|
 |
 28 Чэрвеня 1998
| |
| Лета-1998. |
|
|
|
|
| Аўтар і вядучы Сяргей Дубавец, Вільня |
|
|
Гэтым летам мы на прыродзе. Здаецца, зелянiна буяе вакол як нiколi. Зрэшты, буяе яна як i заўсёды - нiбы ў апошнi раз. Проста яе становiцца больш, яна спакваля вяртаецца на свае месцы, адкуль некалi яе выгнала iндустрыялiзацыя. Асаблiва гэта заўважна ў вёсцы, дзе занепадае гаспадарчая дзейнасьць i ўчарашнiя мэхдвары i фэрмы з праваленымi дахамi паступова парынаюць у буйстве дзiкай прыроды. Здаецца, яшчэ трохi, i адно спаконвечныя шэрыя зрубы, пакрытыя гонтай, ды жоравы пры студнях будуць вылучаць чалавечае жытло спамiж суцэльнае беларускае пушчы.
Вось тут пасярод вёскi летась абвалiлася вялiзная калгасная стайня. Аднаму селянiну кроквай пабiла плячо, а коней раздалi на ўтрыманьне людзям. Сёлета ад стайнi не засталося анi знаку. I нават думкi не ўзьнiкае нi ў кога, каб нешта тут аднаўляць, адбудоўваць.
А вось у гэтым месцы быў калгасны цялятнiк. Вясковы дзед кажа, што працаваў у iм дваццаць гадоў, а потым цялятнiк кудысьцi прапаў. Як прапаў? А чорць яго ведае, - кажа дзед i працягвае наразаць сiласную масу з калгаснага поля. Вакол нi душы, адна трава. Здаецца, чаму б дзеду не прыгнаць сюды сваiх кароваў з суседняе сядзiбы? А ён рэжа i носiць. Ставiць жывёлу на калгасным полi няёмка, а не адрэзаць ад нiчыйнага - неразумна, усё адно прападзе.
На падворку ў дзеда пахаджае зьвер невядомае пароды - цела i дзюба качыныя, чупрына як у папугая, а размалёўка як у папуаса перад танцам вайны. Трэба сказаць, жахлiвае з выгляду стварэньне. Дзедава баба кажа, што гэта "iндыутка", але пры тым самец. Адзiная ягоная перавага - ён у бойцы дужэйшы як за пеўня, так i за гуся. Гiбрыдная пачвара з аднаведна пачварнай назвай настаўляе на мяне сваю чупрыну, шыпiць i неахвоча адступае.
Вядома, з гледзiшча начальства ўсё гэта iнакш як запусьценьнем не назавеш. Але прырода забiрае сваё. Краявiд становiцца натуральным, прыгожым, чыстым. Разам з калгасамi павольна канае ўсё тое безгустоўнае i амаральнае, што спарадзiў калгасны лад.
У горадзе гэты працэс адраджальнага запусьценьня ня так заўважны i, можа быць, не такi адназначны. Але й там, назiраючы якую кольвек гаспадарчую дзейнасьцi, найчасьцей падумаеш: лепш бы ўжо нiчога не рабiлi ўвогуле.
Гэта ж колькi народу палегла ў Беларусi дзеля тых калгасаў i iндустрыялiзацыi. Апошнiм усплескам сталiся абяцанкi сёньняшняга кiраўнiка - запусьцiць заводы. А колькi сказана й напiсана пра антыбеларускую палiтыку ўладаў. Колькi з-за гэтага сьлёз пралiта, колькi iнфарктаў перанесена. А якiх толькi не напiсана праграмаў змаганьня з рэжымам i адраджэньня Бацькаўшчыны. I ўсё гэта цяпер адным комам коцiцца ў нiкуды, распадаецца, развальваецца i зарастае травою, мохам, кустоўем, лесам. На месца лэпаў i заводзкiх комiнаў прыходзяць ня пальмы з кактусамi, а наша родная зелянiна. Беларусь адраджаецца сама. У сваёй першароднай iдэальнай чысьцiнi. Шкада, вядома, распаду чалавечага грамадзтва. Але мацнейшае за шкадаваньне пачуцьцё надзеi. Беларусь жывая ў сваiх натуральных краявiдах. А значыць, дачакаецца яна некалi i свайго нармальнага грамадзтва.
