"Беларуская мова": генетычны перфарматыў

1. Спакусы гістарызму. Канверсія — канфірмацыя

Калі напярэдадні і непасрэдна перад здабыццём незалежнасці Беларусь апынулася на раздарожжы ідэнтыфікацыйнай вобразнасці, то выбар спантанна, па інерцыі або інтуіцыі, ўпаў на фігуры адраджэння і перараджэння, метафары рэнесансу і рэгенерацыі, якія па вызначэнні прадугледжваюць працу з гістарычна-генетычнымі тропамі [1]. У 1988 годзе быў створаны "Беларускі народны фронт за перабудову "Адраджэнне", грамадска- і культурна-палітычны рух, які выступаў за незалежнасць Беларусі на прынцыпах дэмакратыі і ў 1993 годзе зрабіўся афіцыйнай палітычнай партыяй. Тэрмін "Беларускі Рэнесанс" і дасёння выкарыстоўваюць часам для вызначэння нацыяльна-дэмакратычнага руху першай паловы 1990-х гадоў у Беларусі [2], а ў гістарыяграфіі і літаратуразнаўстве ўвайшоў ва ўжытак самаеўрапеізавальны панятак Беларускага Рэнесансу як культурна-эстэтычнай фармацыі Вялікага Княства Літоўскага [3]. У канцы 1980-х — першай палове 1990-х гадоў у Беларусі ўзнікалі і рэгенераваліся новыя і створаныя ў дысідэнцкія гады топасы культурна-гістарычнай памяці. Тэрмін-канцэпт "адраджэнне" тады гучаў не толькі як рэабілітаваная гістарычная катэгорыя, але і адначасова як аўтаметафара-праекцыя таго, што адбывалася ў самой Беларусі.

Паралельна адбывалася ідэнтыфікацыйнае засваенне вядомых ці забытых культурных дзеячаў рэгіёна з "беларускімі каранямі", віталізавалася памяць супраціву і барацьбы за аўтаномію. Так, важным месцам калектыўнай культурнай памяці і мартыралагічным правобразам-іконай зрабіліся жыццё і смерць Кастуся Каліноўскага, удзельніка антырасійскага паўстання 1863—1864 гадоў, які перад смяротным пакараннем напісаў запавет-зварот да беларускага народа, што ўвайшоў у гісторыю пад назвай "Лісты з-пад шыбеніцы" (Kalinowski1867). Ключавое значэнне атрымаў і кароткі, але важны прэцэдэнт-эпізод дзяржаўнай аўтаноміі — Беларуская Народная Рэспубліка (1918). З прыходам да ўлады дзейнага і дагэтуль прэзідэнта на разнастайных дыскурсіўных узроўнях адбыўся адкат у бок неа-, пост- і парасавецкіх мемарыяльных ідэалагемаў, цэнтральнае месца ў якіх заняла топіка Вялікай Айчыннай вайны. Ад гэтых рэканструкцый, якія ідэалагічна і эстэтычна апелявалі наўпрост да познебуржуазнай традыцыі, дыстанцыявалася так званая "незалежная культура" Беларусі, якая распрацоўвала свае адметныя мадэлі нацыянальнай памяці. Так, напрыклад, у другой палове 1990-х і ў 2000-я гады з’явілася цікавасць да канцэптаў Сярэдняй Еўропы [4], пачалося прымерванне да Беларусі посткаланіяльных парадыгмаў [5].

Работа памяці ў метафорыцы адраджэння, пошукі і знаходкі прэтэкстаў і прэфактаў беларускай самасці былі і ёсць звязанымі са шматлікімі цяжкасцямі. Гаворка тут не толькі пра тое, што падчас стварэння гэтых ідэнтыфікацыйных канструктаў несвядома былі перанятыя мадэлі нацыянальных дыскурсаў тых краінаў-суседак (у першую чаргу Расіі), ад якіх і адбывалася адмежаванне і дыстанцыяванне. Пры ўсёй рознасці вышэйзгаданых канструкцый ідэнтычнасці — і мы ў межах дадзенай працы, натуральна, мімаходзь згадалі толькі самыя важныя — іх аб’ядноўвала метафорыка генетычнага гістарызму. Сам панятак "Беларусі" і "беларускага" ўжываўся і ўжываецца то нацыянальна, то транснацыянальна, то тэрытарыяльна, то рэгіянальна, то этнічна, то лінгвістычна. Крытэры вар’ююцца і падладжваюцца пад заведама тэлеалагічную, рэтраспектыўную ці праспектыўную схему рэ-канструкцыі. Псіхакультурнымі і эстэтычна-ідэалагічнымі счэпкамі застаюцца ў большай ці меншай ступені — і ў гэтым спакуслівая сіла віктымізму — ахвярна-гераічныя сюжэты і вобразы.

У той самы час паступова і паралельна пачалі ўзнікаць метадыскурсы, якія адзначалі дэфіцыты і супярэчнасці, нестыкоўкі і нацяжкі, двухсэнсоўнасці і апарыі такога модусу самавызначэння. Адным з самых уплывовых самакрытычных выступаў у гэтым кантэксце стала кніга Валянціна Акудовіча "Код адсутнасці: асновы беларускай ментальнасці" (Акудовіч 2007) [6], у якой дэмантаваліся як рыторыка рэканструкцыі, так і сама спакуса гістарызму. Увесь драматызм дэканструкцыі, распачатай у эсэ мінскага мысляра, парадаксальным чынам пацвярджаў сам тэкст кнігі; дыкцыя бязлітаснага (мета)аналізу самаінстынктыўна ўпадала ў рэцыдыў гістарызму. "Паэтычная" важнасць філасофска-эсэістычных медытацый Акудовіча складалася і складаецца не столькі з супярэчлівай артыкуляцыі лабірынтаў і пастак нацыянальнай меморыкі, колькі са стварэння самой фігуры (марнага) сыходу ад гістарычнай генеалогіі і тэлеалогіі. Акудовіч стварыў новы метагенетычны гіперсюжэт, у якім "Беларусь" з’яўляецца сігніфікантам у пошуках свайго (ня)існага (гістарычнага) сігніфікату, складанай метафігурацыяй разяўленай прысутнасці адсутнасці.

