|
 |
 8 Ліпеня 2001
| |
| Вера і нявера ў Беларусь. |
|
|
|
|
| Аўтар і вядучы Сяргей Дубавец, Вільня |
|
|
"Улоў мой быў зусiм мiзэрны, i таму я быў злы, як поп, якi прыйшоў на хаўтуры i раптам заўважыў, што нябожчык уваскрэс. Мяне мучыла даўняя застарэлая хандра, якая варушылася ў тыя днi на дне кожнай беларускай душы: нявера ў каштоўнасьць сваёй справы, бясьсiльле, глухi боль".
Уладзімер Караткевіч. Дзікае паляваньне караля Стаха.
Дзеяньне адбываецца нібыта ў васьмідзясятыя гады 19 ст. Але застарэлая хандра, нявера і бясьсільле – гэта хутчэй аўтаравы пачуцьці ў 70-я гады стагодзьдзя ХХ, калі пісалася аповесьць. Забягаючы наперад, скажу, што гэткі стан душы пакінуў беларусу ў спадчыну савецкі пэрыяд. Гэтыя пачуцьці вельмі сугучныя дню сёньняшняму. Асабліва маю ўвагу прыцягнула нявера. Як спосаб вытлумачэньня нашага цяперашняга замгленьня.
Пра што сёньня найчасьцей гавораць на інтэлігенцкіх кухнях? Вядома, пра выбары. Але гавораць часьцяком разгублена і няпэўна. Абмяркоўваюць пяцёрку дэмакратычных кандыдатаў. Калі абстрагавацца, міжволі падумаеш – чаму пяцёрка? Усё адно як бы не даваўся той выбар, як бы не было ў маіх дасьведчаных калегаў упэўненасьці ў сабе. Бо не спрачаюцца заўзята, адстойваючы кожны свайго, а разважаюць прыблізна гэтак. Зянон Пазьняк – гэта перашкода, бо можа забраць галасы ў каго-небудзь з гэтых. Чакайце, перапыняю, у каго забярэ? У каго-небудзь. Для самастойных людзей, якія ўсё жыцьцё дыскутуюць пра лёс Бацькаўшчыны, гучыць недарэчна. Нейкая блытаніна выходзіць. Вядомы мусіць сысьці, каб не перашкаджаць невядомаму. Хтосьці ня мусіць замінаць нікому. Прыгадалася такая гаворка і падумалася – гэта ж і ёсьць тая нявера, няпэўнасьць, хандра грамадзкая ў так званых сьведамых беларускіх колах, якую трыццаць гадоў таму выказаў Караткевіч.
Але ж вера – штука нематэрыяльная, ненамацвальная. Хаця... Памятаеце, калі апостал Тамаш упарта адмаўляўся паверыць ва ўваскрасеньне Хрыста, той узяў ягоную руку і ўклаў пальцы ягоныя ў раны свае. Выходзіць, вера якраз – матэрыяльная.
Іншая рэч, што веру трэба здабываць, веру трэба гадаваць, верыць можна стаміцца. Вера ёсьць праца. Гэта як з дабром, якое трэба рабіць, тады як зло прыходзіць найчасьцей само. Як і нявера, якая не вымагае ад чалавека ніякіх высілкаў. Сядзіш сабе і ня верыш. Нявера доказаў не патрабуе. Вера наадварот. Вераю трэба авалодаць, а нявера валодае табою сама. Адсюль гэтыя пяць кандыдатаў і ніяк немагчыма паміж іх выбраць. І хочацца і ня хочацца адначасова. Гэта нявера завалодала намі.
Якія ж фактары нараджаюць веру? Моцны стрэс (да прыкладу, вайна ці якая катастрофа, трагедыя), пасьля выхаваньне. Таксама інтэлектуальны занятак, датычны аб'екту веры. Ну, скажам, калі я ўсё жыцьцё займаюся беларускай гуманістыкай, як я магу ў яе ня верыць? Было б непрафэсійна. Зрэшты і такіх прыкладаў у нас хапае. Што да астатніх фактараў, дык выхаваньне ў нас збольшага індыфэрэнтнае. Ну а вайны хто ж пажадае? Так і жывем, ня верым.
