|
 |
 21 Сьнежаня 1997
| |
| Спадчына "жалезнага Фэлікса". |
|
|
|
|
| Аўтар і вядучы Сяргей Дубавец, Вільня |
|
|
Гэты год, адзначаны ў Беларусi ня столькi адкрыцьцямi, колькi забаронамi i закрыцьцямi, на прыканцы сваiм нiбы сьпяшаецца ўвайсьцi ў гiсторыю важнымi культурнымi зьявамi. Тыдзень таму ў "Вострай Браме" мы распавядалi пра невядомыя кнiгi Скарыны, набытыя ў Лёндане. А ў мiнулую пятнiцу адбылася яшчэ адна iстотная для беларускага культурнага кантэксту падзея. У выдавецтве "Наша Нiва" ў архiўнай сэрыi пабачыла сьвет кнiга Аляксандра Лукашука "За кiпучай чэкiсцкай работай". Важнасьць гэтае кнiгi ў тым, што яна стварае прэцэдэнт апазыцыi
савецкiм выкрывальнiцкiм кнiгам сталiнскае закваскi i распавядае пра канкрэтных забойцаў - супрацоўнiкаў НКВД.
Гутарка пра новую кнiгу - у канцы сёньняшняе перадачы. А перад тым Сяргей Харэўскi паспрабуе прадвызначыць лёс помнiкаў галоўнаму чэкiсту Фэлiксу Дзяржынскаму ў Беларусi. Больш-менш зразумела, што трэба рабiць зь бюстамi чырвонага ката. А вось як абысьцiся ў будучынi зь ягоным сямейным музэем - пакуль яшчэ не зусiм ясна.
Зьмiцер Бартосiк, наведаўшы сьвяткаваньне Дня беларускага кiно, адчуў у сабе прыкрасьць i жаданьне зрабiць усё па-iншаму, так, як трэба.
КВАЯВIД
Мастацтвазнаўца Сяргей Хрэўскi распавядае пра помнiкi галоўнага чэкiста - Жалезнага Фэлiкса ў Беларусi.
(Сяргей Харэўскі: ) "Нядаўна, едучы ў вiленскiм тралейбусе, я пачуў урывак размовы: "Як даехаць да рынку Дзяржынскага?" Жанчыны перапытвалiся па-лiтоўску i па-расейску, пакуль iм не далi рады. Вось ужо дзесяць гадоў, як няма ў Вiльнi нi вулiцы Дзяржынскага, нi
шыльдаў, нi помнiкаў, нi былога музэя ягонага iмя, але нiяк не прыжываецца ў сьведамасьцi вiленчукоў старажытная назва той вулiцы, вернутая наноў - Кальварыйская...
У Лiтве, мiж тым, культу Дзяржынскага не было нiколi. Хоць добры кавалак ягонае бiяграфii зьвязаны менавiта зь Лiтвою. Культ Дзяржынскага iснаваў у БССР, у ягоных родных мясьцiнах: ягонае iмя i да сёньня носяць сотнi вулiц, дзясяткi паселiшчаў i калгасаў. Сотнi бюстаў Дзяржынскага i дасёньня фармуюць наш краявiд...
У 1915 годзе расейцы, адступаючы зь Вiльнi, разабралi i вывезьлi дадому помнiк графу Мураўёву-вешальнiку, работы скульптара Гразнова. А усяго 17 гадоў раней гэты помнiк
урачыста адкрывалi губэрнатары Вiльнi, Гораднi, Вiцебска, Магiлёва i Коўна. Вывезьлi, бо выдатна ведалi, што тутэйшы люд з гэтым манумэнтам цырымонiцца ня будзе. Разам з Мураўёвым расейскiя акупанты, ратуючы ад ганьбы, вывезьлi свае помнiкi Кацярыне i Пушкiну. Помнiкi камунiстычным правадырам зь Вiльнi нiхто не вывозiў, яны аказалiся нiкому не патрэбнымi. Нават у Маскве, дзе таго ж Дзяржынскага зьвярнулi адным махам.