Як спробы (рэ)канструкцыі, так і іх дэканструкцыі аб’ядноўваў агульны назоўнік, ідэнтыфікацыйны лейтматыў: праблема беларускай мовы, якая зрабілася не толькі медыюмам і генератарам гэтых дыскурсаў, але і, уласна, галоўным прадметам запытання. Беларуская мова і Беларусь аказваліся ў прадуктыўнай метанімічнай і метафарычнай узаемасувязі і ўзаемазалежнасці. Фундаментальны і прынцыповы металінгвізм — характэрная рыса ідэнтыфікацыйных праектаў Беларусі апошніх дзесяцігоддзяў, калі моўнае пытанне пачало абвастрацца ва ўмовах росту (сама)русіфікацыі краіны: з сярэдзіны 1990-х гадоў расце прыгнёт і выцясненне беларускай мовы з грамадскага жыцця, актыўнае выкарыстанне беларускай робіцца маркёрам апазіцыйнасці як у вачах "незалежнай культуры", так і з боку афіцыйнай культурнай палітыкі.

Адной з самых важных прастораў вышэйзгаданых металінгвістычных культурных ідэнтыфікацый выступае літаратура. Адметна, што з распрацоўкай культурасофіі Валянцін Акудовіч ў якасці крытыка і ментара актыўна ўдзельнічае ў літаратурным побыце новай беларускай літаратуры. Гэтая літаратура, ці, прынамсі, яе істотная частка, насцярожана ставіцца да дыяхранічных апеляцый да мінулага і ў супрацьвагу гэтаму эстэтычна мадэлюе фігуры пачатку і адкрытага зачыну, распрацоўвае наратыў уласнага маленства і маладзецтва, ювенільнага сама-адкрыцця. Метафара пункту зеро, фігура старту, натуральна, таксама генетычная, але яна прапануе абсалютна іншую, "манументальную" трактоўку самой катэгорыі генезісу па той бок традыцыйнага гістарызму. У сувязі з "нулявой" ідэнтыфікацыйнай вобразнасцю паказальнае прызнанне Андрэя Хадановіча (нар. 1973), аднаго з самых важных беларускіх паэтаў, перакладчыкаў і літаратурных культуртрэгераў сучаснасці:

[...] и белорусский язык, и стилистика, и литература, и культура, и какие-то каноны вот здесь сейчас лепятся. При всем уважении к школьным классикам, у меня есть чувство, что в белорусской литературе самые хорошие вещи ещё не сделаны. Самое интересное ещё не произнесено. (Горбаневский 2012)

Беларусі і беларускай літаратуры (па сапраўднаму) яшчэ не было. Самавызначэнне ствараецца фактам гаварэння тут і цяпер. Беларусь, беларуская мова і беларуская літаратура ператвараюцца ў перфарматыўную трыяду. На гэтую перфарматыўнасць працуе ліберальнасць беларускай "літаратурнай" мовы, якая балансуе паміж "тарашкевіцай" і "наркамаўкай", двума нарматыўнымі варыянтамі беларускай мовы. На слых літаратурнага пакалення 1990-х — 2000-х гадоў беларуская мова прынцыпова адкрытая як для пошукаў рэгенерацыі напаўзабытых рэгіяналізмаў і славянізмаў, (псеўда)паланізмаў і (пара)рутэнізмаў, так і для лексічных наватвораў. Хіястычна-парадаксальным чынам шуканыя і вынайдзеныя "архаізмы" выступаюць "неалагізмамі", а наватворы захоўваюць смак старадаўнасці. Сучасная беларуская паэзія па вызначэнні архаістычная і футурыстычная, беларускі паэт — не проста архаіст-наватар, але і наватар-архаіст. Той, хто піша і перакладае цяпер па-беларуску, "вымушаны" быць Кірылам і Мяфодзіем, Марцінам Лютэрам і Ламаносавым, Шышковым і Хлебнікавым у адной асобе. Такое самаразуменне беларускай мовы наагул і паэтычнай мовы ў прыватнасці штурхае да эксперыментальнай рызыкі, але адначасова стварае і прадуктыўную метадыстанцыю. Размежаванне літаратурных тэкстаў і актаў паўсядзённага гаварэння на беларускай мове здымаецца, інфарматыўна-камунікацыйная і паэтычныя функцыі мовы не проста зліваюцца, але і аказваюцца прынцыпова неаддзеленымі адна ад адной.

Гэтая зададзеная метапазіцыя і вышэй абазначаная перфарматыўнасць непарыўна звязаныя з іншай метаперфарматыўнасцю. Практычна ўсе беларускія пісьменнікі, як і пераважная большасць грамадзянаў Беларусі, ад пачатку чытаюць і пачынаюць пісаць па-руску, пераход на беларускую адбываецца ў свядомым узросце (магчыма, у хуткай будучыні сітуацыя зменіцца). У сваіх ідэнтыфікацыйных пошуках сучасная незалежная беларуская культура адмаўляецца ад (імперскай) рыторыкі пасіўнай прыроджанасці, якая прадугледжвае партыцыпацыйнае ўпісванне ў "вялікую і працяглую", "доўгую і багатую" культурна-гістарычную памяць. Гэты генетычна-гістарычны шлях аказваецца для некаторых слаёў беларускай культуры непрыдатным. Вольны пераход на беларускую мову, у паўсядзённым жыцці і на пісьме, разумеюць як выбар этычны. Гэтая маментальнасць, пунктуальнасць этычнага рашэння апаніруе прывабам калектывісцкага культурна-гістарычнага далучэння. Акрамя таго, (мета)лінгвістычны і адначасова этычны акт валявой метамарфозы "ратуе" ад механістычнасці, характэрнай для гістарычна-эсэнцыялісцкіх афірматыўных ідэнтыфікацый. Замест "галаслоўнага" самасцвярджэння з незабяспечанай генеалогіі ў аснову ставіцца перфарматыўны акт пераходу і пацвярджэння — канверсіі і канфірмацыі. Крэда беларускай мовы непарыўна звязвае між сабой індывідуальна-эстэтычны і лінгвістычны "пачаткі".