Мабыць мэханіка веры рэлігійнай падобная да веры ў сваю краіну, толькі што лепей распрацаваная і вывучаная. У Першым Пасланьні Да Карынфянаў Сьвятога Апостала Паўла сказана:
"Бо няверуючы муж асьвячаецца жонкаю (верніцай), і жонка няверуючая асьвячаецца мужам (вернікам); інакш дзеці вашыя былі б нячыстыя, а цяпер сьвятыя".
І яшчэ, нібы нам сёньняшнім:
"Браты! ня будзьце дзеці розумам: на ліхое будзьце немаўляты, а розумам будзьце паўналетнія".
Другі сюжэт на тэму бязьвер'я зьвязаны з эміграцыяй. Пасыл быў такі: не вяртаюцца – маю на ўвазе выхаваных у беларушчыне эмігрантаў – не вяртаюцца, бо ня вераць у краіну. Стаяць у заморскіх суполках, сумуюць па Бацькаўшчыне, моляцца: "Павагу, сілу і веліч веры у нашу праўду, у прышласьць – дай!" Мусіць ня проста так пісала Натальля Арсеньнева гэтыя словы.
А ў слоўніку Ўладзімера Даля бязьвер'е тлумачыцца наступным чынам. Цікава, што Даль да бязьвер'я падае варыянт – надта ж жорсткае паводле гукапісу слова – бязьверства. Гэта, цытую: "адсутнасьць у чалавеку веры, вызнаньня; недахоп душэўнага перакананьня ў сьвятых і вечных ісьцінах".
А эміграцыю я згадаў дзеля таго, каб цераз яе паспрабаваць зразумець тое, што робіцца ў душах сьведамых беларусаў на Бацькаўшчыне. Бо адчуваю, што робіцца падобнае. Тым больш што многія з тутэйшых ужо даўно пазіраюць на захад. Вось, кажуць, перавыберацца Лукашэнка, і...
Сяргей Харэўскі пазнаёміўся з адной эўрапейскай беларускай. Яна нарадзілася ў сьведамай сям'і, але далёка ад Беларусі. І вось яе дачыненьні і непаразуменьні з бацькамі і з гістарычнай радзімай усе так ці інакш збудаваліся вакол веры і няверы.
(С.Харэўскі: ) "Неяк мой знаёмы, родам зь Менску, які жыве цяпер у Польшчы, пахваліўся, што нядаўна быў у Ангельшчыне. Ён з захапленьнем распавядаў пра лёнданскія тэатры, пра "Ковэнт-Гардэн", пра "Ройял Корт" ды багата чаго інашага. "Натуральна, – казаў ён, – нічога падобнага ў нас няма й ня можа быць". "Чаму, – пытаюся, – натуральна? У нас жа ёсьць выдатныя рэжысэры, акторы, таксама вялікія традыцыі..." "Ну што ты! Тамака ж усё гэтак зроблена, гэткія грошы ўкладзеныя... Ну, ты што, не разумееш, што такое Лёндан!?".
Розьніцу паміж Лёнданам і Менскам, я, калі не да канца разумею, дык прынамсі, вычуваю. Але не разумею, адкуль гэтак хутка бярэцца грэблівасьць, а ў лепшым выпадку скепсіс да ўсяго беларускага ў тых, хто яшчэ зусім нядаўна гатовы быў горача тое адстойваць, быў гатовы верыць у сваё. Можа людзі стамляюцца верыць бясконца?
Днямі давялося гаварыць яшчэ з адным чалавекам, з маладой жанчынаю, якая нарадзілася й вырасла ў Заходняй Эўропе. Назаву яе Лізаю. Яе маці – шчырая беларуска, як і ўся ейная радня, што раскіданая цяпер па сьвеце. Тая маладая жанчына распавяла мне сваю сямейную гісторыю.
