(эфір 1 лютага)

Што можна сказаць пра дзяржаву, у якой студэнцкія таварыствы аматараў навукі і прыхільнікаў маральнасьці дзейнічаюць у глыбокім падпольлі? Толькі тое, што адміністрацыя гэтай краіны ўхваляе невуцтва і адмаўляе ролю высакародных памкненьняў. Народ мусіць быць цёмны, слова начальніка – найвышэйшы закон. Выкрытыя сьледчымі студэнты зь нелегальных таварыстваў адпраўляюцца на катаргу...

Пачаўшы такім чынам расповед пра таварыствы філаматаў і філарэтаў у Віленскім унівэрсытэце напачатку 19 ст., я злавіў сябе на думцы, што кажу пра сёньняшні дзень, пра гвалтам разагнаны ўладамі з дапамогай амону Беларускі гуманітарны ліцэй. Філаматы пайшлі на катаргу, а ліцэісты – у падпольле за адно й тое злачынства: высакароднае памкненьне яны лічылі важнейшым за вокрык начальніка.

Выходзіць, нічога не зьмянілася ў Беларусі за мінулыя 200 гадоў, якія складаюцца ў ланцуг аднатыпных фактаў: высакароднае памкненьне да навукі і маралі нараджаецца, трапляе ў падпольле і забіваецца з асаблівым цынізмам. Нараджэньне – падпольле – гвалт.

Як спыніць гэтую зьнішчальную зададзенасьць? Напэўна, трэба як мінімум – ранейшыя выпадкі разглядаць як урокі гісторыі. А для гэтага іх трэба ведаць. Вось жа пра адзін зь іх, самы першы, мы будзем гаварыць сёньня.

* * *

Такім чынам, трэба ведаць. Але ведаць надзвычай складана, бо вонкавыя прыкметы эпох зьмяняюцца так імкліва, што здаецца – гаворка ідзе пра іншы народ і іншую краіну. Зьмяняецца ўсё. Нязьменнай застаецца толькі “жалезная лёгіка” ў дачыненьні да асьветы і маралі: нараджэньне – падпольле – гвалт. Пасьля таго, як гэта адбылося зь філаматамі і філарэтамі, гэта паўтаралася і паўтараецца ў адным і тым стылі на ўсіх узроўнях тысячы разоў. У 19, 20, 21 ст. У Менску і Слуцку, у Горадні і Мазыры, у Магілёве і Пінску. Зьмяняюцца назвы і ўніформы начальнікаў. Нязьменнымі застаюцца высакароднае памкненьне і гвалт над ім.

Антон Адынец, аўтар гімну філарэтаў, прыйшоў у падпольнае таварыства тады, калі яно ўжо было пад сьледзтвам. Дарэчы, і гімн свой ён напісаў у турме. Дакладней, як бы цяпер сказалі, у сьледчым ізалятары. Адмыслова для сёньняшняй перадачы Зьміцер Бартосік сустрэўся з дасьведчанымі ў гэтай гісторыі навукоўцамі Адамам Мальдзісам і Ўладзімерам Мархелем.

(Бартосік: ) “200 гадоў – гэта многа ці мала? Восем людзкіх пакаленьняў? Для Беларусі настолькі многа, што амаль немагчыма ўявіць сабе тую краіну. Дзе расейскі стандарт і расейская мова яшчэ не пануюць, а ціхенька шапочуць па адміністрацыйных канторах. Дзе працягвае дзейнічаць Літоўскі статут і яшчэ няма ні рабства, ні рэкрутчыны. Дзе сяляне моляцца ва ўніяцкіх цэрквах. Дзе Вільня ёсьць сталіцаю адзінаю і неаспрэчнаю. І дзе шляхта гаворыць з народам адной мовай.