2. Апастрофа і анамалія

Прыкладам метамоўнага самазапытання беларускай культуры і літаратуры і праявай вышэй абазначаных ідэнтыфікацыйных працэсаў, якія (дэ)канструююць генетычныя фігурацыі, можа паслужыць верш "Беларуская мова" Вальжыны Морт (нар. 1981). Пра праграмнасць гэтага тэксту для беларускай паэткі, якая ў дадзены момант жыве ў ЗША, сведчыць хаця б тое, што менавіта гэты верш, змешчаны ў пачатку нямецкага перакладу зборніка (Mort 2009), зрабіўся візітоўкай Морт. Прычына поспеху "Беларускай мовы", прычым як у беларускага, так і ў замежнага чытача [7], хаваецца ў іманентнай драматыцы суб’ектнай ідэнтыфікацыі, у паэтычнай канкрэтыцы траўматычнага сведчання:

Верш Морт пачынаецца нібыта старамодна, з клічнай рытарычнай фігуры — "патрыятычнай апастрофы" да Беларусі. У любой апастрофе прысутнічае рудымент звароту да музы. "Беларусь" аказваецца ў падвойнай ролі: яна — прадмет і адрасат развагаў пра калектыўную ідэнтычнасць і адначасова крыніца персанальнага натхнення. Хоць архаічная патэтычнасць пачынае дэманстравацца ўжо ў другім радку, на кантрасце з вобразнасцю дзіцячага дому, прысмак высокай "патрыятычна"-метапаэтычнай дэкламатыўнасці і ўнутрытэкставай барацьбы з гэтым пафасам захоўваецца цягам усяго верша.

Прасцей за ўсё было б спісаць "зварот да Беларусі" ў неапазітывісцкі гісторыка-літаратурны архіў як анахранічны рэцыдыў нацыянальнага мадэрнізму, па інерцыі паказаўшы на тое, што беларуская літаратура адбываецца цяпер — са спазненнем, у паскораным тэмпе і дайджэставым рэжыме — гэты "этап" нацыянальна-паэтычнага вызначэння, які суседнія літаратуры ўжо пакінулі ў мінулым. Праблема не толькі ў тым, што пры такім падыходзе мы, у найлепшым выпадку, яшчэ раз пераканаемся ў машынальнасці (імперскага) гістарызму і іерархічнага эвалюцыянізму. Самае крыўднае, што пры гэтым мы страцім істотную дамінанту сучаснай беларускай літаратуры: перфарматыўнае, сігніфікатыўнае гаварэнне на беларускай мове нашмат важнейшае за самога сігніфіката гаварэння. У святле гэтай умоўнасці аб’екта ўжо не мусіць здзіўляць, што галоўным прадметам маўлення робіцца Беларусь (ці беларуская мова). Беларусь — запаветнае слова, рэферэнцыяльна (не)забяспечанае і адначасова (не)заменнае. Працуючы з гэтай адвольнай таўталогіяй і самаіроніяй (па той бок комікі), актуальная беларуская паэзія трапляе ў самае ядро постмадэрнісцкіх (не)ідэнтыфікацый. Апастрафічны зварот да дыскрэдытаванага постмадэрнісцкага аб’екту выказвання прадуктыўна (дэ)стабілізуе суб’ект гаварэння.

Лірычнае "я" абвяшчае аб сваёй адсутнасці і прысутнасці ўжо фактам звароту да "ты". Пранамінальная канстэляцыя выбудоўваецца як на пасэсіўным прыцяжэнні ("мая краіна"), так і на адштурхоўванні: "я" граматычна з’яўляецца суб’ектам гаварэння, але сюжэтна — аб’ектам: "Беларусь" зводзіць, аддае героя-апавядальніка ці гераіню-апавядальніцу — род, гендарны код наратара яшчэ не вызначаны — у дзіцячы дом. "Абстрактным" межам супрацьстаіць "канкрэтыка" дзіцячага дому. Але гэтая канкрэтыка ў кантэксце патэтычнага звароту стымулюе модус свайго не толькі рэференцыяльнага, але і метафарычнага прачытання. Патэнцыйная метафарычнасць выказвання ўзмацняецца прысутнасцю "дзяржаўнай" тэматыкі, якая выклікае ў тэксце прывід алегорыі, што цяпер будзе суправаджаць выказванне. Пафас збіваецца і адначасова ўзмацняецца з’яўленнем "дзіцячага дому", што ўскосна абазначае "герояў" верша — дзяцей, якіх пазбавілі бацькоў і пакінулі без іхнай апекі. Тэкст адкрывае семантычнае поле (бяз)роднасці і сіроцтва, якое ўступае ва ўзаемадзеянне з бацькоўскай вобразнасцю заяўленай патрыётыкі (дакладней, "матрыётыкі": Беларусь па-беларуску — жаночага роду). Гэтая сюжэтызацыя сямейнай метафорыкі, у якую ўваходзіць семантыка адлучанасці ад бацькоў, не толькі падтрымлівае "патрыятычную" дыкцыю, але і субвертуе яе. Здаючы сваіх дзяцей у дзіцячы дом, "Беларусь" адмаўляецца ад іх[8].

Сэнсаўтваральнымі аказваюцца і далейшыя пранамінальныя перыпетыі і канфлікты тэксту: пасля індывідуальных "мая" і "ты" з’яўляецца займеннік множнага ліку, праномен калектыўнасці, зборнае, пакаленчае "мы". Пра самасвядомасць гэтага лірычнага калектывуму пакуль не гаворыцца нічога, акрамя таго, што "мы" — дзеці, чыёй адзінай характарыстыкай з’яўляецца іх занядбанасць, пакінутасць у дзіцячым доме, пакутлівая разлука з маці. Прычым акцэнт робіцца не на стане дзіцяці (ці дзяцей) у прытулку, а на факце-сюжэце, як маці-Беларусь здае іх у дзіцячы дом. Прагаворванне траўмы адбываецца ці то з перспектывы дарослага, які мнеманічна вяртаецца да траўматычнай падзеі, ці то яшчэ з пункту гледжання самога дзіцяці.