Па вайне сям'я дзеда выехала на Захад, доўга пераяжджалі з адной эўрапейскай краіны ў іншую, пакуль у адной не прыкіпелі. Тутака маці й яе браты атрымалі адукацыю, тутака й абзавяліся сем'ямі. У гэтай вялікай радні заўсёды паноўнае месца займала беларуская мова. Колькі яна сябе памятае – столькі сваякі распавядалі пра Беларусь. Пра беларускія справы гварылася й за сямейнымі сталамі й на адпачынку, на Каляды й на Вялікдзень. Здавалася канца гэтым гамонкам не было. Прыяжджалі сябры й знаёмыя й з кожным спатканьнем усё пачыналася наноў: узаемныя пераконваньні ў сьветлай будучыні Беларусі, спрэчкі пра тое, як і што тамака ўладкаваць, пра тое, як трэба вымаўляць тое ці іншае слова ці як сьпяваць песьню. Праміналі гады. Пакрысе адыйшло пакаленьне дзядоў і бабуляў. Многія пабраліся шлюбамі зь небеларусамі. А гамонкі пра Беларусь не спыняліся. Наадварот. Палова радні небеларускага паходжаньня, пад уражаньнем гэтае беларускае трываласьці й зацятасьці, імкнулася падладзіцца пад гэты камэртон.
Сама ж рэальная Беларусь пакрысе сьціралася ў іхнай памяці. "І праўда, – казала мне мая суразмоўніца Ліза, – беларускія ўспаміны іхныя, са сьвядомага ўзросту, тычацца адно ваенных гадоў. А што было да таго ці пасьля, яны ведаюць адно з размоваў іншых людзей. Пра жахі камунізму, пра савецкую мэнтальнасьць дзецям казалі, але абстрактна. Бо ТАМ за савецкім часам ніхто ня быў. У маёй жа сьведамасьці, як, дарэчы, і астатніх беларускіх дзяцей на Захадзе, Беларусь уяўлялася калі не раем, дык нечым да таго падобным. Маўляў, тамака жывуць самыя лепшыя людзі на сьвеце: зычлівыя, ветлівыя, гасьцінныя. Там – неверагоднага харства краявіды. Там – сапраўдныя сьвятыні".
Пасьля Ліза распавяла мне пра тое, як яна сама, у сярэдзіне 90-х гадоў наведала Беларусь. Яна рыхтавалася да гэтае вандроўкі гадамі. І зь нецярплівым трымценьнем узіралася ў краявіды за вакном цягніка: "Калі ж, нарэшце, Беларусь? Дзе яна?". Ну вось і Берасьце, Баранавічы, Стоўпцы. Лясы, палі, лясы. У Менску людзі на яе азіраліся зь недаверам, у краме нейкая цётка пачала абурацца зь яе беларускай мовы: вось, маўляў, прыяжджаюць палякі, бээнэфаўскі нацыяналізм тут разводзяць. Іншыя людзі, дазнаўшся, што яна з Захаду, няспынна намякалі на грошы. Машыну, што яны неабачліва паставілі пад вакном, нехта пасьпеў разрабаваць за паўгадзіны. Не знайшоўшы сярод рэчаў нічога вартага ўвагі, невядомыя злодзеі проста параскідалі іх па мікрараёне. Праехаўшы крыху па вёсках і мястэчках, пражыўшы ў Беларусі зь месяц, Ліза вярнулася дамоў. "Сьлёзы, – казала яна, – мяне душылі. Сьлёзы крыўды. У мяне было адчуваньне, што мяне падманулі. Мне хлусілі ўсё жыцьцё. Я доўга не магла нават чуць пра беларускасьць. Але пасьля супакоілася. Мае сваякі не вінаватыя. Яны самі падманвалі сябе ўсё жыцьцё. Беларусь для іх ніколі не была рэальнаю".
