25 сакавіка мы ходзім. Прынамсі такі вырабіўся менскі вобраз гэтага сьвята – Дня Волі. Мы ходзім па горадзе, ходзім усе разам на шэсьцях ці дэманстрацыях ці народных гуляньнях, ходзім паасобку, шукаючы адны адных і ўрэшце зьбіраемся ў гурты. Гэты пешы рух, гэтае хаджэньне можа знайсьці сабе мноства алегорыяў у гісторыі і літаратуры, зь якіх, верагодна, самая дакладная – гэта алегорыя саракагадовага хаджэньня Майсеевага народу з рабства. Нездарма ж гэты дзень мы называем Днём Волі – ад таго моманту, калі ў 1990-м зьявілася аднайменная газэта, галоўнай вартасьцю якой, магчыма, і была гэтая назва, гэтае клішэ пілётнага нумару газэты, якая ўжо з наступнага нумару будзе называцца “Свабода”, без алегорыяў.

Яшчэ не прайшло сарака гадоў нашага хаджэньня. Калі быць дакладным, мінула роўна шаснаццаць, што ўжо нямала. Вы скажаце, ня трэба алегорыю разумець літаральна. Напэўна. Але, зь іншага боку, мы яшчэ ня выхадзілі таго, што мусім урэшце выхадзіць – свабоды. Мы яшчэ не разьвіталіся канчаткова з савецкім комплексам зашуганасьці і страху перад рэжымам. А ўсё, што мы выхадзілі – гэта пакуль толькі наш прыватны досьвед, нашыя ўспаміны, што таксама нямала для таго, каб гэтае сьвята пусьціла карані ў масавай сьвядомасьці і стала само сабою зразумелым.

Папярэджваючы сёлетняе сьвяточнае хаджэньне, мы выпраўляемся ў паход да тых, хто ўжо даўно сьвяткуе 25 сакавіка, як само сабою зразумелае сьвята.

(Бартосік: ) “Падымаючы сёлета кілішак за Дзень Волі, мне вельмі прыемна ўсьведамляць, што людзей, для якіх 25 сакавіка пазначана як галоўнае сьвята, становіцца з кожным годам усё болей. З кожным годам у гэты дзень усё часьцей звоніць мой тэлефон, з кожным годам большыцца верагоднасьць сустрэць у менскіх кавярнях шматлікія кампаніі адзінамоўных людзей. І з кожным годам я заўважаю, як расьце маё чаканьне гэтага сьвята. Ці не таму, што 25 сакавіка паступова абрастае сваімі традыцыямі, шматлікімі, часам вясёлымі, а часам ня вельмі – гісторыямі, і ўсё больш здараецца нагодаў для сакрамэнтальнае фразы: “А памятаеш...”

І да каго б я ні зьвяртаўся напярэдадні сьвята, усе адорвалі мяне сваімі расповедамі пра свой самы запамінальны выпадак.

Пачаў я зь пісьменьніка Адама Глёбуса, у сям’і якога дзень 25 сакавіка сьвяткаваўся заўжды”.

(Глёбус: ) “Гэтае сьвята ў нашай сям’і ведалі заўсёды. Колькі я сябе памятаю, столькі мы ведалі гэтае сьвята. Ну а першы раз мы сьвяткавалі ўрачыста... Гэта быў 1988-мы год, каля помніка Янку Купалу. Чалавек трыста было ці пяцьсот... Рознае згадваецца, таму што я столькіх хадзіў на нашыя мітынгі, шэсьці... Ну і ня толькі ж хадзілі, былі ж сутычкі і ня раз. І з гэтымі мянтамі кожны раз цяжкасьці. І, адпаведна, трэба здымаць стрэс – пасьля праходкі зайсьці ў бар, сесьці, выпіць. Зайшлі мы з Сагановічам. Помню, што сядзелі, што ў “Грунвальдзе”, пілі. Пасьля я каля сваёй майстэрні ачнуўся. Сьвядомасьць вярнулася. Ноч. Нікога няма. Грошай у мяне няма, гадзіньніка няма. Думаю: во адсьвяткаваў! Добра, што цэлы. Праўда, пабіты. Мусіць, зь некім біўся. Гэта быў 1999-ты год. А ў двухтысячным зноў ідзем і зноў бачу Сагановіча. Я кажу: Сагановіч, добра мы ў той год адсьвяткавалі, проста гістарычная падзея адбылася. Ён кажа: “Што гістарычная падзея, у мяне ў тым бары, дзе мы з табой сядзелі, яшчэ грошы скралі. Я ўсё саромеўся ў цябе спытаць, думаў, што ты, можа, помніш”. Ну тады мы падзяліліся сваімі бедамі пра 25 сакавіка. Я тады гадзіньнік згубіў дарагі...”