Ідэнтыфікацыі прасякнутыя няпэўнасцю: прыслоўе "можа" праграмуе дыкцыю здагадкі, запытання і гадання пра сваё паходжанне, прыналежнасць, роднасць, лёс. У гэтай здагадцы не менш значныя і імплікацыі дапушчэння: слова "можа" працуе не толькі як прыслоўе, але і на сэнсавых правах супрацьпастаўна-ўступальнага злучніка (сінанімічнага "няхай", "хаця", "нягледзячы на", "насуперак"). Семантычна-сінтаксічна лексема "можа" ўводзіць прыдаткавы контраргументатыўны сказ, што апісвае малаверагодную ўмову і рэлятывуе асноўны сказ. Але тэкст верша арганізаваны такім чынам, што яшчэ невядома, ці будзе, ці яшчэ прыйдзе гэты асноўны сказ, ці асноўным сказам ужо былі радкі пра дзіцячы дом. Выказванне пастулюе сваю нестабільнасць, правісае і недагаворвае, застаецца ў няведанні самога сябе. Гэтая кагнітыўна-ідэнтыфікацыйная няпэўнасць канфліктна ўзаемадзейнічае з танальнасцю спавядальна-надрыўнага прызнання і дакору. Боязная і балючая няўпэўненасць парадаксальна спалучаецца з рытарычнасцю самога выказвання. Тэкст запэўнівае сябе ва ўласнай няўпэўненасці. Сінтаксічнай рэалізацыяй гэтага запэўнівання паўстае анафарызацыя прыслоўя "можа" ў наступных радках. Лірычны голас пачынае з яго кожны новы радок, эмацыйны паўтор ператвараецца ў нарошчванне, рэпетытыўнае самаўнушэнне ў заклён, няўпэўненасць — у валявое крэда.

Шматзначнае і супярэчлівае "можа" з яго семантычнай амплітудай ад гіпатэтычнасці да кан’юктыўнай канцэсіўнасці гучыць яшчэ больш драматычна праз змест самога "дапушчэння": лірычнае "мы" атэстуе ў сябе магчымае ці існае калецтва, пры гэтым сама інваліднасць сюжэтна-семантычна звязваецца з дзіцячым домам. Тым самым тэкст ускосна прапануе "тлумачэнне", сапраўднае ці ілжывае, чаму ад дзяцей адмаўляюцца і адводзяць у прытулак: праз іх генетычны дэфект. Выродлівасць падточвае і дыскрэдытуе роднасць: імітаваны дзіцячы голас апрыёры апраўдвае маці, адшукваючы патэнцыйную прычыну нелюбові маці ў сабе і ў сваёй непаўнавартаснасці. "Мы" "нарадзіліся без ног" і ўжо больш ніколі не зможам устаць і хадзіць. Лірычны суб’ект — хутчэй метарэфлектыўны, чым рэферэнцыйны: ён абвяшчае не столькі пра сваю непаўнавартаснасць, колькі пра комплекс непаўнавартаснасці. Топасу "траўмы нараджэння" надаецца новы сэнс, семантыка ўяўнай генетычнай анамаліі робіцца ключавой для ідэнтыфікацыйнай метафорыкі тэксту. Тэматыка родавага дэфекту (і тут траўма вяртае сваё першаснае значэнне фізічнай шкоды і раны) наслойваецца на асацыятыўныя вобразы, звязаныя з чарнобыльскай трагедыяй, пасля якой у Беларусі (нароўні з Украінай) нараджаліся дзеці з фізічнымі і разумовымі адхіленнямі.

Пасля здагадкі пра родавую хібу ідзе раскаянне ў асабістым "язычніцтве". Тэкст рэзануе ад натуралісцкай канкрэтыкі ў карціне бязногіх дзяцей да абстрактна-іератычнай рытарычнасці. Інтанацыя раскаяння ў метафарычнай бласфеміі, з аднаго боку, выдае дыкцыю патаемнага прызнання, якая ўсё нарастае, а з іншага — разгортваецца ў семантычным дыяпазоне адчайнай няўпэўненасці: лірычны голас кідаецца ад адной здагадкі да другой, нематывавана пераходзіць ад аднаго сэнсавага рэгістру да наступнага. Выказванне сакралізуецца, біблейныя алюзіі вагаюцца паміж псалмадычнай спавядальнасцю і малітоўнасцю і менш відавочнымі, латэнтна-асацыятыўнымі раскаяннямі (пры)блуднага сына (зноў жа дзіцяці). На розных сюжэтных узроўнях тэксту ўсё выразней выяўляецца тэма незаконнанароджанага знявечанага бастарда, знайды-падкідка.

Гора, якое прыносіць маці ці то роднае, ці то інваліднае дзіця, напаўрыфмавана спалучаецца з фаталістычнай невылечнасцю хваробы ("хворыя"). У тэксце вяртаецца дыкцыя здагадкі: Беларусь — маці, якой, магчыма, няма чым (было) карміць непажаданае дзіця. Лірычны голас працягвае гадаць пра прычыны таго, чаму яго аддаюць у дзіцячы дом і адлучаюць ад маці. За гаданнем ідзе нараканне на ўласнае няўменне, несамастойнасць, незабяспечанасць. Злучнік "але", з якога пачынаецца некалькі радкоў, пакліканы пачаць сабою сказ, увесці новую думку, супрацьлеглую таму, што было сказана раней. Аднак гэтае "але" "прамахваецца", не выконвае сваёй граматычнай функцыі, аказваецца чарговым намаганнем, чарговым кароткім эмацыйным зрывам-надрывам, пасля якога тэкст вяртаецца да дыкцыі з анафарычным ламентным "можа". Плач пераходзіць у дакор, сабе і маці, рытарычны рэчытатыў трансфармуецца ў галашэнне; самаганьбаванне ператвараецца ў заклікі да прыналежнасці і змякчэнне лёсу. З настойлівасцю, што мяжуе з зацыкленасцю, паўтараецца словазлучэнне "не ўмеем", якое транслюе эмпатычную семантыку бездапаможнасці, фіксацыі на траўме. Тэкст, падыходзячы да другой страфы, ужо напоўнены напружаннем паміж эмацыйнай вобразнасцю няўмення, няведання, і бяссілля і дыкцыяй валявога прызнання, якая іх пераадольвае. Верш адмаўляецца ад генетызму калектыўнай памяці і кампенсуе яго, з аднаго боку, вобразнасцю бяспамяцтва і няпэўнасці, з другога — новай, імператыўнай моўнай інтымнасцю. У адрозненне ад віктымізму гістарычнай памяці, тэкст Морт паказвае іншы падыход да траўмы і іншы выхад з яе: траўма прыходзіць не звонку, яна — прысутнасць таго, што немагчыма ўспомніць. Хто і калі нанёс рану — няважна: траўма — па-за гісторыяй.