(Зьмiцер Бартосiк: ) "Што можа сёньня адарваць нармальнага чалавека ад тэлеэкрану, дзе вырашаецца футбольны лёс сьвету? Ня ведаю. Але мяне, аматара ня толькi футболу, але й слова беларускага, адарвалi. Патэлефанаваў сябра й прапанаваў заскочыць у Маладэчна, дзе на чарговым фэстывалi беларускае песьнi адбудзецца рокавы канцэрт. I Маладэчна засланiла мне Парыж...
Некалi мяне займала думка наконт iдэальнага месца жыхарства для сьвядомага беларуса. У вёску ён ужо ня вернецца. Нават калi на вёсцы дзе-нiдзе захавалiся несьвядомыя носьбiты ягонае мовы, агульная тэма наўрад цi знойдзецца. Вялiкi горад яму пакуль-што таксама не па зубах. Ёсьць рызыка растварыцца сярод чужынцаў i небясьпека быць вечна незразуметым. Iншая справа - невялiкi горад. Ужо не мястэчка, яшчэ не мэгаполiс. Яшчэ можна на цэнтральнай плошчы адчуць вясковыя пахi, але ўжо немагчыма за шматпавярховiкамi ўбачыць вясковы краявiд. Яшчэ няма
комплексу выглядаць недаадукаваным, купляючы вядро бульбы, i няма боязi выглядаць занадта разумным, замаўляючы фiлiжанку кавы.
Асабiста я ўпершыню пачуў беларускую мову ў якасьцi сродку зносiнаў менавiта ў Маладэчне, куды ў 92-м мяне занесла на навукова-палiтычную канфэрэнцыю пра пэрспэктывы нацыянальнага адраджэньня. Стамiўшыся ад разумных прамоваў, я вырашыў наведаць мясцовы ўнiвэрмаг. Дзе й натрапiў на галоўны доказ нашай сьветлае пэрспэктывы. Два пралетары спрачалiся, набыць цi не дыск Мiхаiла Шуфуцiнскага. Адзiн казаў "ня трэба", другi пярэчыў, што "сьпявак неблагi". Дзядзька купiў кружэлку, не забыўшыся сказаць гучнае "Дзякуй".
Ну якi можа быць футбол, калi ледзь ня ў самым беларускiм горадзе сьпявае "Новае Неба"! I новыя прыгожыя твары маладачанскiх, самых прыгожых у Беларусi, дзяўчынак, запаланiлi галоўны пляц. Удыхнуць насычанае новымi надзеямi паветра, адчуць, што ты не адзiн, каму мроiцца новая краiна, цi хаця б на нейкае iмгненьне вярнуцца ў п'янкую атмасфэру далёкiх 80-х, дзе мы ўпершыню ўбычылi новыя нябёсы, упершыню ўзялi ў рукi наш сьцяг, складзены з колераў перамогi. Перамогi, якая здавалася нам такой неадваротна блiзкаю... Ну якi можа быць Парыж, калi за нейкiя 70 кiлямэтраў можна адкруцiць дзясятак гадоў!
Залiты сьвятлом пражэктараў пляц, шчыльна забiты публiкаю, быў шчыльна ачэплены байцамi ў камуфляжы. Перад эстрадаю, на якой шчыраваў "Палац", у такт рытму матлялiся тры ўзаконеных сьцягi. Адмыслова выдадзеныя ў рукi, два па бакох, адзiн пасярэдзiне. Але тыя сьцягi, напэўна, былi адзiным, што стварала рух. Прыбяры гук са сцэны, дай у эфiр толькi "карцiнку" публiкi, i стане незразумелым - што гэта яны слухаюць, рок-н-рол цi сымфанiчны канцэрт. Чым болей я глядзеў на гэтае сьвята, тым больш шкадаваў аб пакiнутым футболе. Тое, што тут ня будзе нiводнага нашага сымбалю нам трэба было скемiць раней. Iшоў наўпроставы тэлеэфiр "на ўсю
рэспублiку", у культурным жыцьцi якой нам i нашым сьцягам няма месца. Як, зрэшты, i нашым песьням. Я баяўся, што мы спозьнiмся паслухаць "Новае Неба", але дарэмна. Касю Камоцкую гаспадары эфiру палiчылi за лепшае ў свой эфiр не пускаць. Сама сьпявачка, як мне падалося, ня ведала - засмучацца ёй ад гэтага цi, наадварот, цешыцца такiм прызнаньнем яе небясьпечнасьцi.