200 гадоў споўнілася Антону Эдварду Адынцу. Чалавеку са зьнешнасьцю галівудзкай кіназоркі і надзіва шчасьлівага лёсу. Пра якога я ведаю не нашмат болей, чым пра ягоную Беларусь. Але ці зьдзейсьніца калі-небудзь мая Беларусь без разуменьня і адчуваньня той, ягонай? “Хто гэты чалавек, Антон Эдвард Адынец?” Гэтае пытаньне я задаў двум адмыслоўцам тае эпохі Уладзімеру Мархелю і Адаму Мальдзісу”.

(Уладзімер Мархель: ) “Пытаньне складанае – хто гэты чалавек. Я асабіста яго ня ведаў. Да Адынца я прыйшоў праз вывучэньне літаратуры, якая стваралася ў нас. Ураджэнцамі Беларусі. Антон Эдвард Адынец уключаны ў анталягічны зборнік беларускай польскамоўнай паэзіі 19-га стагодзьдзя. Гэты зборнік выйшаў у 1998-м годзе пад назваю “Раса нябёсаў на зямлі тутэйшай”. Туды ўключаны адзін верш. На мове арыгінала, па-польску, і ў маім перакладзе на беларускую мову.

“Песьня” філарэтаў была напісана ў студзені 1824-га года і пазьней мела водгук у беларускай літаратуры. Багушэвіч напісаў “Насьледваньне”…

Прэч адгонім смутак цяжкі!
Курым люлькі, ставім пляшкі,
Хай вясёла сябраў кола
Шчасны бавіць час.

Ці ж паможа нараканьне?
Што прыстала – не адстане.
Добрым людзям смачна будзе,
Злым усюды – квас.

Хай фартуна пагражае,
То ўзьнясе, то паніжае,
Хто пачцівы, той шчасьлівы
Безь яе турбот.

Будзем сонцам шчэ сагрэты,
Віват, брацьця філарэты,
Што няўдачы па юначы
Зносяць да даброт.

Стах, далі нам болей-болей,
Чарку пусьцім мы па коле,
Зан суровы, будзь здаровы,
Віват, Тамаш Зан!

Славіць далей ёсьць ахвота.
Хто больш сьціплы за Чачота?
Дык па новай, будзь здаровы,
Віват, Чачот Ян!”

(Бартосік: ) “Для Адама Мальдзіса Адынец, апроч усяго іншага, зямляк”.

(Мальдзіс: ) “Адынец цікавы для мяне тым, што ён амаль зямляк. Праўда, у яго родных Гейстунах я ніколі не бываў. Але калісьці наша частка Астравецкага раёну ўваходзіла ў Ашмянскі павет. Значыць гэта быў адзін павет. І Адынец цікавы для мяне тым, што ён адзін са сьціплых і адначасова калярытных прадстаўніоў сваёй эпохі. Гэта апошні з магікан эпохі рамантызму і першы прадстаўнік эпохі пазытывізму, крытычнага рэалізму. Першы практык у гісторыі польскай літаратуры. Таму што ён пражыў вялікае жыцьцё, 80 гадоў. І таму змог стаць легендай. Чаму? Ды таму, што ў 70-я, 80-я гады мінулага стагодзьдзя быць сябрам Міцкевіча, пісаць зь ім разам вершы, дапісваць яго вершы, а Міцкевіч дапісваў яго вершы, некаторыя канцоўкі, падарожнічаць разам зь ім, і жыць. І жыць амаль не рэпрэсаваным. Ну як гэта ўдалося, гэта складана. Таму што Адынец таксама прыцягваўся да адказнасьці. І быў у турме, сярод тых філаматаў і філарэтаў, якія трапілі па даносу ў лік падазроных асоб. Дык вось што цікава. Я часам думаю, што было б, калі б не вось гэты суд над філаматамі і філарэтамі, і калі б іх лёс не раскідаў па ўсяму сьвету?.. Таму што гэта ўсе былі выключныя людзі. Што б там сёньня ні гаварылі мае літоўскія калегі, літоўскія літаратуразнаўцы. Тры чвэрці, а, можа, нават дзевяць дзясятых філаматаў і філарэтаў – гэта выхадцы зь беларускіх зямель. Якія цікавіліся фальклёрам беларускім, якія вывучалі побыт беларускіх сялян. Ну, яны карысталіся польскай мовай, таму што гэта была літаратурная мова беларускіх зямель таго часу”.