Iншая справа ў Менску. Калi ў Вiльнi зь iмем Дзяржынскага асацыюецца рынак пры вулiцы Кальварыйскай, у Маскве славутая Лубянка, то ў Менску "дзяржынкаю" называюць утульны сквэрык насупраць КГБ, дзе моладзь у засенi лiпаў зазвычай п'е пiва. Нi нянавiсьцi, нi пашаны. Абыякавасьць... Аматары адвязных мiралюбных тусовак перамясьцiлiся сюды пасьля таго, як iх пацясьнiла з Траецкага прадмесьця братва, што вывалiлася з-за кратаў падчас гарбачоўскае амнiстыi.
Помнiк-бюст "рыцара рэвалюцыi", каля якога смакуе пiва, быў пастаўлены ў Менску ў 1947 годзе. Створаны Заiрам Азгурам, ён быў другiм у паваенным Менску, пасьля адноўленага манумэнта Ленiна, работы Мацьвея Манiзэра. Толькi праз пару гадоў зьявiўся ў Менску i бюсьцiк Купалы. Праўда, пасьля яго перанесьлi з праспэкта ў парк iмя Горкага, а затым наогул завезьлi ў Вязынку. А Дзяржынскi стаiць! Вось ужо роўна паўстагодзьдзя гэтая галава сур'ёзна глядзiць у вокны самай сур'ёзнай установы Беларусi - КГБ. Паўстагодзьдзя жыхары i госьцi Менску, мiнаючы гэтае месца, беспамылкова здагадваюцца, хто i дасёньня галоўны ў беларускай гiсторыi.
Упершыню бюст Дзяржынскага зьявiўся ў Менску лiтаральна празь пяць гадоў пасьля сьмерцi "жалезнага Фэлiкса", у Доме Ўраду. Аўтар - той самы Заiр Азгур. А ў 1933 годзе зьявiўся i вялiкi помнiк на "радзiме героя", у Койданаве, перайменаваным у Дзяржынск, хоць сапраўдная радзiма Фэлiкса была на той час яшчэ ў Польшчы. Ну а далей пайшло: у Дзяржынскiм, Валожынскiм i Стаўпецкiм раёнах, бадай, няма нiводнага сельсавету,
нiводнае школы, дзе не было б выяваў галоўнага бальшавiцкага ката з "чыстымi рукамi". Толькi па Менскай вобласьцi ў "Зборы помнiкаў" значыцца 28 асноўных манумэнтаў Дзяржынскаму. Працуюць два музэi, пры якiх утрымлiваюцца штатныя адзiнкi. Сёньня гэтыя ўстановы, як i паўстагодзьдзя таму, ня ведаюць праблемаў з фiнансаваньнем, у той час як многiя iншыя музэi папросту згортваюцца.
Што адбудзецца ўрэшце рэшт са спадчнай "жалезнага Фэлiкса" ў Беларусi? Нiхто не зьвязе гэтыя тоны бэтону, бронзы i жалеза ў Расею, як некалi зьвезьлi ягонага папярэднiка, бронзавага Мураўёва-вешальнiка. У Польшчы ад такога суродзiча напагатоў
даўно аджагналiся... Лепей за ўсё замкнуць нарэшце асацыяцыi i i заставiць гэтымi помнiкамi двор КГБ, вакол слыннае "амэрыканкi". Бацька й ягонае дзецiшча мусяць быць разам".
(Сяргей Дубавец: ) “Гэта быў Сяргей Харэўскi. А ўсё ж, што рабiць зь сямейным музэем Дзяржынскiх на Койданаўшчыне? Ня станеш жа ствараць экспазыцыю чэкiсцкiх катоўняў у вясковым доме, дзе гадаваўся маленькi Фэлюсь. Асабiста мне ўяўляецца, што тут мог бы
разьмясьцiцца музэй Койданаўскае прыроды. Мусiць, будзе найлепей, калi культавыя капiшчы камунiзму канчаткова зарастуць жывою травой”.