Паназiраўшы, як байцы АМОНу валаклi п'янога хлапчука. Адведаўшы гарбаты з бутэрбродам у бары разам з зоркамi беларускае эстрады ды пачуўшы адборную мацяршчыну зь пяшчотных вуснаў дзьвюх маладачанскiх школьнiц, мне захацелася як мага хутчэй пакiнуць iдэальны беларускi горад.
Вяртаючыся ў Менск, я нарэшце зразумеў простую iсьцiну, дзе беларусу найлепш. У дарозе. Гэта сапраўды "адзiнае, што ня страчана". Беларуская дарога, нават наежджаная сто разоў, усё адно застаецца цiкаваю, дзякуючы адсутнасьцi доўгай пэрспэктывы. Вока не пасьпявае стамляцца адным краявiдам, як за паваротам адкрываеца зусiм iншы, яшчэ больш пастаральны малюнак. Напэўна таму размовы на такiм шляху таксама маюць сьветлы працяг. I цi так важна, куды вядзе наш шлях - да новага неба, цi да новых земляў?"
(Севярын Квяткоўскi: ) "Кажуць, каб сны не збывалiся, iх трэба распавесьцi адразу, як прачнесься. Мая гiсторыя адбылася ранiцай пасьля Купальскай ночы. Магчыма, яна адбылася б i безь мяне. Але я жыву ў блёчным "постхрушчоўскiм" пяцiпавярховiку. Для тых, хто ня ведае, патлумачу. Напрыклад, калi жыхар зь першага паверху грае на саксафоне, дык слухае яго ня толькi сусед, але амаль увесь дом.
Па шчырасьцi, я нiколi ня скокаў праз вогнiшча й не купаўся галяком у Купальскую ноч. I не таму, што ў дзяцiнстве ўразiўся гогалеўскiмi "тапельцамi". Папросту, так атрымлiвалася, што зь сьвядомага веку патрапляў у "чароўную ноч" то ў кампанiю, якая сьвята адзначала паходам у "Папараць-кветку", то да "паганцаў", якiя каталi вогненае кола пад ўзмахi дзяржаўнай (у свой час) сымболiкi.
Яшчэ скажу шчыра, што шчасьце ў мяне больш выразна асацыюецца ня з кветкай, а з птушкай, цi, нават, з чымсьцi менш улоўным... А можа справа ў тым, што паводле натуры я не грыбнiк-ягаднiк, i таму iдэя блукаць па лесе ў пошуках нейкай адмысловасьцi, apriori выклiкае ў мяне непрыняцьце. Як бы там нi было, перад Купальлем я ўдзельнiчаў у сяброўскай party, не зьвязанай з календаром продкаў, i быў перакананы, што ня надта позна вярнуўся дадому.
I вось надышла ранiца.
Ня ведаю, як хто, а я навучыўся манiпуляваць уласнымi снамi. Гэта магчыма на сьвiтаньнi, незадоўга да таго, як арганiзм зьбiраецца абуджацца. Памятаеце "Палёт пчалы за сэкунду да абуджэньня" Сальвадора Далi? Карцiнка фантасмагарычная, але той, хто яе бачыць, ужо ведае, што гэта сон. Вось у гэты момант ён можа круцiць карцiнку як захоча. А за сэкунду сну вой як шмат можна навыдумляць!..
- Алё, цi добра чуеш мяне? Алё, дык слухай далей. Выйшлi мы з тралейбуса, а перад намi нейкiя комiны, будынкi змрочныя. Iх бачна добра, але навокал цемра - анi месяца, анi лiхтарыка.
Немалады жаночы голас падаўся мне знаёмым. Зрэшты, цi мала я ведаю галасоў людзей, якiх нiколi ня бачыў. Напрыклад, ужо гадоў дваццаць слухаю адзiн такi - сiплы, сарваны, якi належыць выхавальнiцы дзiцячага садка, што месьцiцца акурат у мяне пад вокнамi. Для сябе я гэты голас называю "сяржанцкiм".
- Уяўляеш, перасякаем мы засьмечаны жалезным ламаўём фабрычны падворак i неўпрыкмет трапляем у лясны гушчар. Галя, цi чуеш мяне?..