(Бартосік: ) “Пажадаўшы Глёбусу не губляць сёлета каштоўных гадзіньнікаў, я пайшоў да перакладчыка Васіля Сёмухі. Слухаючы спадара Васіля, адчуваў зайздрасьць да ягонага пакаленьня, бо адзначыць гэты дзень у кампаніі з Уладзімерам Караткевічам мне ўжо не давядзецца ніколі”.

(Сёмуха: ) “Я колькі помню сябе, столькі я помню гэтае сьвята. Дзесьці са школы. Калі быў жывы Валодзя Караткевіч, мой кум, мой сябра, і гэта было безумоўнае сьвята. І чарку бралі, і ўсё па-людзку рабілі-сьвяткавалі, але камэрна. Караткевіч, Дамашэвіч, Валодзевы сябры, мае сябры... Яно з кожным годам набывае больш сьвяточнасьці, больш урачыстасьці, больш значэньня гістарычнага, таму што людзі паступова разумнеюць, армія тых людзей, якія сьвяткуюць гэты дзень, большае і большае, як бы тут ні ціснулі, як бы ні зьневажалі”.

(Бартосік: ) “Наколькі ў нашым сакавіцкім жыцьці сьмешнае часта пераплятаецца з трагічным, мне распавёў бард Віктар Шалкевіч”.

(Шалкевіч: ) “Сьвята 25 сакавіка заўсёды падобнае адно на адно, таму што гэта сьвята вясны, працы і заработнай платы, як я называю... Аднойчы мы павінны былі ехаць у Берасьце. Я і два мае хлопцы – гітарыст і клявішнік. І вось да Ружанскага замку нас павінна была адвезьці адна машына, а адтуль забраць другая. А там ужо ў Берасьці быў канцэрт. І вось па дарозе адна наша машына зламалася, мы знайшлі другую, неяк з прыгодамі дабраліся да Ружанскага замку, а там нас чакала трэцяя ўжо машына. І мы прыехалі ў горад Берасьце, ідзем па вуліцы Савецкай, а хлопцы з БНФ парасклейвалі афішы, што на вуліцы Савецкай, былой Паліцэйскай, Віктар Шалкевіч засьпявае “Смутны беларускі блюз”... Уявіце сабе, што там было пераапранутых работнікаў канторы глыбокага бурэньня больш, чым нармальных людзей. Ну і мы дабраліся, пяць хвілінаў заставалася да пачатку выступленьня, гэта была нейкая мастацкая галерэя ў цэнтры гораду. Адчыняюцца дзьверы галерэі, выносіцца каталіцкі чорны крыж, за ім выносяцца вянкі, за вянкамі вечка, а за вечкам – нябожчык. Пасьля нябожчыка (каму сьмех, каму гора) павінны былі выступаць мы. Ну і там як заўсёды бээнэфаўцы сабачацца зь міліцыянтамі. “Да хто вы такія?” “Мы дзеці зямлі беларускай”. Карацей, усе занятыя ўсім, толькі ня справай. Мы пачалі з хлопцамі разьбіраць пастамэнт, на якім стаяла труна, расьцягваць крэслы... Словам, гэта было ўсё...”

(Бартосік: ) “А вось для публіцыста-левака Лёліка Ушкіна калісьці гэты дзень быў днём непаслушэнства”.

