У беларускай традыцыі навагоднія зычэньні лепш за ўсё абдумваць з дапамогай псыхалінгвістыкі. Яшчэ тры-чатыры пакаленьні назад нашыя продкі ўвогуле ня ведалі, што такое віншаваць адзін аднога з Новым годам, а калі ў фальклёрных запісах і сустракаецца нешта падобнае, дык абавязкова са словам “паздраўляю”, а не віншую, што сьведчыць пра расейскае паходжаньне нованабытай традыцыі. Зь іншага боку, нашыя крамніцы дагэтуль пішуць на цэтліках назву цукерак “Віншую” зь мяккім знакам – “Віньшую”, тым самым паказваючы ня столькі на ўласную непісьменнасьць, колькі на штучнасьць беларускага наватвора.

Колішнія беларусы віталі адзін аднога з нараджэньнем ці хрэсьбінамі, зычылі посьпеху на касьбе, жніве ці, скажам, у рыбалоўстве. І зычэньні іхныя – заўсёды творчыя і фантазійныя – складаюць сёньня скарбніцу нацыянальнага фальклёру... Бязьвінныя вязьні ГУЛАГу зусім неабстрактна зычылі адзін адному дажыць і выйсьці на волю, а салдаты другой сусьветнай – перамогі і сканчэньня вайны. Але ўсё тое ў мінулым. На зьмену канкрэтыцы і выдумцы прыйшло сурагатнае віншаваньне з новым шчасьцем і каб усё было харашо...

(Дзяўчына: ) “Навагодняе жаданьне? Я нават ня ведаю… Хацелася бы, каб у Новым годзе ўсе людзі былі здаровыя і шчасьлівыя”.

(Спадар: ) “Каб усім было добра. Гэта самае галоўнае. Каб усе былі задаволеныя жыцьцём. Бо цяпер жыцьцё складанае і ня ўсе задаволеныя. Я хачу, каб усе былі задаволеныя”.

(Хлопец: ) “Я б пажадаў таго, чаго няма ў многіх людзей. Гэта каханьня й чалавечага шчасьця ўсім людзям”.

(Спадар: ) “Каб усім было добра ў наступным годзе”.

(Спадарыня: ) “Здароўя ўсе хочуць пэўна ж. Каб паступілі мае дзеці. Я не пра сваіх уласных. Я настаўніца. І жадаю ўсім, усім посьпехаў”.

(Дзяўчына: ) “Ёсьць такая прыкмета, што нікому нельга казаць сваіх жаданьняў, бо тады яны ня зьдзейсьняцца. Я лічу, што галоўнае — здароўе. Будзе здароўе, а астатняе дадасца”.

(Спадар: ) “Ну, што я магу пажадаць? Самае галоўнае — здароўя, шчасьця, каб сьнегу было болей. А то надвор’е сапсавалася. Усяго самага найлепшага пэўна ж усяму беларускаму народу”.

(Спадар: ) “Каб усё было добра”.

(Спадарыня: ) “Дай Бог, каб усім людзям было добра. І ў Новы год, і пасьля”.

(Хлопец: ) “Радасьці, усьмешак болей. Бо так звычайна ідзеш па вуліцы — усе нейкія сур’ёзныя. Людзей, што пасьміхаюцца, мала. Хочацца, каб у новым годзе іх было болей”.

(Дзяўчына: ) “Шчасьця, здароўя”.

(Дзяўчына: ) “Жадаю ўсім людзям, каб усё было добра ў іхных сем’ях, каб было здароўе і шчасьце. Гэта самае галоўнае”.

(Дубавец: ) Апытаньне на менскай вуліцы, якое зрабіў Альгерд Невяроўскі, паказвае, што беларусы пераважна загадваюць адно і тое ж. Але ці сьведчыць гэта пра тое, што яны насамрэч нешта маюць на ўвазе? Ці прасочваецца ў загаданых жаданьнях людзей будучыня іхнай краіны ці нейкае сукупнае жаданьне нацыі? Скажам, сёньня людзі адчуваюць, што ім бракуе культуры або грошай або адзінства або нават агульнай мэты і тады яны кажуць: я загадаў шмат грошай, ці я загадаў, каб у нас нарэшце зьявілася агульная мэта. Жаданьне “Каб усё было добра” выглядае хутчэй на ўхіленьне ад адказу. Яно можа быць абсалютна шчырым, больш за тое, няма сумневу ў шчырасьці, але гэта якраз тая дапушчальная шчырасьць, да якой нас і нашых бацькоў прывучваў савецкі таталітарызм. Сказаць шмат і пры тым, крый Божа, не сказаць нічога лішняга. Нарэшце, гэта адаптаваная да сучаснасьці формула “Каб не было вайны”. Толькі ж вайной быццам і ня пахне, таму і казаць пра яе чалавеку, асабліва маладому, неяк не выпадае. Вось ён і перафразуе: абы ўсё добра было.