Жанчына выгукнула апошнiя словы, так моцна, што ў мяне не засталося сумневаў - голас быў рэальны. Мяркую, што калi б я ўзьняўся, i высунуў галаву ў фортку, то здолеў бы даведацца, на якiм з падваконьняў стаяў тэлефонны апарат невядомай мне кабеты. Але сiлаў не было, нават каб расплюшчыць вочы. У моманты, калi жанчына замаўкала, каб паслухаць адказ сваёй суразмоўнiцы, я iзноў нiбыта засынаў.
Урэшце, так бы яно й здарылася. Асабiста я прызвычаiўся да штодзённых непатрэбных гукаў, якiмi поўнiцца кватэра. Мала таго, што пад вокнамi дзiцячы садок, дык побач яшчэ чыгунка, а перад ёю будоўля, ды цi мала якiх iншых грукотаў!..
- Дык слухай, дзеўка. Сунемся мы праз той гушчар, сунемся, як раптам ты закрычыш - а-у!.. Так, так - ты закрычала, ня я. I тады адразу ж перад намi зьяўляецца хлопец. Як апрануты? Ну звычайна, як зараз апранаюцца - табе такiя падабаюцца. Джынсiкi нейкiя ў яго былi... Сiнiя з латкай скураной пад правым каленам, завушнiца, акулярчыкi круглыя, кашулька нейкая... Гэта, камiзэлька сiняя зь зялёным... Ага, клятчастая. Так, так, заплечнiчак з рудое замшы.
Я перавёў позiрк на сваю вопратку, раскiданую вакол фатэля. Сон зьнiк - нiбы й не было. Далей я чуў голас кабеты ўрыўкамi.
- Я пытаюся, - скуль ты ўзяўся, ён кажа - скуль i вы... Па што i вы прыйшлi... Гляджу - цябе няма... А ён кажа, маўляў, iдзi ты цётка ў той бок - вернесься дадому, ты мне й не патрэбная зусiм... Тут купальскi лес, а ня лазьня... Алё, алё, чуеш мяне, Галя? Цьфу, чорт, што за сувязь.
Я ня спаў, але вочы не расплюшчваў. Я на сябе раззлаваўся. Трэба было адразу зачынiць фортку, i заняцца сваiмi справамi. Зь iншага боку, навошта камплексаваць - прынамсi, знаёмых Галяў ў мяне няма. Голас змоўк, але я працягваў ляжаць, аж пакуль не зазванiў мой тэлефонны апарат. Я выпаўз з ложку, i падняў слухаўку.
- Дык слухай! Галя, дай я канцоўку распавяду. Пайшла я з паляны, але праз колькi крокаў павярнулася назад. Вяртаюся, а ты стаiш каля дрэва, i ўся гарыш. Уяўляеш?!
Я сабраўся быў адказаць, што кабета памылiлася нумарам, але чамусьцi не паверыў гэтай думцы. Таму толькi прасiпеў у адказ: "Галя тут болей не жыве", i паклаў слухаўку.
Адзiнае цяпер мяне засмучае: чыё ж патаемнае жаданьне мусiла спраўдзiцца ў Купальскую ноч? Але я спакойны - калi распавесьцi патаемнае, яно не адбудзецца".
(Сяргей Харэўскi: ) "Калi я распавёў Уладзiмеру Караткевiчу пра тое, што мару зьехаць зь Менску ў Вiльню, ён, на маё зьдзiўленьне, адрэгаваў надта рэзка. "Ну што вам у Вiльнi намазана чым, цi што? У нас жа ёсьць Менск, свая сталiца. У Менску сёньня жыве большасьць нашых пiсьменьнiкаў i мастакоў. Вось ужо i свае мэмарыяльныя шыльды пазьяўлялiся. Абрасьцем пакрысе тымi шыльдамi, як мохам - i будзе табе наша гiсторыя..."
Сапраўды, мэмарыяльных шыльдаў у Менску становiцца ўсё болей. Часам i празь меру. Памятаеце дом на рагу Маркса й Ленiна, той самы, дзе цяпер музэй Броўкi? На пачатку стагодзьдзя яго ўзьвёў слынны менскi архiтэктар Гай. Да сёньня яго ўмудрылiся так шчыльна завешаць шыльдамi, што за iмi ўжо не вiдаць сьценаў. Аднак адчуваньня гiстрычнае повязi так i не прыйшло. Можа ад таго, што над домам па-ранейшаму вось ужо чвэрць стагодзьдзя навiсае арматура рэклямы "Аэрафлоту", якая сама ня памятае, калi яна сьвяцiлася нэонавымi лямпачкамi? Цi ад таго, што сам чыгунна-бронзавы "iканастас" выклiкае супярэчлiвыя пачуцьцi: Чарвякоў i Панамарэнка, Дзяржынскi i Мацэпура, Броўка й Нiкольскi? Цi кожны мiнак скажа, чым славуты Панамарэнка альбо якой навукай займаўся акадэмiк Нiкольскi?..