(Бартосік: ) “Ва Ўладзімера Мархеля я запытаўся пра тое, за што Адынца так любіў Адам Міцкевіч?”

(Мархель: ) “Алынец валодаў вялікай інфармацыяй сяброўскіх стасункаў. І таму нават тыя ўспаміны, якія ён пазьней напісаў, у якіх ён хацеў асьвятліць сябе ў промнях славы Адама Міцкевіча, гэта непазьбежна... Гэта слабасьць чалавечая, я б сказаў. І вось у гэтых промнях асьвятляючы сябе, ён тое-сёе, вядома, прыдумаў. І да сёньняшняга дня мы некаторыя рэчы ўзнаўляем у біяграфіі Адама Міцкевіча недакладна. Таму што гэта фантазія, выдумка, містыфікацыя Адынца.

– Хоць бы адзін прыклад можна.

– Ну, іх некалькі ёсьць. Калі Адынец апублікаваў безь яго ведама адзін верш, то Адам Міцкевіч абурыўся тым, што “ты б у мяне спытаў. Бо гэты верш узнаўляўся па памяці, і шмат чаго недакладна”. А ў Міцкевіча рукапіс не захаваўся, і таму на сёньняшні дзень цяжка сказаць, што... Я ня вельмі веру ў тое, што, Адынец прыводзіць адзін прыкад… Калі ў Пушкіна спыталі, чаму ён ня хоча ехаць за мяжу, гаворыць – у мяне няма патрэбы. Бо краявіды я магу ўявіць лепшыя, чым убачу там. А замежных людзей мне, пасьля таго, як я пазнаёміўся з Адамам Міцкевічам, мне ня трэба ведаць. Бо больш вялікага замежнага чалавека няма. І гэта ён піша ў лісьце да Адама Міцкевіча. А ці так гэта? Таму яго фантазіі наклалі пэўны адбітак на біяграфію Адама Міцкевіча. А іншых сьведчаньняў няма. І мы, можа, сёньня ня ўсё дакладна ведаем.

– А матывы гэтых містыфікацыяў? Славалюбства?

– Славалюбства канечне ёсьць. Але яму трэба аддаць належнае, ён нідзе не злоўжывае гэтым. І ён ні разу не паказаў Адаму Міцкевічу, што ў нейкай ступені ён падначальвае сябе яму. Ён прымаў гэта, як дадзенасьць. Ён ведаў, што Адам Міцкевіч вялікі. І калі нешта было ў ім, то яно было недзе глыбока ўнутры”.

(Бартосік: ) “Адам Мальдзіс зьвяртае ўвагу на тое, што тагачасныя беларусы нашмат болей адчувалі сябе эўрапейцамі”.

(Мальдзіс: ) “Ён разам зь Міцкевічам адправіўся ў падарожжа. Яны сустрэліся ў Саксоніі, Дрэздэн. У Гётэ яны разам былі. Пасьля Італія, Швэйцарыя. Праўда, у Францыі ўжо Адынец быў безь Міцкевіча. Ён усюды адчуваў сябе нароўні. Скажам, у Францыі ён сустракаўся з Гюго, з многімі класікамі нямецкай літаратуры ён сустракаўся, італьянскай, швэйцарскай. Паехаў у Англію, і там сустракаўся з многімі. Ён адчуваў сябе ў Эўропе, як рыба ў вадзе. Значыць у яго не было тых комплексаў, якія ў нас часта бываюць. Ён адчуваў сябе эўрапейцам у Эўропе”.