* * *

Банальнасьць, кажуць, – гэта стомленая праўда. Стомленая – значыць непрацоўная, тая, што сёньня ўжо нічога ня хоча, апроч спачынку. Калі ж банальнасьць гучыць з экранаў тэлевізараў, там, дзе ўжо паводле вызначэньня журналісцкай прафэсіі банальнасьць недапушчальная, тады гэта ўжо ня стомленая, а мёртвая праўда. А мёртвая праўда – гэта ўжо не банальнасьць, а пошласьць.

Сёлета, як ніколі раней, на Новы год усе беларускія тэлеканалы зьдзівілі гэтай самай пошласьцю. Апатэозам адсутнасьці выдумкі стала навагодняя перадача на галоўным канале – БТ. Сюжэт шматсэрыйнага шоў заключаўся ў тым, што ў тэлевізіі скралі гэты самы сюжэт. Фантазію скралі і выдумку. Дык нават у гэткай нясьвежай ідэйкі не знайшлося хоць якой-небудзь інтрыгі. Скраў сюжэт Дзед Мароз, і вось нейкія разухабістыя хлопцы-кавээншчыкі пачынаюць гэтага Дзеда Мароза шукаць. У словах, паводзінах, у міміцы нават – кепская імітацыя расейскіх тэлеканалаў. Што лішні раз нагадала пра глыбокую правінцыйнасьць менскай расейшчыны. Ну не нараджаюцца ў нас першаўзоры расейскай культуры, а калі гэта яшчэ й маскультура – дык прадукты яе выходзяць на парадак ніжэйшыя і на парадак пашлейшыя за якую Тамбоўскую або Ўладзімерскую вобласьць. Глядзіш такое і думаеш, а хто ты сам такі, калі табе такое прапануюць на галоўнай тэлевізіі краіны ў прайм-тайме сьвяточнага этэру? Адказаў можа быць два. Або гэта ты недавумак, прабачце, і значыць, родная тэлевізія цябе за такога трымае, або гэта ў іх штосьці не ў парадку і пра цябе яны проста ня думаюць.

Паколькі першы адказ ня меў бы ніякага працягу, дык застаецца спыніцца на другім. Сапраўды, беларускія тэлевізійнікі працуюць не для гледача. Інакш навошта нам глядзець імітацыю расейскай тэлевізіі, калі мы можам паглядзець і арыгінал. Што, верагодна, большасьць суайчыньнікаў і робіць. Што да нашых тэлевізійнікаў, дык і астатнія навагоднія перадачы пацьвярджаюць гэтую думку. Яны сапраўды не з экрану на нас глядзяць, а нібы ў люстэрка і на сябе самых. Вось дамачка распачынае гутарку з гледачамі на канале ЛАД. Яна нешта гаворыць пра тое, што ўсе мы ў гэтыя шчасьлівыя навагоднія часы думаем пра сваіх блізкіх, пра тое, як павіншаваць іх з гэтым сьвятам і чаго пажадаць, і што наша напружаная разумовая праца дае свой непараўнальны плён, бо пажадаем мы, вядома ж, посьпехаў у штодзённай працы, “харошага настраенія” і канечне, канечне “самаглаўна” – здароўя, таму што, аказваецца, калі будзе здароўе, то і ўсё астатняе прыкладзецца... Словам, гаворыць і гаворыць яна такія вось у прынцыпе нармальныя, але як для вядучай з тэлеэкрану – абсалютна пошлыя фразы, а ты, глядач, пачынаеш разумець, што гаворыць яна гэта люстэрку, назіраючы за сваёй прычоскай, паваротамі галавы, тым, як ляжыць на ёй сукенка. Гэтая дарослая жанчына нібы ўяўляе сябе маленькай дзяўчынкай, што круціцца перад трумо і, у сваю чаргу, уяўляе сябе дарослай жанчынай зь якога-небудзь ОРТ ці НТВ. Табе, гледачу, тут месца не прадугледжана. Ты быццам падглядаеш за ёй. І таму... І таму яна гаворыць пустыя пошлыя фразы, каб хоць гэтак абараніцца ад твайго падгляданьня.