OPUS CITATUM
Новая кнiга Аляксандра Лукашука "За кiпучай чэкiсцкай работай", якая днямi выйшла ў менскiм выдавецтве "Наша Нiва", мае падзагаловак - Сцэны з жыцьця катаў.
З дапамогай архiўных матэрыялаў аўтар распавядае пра людзей, якiя працавалi ў НКВД Беларусi ў самыя крывавыя гады сталiнскага тэрору, пра чэкiстаў, якiя ставiлi рэкорды - хто
болей сфабрыкуе расстрэльных справаў...
Начальнiк Старобiнскага НКВД Макар Гарбачэўскi за адзiн толькi суботнi дзень 18 верасьня 1937 году выпiсаў ордэры на арышт сямiдзесяцi чалавек. Польскiя шпiёны, удзельнiкi антысавецкага супрацiву - усе гэтыя "ворагi народа" напавер аказвалiся звычайнымi сялянамi. Яны яшчэ спрабавалi выбрацца з Магiлёўскай турмы i зь Сiбiрскiх лягераў, пiсалi апэляцыi.
Некаторых нават i вызвалялi. Але на шляху гэтых перапiсак стаяў усё той жа Макар Гарбачэўскi, якi на той час ужо перабраўся ў Менск i стаў намесьнiкам Цанавы.
Гарбачэўскi - толькi адзiн зь дзясяткаў энкавэдыстаў-курапатчыкаў, справы якiх аўтару ўдалося пабачыць у архiвах за час кароткае адлiгi ў пачатку 90-х. Нагадаю, што за часамi Лукашэнкi архiвы КГБ зноў былi наглуха зачыненыя ад дасьледчыкаў.
Таксама нямала месца адвёў Аляксандар Лукашук цэнзурнаму ведамству, якое даводзiла да абсурду сваю барацьбу з iншадумствам. Забаранялiся кнiгi... Забаранялася мова...
Шукаючы кантэксту, у якi трапляе кнiга "За кiпучай чэкiсцкай работай", я раптам згадаў колiшнюю кнiгу Яўгена Раманоўскага "Саўдзельнiкi ў злачынствах". Там маюцца на ўвазе паслугачы гiтлераўскiх акупантаў, беларускiя нацыяналiсты. Сярод антыгерояў, дарэчы, ёсьць Янка Фiлiстовiч, якi ў папярэдняй кнiзе Лукашука паўстаў як герой. Новая кнiга пра чэкiстаў ўступае ў апазыцыю да кнiгi Раманоўскага. З гэтага моманту пачынаецца двубой. Антыгероi
Раманоўскага становяцца героямi ў iнтэрпрэтацыi беларускiх незалежных гiсторыкаў. Антыгероi Лукашука дагэтуль ушаноўваюцца ў сваiх вэтэранскiх арганiзацыях. Абедзьве кнiгi
напiсаныя ў жанры выкрыцьця. Абедзьве спасылаюцца на факты. Гэтак кнiга "За кiпучай чэкiсцкай работай" разбурае аднамернасьць гiсторыi i сьцьвярджае палярнае разуменьне нашай мiнуўшчыны гiсторыкамi савецкае школы i тымi, якiя працуюць дзеля будучынi.
Разглядаючы колiшняе амаль юрыдычнае паняцьце "вораг народа", мы мусiм зьвяраць яго зь сёньняшнямi ўяўленьнямi i тэрмiнамi. Калi мера злачынства "ворага народа" Фiлiстовiча - чыста iдэалягiчная - маўляў, нацыяналiст i артысаветчык - адмерла разам з бальшавiсцкай iдэалёгiяй, дык мера злачынства чэкiста Грабачэўскага - канкрэтныя забойствы невiнаватых людзей, актуальная i сёньня. Яна называецца злачынствам супраць чалавечнасьцi.
|
|
|
|
 |
|
|