3. Прамова пра бязмоўе: род і код бяды

У беларускай "мова" — жаночага роду, як і сама Беларусь [9]. Гендарна-генератыўная канстэляцыя верша — маці і дачка. Для "роднай мовы" беларуская прапануе два варыянты: "матчына мова" і "родная мова". Тэкст сюжэтызуе і фігуруе ідыёмы матчынай і роднай мовы:

Мова не ўмее размаўляць, тэкст адсылае да экспліцытна непрагаворанага, але імпліцытна прысутнага трэцяга слова матчына-моўнай вобразнасці: па-беларуску нованароджаны — "немаўля", то бок даслоўна — той, хто не гаворыць ці не здольны гаварыць. Бязмоўе дзіцяці завастрае латэнтную апеляцыю да праблемы сапраўднага "негаварэння" па-беларуску ў Беларусі. Беларуская мова — не аб’ект апастрофы, а яе суб’ект. Гэты апастрафічны саліпсізм, што разгортваецца ў этымалагічных фігурацыях, — сімптом, паказнік траўмы, якая гаворыць, меланхалічнай аўтарэферэнцыйнасці з халерычнымі афектамі. Самога гэтага "сябе", суб’екта і аб’екта аўтарэфлексіі, рэферэнцыйна няма, суб’ект (дэ)канструюе сябе ў перфарматыве гаварэння пра асабістую адсутнасць.

Кінутая, пасінелая мова паступова растае як "шэрань леташняя" (адсылка да фразеалагізму "патрэбны як леташні снег" у значэнні непатрэбнасці). Толькі што народжаная, яна ўжо аказваецца нікому не патрэбным анахранізмам. Магчымы сцэнар знікнення мовы, яе смерці разгортваецца ў тумане, калі немагчыма адрозніць абрыс немаўляці на падваконні, і само немаўля раптам аказваецца крыжападобным ценем ад аконнай рамы — і распластаным нежывым целам, і надмагільным крыжам адначасова. Дарэмна шукаць рэчыўны, візуальны доказ жыццяздольнасці гэтай мовы. Яго няма. Адзіным пацверджаннем, што беларуская мова — жывая, аказваецца яе існаванне тут і цяпер — у кожным тэксце, прамоўленым і напісаным па-беларуску.

Мова яшчэ не ўмее размаўляць: для (сама)апісання мовы тэкст настойвае на этымалагічнай фігуры і прагаворвае значную для беларускай лінгвістычнай прасторы непадзельнасць мовы (langue і parole). Канечне, для перадачы сасюраўскай апазіцыі "langue" і "parole" беларуская лінгвістыка знайшла штучны аналаг — мова і маўленне — але нават у гэтым неалагізме, які проста субстантывуе дзеяслоў "размаўляць", захоўваецца этымалагічная метанімічнасць langue і parole. Тэкст Морт сцвярджае, што ў беларускай мовы (langue) няма сістэмы. Натуральна, "метафарычны" тэкст Морт паказвае на палітычную "сістэму", на гэты эўфемізм таталітарнай дзяржаўнай улады, што ідзе яшчэ з савецкіх часоў (гл. устойлівыя выразы дысідэнцкай мовы, як "змагацца супраць сістэмы" і г.д.). Моўны і культурны асяродак беларускай мовы — па-за сістэмай, беларуская мова (parole) — не проста медыюм, але і праграмная самамэта пазасістэмнай апазіцыі, якую часам рэпрэсуе "сістэма".

У той жа час гэтыя актуальныя грамадскія алюзіі ні ў якім разе не адмяняюць, а хутчэй узмацняюць металінгвістычную дамінанту тэксту. Па вялікім рахунку — і тут мы, канечне, перабольшваем і завастраем тэзіс, каб падкрэсліць праблему, — схема Фердынада дэ Сасюра па-беларуску не працуе. Раздзяляючы ў сваім "Курсе агульнай лінгвістыкі" langue і parole, швейцарскі мовазнаўца спрабаваў аддзяліць "сацыяльнае ад індывідуальнага" і "істотнае ад пабочнага і больш-менш выпадковага"; калі мова (langue) — "функцыя суб’екта, які гаворыць", "прадукт, што пасіўна рэгіструе індывід", які "не прадугледжвае папярэдняй рэфлексіі", то маўленне (parole) — "індывідуальны акт волі і разумення", што ўтрымлівае "камбінацыі, пры дапамозе якіх суб’ект, які гаворыць, карыстаецца моўным кодэксам"; "у маўленні (речи) няма нічога калектыўнага" (Saussure 2013, 72—73, 77—81). Тэкст Морт, яго (мета)паэтычна-лінгвістычная перфарматыўнасць гаварэння на беларускай мове пра беларускую мову, якую мы праблематызавалі ва ўводнай частцы [10], а таксама этымалагічная фігура гаворкі, якая (яшчэ не) гаворыць, (яшчэ бязмоўнай) мовы (langue-parole) на фоне зліцця лірычнага "я" і "мы" і трансфармацыяй суб’ектнасці ў метафорыцы роднай і матчынай мовы, усё гэта ўвасабляе і рэалізуе прынцыповую непадзельнасць беларускай мовы як langue і parole, эргона і энергіі (Ergon — Energeia, Wilhelm von Humboldt), моўнай сістэмы і актуалізаванай мовы (Sprachsystem — aktualisierte Rede, Georg von der Gabelentz), моўнага ладу і маўленчага акту (Sprachgebilde — Sprechakt, Karl Bühler), рэгістру і ўжытку (register — use, Michael A. K. Halliday), кантамінацыі і перфомансу (contamination — performance, Noam Chomsky). Мова — сацыяльная і прыватная, яна — і функцыя, і рэалізацыя, схема, кодэкс і акт, канал і код (няхай і код яшчэ-адсутнасці), само паведамленне, але і ягоны пароль і пасворд. Ускосна беларускае "маўленне" Морт паказвае, што сасюраўскае разуменне мовы як грамадска-калектыўнага пагаднення — ідэалагема гегеманіяльна-сістэмнага і наменклатурнага мыслення.