Можна было б на ўсёй яе працы паставіць кароткае вызначэньне: непрафэсіяналізм. Але так працуюць усе беларускія тэле– і радыёжурналісты эпохі Лукашэнкі. Яны журналісты не насамрэч, а быццам гуляюцца. У чым прычына? У саўгасным маштабе разьмеркаваньня роляў у краіне, дзе няма месца для многіх прафэсіяналаў (навошта масьціты тэлежурналіст у саўгасе?). У тым, што ўся тэлевізійная аўдыторыя не бярэцца ва ўлік побач з адным гледачом, а дакладней, службамі кантролю гэтага гледача. У тым, што няма свабоды.

Колькі матэрыяльных сродкаў укладаецца ў бюджэтныя тэлеканалы, колькі праводзіцца кастынгаў і перамолваецца ўсялякага народу, а толку няма. Няма фантазіі, выдумкі, журналісцкага прафэсіяналізму. Зь іншага боку, бюджэтная тэлевізія зьяўляецца дастаткова праўдзівым люстэркам тых парадкаў, што ўсталяваліся ў краіне Беларусі.

Гэтаксама як тэлевізійныя дзівы “выабражаюць” зь сябе тэлевізійных дзіваў, так і міністры з палітыкамі усяго толькі гуляюцца ў міністраў з палітыкамі, хоць бы ўжо таму, што ніякай рэальнай улады ня маюць. Тут яны мала адрозьніваюцца ад дзяцей, што выстаўляюцца адзін перад адным хто генэралам, а хто лекарам. Цэлыя галіны народнай гаспадаркі і нават цэлыя сфэры грамадзкага жыцьця толькі ўяўляюць сябе сапраўднымі галінамі ды сфэрамі.

Скажам, беларусы гуляюцца ў грамадзянскую авіяцыю. “Пачынаецца рэгістрацыя на авіярэйс Віцебск – Менск” – гучыць у пустым аэрапорце голас дыспэчаркі. Раз на тыдзень нязьменныя тры пасажыры шыхтуюцца перад стойкай. “Заканчваецца рэгістрацыя на авіярэйс Віцебск – Менск”, – абвяшчае дыспэчарка, і тры пасажыры праходзяць на пасадку...

У выніку і дасягненьні краіны выглядаюць пацешна альбо патужна, бо яны дасягненьні – для нас самых. Скажам, наша самая вялікая навагодняя елка ў Эўропе – самая вялікая не ў рэальнай Эўропе, а ў беларускіх сродках масавай інфармацыі, якія паведамляюць, што самая вялікая тая елка – на думку супрацоўнікаў запаведніка, дзе яна расьце і што самая галоўная яе асаблівасьць у тым, што яна – жывая. Даруйце, але чаму яна – навагодняя? З сапраўдным рэкордам беларусаў колькі гадоў таму абышлі літоўцы, якія выявілі фантазію і ўпрыгожылі віленскую тэлевежу, што і дазволіла ім “засьвяціць” свой рэкорд у эўрапейскіх турыстычных праспэктах. Мабыць, ня хутка яшчэ гэты рэкорд хто-небудзь пераплюне.

Гульня беларусаў у беларусаў набывае сапраўдны сэнс хіба што ў спорце і ў літаратуры – тых галінах, якія самі па сабе ёсьць гульнёю. Хоць у літаратуры, бадай, у меншай ступені. Бо і тут можна толькі “выабражаць” сябе сур’ёзным пісьменьнікам, асабліва калі твае кнігі выходзяць за дзяржаўныя грошы. А вось у спорце падмануць сябе нашмат больш складана, бо калі чаго рэальна ня можаш, дык круціся ці не круціся перад тым люстэркам, а выніку ня будзе.

Цікава, чаго жадаюць адзін адному сапраўдныя беларускія спартоўцы? Алімпійскіх мэдалёў? Ці можа – быць купленымі ў тыя краіны, дзе ніхто адзін адному ня зычыць, каб усё было харашо?..