(Бартосік: ) “Колькі ж мусіць мінуць часу, каб беларускі літаратар выправу ў Нямеччыну ці Ангельшчыну ўспрымаў не як выключную падзею, а як перамяшчэньне ў сваіх уласных каардынатах. Што для гэтага трэба? Валодаць эўрапейскімі мовамі? Мець салідны капітал? Адчуваць у сваіх жылах кроў далёкіх і блізкіх продкаў, якія жылі на гэтай зямлі да цябе? Быць шляхціцам не паводле папераў, а паводле кодэксу гонару?.. Але, напэўна, гэта ня ўсё.

Працягвае Адам Мальдзіс”.

(Мальдзіс: ) “Акрамя таго, яшчэ адно – ён хацеў адрадзіць на славянскіх землях заходнеэўрапейскую рамантычную драму. І стаў пісаць драмы, якія былі пераважна пераймальнымі. А ў гісторыю літаратуры ён найперш увайшоў сваімі ўспамінамі пад назвай “Лісты з подружы”, якія былі выдадзены ў 70-я, 80-я гады. Гэта чатыры кнігі. Там было апісана падарожжа разам зь Міцкевічам, падарожжа гістарычнае, рэальнае. Але гэтае падарожжа, уласна кажучы, крыху было авеяна такім рамантычным флёрам. Чаму? Таму што ня ўсе разумелі, як гэта Міцкевічу ўдалося з Санкт-Пецярбурга ды раптам уцячы ў Заходнюю Эўропу. Уласна кажучы, гэта таксама таямніца да гэтага часу. Нешта там было...

Калі выйшлі “Лісты з падарожжа”, то яны выклікалі неадназначную рэакцыю. Многія дасьледчыкі пачалі папракаць Адынца ў пэўных недакладнасьцях. Біяграфічных, фактаграфічных. Але “Лісты з падарожжа” – гэта не дакумэнтальны твор. Гэта падробка пад папулярны ў часы рамантызму эпісталярны жанар. Значыць, ён ствараў настрой, перадаваў атмасфэру таго часу. А вось у сваёй другой кнізе “Успаміны пра мінулае”, ён ужо быў дакладны. Пераважна апісваў свае дзіцячыя гады, школьныя. А вучыўся ён у Барунах. Вось мы яшчэ недаацэньваем Баруны, таго самага Ашмянскага павету. Дзе ў свой час была Базыліянская калегія, і вучыліся… Ну, той жа Адынец вучыўся, вучыўся Юліян Корсак, таксама таленавіты паэт і перакладчык, і таксама філамат. Вучыўся Ігнат Ходзька, папулярны празаік першай паловы ХІХ стагодзьдзя. І гэтыя ўспаміны ўжо маюць і дакумэнтальную каштоўнасьць. Хаця дакумэнтальная каштоўнасьць ёсьць і ў “Лістах з падарожжа”. Але там трэба рабіць пэўную папраўку на жанар. Што гэта ўсё ж такі літаратурны жанар”.

(Бартосік: ) “Цікава, ці мы б знайшлі зь імі агульную мову сёньня, ці не. Мы гаворым на розных мовах, у нас розныя краіны?”

(Мархель: ) “Я вазьму на сябе сьмеласьць адну. Мне здаецца, што мне зь імі было б размаўляць лягчэй, чым з нашымі сучасьнікамі. Вы разумееце, калі вывучаеш пэўны этап гісторыі, то гэты пэрыяд, які ты вывучаеш, ён становіцца тваім, ён блізкі. І ў нейкай ступені, ён становіцца тым, што падаўжае тваё жыцьцё асабістае. Гэта дае магчымасьці ня рваць повязі часу.

Па-першае, яны ўсе былі галантныя, па-другое, яны ўсе былі выхаваныя, і дружба філарэтаў – высокага ўзроўню. Яны ня ведалі здрады. І, вядома, гэта была вялікая сіла. І царызм гэта адчуў. І таму задача была перад трэцім аддзяленьнем – расьсеяць іх, разьвеяць па тэрыторыі Расейскай імпэрыі. І яны былі разьвеяны, вядома. Хаця падтрымлівалі і кантакты, і сувязі, і перапісваліся і так далей.

