказам гэтага служыць той факт, што спаралюшаваны Лучына працягвае паляваць на ласёў зь медзьвядзямі. А на паляваньні ён езьдзіць акурат у Мархачоўшчыну. І вось якая вымалёўваецца карціна. У Менску чалавек цёгаецца на мыліцах на нялюбую працу. А як выпадаюць вольныя дні, адпраўляецца на вёску. Тут мыліцы адкідаюцца ўбок, Лучына распраўляе плечы і перад ім разгортваецца поўная праграма здаровага жыцьця. Ён купаецца ў Нёмане, выходзіць на доўгія зацяжныя паляваньні ў навакольныя лясы, добра харчуецца. Навокал зычлівыя паспалітыя людзі, а можа быць, і тая прыгожая сялянка... Пасьля ўсяго гэтага чалавек вяртаецца ў свой футарал -- устае на мыліцы, надзявае акуляры і едзе ў Менск. Проціпастаўленьне выглядае цалкам праўдзіва. Гэта Менск для яго -- футарал. А Мархачоўшчына -- самое жыцьцё, сьвятая Літва, і сьвятая Беларусь, якая натхняе яго на творчасьць. Вось жа пра творы Лучыны, пра іх эстэтычныя асаблівасьці пойдзе размова ў наступнай нашай перадачы.
|
|
|
|
 |
|
|