Канечне, з пункту гледжання лінгвістыкі "пазасістэмнасць" беларускай мовы як parole — нонсэнс, гіпербала, але з пункту гледжання тэксту — не. Верш Морт гаворыць не столькі пра параўнальную неўнармаванасць беларускай мовы як parole, колькі дэманструе сувязь металінгвістычнага дыскурсу з дыскурсамі ўлады. Падобная да беларускай не(да)падзельнасць мовы і маўлення назіраецца ва ўкраінскай мове, якая таксама працуе з таўталагічна-этымалагічнай фігурай ("мова" и "мовлення") для перадачы сасюраўскай дыхатаміі. З пункту гледжання посткаланіяльнай парадыгмы, напэўна, мела б сэнс паглядзець, чаму непадзельнасць мовы і маўлення сустракаецца ў моўных культурах субальтэрнаў (Беларусь і Украіна), калі ў Польшчы і Расіі, то бок краінах-культурах, якія доўгі час не прызнавалі аўтаномнасць украінскай і беларускай моваў і ў свой час мэтанакіравана праводзілі палітыкі русіфікацыі і паланізацыі, наадварот, аналагі сасюраўскай апазіцыі былі без цяжкасцяў знойдзеныя.

Пытанне пра адсутнасць мовы, пра голае (як у нованароджанага) недаажыццяўленне маўлення звязанае з праблематыкай, узнятай у посткаланіяльным афарызме Гаятры Чакраворці Співак (Gayatri Chakravorty Spivak): "Can the Subaltern speak?" (Spivak 2010). Рытарычнае запытанне Співак праблематызуе адсутнасць і адначасова (не)верагоднасць антыкаланіяльнай мовы (langue) у сітуацыі, калі маргіналізаваныя і прыгнечаныя аб’екты гегеманіяльнага гвалту не могуць артыкуляваць сваю самасць, таму што модус гэтай артыкуляцыі — сама дыскурсіўная мова пратэсту — навязаная (прапанаваная) ім гегеманіяльнай уладай. У прадпісанні мовы (langue, натуральнай і дыскурсіўнай: сістэмы) і хаваецца галоўны пасыл каланізацыі. Моўныя канстэляцыі Беларусі яскрава ілюструюць праблему: Лукашэнка, калі прыйшоў да ўлады, спыніў імператыў беларускамоўнасці першай паловы 1990-х гадоў і вярнуўся да рускай мовы, свядома і інтуітыўна адчуваючы, што менавіта руская мова асацыюецца ў грамадзян Беларусі з мовай улады, заканадаўства і судаводства, уціску і падпарадкавання — у адрозненне ад беларускай, якая не мела такога досведу ўжывання (Акудовіч 2007: 186—187). Мова (parole) Морт, калі і не дае адказ на пытанне Співак, то спрабуе ўскладніць яго пастаноўку як адсылкамі да культурна-моўнай і палітычнай сітуацыі Беларусі, так і самой адчайнай спробай дэканструкцыі сасюраўскай схемы, сасюраўскай сістэматызацыі.

Драматызм верша Морт будуецца на тым, што вынесеная ў назву "беларуская мова" (речь), якая зрабілася прадметам самазвароту і ідэнтыфікацыі лірычнага "я", "мы" і самога тэксту — не проста моўны знак, а таемны знак бяды [11]. Перфарматыў беларускай (паэтычнай) мовы (parole), які ўтрымлівае ў сабе (а хутчэй, які выўляе — сваёй прысутнасцю) металінгвістычнае абяцанне і зарок, клятву і папярэджанне, праходзіць пад знакам гэтага семіятычнага фаталізму. Прычым фатальным аказваецца не канец, а пачатак, не смерць, а нараджэнне. Верш арганізуецца хіястычнай семантыкай: нараджэнне (пачатак) мовы (parole) аказваецца мовай (langue) нараджэння (пачатку). Ідэнтыфікацыйная катастрафічнасць нарастае ад таго, што сударгавая кантамінацыя генетычнай і (мета)лінгвістычнай метафорыкі адбываецца ў негатыўным модусе: мова (parole) яшчэ не гаворыць.

Тэкст, як ужо было адзначана вышэй, прасякнуты дыкцыяй "няўмення", адсутнасці і няведання. "Табе ўсё здаецца": табе — маці, але і самаму тэксту. Калі ў першай страфе семантыку няўпэўненасці стварала анафара "можа", то ў другой аналагічна анафарызуецца рытарычнае і адначасова эмацыйнае "ці", якое працуе і як пытальная часціца, і як раздзяляльны злучнік пры пералічэнні або супастаўленні словаў, якія па сваім значэнні выключаюць ці замяняюць адно аднаго, пры чым для таго, каб паказаць неабходнасць выбару паміж імі. Але гэты выбар не адбываецца, тэкст губляецца ў здагадках, сігніфікацыя ідэнтычнасці па вызначэнні ненадзейная, і сама гэтая негарантаванасць робіцца чарговым прадметам і падставай адчайнага сумневу.

Гэта прыводзіць да істэрыкі. Па сюжэце ў істэрыцы знаходзіцца маці-Беларусь, але на ўзроўні дыкцыі — сам тэкст, сама мова (parole), якая "істэрычна" шукае і не знаходзіць самую сябе, сваё паходжанне, роднасць, легітымнасць. Тэрмін "істэрыя" выкарыстоўваецца (а дакладней, выкарыстоўваўся) для апісання спецыфічных разладаў самаадчування і паводзінаў у жанчын, слова "істэрыя" азначае "матка", прычынай істэрыі доўгі час лічылі блуканне маткі па арганізме. Наўрад ці трэба пераінтэрпрэтаваць гэтыя падтэкстуальныя "пападанні" мацярынска-родавай вобразнасці, хаця яны і сведчаць пра тое, як метафарычна-этымалагічныя імпульсы і абсэсіўныя афекты, якія рухаюць тэкст, развіваюць яго чуццё. Гэтая "істэрычная інтуіцыя" кампенсуе няведанне і адсутнасць досведу ідэнтыфікацыі, якая дратуе блукальны лірычны займеннік ("я", "мы"). Паэтыка незабяспечанасці ўласнага гаварэння, якой жывіцца верш Морт, — трагічным чынам амбівалентная. Тэкст шукае лінгва-лагічныя "супярэчнасці ў выкананні", contradictio exercita. Выраз "мова яшчэ й размаўляць не ўмее" выклікае рэтарсіўнае пярэчанне і напружанне: экспліцытная семантыка выказвання супярэчыць імпліцытнай, нетэматычнай, умове акту выказвання.