(Ушкін: ) “Калі я вучыўся ў сьветлагорскай школе, я быў вельмі палітызаваны і першы надзеў гэты значак, які мой бацька прыцягнуў... Ён працаваў на сьветлагорскіх капальных, у нас там быў незалежны прафсаюз вельмі моцны, і там нехта зь лідэраў гэтага руху яму падараваў гэты значак. Я яго надзеў і расьсякаў па школе з гэтым значкам. Для мяне гэта было сапраўды сьвята. Гэта была форма пратэсту. Кшталту – зрабіць сабе іракез. Я прыйшоў на іспыты з гэтым значкам, гэта была восьмая кляса. На мяне глядзелі, і я адчуваў гонар, што я вось такі круты нефармал. Гэта 88-мы. Безумоўна, запомніўся 96 год, таму што... гэта было вельмі сьмешна. Мы тады зьбіраліся каля галоўпаштамту. А я заўсёды быў у душы такім дробным буржуа, які ня хоча рэвалюцыі, бо ў гэты дзень адрубяць гарачую ваду. А тут раптам атрымалася так, што гэты натоўп стаў варушыцца, і я атрымаўся наперадзе гэтай дэманстрацыі. І мяне павялі прарываць гэтыя самыя амапаўскія кардоны... Я памятаю, як маім целам гэта ўсё прарывалі і я падумаў – Божухна, мяне проста выкінуць з гэтага ўнівэрсытэту!.. Зараз я кажу “дваццаць пятага”, адразу згадваю факты сваёй біяграфіі, і гэта вельмі файна”.

(Бартосік: ) “Сьмешнай гісторыяй мяне пачаставаў пісьменьнік Уладзімер Арлоў. Пра тое, што 25 сакавіка – гэта каму сьвята, а каму цяжкія працоўныя будні”.

(Арлоў: ) “Напачатку 80-х, а дакладней у 83-м я атрымаў напярэдадні 25 сакавіка бандэроль ад Анатоля Сыса. Там ляжала паштоўка. І на гэтай паштоўцы было віншаваньне з Днём Волі. Я ўжо ведаў тады пра існаваньне Дня Волі. І мы ўжо адзначалі гэты дзень на сваіх кухнях, у тэлефонных размовах віншавалі адзін аднога. Але прайшлі гады і на пачатку 21-га стагодзьдзя мы памятаем вось тое маштабнае адзначэньне Дня Волі ў Менску, калі тут стаялі баявыя машыны пяхоты, калі дзясяткі, а можа быць сотні аўчарак былі выведзеныя на вуліцы, калі былі сотні затрыманых. Было затрымана шмат маіх знаёмых журналістаў. А мы ў чаканьні сваіх зьняволеных калегаў замовілі некалькі столікаў у менскай рэстарацыі “Ракаўскі бровар” і вось мы ўжо сядзелі за столікамі, калі туды вярнуўся Алег Грузьдзіловіч, журналіст Радыё Свабода. І мы паставілі сьцяжок, пачалі казаць тосты, і не маглі не заўважыць, што двое такіх адносна маладых людзей за суседнім столікам ня проста натапырылі свае вушы, а разам з гэтым столікам пачалі ўсё бліжэй і бліжэй да нас пасоўвацца. І калі ў залі зьявіліся музыкі, мы паклікалі іх і спыталіся, ці ведаюць яны песьню з такімі словамі: “наша служба і апасна і трудна”? Яны сказалі: канечне, ведаем, тут у нас часта замаўляюць яе. І мы замовілі для нашых суседзяў. Як толькі засьпявалі музыкі, адзін з гэтых суседзяў ускочыў як апараны і кудысьці ўцёк. А другі тэатральна схапіўся за галаву. Карацей, і вось гэтыя людзі, якія былі на службе, яны таксама былі далучаныя да сьвяткаваньня 25 сакавіка”.

(Бартосік: ) “Лявон Баршчэўскі, як сапраўдны рэвалюцыянэр, часта праводзіць гэты дзень, сыходзячы ад міліцэйскай пагоні. Дзякуй богу, безь перастрэлак”.