Філарэты былі вельмі прыгожымі людзьмі. Прыгожымі душэўна, духоўна. І таму, я думаю, зь імі заўсёды можна знайсьці агульную мову. У першую чаргу гэта прыстойнасьць. Прыстойнасьць ва ўчынках, у паводзінах, у дачыненьні да сьвету, да таварышаў, калегаў. Да жанчыны. І на няшчасьце, у большасьці зь іх каханьне было не рэалізавана”.

(Мальдзіс: ) “Самае галоўнае, што ён сярод іх усіх, філаматаў і філарэтаў, вылучаўся веданьнем моваў і талентам перакладчыка. Ён перакладаў зь нямецкай мовы Шылера, вельмі многа з англійскай літаратуры перакладаў, ну, найперш Байрана. Хаця гавораць, што яго пераклады Байрана недастаткова адэкватныя. Вальтэра Скота перакладаў. З францускай многа перакладаў. З рускай Пушкіна многа перакладаў. Адным словам, амаль усіх рамантыкаў, як заходнеэўрапейскіх, так і рускіх ён прысвоіў польскаму чытачу, а праз гэта і чытачам Беларусі. Таму што тады добрая палова інтэлігенцыі беларускай усё такі больш ахвотна карысталася польскай мовай”.

(Мархель: ) “Калі браць постаці Адама Міцкевіча і Адынца і супаставіць іх, ці разгледзець у кантэксьце разьвіцьця беларускай літаратуры, то Адам Міцкевіч мае больш непасрэднае дачыненьне да працэсу, у якім фармавалася беларуская літаратура, Адынец у нейкай ступені выпадае з гэтага працэсу. Хаця б адзін прыклад. Ёсьць вершы ў Адынца, якія, як быццам, павінны былі выкарыстоўваць беларускі фальклёр, вось іх назвы – “Страхі”, “Русалкі”, “Сьвет духаў”. На самой справе нічога там такога няма. І калі параўнаць Адама Міцкевіча, які стаў рамантыкам па сутнасьці на аснове беларускага фальклёру, дык бачым, як Адынец выкарыстоўваў… Ніяк не выкарыстоваў. Ён нават Чачота папракаў у выкарыстаньні фальклёру. Хаця таксама, як быццам, быў рамантыкам. Гэта ў нейкай ступені яго аддаляе ад працэсу фармаваньня беларускай літаратуры.

– А як Вы думаеце, якія матывы гэтых папрокаў?

– Ну ён лічыў, што фальклёр – гэта нешта больш нізкага ўзроўню. Гэта па сутнасьці погляды класіцыстаў. Чачот убачыў у гэтым глыбіню. Зашыфраванасьць, кодавасьць, і гэтак далей. Тое самае ўбачыў Адам Міцкевіч. І Міцкевіч стаў вялікім паэтам, а Адынец ня стаў. Ён па сутнасьці… Магчыма, талент меншы быў… Але ён праігнараваў вось гэты пласт. Пласт вераваньняў беларусаў. Гэта ўплыў класіцызму”.

(Мальдзіс: ) “Ён не парываў сувязі з роднымі мясьцінамі. Калі ў 84-м годзе з Чылі прыехаў Ігнат Дамейка, то яны разам, як нацыянальныя героі прыехалі на Наваградчыну, у Крашыне пасадзілі два дубкі. Ну і той жа самы Адынец напісаў эпітафію на магілу Яну Чачоту. Яна ў Ротніцы каля Друскенік знаходзіцца. Адным словам, ён перажыў сваё пакаленьне і стаў для наступных пакаленьняў жывой легендай. Ужо тое, што ён меў шчасьце падарожнічаць зь Міцкевічам. Тое, што жонкай Адынца стала тая дзяўчына, зь якой, як прызнаваўся сам Міцкевіч, сьпісваў Зосю ў пану Тадэвушу, ужо адно гэта рабіла зь яго вельмі прывабную асобу. І свайго роду знакавую асобу. Як сімвал патрыятызму. Таму што пасьля разгрому паўстаньня 1863-га году наступіла разгубленасьць. Памерла эпоха рамантызму, але патрэбны былі новыя сымбалі, новыя арыенціры”.

