Назіраючы за адносінамі цяперашняе ўлады да беларускае мовы, рана ці позна прыходзіш да пытаньня: а чаго яны ўрэшце хочуць, якую будучыню для яе рыхтуюць? Зусім як у Купалы: “Чаго вам хочацца, панове, які вас выклікаў прымус, забіць трывогу аб той мове, якой азваўся беларус. Чаму вам дзіка яго мова? Паверце, вашай ён ня ўкраў...” Нібыта ўзяўшы на сябе ўсю адказнасьць за нацыянальныя каштоўнасьці, цяперашняя ўлада проста ня можа ня думаць, што ж ў выніку яе палітыкі станецца з мовай. Ці мова будзе сьпіхнутая ў нейкую маргінальную нішу, ці ўвогуле хай бы сабе перастала існаваць. Аднак нічога ўцямнага на гэтую тэму цяперашні палітычны рэжым не сфармуляваў і ня выказаў. Рэплікаў Лукашэнкі пра тое, што толькі пры ім беларушчына расквітнела як ніколі, я ня ўлічваю, бо дастаткова ўжо таго, што ён сам, а за ім і ўся дзяржаўная машына па-беларуску не гавораць. А паколькі і нейкай прадуманай безэмацыйнай стратэгіі ні ў якім іншым выказваньні альбо дакумэнце папросту не існуе, дык даводзіцца з жалем канстатаваць, то ўлада папросту ня ведае, што ёй з гэтай мовай рабіць, якая яе, мовы, рэальная вартасьць і як ёю распарадзіцца. Такое стаўленьне, між іншым, характарызуе саму ўладу: хто яны такія, адкуль прыйшлі, што нясуць і чаго ад іх можна чакаць у будучыні.

Такім чынам, ніякай стратэгіі што да мовы няма. Аднак асаблівасьць дзяржаўнай моўнай палітыкі заключаецца ў тым, што яна ёсьць заўсёды, нават тады, калі яе быццам няма і прадстаўнікі ўлады дэманстратыўна адмахваюцца ад гэтае тэмы. Калі прэс-сакратар прэзыдэнта на пытаньне журналіста, зададзенае па-беларуску, адказвае па-расейску, калі на дзяржаўным тэлеканале вызначаецца працэнт гучаньня адной і другой мовы, калі аб’ём расейскамоўнага навучаньня ў сыстэме адукацыі расьце за кошт навучаньня беларускмоўнага – усё гэта і ёсьць дзяржаўная моўная палітыка. Бо мова – гэта не чыясьці пустая прыдумка і не эфэмэрнае насланьнё, а такі самы рэсурс як паветра, як вада, як зямля ці як мабільная сувязь. У сучасным сьвеце яна мае кошт і падлягае законам уласнасьці, яна можа недаацэньвацца і пераацэньвацца, быць прадметам гандлю і аб’ектам крадзяжу, яе вартасьць можа назапашвацца, а можа і разбазарвацца.

Прагматычная цывілізацыя да ўсяго прыстаўляе лічыльнік – колькі чаго выкарыстана і колькі за гэта трэба заплаціць. Сучасная Беларусь у гэтым сэнсе – ня самая перадавая краіна, і адносіны да рэсурсаў у нас па-ранейшаму перакасабочаныя – надта шмат яшчэ навокал усяго нічыйнага і бясплатнага. Дзяржава праводзіць адкрытую палітыку кароткага ланцуга, на якім сядзіць народ, і, дэкляруючы прынцып сацыяльнай справядлівасьці, бясконца гаворыць пра танную камуналку, танны транспарт і рэгулярныя пэнсіі. Народ у масе сваёй цешыцца, не асабліва задумляючыся над тым, што таннасьць гэтая бярэцца зь іхных жа ўласных даходаў, і чаму рэгулярная пэнсія беларуса на парадак меншая за рэгулярную пэнсію немца, хоць працаваў і гараваў беларус праз усё жыцьцё ніяк ня менш за свайго заходняга калегу.