(Баршчэўскі: ) “Да майго сораму, даведаўся, як і многія мае аднагодкі, у пачатку 80-х гадоў ад Сержука Сокалава, ад Ўладзімера Арлова. Гэта было, канечне, адкрыцьцё для ўсіх нас. Сьвяткаваньні былі ў асноўным сур’ёзныя. Усё ж такі сьвята зьвязанае з ахвярамі. Помню, як лавілі, як арыштоўвалі, як уцякалі ад пагоні. У мяне была ахова нейкі час і мы заблытвалі сьляды, зайздросьцілі старым рэвалюцыянэрам пачатку ХХ ст., бо ў паліцыі тады не было мабільнікаў і ўсёй гэтай тэхнікі. Даводзілася дварамі... І адзін раз, як у дэтэктыве, з падменай машын. Дзьве машыны паехалі, іх затрымала паліцыя, а мы селі ў трэцюю і паехалі ў другі бок і спакойна выехалі”.

(Бартосік: ) “А вось жонка палітыка Арына Вячорка чакае гэты дзень з трывогаю за лёс мужа”.

(Вячорка: ) “25 сакавіка заўсёды ў нас пачынаецца з таго, што мой муж пачынае зьбіраць торбачку рэчаў, якія ён возьме з сабой, каб пасядзець свае 10-15 сутак. Самае запамінальнае было 25 сакавіка 2001 году. Чаму? Надвор’е было добрае, настрой быў, міліцыі было адпаведна многа. Мы сабраліся на Юбілейнай плошчы і там сьвяточны настрой стваралі ня толькі нарады міліцыі, але й студэнцкае этнаграфічнае таварыства – дзяўчаты ў вяночках зь песьнямі, і НРМ... Наогул, было проста выдатна. Я думаю, што гэты дзень таксама запомніцца майму мужу, бо за ім доўга ганяліся на машынах па горадзе. Ён казаў, што гэта быў цэлы дэтэктыў – як яго загналі, пад Навінкамі вывелі з машыны, рукі закруцілі – усё, як у баевіку. Я паехала забіраць свайго мужа. І вось начальнік Савецкага РАУС 25 сакавіка адпусьціў майго мужа на вечар. І мы сабраліся ва Ўладзімера Кішкурны дома і там так добра пасядзелі, перагаварыўшы ўсе тэмы, і Вінцук атрымаў такую добрую эмоцыю, каб адсядзець свае 15 сутак”.

(Бартосік: ) “Мастак Алесь Пушкін ня можа забыцца на Віцебск, дзе калісьці адчуў сябе ледзь не другім Шагалам”.

(Пушкін: ) “Пра 25 сакавіка я даведаўся, будучы студэнтам. На зімовых канікулах у 1986 годзе, лежучы на печы і чытаючы часопіс “Крыніца”. Найперш узгадваецца, вядома ж, тая сытуацыя, калі я быў студэнтам, і гэтая ідэя – незалежнасьці – вельмі ўрэзалася ў маю сьвядомасьць гарачую і я вырашыў зрабіць першыя працы дэкляратыўнага мастацтва – сац-арту. Напісаў маніфэст, выставіў тры працы, намаляваў плякаты і вырашыў прайсьці зь імі па вуліцы, таму што адміністрацыя нашага тэатральна-мастацкага інстытуту не дазволіла мне гэта выставіць у сьценах маёй alma mater. У выніку атрымалася шэсьце-пэрфоманс 25 сакавіка 1989 году. Далей быў суд. І мяне засудзілі на два гады ўмоўна зь пяцігадовай паразай у правох. Надалей усе астатнія гэтыя дні – 25 сакавіка -- я ў нейкай форме мастацкай заўсёды сьвяткаваў. У Віцебску адно сьвяткаваньне -- гэта быў 1994 год – найбольш прыемна ўзгадаць. У сваёй галерэі – прыватнай – “Лябараторыя экспэрымэнту”, якая была ўпершыню з часоў Шагала і Малевіча адкрытая ў Віцебску, 25 сакавіка 1994 году я зрабіў выставу скульптуры, постмадэрністаў. І я быў абсалютна шчасьлівы: я меў сваю галерэю, я меў дзяржаву пад бел-чырвона-белым сьцягам, я меў вясну зь яе ручаінамі, праталінамі і зь яркім сонцам і я з упэўненасьцю глядзеў у будучыню. Я пачуваў сябе там нейкім новым Маркам Шагалам...”