Яшчэ адно сёньняшняе апытаньне Тацяна Поклад зрабіла сярод вучняў Беларускага гуманітарнага ліцэю. Новы год ліцэісты сустракалі ў Вільні і, натуральна, таксама загадвалі свае жаданьні.

(Галасы ліцэістаў:
– У мяне на Новы год жаданьне было, напрыклад, сустрэць сьветлае і чыстае каханьне.
– А ў мяне было проста жаданьне сустрэць Новы год разам, вельмі весела, ну мы яго так і сустрэлі. А яшчэ хацелася вельмі схадзіць на вуліцу і паваляцца ў сьнезе – таксама збылося гэтае жаданьне.
– Напэўна, гэта было жаданьне, каб гэты год быў такой своеасаблівай супрацьлегласьцю мінуламу , бо гэта быў вельмі складаны год.
– Я загадала, каб наступны Новы Год я сустрэла так жа весела і добра, як гэты. Таму што мы ўсе разам і мы вось зараз думаем, як мы там будзем адзін без аднаго, тут мы можам схадзіць адзін да аднаго, паразмаўляць, папіць гарбаткі, а там усё, зноў пачнецца гэтае нябачаньне тыднямі.
– Я лічу, што я шчасьлівы чалавек. Адзінае, што я загадаў, гэта каб наш ліцэй, каб зь ім усё было добра, каб ён зноў стаў, так сказаць, легальным.
– Проста было так добра на Новы Год, што ніякіх жаданьняў не было. Проста мы разам, было так... класна, на самой справе.
– Калі жаданьні, то ўжо такія альтруісцкія, для ўсіх. Ну хаця бы Ліцэю – Ліцэй, людзям – людзей, сапраўдных.)

(Дубавец: ) У словах ліцэістаў ёсьць прынцыповае адрозьненьне ад усяго, пра што мы гаварылі сёньня. Яны – і настаўнікі і вучні – якраз ні ў каго не гуляюцца, ня круцяцца перад люстэркам, уяўляючы сябе перадавой нацыянальнай школай. Яны такімі ёсьць. Але агульная сыстэма імітацыі, тэлевізійшчыкаў, што глядзяцца ў люстэрка, самых вялікіх у Эўропе елак і беларусаў, якія насамрэч – расейцы са знакам якасьці, – гэтая сыстэма ўсеагульнае гульні ў саміх сябе выштурхоўвае тых, хто ў сябе не гуляецца, а сабою ёсьць. Таму ліцэй апынаецца па-за сваім будынкам, на нелегальных правах і навучальную сэсію праводзіць за межамі Беларусі. Хоць якраз гэты тып чалавечых дачыненьняў, які склаўся ў Ліцэі – нармальны. Няма сумневу, што ён быў бы цалкам зразумелы і для нашых продкаў, як зразумелы і прымальны ў тых сучасных грамадзтвах, якія мы называем разьвітымі і перадавымі. І якраз гэты тып дачыненьняў можа стаць арыентырам для грамадзтва беларускага, якое рана ці позна выберацца з той гульні, у якую гуляе дзясяты год, замест таго, каб разьвівацца і прагрэсаваць.

На жаль, новая дзяржаўная ідэалёгія ніяк не спрычыняецца да народнае творчасьці. Інакш беларусам варта было б пажадаць сабе хутчэй стаць паўнавартаснай нацыяй – адметнай ад іншых і тым для іншых цікавай. Можна сказаць і так – выйсьці з палону расейскага правінцыйнага мысьленьня, што мяжуе з пошласьцю. Перастаць гуляцца ў саміх сябе, а самімі сабою стаць. Каб міністры былі міністрамі, бізнэсоўцы бізнэсоўцамі, а журналісты БТ – журналістамі БТ. Вядома, для гэтага мала аднаго пажаданьня, патрэбнае яшчэ й дзеяньне. А найперш – крыху сораму за ўласны непрафэсіяналізм, за тое, што ты, дарослы, нібы тая дзяўчынка, круцісься перад трумо, “выабражаючы” зь сябе немаведама каго. Крыху сораму за тое, што ты дазваляеш сабою маніпуляваць, што нехта гуляецца табою як лялькай. Крыху сораму за прамоўленую камусьці ў твар банальнасьць альбо пошласьць.