Выглядае, што сваякі Лізы, стварыўшы сабе ілюзію, ніколі не хацелі зь ёй разьвітвацца. Яны самі ці не наўмысна ня ехалі ў Беларусь, каб не разбураць ілюзорны сьвет свайго гобі, у якім пражылі большую частку жыцьця. Пагатоў, у большасьці, яны гэтак ніколі й не пабывалі ў сапраўдных вясковых хатах, на ўскрайках менскіх мікрараёнаў, не хадзілі па балотах, не зьбіралі тут грыбоў, ня плёхаліся ў рэках. Яны проста ня верылі ў рэальнасьць усяго гэтага й ва ўласнае месца тут".
(С.Дубавец: ) Вера і нявера ў Беларусь могуць падацца занадта адцягненымі побач з фактамі будзёншчыны. Але вось што іх вылучае і канкрэтызуе – гэта ўнікальнасьць нашай сытуацыі. Скажам, ані ў Польшчы, ані ў Літве ці Латвіі такія пытаньні не дыскутуюцца, не паўтараюцца бясконца. Літоўцы не гавораць пра веру ў Літву. Зрэшты як і пра літоўскае нацыянальнае адраджэньне. Растлумачыць гэта проста – Літва ёсьць, яна адроджаная і такія тэмы засталіся ўдзелам маргінальных групак. Але вось што зьвяртае ўвагу. Літоўцы гэтак масава і пранікнёна ніколі й не гаварылі пра веру ў Літву і пра адраджэньне. Патаемнае хавалася недзе ў душы ці нават у мэнтальнасьці. Навідавоку ж былі практычныя справы, палітычныя кансультацыі, бізнэс-кантакты, супольныя праекты. Сяргей Харэўскі працягвае:
(С.Харэўскі: ) “Мне прыгадаліся першыя гады незалежнасьці Літвы. Тады сюды кінуліся тысячы літоўскіх эмігрантаў. Прыяжджалі пэнсіянэры, вярталі колішнюю маёмасць, прыяжджалі бізнэсоўцы, глядзелі чым дапамагчы, было й нямала моладзі. Што праўда, літоўскія эмігранты, пераважна лібэралы, езьдзілі ў Літву заўжды. І за часамі махровага савецкага застою. Прывозілі літаратуру, вывучалі сапраўдную сытуацыю. Між іншым, у тыя камуністычныя часы прыяжджаў сюды з Амэрыкі й Валдас Адамкус, цяперашні прэзідэнт Літвы. Мінуў час, большасьць эмігранцкае моладзі павярталася зь Літвы на Захад. Іх цяжка ў чым дакараць. Тым, хто нарадзіўся ў Сыднэі ці Таронта, Вільня ці Коўна здаюцца проста мястэчкамі. Утульнымі, мілымі, але бясконца правінцыйнымі. А вось сотні пэнсіянэраў, што некалі ўзгадаваліся ў Літве і цяпер вярнуліся, тут засталіся. Больш таго, колішнія літоўскія эмігранты, узяўшы чынны ўдзел у аднаўленьні найноўшае літоўскае дзяржаўнасьці, цяпер істотна ўплываюць на тутэйшую палітыку, на партыі, парлямэнцкія фракцыі. Нават прэзыдэнт Літвы й міністар абароны – колішнія эмігранты. Падобнае сёньня і ў Латвіі.
Ці не таму беларуская эмігранты ня маюць цяпер амаль ніякага ўплыву на сытуацыю ў Беларусі, што ніколі не давалі сабе справаздачы, наколькі моцная іх вера ў сапраўднасьць Беларусі? Хоць, хто мае права дакараць тых людзей? Але назіраючы за найноўшай хваляю беларускае эміграцыі, за тымі, хто мне ведамы нашмат лепей, не магу пазбыцца думкі пра тое, што гэтыя людзі ня вераць... Больш таго, ня верачы самі ў Беларусь, яны ймкнуцца пераканаць усіх вакол сябе, што пэрспэктываў на Бацькаўшчыне няма. Як той мой знаёмы, які зьезьдзіў у Лёндан, якому я гэтак нічога й не давёў пра вартасьць беларускага тэатру.