(Бартосік: ) “Філёзаф Ігар Бабкоў у гэты дзень звычайна вандруе па цэнтральных сталічных кавярнях”.

(Бабкоў: ) “25 сакавіка асацыюецца з такімі карнавальнымі вандроўкамі па Менску, пошукамі прытулку і потым знаходжаньнем пэўнай кропкі, у якой усе зьбіраюцца і вось там і пачынаецца тое, што мусіць пачацца – сьвяткаваньне.

-- Якія месцы выклікаюць настальгічныя ўспаміны?

-- Ну вядома плошча Парыскай Камуны. Легендарнае месца. У мяне ёсьць і апавяданьне “Менская Опэра” – пра гэта... Вялікая Француская рэвалюцыя... 25 сакавіка арганічна ўкладаецца ў гэтую традыцыю”.

(Бартосік: ) “Для паэта Андрэя Хадановіча гэты дзень асацыюецца не з дубінкамі і камэрамі, а зь першымі публічнымі посьпехамі”.

(Хадановіч: ) “Найлепшае сьвята – якое для мяне зладзіў мастак Алесь Пушкін. 3-4 гады таму мастак Пушкін мяне запрасіў да супрацоўніцтва і мы разам зь ім у скляпеньні Чырвонага касьцёлу Сымона і Алены зладзілі пэрфоманс вясны і каханьня. Ніякага гною не было, ніякага палітычнага супраціву. Быў човен. На карме сядзеў Алесь Пушкін і веславаў, заграбаў шуфлёю па падлозе са страшэнным рыпеньнем. У чаўне стаялі опэрная сьпявачка і паэт. Ролю паэта выконваў я. Мы чаргаваліся. Яна кідала аркушы сваёй партытуры, я кідаў раздрукоўкі сваіх вершаў, а мастак і пэрфомэр Алесь Пушкін зацята заграбаў іх шуфлёю. Народ быў у страшэнным, траха не рэлігійным экстазе. Мне здаецца, што гэта адно з найудалейшых маіх сьвятаў 25 сакавіка”.

Слухаючы ўспаміны, між іншым, падумалася, што цяперашні палітычны рэжым сваімі рэпрэсіўнымі захадамі супраць сьвята надае гэтым успамінам пэўную вастрыню і адценьне гераічнасьці. Ад чаго згадкі пра прыгоды лепей замацоўваюцца ў памяці. Зусім не таму, што лепей помніцца кепскае. Наадварот. Абсалютна нематываваныя амонаўскія ланцугі з аўчаркамі і бронетэхнікай, сутыкненьні з дэманстрантамі і суды за Дзень Волі быццам закліканыя максымальна падкрэсьліць станоўчасьць і сьветлыню тых ідэалаў, якія выводзяць людзей на вуліцы. Такім чынам у дзень 25 сакавіка разводзяцца па розныя бакі звычайна перамяшаныя міжсобку хлусьня і праўда, зло і дабро, цемра і сьвятло. Вось чаму тыя, хто апынаюцца на баку дабра, адчуваюць сапраўдную эўфарыю ад ягонага чыстага выпраменьваньня. Яны быццам трапляюць у слуп суцэльнага сонечнага сьвятла. І забыць гэтага перажываньня ўжо ня могуць. Таму з кожным годам іх робіцца ўсё болей і болей. А 25 сакавіка становіцца, адпаведна, самым сьветлым і добрым сьвятам, момантам ісьціны, калі можна візуальна ўбачыць асобна праўду, а асобна – зло.