* * *

(Дубавец: ) 200-гадовы юбілей філарэта, паэта і мэмуарыста Антона Эдварда Адынца прамінуў 25 студзеня сёлета. Ён ня быў уключаны ў юбілейныя пляны ЮНЭСКА. Больш за тое, яго не заўважылі ў Польшчы, хоць энцыкляпэдычная дэфініцыя Адынца – польскі паэт. Не заўважылі і ў Літве, якая цяпер стала мэтрапольнай уладальніцай спадчыны Віленскага ўнівэрсытэту, у тым ліку гісторыі філаматаў і філарэтаў. Словам, Адынец, як зрэшты і большасьць ягоных сяброў з падпольля, аказаўся незапатрабаваны тымі культурамі, якімі ён “прысвоены”. І нічога дзіўнага тут няма. Гэты чалавек стаў сымбалем той Бацькаўшчыны, якую называем Бацькаўшчынай мы, беларусы. Гэта толькі куламеса зьнешніх і фармальных адзнакаў – назваў, моваў, межаў – крыху блытае нас у нашым зь ім яднаньні. Што да самога высакароднага памкненьня, дык яно засталося нязьменным.

Кастусь Цьвірка ў прадмове да кнігі “Філаматы і філарэты”, якая выйшла ў 1998 годзе ў сэрыі “Беларускі кнігазбор”, тлумачыць той недарэчны бар’ер паміж намі наступным чынам:

“Вядома, неадольнай перашкодай сталася тут польская мова, на якой вымушаны былі пісаць свае творы літаратары Беларусі. Але ж гэта іх бяда, а не віна... У выніку шматвяковай палянізацыі Беларусі ўсё справаводзтва і пісьменства было тут к ХІХ стагодзьдзю цалкам польскае. І каб нешта сказаць грамадзтву, каб зрабіць на яго нейкае ўзьдзеяньне, трэба было пісаць толькі па-польску... Да пераходу пісьменства і справаводзтва на беларускую мову трэба было яшчэ рыхтаваць грамадзтва. А якраз гэта яны і рабілі.

... беларускі патрыятызм філаматаў і філарэтаў – вось тая галоўная асаблівасць іх літаратурнай творчасьці, якая дазваляе гаварыць пра іх як пра сама першую хвалю пачынальнікаў беларускага нацыянальнага адраджэньня”.

Увогуле непасрэдным пачынальнікам гэтага адраджэньня ў нас называюць Францішка Багушэвіча. Але нездарма ж Багушэвіч рабіў насьледаваньне гімну філарэтаў Антона Адынца і паказаў такім чынам на крыніцу свайго ўласнага станаўленьня.

Дарэчы, у згаданай прадмове да кнігі “Філаматы і філарэты” Кастусь Цьвірка абяцае ў сэрыі “Беларускі кнігазбор” выдаць творы Адынца асобным томам. Таму варта зазіраць на паліцы кнігарняў, дзе ўжо зьявіліся кнігі аўтараў філамацкага кола – Яна Чачота, Адама Міцкевіча і Ігната Дамейкі. Іх трэба чытаць ня толькі таму, што гэта ўсё – пра наш край, і ня толькі таму, што зь іх бярэ пачатак сучасная беларуская ідэя. Галоўным чынам іх трэба чытаць, каб адшукаць у іх нявывучаныя ўрокі гісторыі, каб разарваць тое замкнёнае кола, калі высакароднае памкненьне ў Беларусі нязьменна рушыць адным фатальным шляхам праз нараджэньне, падпольле і гвалт.