Мае закіды рускамоўнасьці ўзыходзяць да больш глыбокіх рэчаў. Я беларус. А што гэта такое беларус, якія ў вас доказы і чым аплочана гэтае імя? Натуральна, ня хабар маецца на ўвазе, а -- не бясплатнасьць і не нічыйнасьць таго рэсурсу, які мы называем родным словам. Назавецеся латышом у Латвіі ці нават расейцам у Маскве, і вас адразу выкрыюць, укажуць, хто вы і адкуль. А вы адчуеце, што залезьлі на чужую тэрыторыю, нібыта нешта скралі. А ўсё ад таго, што вы расьпешчаныя ўяўнай бясплатнасьцю гэтага найменьня – беларус.

Называцца беларусам яшчэ зусім ня значыць быць ім. Проста называцца – халява, скрадзенае шчасьце гістарычнае нацыі і культуры і запхнутае ў кішэню – на ўсякі выпадак. Гэта як вулічны шпанюк праз выбітае вакно вашай машыны выцягне антыкварны том Скарыны. Ён адчувае, што можна дзесьці прадаць старажытную кніжку, на касяк сабе зарабіць. Ён цяпер уладальнік, ён... Але куды сунуцца і колькі запрасіць – ён ня ведае. І таму можа ўзяць ды шпурнуць таго Скарыну ў цёмны кут, каб не спакушаў думкамі. Дакладна гэтак сёньняшні рэжым абыходзіцца з паняткамі беларус, Беларусь. Яны цяпер уладальнікі, яны так называюцца. Але называцца і быць – рэчы розныя.

Каб акрэсьліць вартасьць моўнага рэсурсу, не абавязкова займацца бухгальтэрыяй на дзяржаўным узроўні. Дастаткова на ўзроўні асобнага чалавека пералічыць перавагі беларускамоўнасьці, якая, аказваецца, можа ня толькі ўскладняць вашае жыцьцё, але і ўзбагачаць яго.

* * *

Першая перавага беларускамоўнага ў тым, што ён усьведамляе праведнасьць сваіх паводзінаў. Наша мова нам ад Бога дадзена. Расейская нам ад Бога ня дадзена. Гэта наш... што? Набытак? Але мы не набывалі. А чаму тады карыстаемся? Выходзіць, гэта наша халява. Бо ў сьвеце, дзе ўсё каштуе, і мова ня можа давацца занішто.

Беларускамоўны ўжо багацейшы за расейскамоўнага ня толькі таму, што ён дзьвюхмоўны, але і таму, што ведае вартасьць таго, што мае.

Беларускамоўны, як правіла, разумее і па-расейску і па-польску. Ягоны моўны слых – чуйны і адкрыты што на ўсход, што на захад. Гэтага ня скажаш пра абсалютную большасьць расейскамоўных, якія выхаваныя на ўсьведамленьні велічы сваёй мовы і зь цяжкасьцю ўспрымаюць інтанацыі, спалучэньні гукаў і лексыку блізкіх славянскіх моваў.

Беларускамоўны ад прыроды сваёй зьяўляецца прадстаўніком Культуры, што для расейскамоўнага даецца толькі праз прафэсію. Тут варта зноў нагадаць, што за 200 гадоў русіфікацыі ў Беларусі ня створана шэдэўраў расейскае літаратуры. Нашы расейскамоўныя настаўнікі і лекары не становяцца Чэхавымі і Маякоўскімі. Чаму? Магчыма, прычына ў згаданым вышэй Божым дары.

Беларускамоўны адчувае моцнае заплечча, ён не адзін. І словы Багушэвіча, Купалы, Караткевіча, Быкава ён прамаўляе як свае ўласныя, таму што сытуацыя мовы ў грамадзтве не зьмянілася і застаецца прыгнечанай. Напачатку я працытаваў Купалавы словы: “Чаго вам хочацца панове...” – зусім пра сёньняшні дзень. А што б значыў у гэтай перадачы Тургенеўскі маніфэст пра “Великий, могучий, правдивый и свободный русский язык” і што б я ім мог сказаць вам?