А вось Ліза вельмі любіць беларускі тэатар. Яна прыяжджае цяпер у Беларусь штогод. Вывучае беларускі тэатар, жывую беларускую культуру. І з кожным разам усё болей і болей любіць край, у якім нарадзіліся яе бацькі. Яна верыць у яго. І шмат робіць у сябе ў Эўропе дзеля таго, каб пра Беларусь ведалі як мага болей".
(С.Дубавец: ) Сяргей Харэўскі распавёў пра няверу эміграцыі ў Беларусь. У выніку чаго, як той казаў, не вяртаюцца вывучаныя за акіянам беларускія студэнты і аўстралійскі беларускі дзед не плянуе легчы ў родную зямельку, застаюцца на чужыне назаўсёды. Кінулася ў вочы слоўная пара: нявера і невяртаньне. А вось арыстакрат Радзівіл лёг у сямейным склепе ў Нясьвіжы. Пэўна ж верыў, што нашчадкі камбедаўцаў ужо ня стануць раскідаць сьвятыя камяні тутэйшага храму. І дасавецкія беларускія эмігранты вярталіся зь вераю ў сваю краіну. Масава зьяжджалі на заробкі і вярталіся. Гэта ўжо пасьля ім тую веру надоўга перабілі малохам камунізму. На маю просьбу Алесь Аркуш прыгадаў гісторыю свайго ўласнага дзеда, які меў рахунак у аргентынскім банку.
(А.Аркуш: ) "У 1914 годзе мой дзед Захар ва ўзросьце бязвусага юнака разам са сваім стрыечным братам выправіўся ў Амэрыку на заробкі. Я мяркую, што патрапіў ён у Паўднёвую Амэрыку, у якую-небудзь Аргентыну, дзе насамрэч напачатку 20 стагодзьдзя апынулася шмат эмігрантаў зь Беларусі. Кажуць, што дзед Захар быў кемлівым і працавітым чалавекам, які не разгубіўся б нават у дзікай сэльве Амазонкі. Ён ня быў цікаўным натуралістам, і экспэдыцыяў па Амазонцы ня ладзіў. Ён марыў перадусім пра ўласную заможную гаспадарку і цывілізваны дабрабыт. На пошукі гэтых простых рэчаў мой дзед і выправіўся ў такі далёкі і небясьпечны сьвет. Аб тым, што справа на амэрыканскім кантынэнце ў яго пайшла някепска, сёньня сьведчыць, бадай, толькі адзін фатаздымак: мой дзед фарсіста пазіруе перад аб'ектывам у шыкоўным па тым часе гарнітуры і модным капелюшы-кацялку. Больш нічога ад ягоных заробленых грошай не засталося. Апошні напамінак пра дзедавы амэрыканскія вандроўкі – вялікі кішэнны залаты гадзіньнік – мая бабуля падчас другой сусьветны вайны абмяняла на некалькі кашоў бульбы. Трэба было ратаваць жыцьцё сямёх дзяцей, у тым ліку і маю маці, самую малодшую ў сям'і.
Дзед Захар вярнуўся на радзіму ў 1917 годзе. Яшчэ да "ўсяго". Ажаніўся і пачаў будаваць жыцьцё ў родным краі. Вось толькі час для падобнага будаўніцтва наставаў неспрыяльны. Неўзабаве дзеда раскулачылі і той ледзь не патрапіў за свае буржуазная капелюшы на Салаўкі. Практычна, "вяртанец" застаўся ні з чым і мусіў неяк прыстасоўвацца да новых парадкаў. Ня ведаю, які зь яго атрымаўся калгасьнік, прынамсі мне цяжка ўявіць дзеда прыхільнікам бальшавіцкага ладу. А тут яшчэ адно няшчасьце – пачалася другая сусьветная вайна, якая забрала жыцьці мільёнаў беларусаў, у тым ліку і дзеда Захара. У 42-м годзе за сувязь з партызанамі яго моцна зьбілі нямецкія карнікі, пасьля чаго дзед памёр. Жартаўлівай легендай нашай сям'і зьяўляецца гісторыя пра дзедавы грошы, частку якіх ён пакінуў у банку ў Амэрыцы. Чаму пакінуў? Для мяне гэта загадка. Бо калі ён вырашыў вяртацца на радзіму, дык навошта "заначка" ў далёкай Аргентыне. Пасьля вайны мая бабуля дасылала банкаўскія паперы за акіян, прышоў ляканічны адказ – ваш банк падчас другой сусьветнай вайны згарэў.