У гэтым супярэчанні важным аказваецца не толькі статычны стан, але і сам працэс супярэчання, дзеяння. Тэкст перакадуе статычную апазіцыю "сваё — чужое" ("чужое дзіця", "чужая мова") ва ўзаемазвязаныя сюжэты "адчужанасці" (з боку маці) і "засваення" (з боку адчужанага дзіцяці). Маці падаецца (на думку дзіцяці), што яе дзіця падмянілі, культурная ідэнтыфікацыя (Беларусь) не рыфмуецца з моўнай (беларуская мова). Тэкст Морт намацвае болевыя кропкі беларускай самасвядомасці 1990-х — 2000-х гадоў (натуральна, мы гаворым толькі пра незалежную культуру), калі засілле рускай мовы, канатаванай да таго ж як мова савецкага чалавека [12], і постсавецкая дыктатура (у тым ліку культурная і моўная) завялі беларускую незалежную культуру ў андэграўнд.

Семантычныя скрыўленасці і дваякасці, полісеміі і парадоксы, звязаныя з беларускай мовай (parole), зеўраюць у тэксце сваёй невырашальнасцю. На апрыёры свайго і чужога, ідэнтыфікацыйнай апрапрыяцыі і аліенацыі, накладаецца аксюмаран натуральнасці і штучнасці. Беларуская мова (parole) — для таго, хто яе абірае — свая, але не першасная, яе статус знаходзіцца па той бок вызначэння роднай ці матчынай мовы (якой для пераважнай большасці з’яўляецца руская). Мова — з аднаго боку, сапраўдная, спрадвечная, натуральная, але, з іншага боку — штучная. У гэтым сэнсе ў беларускай культурна-моўнай прасторы ў "мовы" канатацыі як у знешне здушанага "volgare", так і лаціны гуманістаў. Калі ў нечым і прадуктыўныя праекцыі сённяшняга беларускага "адраджэння" на Рэнесанс, то і ў культурна-лінгвістычным ракурсе. Арэолы натуральнай, спрадвечнай "простанароднасці" і "штучнай", "высокай культуры" зліваюцца і адначасова прадуктыўна канфліктуюць. Агульнай падставай, якая прымірае закладзеныя ў гэтых канатацыях супярэчнасці, з’яўляецца этычная (у супрацьвагу гістарычна-генетычнай) тэлеалогія беларускамоўнай ідэнтыфікацыі.

У тэксце Морт гэтая (не)ідэнтыфікацыя (не) адбываецца, як ужо адзначалася вышэй, у сюжэтнай вобразнасці нараджэння, радзільні, роднасці, выродлівасці. Семантычны корань "род" робіцца генератарам метафараў. Граматычная ідэнтыфікацыя спалучаецца з маркіроўкай полу, перфарматыў, гендар і граматыка ўваходзяць у фігуратыўнае ўзаемадзеянне. Для радзільнай топікі адметнае тое, што адна з самых важных мыслярак — правайдараў гендарных запытанняў, Джудзіт Батлер (Judith Butler) у якасці прыкладу гендарнай маркіроўкі маўленчых перфарматыўных актаў прыводзіць "радзільны" прыклад. Вокліч акушэркі "Дзяўчынка!" варта разумець не столькі як канстатацыю факту, колькі як дырэктыўны перфарматыў: "Будзь дзяўчынкай!". Тэкст Морт праблематызуе і развівае іншую (а)гендарную перфарматыўнасць, звязаную з асаблівасцямі мовы (славянскіх моваў), дзе родавая і полавая прыналежнасці ў многім прапісваюцца граматыкай (напрыклад, на ўзроўні канчаткаў назоўнікаў). Аднак менавіта тут у тэксце Морт пачынаецца, у супрацьвагу Батлер, гендарная нявызначанасць. Мова, адлучаная ад маці, — жаночага роду, але маці не пазнае дачку, ёй падаецца, акушэркі падмянілі скруткі. І рэч нават не ў тым, што "скрутак" — мужчынскага роду, хоць кожнае слова па вызначэнні і трапляе ў гендарныя канстэляцыі. У скрутку пол бязмоўнага дзіцяці ("немаўля") схаваны, адсутнасць полу спалучаецца з адсутнасцю мовы.

Мова ў рускай і польскай — мужчынскага роду, у беларускай "мова" — жаночага. Тэкст Морт перапрацоўвае генетычныя фігурацыі ідэнтыфікацыі: паралельна з дэмантажам "этналагічнага" (гістарычнага) роду, іранічна дэфармаванага да правобразу бязроднасці і сіроцтва, дэканструюецца род граматычны, Genus. Лірычны голас, што перадае свае ідэнтыфікацыйныя сумневы і сумневы маці, не можа зразумець, "мова" гэта ці "шэрань леташняя", ці "цень", ці "проста нічога". "Шэрань" — жаночага роду, "цень" — мужчынскага роду, а "проста нічога" — семантычны апагей гендарнай нейтралізацыі, аморфнай бясполасці, ануляцыі родава-полавай прыкметы. У адным шэрагу з "шэранню" слова "цень", якое ў беларускай мужчынскага роду, пачынае гучаць жаночым родам (тым больш на беларускі слых, які па сваім невынішчальным рускамоўным досведзе ведае і памятае, што у рускай цень — жаночага роду). Інтуітыўна тэкст Морт для апісання мовы (parole) абірае слова "шэрань" і "цень" не толькі праз канатацыю леташняга інею і ценю, якія транслююць семантыку празрыстасці і няўлоўнасці. Абодва словы заканчваюцца на мяккі знак, адносяцца да катэгорыі словаў, у якіх сама граматыка (сасюраўскі langue) не можа вызначыць род. Тое, што "шэрань" — жаночага роду, "цень" — мужчынскага, вынік канвенцыі, але не прадпісання граматыкі (так, цень у рускай — жаночага роду, а cień у польскай — мужчынскага).