Беларускамоўны становіцца саўдзельнікам Культуры. Скажам, Пушкін і Дастаеўскі маглі б быць удзячныя нам за нашу любоў, але ў кожным разе бяз гэтай любові абыдуцца. А вось Купала і Багдановіч патрабуюць нашае любові як рэальнага дзеяньня. Мы ўжо зьяўляемся часткай іхнага вобразу, які ў нас і жыве.

Беларускамоўны выконвае місію пакаяньня за здраду папярэдніх пакаленьняў. На яго вачах вёска перастае быць апошнім прыстанкам беларускае мовы і цяпер гэты апошні прыстанак – ён сам. Ён – адзінка. Расейскамоўны ў гэтым сэнсе – нуль бяз палачкі, яго што дадай, што адымі – сума ня зьменіцца. Гэта значыць, што яго ў моўным сэнсе нібыта і няма наогул. Прынамсі з гледзішча расейца гэта так.

Расейскамоўны беларус, якому дадзена ўсё гэта ўсьведамляць, жыве закамплексаваным жыцьцём, з пастаянным адчуваньнем сораму пад сэрцам і патрэбаю ад кагосьці і чагосьці хавацца. Беларускамоўны і ўпэўнены ў сваёй праўдзе – наадварот, зацікаўлены ў празрыстасьці і адкрытасьці ўласнага жыцьця.

Беларускамоўны – гэта, як правіла, сын або ўнук тых, хто некалі гаварыў і вучыўся па-беларуску. Таму ён ведае, хто былі ягоныя продкі, чые памылкі ён выпраўляе і таму ягонае жыцьцё не абмяжоўваецца сёньняшнім днём, а праходзіць у шырэйшым гістарычным кантэксьце.

Беларускамоўны apriori больш інтэлектуальна разьвіты чалавек, чым ягоны расейскамоўны сусед. Гэта не абраза для расейскамоўных беларусаў, а канстатацыя факту. Бо расейскамоўны можа быць нашмат інтэлектуальна вышэйшым за беларускамоўнага, але ў мільённай масе народу гэта – выключэньне з правіла. Беларускамоўныя, колькі б іх ні было, аб’яднаныя калектыўным розумам нацыі, чаго ў расейскамоўных няма.

Адрозьненьне беларускамоўнага і расейскамоўнага – як паміж сініцай у руцэ і жураўлём у небе. “Мова -- сінічкай азяблай цінькае” – пісаў Караткевіч. Яна сапраўды не “вялікая”, яна сумштабная нашаму жыцьцю і нам самім. Але яна вымагае і дзеяньня ад нас. Расейская ж не вымагае ад нас нічога.

Расейскамоўнасьць беларуса – гэта па сутнасьці савецкамоўнасьць. А паколькі мова – гэта мысьленьне, дык і мысьліць такі беларус па-савецку. Аніякага адчуваньня, што ты жывеш у сучасным, а ня ў колішнім сьвеце.

Беларускамоўны сам становіцца каштоўнасьцю, бо яго не забудуць за ягоны подзьвіг. Можа быць, подзьвіг падасца вам перабольшаньнем, тым ня менш, практыка паказвае, што тысячы краязнаўцаў па ўсёй Беларусі – а ў гэтым, так бы мовіць, наша нацыянальная пасіянарнасьць, -- адшукваюць і папулярызуюць імя і жыцьцё кожнага, хто жыў дзеля Беларусі, пры гэтым зусім ня важна, дзе, на якой пасадзе і што рабіў. Галоўнае – дзеля чаго.

Нават толькі надпіс па магіле па-беларуску можа стаць для чалавека другім жыцьцём. У безаблічным шэрагу іншых помнікаў такі вылучаецца з аднаго боку сваім выклікам, маўляў, не такі, як усе, а зь іншага, наводзіць на роздум пра цэльнасьць асобы, сумаштабнасьць сваёй зямлі, гісторыі і культуры, а ўрэшце – недарэмна пражытае жыцьцё.