Часам мне падаецца, што дзед Захар вярнуўся на Беларусь толькі дзеля таго, каб праз 18 гадоў пасьля ягонай сьмерці тут нарадзіўся я. А можа, каб нарадзіўся мой сын, або ўнук".
(С.Дубавец: ) У Алеся Аркуша ад дзеда засталася толькі фатаграфія, дзе Аркушаў дзед стаіць у фарсістым капелюшы-кацялку. Тым часам у апошнім нумары часопіса "Полымя" зьмешчаны расповед Васіля Быкава, які кажа Алесю Адамовічу пра тое, як ён у віцебскай вучэльні маляваў капелюшы. Працытую:
"Пасьля спрабавалі мы з хлопцамі перабівацца тым-сім, нейкімі работамі. Як ні дзіўна, а да самай вайны быў прыватны сэктар. На вуліцы, што вяла да аэрапорту, была маленькая такая лавачка габрэйская. На фанэры напісана вельмі кепска "Головные уборы шью". Там нейкі Абрам шыў шапкі. І вось, пайшлі мы дамовіцца з Абрамам, каб вывеску яму зрабіць. Ён сказаў: "Добра. Дам пятнаццаць рублёў". Знайшлі мы нейкую падыходзячую дзеравяшку. Загрунтавалі, напісалі: "Галаўныя ўборы". А я на адным канцы дошкі капялюш намаляваў, а на другім – кепку. Вось прынесьлі яму. Паглядзеў, паглядзеў: "А чаму капялюш? Гэта што, вы думаеце я тут капелюшы раблю? Гэта пры капіталізьме капелюшы, а я..." І ня ўзяў, спалохаўся, што капелюшы. Гэта ўжо так сказаць, падазрэньне: буржуй, нэпман. І ня ўзяў. Так і ляснуў наш заробак". Канец цытаты.
Дзіўным чынам сымбалем сёньняшніх уяўленьняў пра колішнюю веру беларусаў у будучыню свайго краю стаў раптам капялюш. Для камуністычнае ўлады, што прызнавала толькі аблавушкі, капялюш быў знакам чужасьці і буржуазнай заможнасьці, інтэлігентнасьці і арыстакратызму.
Натуральна, маса беларусаў вяртаецца ў Беларусь з тых краёў, дзе проста горай жывецца або дзе яны пачуваюцца ізгоямі. Сёньня гаворка не пра такіх. Для тых, каму рухавіком вяртаньня служыць вера ў сваю краіну, гэтая формула не пасуе. Сведамыя сьпяшаюцца на дапамогу, на працу дзеля Беларусі і на спачын. Як той Аркушаў дзед і як той Антон Радзівіл. Іх яднае арыстакратызм духу і вера. Вера ў ідэю і ідэал ніколі не дазволіць сьведамаму беларусу галасаваць на выбарах за абстрактнага кагосьці. І гэта таксама сучасны арыстакратызм. А нявера, карані якой – у савецкай рэчаіснасьці і якую гэтак зразумела выказаў Уладзімер Караткевіч – ня можа мець плёну і ня мае пэрспэктывы. А нараджае ў выніку толькі абазьлёнасьць і бясконцую заложную хандру:
"Улоў мой быў зусiм мiзэрны, i таму я быў злы, як поп, якi прыйшоў на хаўтуры i раптам заўважыў, што нябожчык уваскрэс. Мяне мучыла даўняя застарэлая хандра, якая варушылася ў тыя днi на дне кожнай беларускай душы: нявера ў каштоўнасьць сваёй справы, бясьсiльле, глухi боль".
|
|
|
|
 |
|
|