Кажуць, недзе тут жыў i шэф НКВД Цанава. Аднойчы просты мiнак спытаўся ў яго, колькi часу? Уражаны Цанава азiрнуўся навокал i ня здолеў адказаць (бо не насiў гадзiньнiка). Кажуць, наступнае ранiцы на гэтым доме зьявiўся гадзiньнiк. Гадзiньнiка даўно няма, але вулiцы носяць усё тыя ж iмёны заснавальнiкаў навуковага камунiзму. Што ж, i гэта свая гiсторыя... Хто што хоча, тое й памятае. Даўней адрасам гэтага дому быў рог вулiцаў Падгорнай i Губэрнатарскай (былой Францiшканскай). Можа каб гэты будынак адмылi ад колеру НКВДэшнага шынялю, зьнялi каўпак "аэрафлотаўскае" рэклямы, зьвезьлi б усе мэмарыяльныя дошкi й зрабiлi адну малюсенькую: "помнiк архiтэктуры, дойлiд Гай", мiнакi б прыпынялiся мiжволi, каб разгледзець яго старасьвецкую пекнасьць?
Мэмарыяльныя знакi самi па сабе мала што значаць, калi ў народнай сьведамасьцi яны не асацыююцца з падзеямi альбо з асобамi, ролi якiх ясныя ўсiм. За гады незалежнасьцi шматкроць спрабавалi зрабiць, напрыклад, мэмарыяльны знак пры будынку КГБ - памяцi бальшавiцкiх ахвяраў. Тады б роля гэтае ўстановы ў нашай гiсторыi была вызначаная. Можа такi знак зьмянiў бы i нашую сёньняшняю гiсторыю... Не пасьпелi прымацаваць i ўжо гатовую шыльду на былы архiрэйскi дом, дзе ў 18-м годзе 25 сакавiка была абвешчаная незалежнасьць...
Выглядае, што мэмарыяльныя знакi ў Менску - гэта ўсяго толькi захоп прасторы. Але ўявiце сабе, каб у Парыжы цi Рыме задалiся мэтаю адзначыць таблiцамi ўсiх пiсьменьнкаў, кампазытараў i мастакоў, што там жылi... Бадай тады не знайшлося б месца жывым людзям. У Менску iнакш. На доме нумар 29 на вулiцы Пулiхава на адным рагу - мэмарыяльная шыльда Пiмена Панчанкi, на другiм - Кастуся Кiрэенкi, а таксама Iвана Чыгрынава й Барыса Сачанкi. Для жыхароў дому - гэта былыя
суседзi, для выпадковых людзей, што часам прамiнаюць гэты двор - "нейкiя пiсьменьнiкi".
Нацыя помнiць сваiх герояў не дзякуючы фiзычным якасьцям чыгуна цi бронзы. У доме, на якiм вiсiць шыльда Пестрака, цяпер жыве Зьмiцер Бартосiк i ў Менску ўжо лягчэй сустрэць чалавека, знаёмага з творчасьцю жывога барда, чым з творчасьцю "заслужанага дзеяча культуры БССР".
Сёньня ёсьць у беларускай сталiцы i мэмарыяльная таблiца Ўладзiмеру Караткевiчу на вулiцы Карла Маркса. Але не паболела ад шыльдавага iмху беларускасьцi. За сем гадоў "Наша Нiва" зьмянiла ў Менску шэсьць адрасоў. Аднойчы, седзячы ў рэдакцыi на вулiцы Куйбышава, нехта пажартаваў, што празь дзесяцiгодзьдзi паў-горада будзе завешана мэмарыяльнымi знакамi "Нашае Нiвы". А я падумаў: няўжо тут заўсёды будзе вулiца iмя Куйбышава? Бадай, у тым Менску, дзе кожны мiнак будзе ведаць пра першую беларускую газэту, вулiцы будуць звацца зусiм па-iншаму, а тады нашай культуры не спатрэбяцца нiякiя шыльды i сталiца зажыве сваёй, сапраўднай гiсторыяй..."
|
|
|
|
 |
|
|