Дзеці беларускамоўнага, калі яны таксама беларускамоўныя – гэта ўжо калясальны набытак, адчуваньне рэальнага працягу і посьпеху ўсяго твайго жыцьця. Расейскамоўны можа ганарыцца дзецьмі зь іншых прычынаў, але гэтага яму ня дадзена.

Усе згаданыя перавагі беларускамоўнага – гэта недахопы расейскамоўнага. Беларускамоўны недахопаў папросту ня мае. Ён мае перашкоды і цяжкасьці на жыцьцёвым шляху, кожнае пераадоленьне якіх прыносіць задавальненьне і адчуваньне шчасьця.

* * *

Хочаце яшчэ адну перавагу беларускамоўнасьці? Ці чулі вы, каб беларускамоўныя, напрыклад, абрабавалі кватэру? Некаторыя кажуць, што гэта блага, калі па-беларуску не гавораць прастытуткі, наркаманы, бандыты. А я думаю, што гэты недахоп, пакуль нас мала, можа толькі цешыць. Прынамсі ілюзія застаецца. Ілюзія таго, што калі нас стане шмат, дык і бандытаў з наркаманамі сярод нас будзе значна меней.

Бо беларускамоўны ўжо жыве для Беларусі. У тым ліку прастытутка і бандыт. А гэта зусім іншая псыхалёгія, стратэгія, паводзіны і вынікі. Жарты жартамі, а назіраючы шмат гадоў за крымінальнай хронікай у Літве, магу пацьвердзіць, што гэта нібы іншы сьвет. Ня менш жорсткі, але больш прадказальны. Як мінімум, адна канстанта ў паводзінах такога бандыта ёсьць для таго, каб пачаць раскручваць усю мадэль ягоных паводзінаў. І гэтая канстанта – мова.

А цяпер я пашыру сфэры жыцьця, параўноўваючы беларускую сытуацыю зь літоўскай. Далучаем у параўнаньні супэрмаркеты, паліцыю, тэатры, што заўгодна і атрымліваем... Больш камфортнае жыцьцё. У нас дзяржаўная прапаганда пра іх кажа, як калісьці Кукрыніксы пра Амэрыку. Але нам жа хочацца праўды. У Літве сапраўды больш камфортна жыць. Ну, да прыкладу, няма такога папулярнага цяпер на БТ слогану як “адзінае вакно”, а проста ёсьць адзінае вакно. Каб пераканацца, дастаткова пераехаць літоўска-беларускую мяжу. На літоўскай вакно адно, на беларускай – шэсьць, у кожным зь якіх, калі там ня сьпяць, не ядуць і не глядзяць “Подле цудаў”, могуць даволі хутка паставіць патрэбную пячатку. У Літве вас абслугоўвае адзін чалавек, у нас, як мінімум, шэсьць. І вы пры ўсім жаданьні ні ў якіх архівах ня знойдзеце прамовы літоўскага прэзыдэнта, які “спыніў безабразіе” і ўвёў прынцып аднаго вакна. Хутчэй за ўсё, літоўскі прэзыдэнт пра гэта нічога ня ведаў. Па-першае, не ягоная кампэтэнцыя, па-другое, лепшы сэрвіс на мяжы – гэта прэстыж краіны і ў вачох замежнікаў і ў вачох саміх літоўцаў.

Я гэта кажу таму, што літоўскі большы камфорт жыцьця (гаворка не пра багацьце, а толькі пра зручнасьць) Лукашэнкам тлумачыцца як “ня наш шлях”. І тут самы час вярнуцца да тэмы сёньняшняе перадачы. Бо і родная мова ў Беларусі паводле цяперашняга рэжыму – не ягоны шлях.