Напаўжывая сіняя мова, што ляжыць на падваконні, — не проста цень, гэта цень ад крыжа ("укрыжавання цень"): верш працягвае сваю дэсакралізацыю сакральнай семантыкі, распачатую ў другой страфе. На мове стаіць крыж, ёй не жыць. Тройчы тэкст паўтарае, што "мова" — смерць, але "ад якой немагчыма памерці", "ад якой мерцвякі ажываюць". Альтэрнатыва (рэ)канструкцыі калектыўнай культурна-гістарычнай памяці — паэтыка ўваскрашэння, што змацоўвае генетычна-танатапаэтычнае пісьмо. Асацыятыўная мантажная мазаіка гэтай танатапаэтыкі ўключае, з аднаго боку, хрысталагічныя парадоксы ("смерцю смерць зваяваў"), з другога — адсылкі да Каінавага братазабойства. Парадокс уваскрашэння перамяжоўваецца з дыкцыяй немагчымасці ўратавання. Вера (у беларускую мову — parole) тым больш сапраўдная, калі яна выбудоўваецца не на стабільным фундаменце, а над прорвай бязвер’я і няўпэўненасці, найглыбейшага адчаю ідэнтыфікацыі — да самых моўных пачаткаў "генетычнага" самаразумення.

Паратэалагічныя алюзіі змешваюцца з міфічна-казачнымі адсылкамі, сімптаматычнымі для асацыятыўнага спантаннага маўлення дзіцяці, якое імітуе верлібр Морт. Страфа "Мова, дзеля якой дзяцей кладуць на патэльні" адсылае да сюжэту ўсходнеславянскіх народных казак, калі Баба-Яга хітрасцю спрабуе пасадзіць дзіця на лапату і засунуць у печ. Гэты сюжэт бярэ свой пачатак ад старажытнага абраду "перапякання" слабых і кволых немаўлятаў, дзе печ сімвалічна выконвае ролю цёплага мацярынскага ўлоння, у якое часова вяртаецца хворае дзіця для аздараўлення [13]. Магчыма, не варта пераацэньваць стратэгічнасць гэтага фальклорна-этнаграфічнага вобразу, у той жа час ён удзельнічае ў стварэнні рэцэптыўнага фону тэксту. Страшнае месца з казак, у якіх Баба-Яга хоча жыўцом спячы "нясмачнае" дзіця, змешваецца з біблейнымі наратывамі і сюжэтамі з дзіцячых жахалак (параўн. ажыванне мерцвякоў, безгаловыя жывёлы). Яшчэ адным напаўфальклорным сюжэтам з дэскрыптыўных пералікаў Морт аказваюцца "жабы з чалавечымі галасамі", якія адсылаюць да казкі "Царэўна-жаба", гэтая казачная алюзія ператварэння царэўны ў жывёлу, што выклікае гідлівасць і чыёй адзінай высакароднай прыкметай з’яўляецца маўленне, "чалавечы голас", дапаўняе семантычнае поле выраджэння і перараджэння.

Сам факт звароту да казачнай вобразнасці сведчыць пра тое, што тэкст заглыбляе(цца) у сітуацыю дзяцінства з яго інтымнасцю. Прыватнасць, казачнасць і легендарнасць — альтэрнатыва калектывісцкаму гістарычнаму наратыву. Паэтыка анімалістычных анамалій накладаецца на ўжо абазначаныя ў першай страфе алюзіі на Чарнобыль, якія зліваюцца з вобразамі абезгалоўлівання. Катастрафізм тэматычны і катастрафізм інспіратыўна-генетычны матывуюць і спараджаюць адзін аднаго. Рухавіком гэтых семантычных узаемаспараджэнняў робіцца фоніка: "уратавацца" — "уродаў", "жанчын-жабрачак" — "жабаў" — "нараджае безгаловых жывёлаў".

Частка гэтай фота-семантычнай фарсіраванай катастрофы натхнення — метанімічнае зрушэнне генетычнай суб’ектнасці. Ужо не Беларусь — маці знявечанай мовы, а сама беларуская мова нараджае анамальных істотаў. На метапаэтычным узроўні сам тэкст рэалізуе сваю ж метафару, уяўляючы сябе як плод анамальнага нараджэння (ці родаў). Перад гэтым тройчы была паўтораная "смерць", цяпер тройчы паўтараецца дзеяслоў "нараджае". Тэкст настойвае на неадрознасці родавых і смяротных сутаргаў, жывёльнага і чалавечага, маўлення (parole) і мовы (langue). Дамінантнай застаецца метатэма нараджэння голасу — безаб’ектнага прагаворвання, артыкуляцыі самой (па) ся(а)бе. У маўленні (parole), якое выпадае з сістэмы мовы (langue), паходжанне, узнікненне і стварэнне — сінонімы. Тэкст Морт прарываецца з тупіку пасіўнай генетыкі ў аўтапаэзіс. (Паэтычная) мова (parole) легітымуе і генеруе саму сябе, і іншага генезісу няма і не трэба.

4. Заключны акорд

Гутарка пра беларускую (паэтычную) мову набліжаецца да канца. Верш Морт увенчвае заключны акорд:

У апошняй страфе рытарычнасць верлібру саступае месца напаўпесеннаму рыфмаванаму радку: "неон" — "акардэон" — "ён", "мяхі — вярхі — рукі". Герой гэтай музычнай канцоўкі — акардэон, які лірычная гераіня ставіць, саджае, кладзе на свае калені. З жартаўлівай надрыўнасцю змешваюцца фразеалагізмы "пакласці нешта на калені", "пасадзіць дзіця на калені", "пакласці на нешта (на сістэму) свой х…". На фоне жаночай вобразнасці кантрастам гучыць мужчынскі род інструмента. Акардэон вядзе да "вясковай" топікі і славутых "вясковых канатацый" беларускай мовы. Абсцэннае слова не прамаўляецца, але маецца на ўвазе. Акардэон пакажа свой "траляля". Роду няма: гэты, гэтая, гэтае "траляля", натуральна, не толькі эўфемізм фалічна-генетычнай вобразнасці, але і заключны анаматапаэтычны акорд. Верш змаўкае недасемантычным гукаперайманнем, любімым у дзіцячым маўленні, і гэтая "дзіцячасць" працуе на вобразнасць тэксту і ўскосна парадзіруе сістэмную семантыку. Верш Вальжыны Морт сведчыць самім сабой, як беларуская мова і яе літаратура, аплакваючы і апяваючы самаіронію ідэнтыфікацыі, генеруе немагчымае — маўленчы акт свайго бязмоўя.

пераклад з рускай — Юля Цімафеева