Што ж, цяпер зьвядзем усё сказанае ў адно і назавем рэчы сваімі імёнамі. Ідэалёгія цяперашняга рэжыму натуральна працівіцца беларускай мове, бо паходзіць зусім не зь Беларусі. Як ні парадаксальна, а народжаная яна ў Літве. У Літве і шырэй – у Прыбалтыцы. У нас для яе ўзьнікненьня папросту не было адпаведных перадумоваў. Не было ані такога ўсенароднага “нацыяналізму”, ані такога яраснага інтэрфронту. І з прыходам Лукашэнкі “нашы” зь няўзораўскіх фільмаў літаральна хлынулі ў Беларусь. Гледзячы сёньняшнія менскія тэлеканалы, я лаўлю сябе на думцы, што калісьці ўжо ўсё гэта бачыў.

Калісьці, напачатку 1990-х, у Вільні путчысты на танках захапілі нацыянальную тэлевізію. Замест прафэсійных дыктараў у этэр з апошнімі навінамі выходзілі нейкія інтэнданткі і інтэнданты. Выглядала ўсё гэта страшна і ўбога, але пры тым літаральна гіпнатызавала патокам жорсткага агітпропу. Камандаваў гэтым працэсам палкоўнік Касьпяравічус. Літоўцы называлі новую тэлевізію Касьпервізіяй. Дагэтуль перад вачыма ўстаюць тыя цёткі з савецкай бухгальтэрыі і іх “навіны” -- напорыстыя і мізантрапічныя. Праз дзевяць месяцаў літоўцам удалося выціснуць гэтых цётак разам з амонам, КГБ, танкамі і бэтээрамі спачатку з тэлевізіі, а пасьля і зь Літвы. Вы ўжо здагадваецеся – куды выціснуць. Са зьяўленьнем у Беларусі Лукашэнкі ўвесь інтэрфронтаўскі агітпроп з Прыбалтыкі перамясьціўся да нас. Тут ён шырока займаў пасады ва ўладзе і ў прылашчаным уладай бізнэсе. Урэшце аказалася, што ягоны сьветапогляд ператварыўся ў нашай краіне ў дзяржаўную ідэалёгію.

Касьпервізія праз 15 гадоў жыве і працягвае шарашыць з экранаў самую непрыхаваную хлусьню. Дыктарак, што праўда, прычасалі, абмаладзілі і надзелі на іх усьмешкі, у студыі і тэхніку ўклалі вялізныя сродкі, але самае галоўнае – мізантропія -- нікуды ня зьнікла. Пра што б яны ні казалі, іх пасланьне заўсёды гаворыць адно і тое ж -- інтэрфронт жывы, а байцы рыскага і віленскага амону, якія забівалі мірных людзей, гэта першыя героі сёньняшняй менскай панарамы... Іншы раз, гледзячы на гэта, шкадуеш, што гэта могуць глядзець дзеці. Бо Касьпервізія – шмат горш за парнаграфію, за прапаганду наркотыкаў і гвалту. Бо Касьперізія адвучвае чалавека адрозьніваць праўду і хлусьню, дабро і зло. А яшчэ -- гэта тое, што ня наша.

Вось, бадай, і ўся розьніца шляхоў – нашага і нянашага, беларускага і літоўскага. Камфортнасьць жыцьця – гэта вынік. А ў аснове ляжыць мова. У іх ёсьць іхная мова і ў выніку яны самі ёсьць у сябе самых, а ў нас няма нашай мовы і ў выніку нас саміх няма ў сябе саміх. Мы ў паўзе, прынесенай нам інтэрфронтамі, асноўнай задачай якіх было -- наколькі можна затрымаць “савок”. Кудысьці ж яны мусілі дзявацца, гэтае разгуляй-поле, гэтыя сьценькі разіны савецкай гадоўлі. Навошта ім беларуская мова? Навошта нейкая стратэгія і прадуманая дзяржаўная моўная палітыка? Зь іншага боку, такія нашэсьці Беларусь у сваёй гісторыі зьведвала ня раз. Але выжывала. Чаму? Таму што ў насланьня няма каранёў. Яно -- як амяла, што абсядае дрэвы, смокча зь іх сокі, сама пры гэтым ня робячыся ані дрэвам, ані сокам...