|
 |
 20 Верасьня 1998
| |
| Сымболіка свабоды. |
|
|
|
|
| Аўтар Сяргей Дубавец, Вільня |
|
|
Калi ў пачатку 80-х Рональд Рэйган сказаў сваю знакамiтую фразу пра тое, што ёсьць рэчы, больш важныя за атамную вайну, у нас яго не зразумелi. Краiна - ад высокiх кабiнэтаў да самага простага застольля жыла пад лёзунгам: галоўнае, каб не было вайны. Адзiн аднаму жадалi сiняга неба над галавою, над заводамi вывешвалi лёзунгi "Мiру - мiр", малявалi галубкоў. Мiж тым, Рэйган пад больш важнымi рэчамi меў на ўвазе свабоду.
Пры ўсёй зашмальцаванасьцi гэтага слова, у нас яе - свабоды - нiколi толкам i ня ведалi. Заходняя цывiлiзацыя зрабiла яе канкрэтным базавым прынцыпам усяго свайго iснаваньня. У нас жа яна была й застаецца фантомам, накшталт Новага году - любiмага сьвята савецкае публiкi. Што такое свабода? Гэта калi не няволя? Калi ты не ў турме? Просты адказ сьведчыць пра вытворнасьць, другаснасьць паняцьця. У нашай сытуацыi яно так i было i, бадай, ёсьць. У адказ на Рэйганаву фразу савецкiя прапагандысты з поўным правам маглi сказаць: ёсьць рэчы, больш важныя за свабоду.
Прысьвячэньне сёньняшняе Вострае Брамы тэме свабоды наўрад цi прывядзе да нейкiх канкрэтных адказаў. Але ўжо першыя спробы паразважаць, сьведчаць пра тое, якi гэта для беларускага кантэксту няходжаны цалiк - свабода.
Зьмiцер Бартосiк падрыхтаваў дакумэнтальнае апавяданьне пра тое, як ён аднойчы сустракаў Новы год у турме. Так выглядае ягоны адказ на пытаньне пра сымболiку свабоды.
(З.Бартосiк: ) "Спытайся ў мяне колькi гадоў таму, што ёсьць антыподам свабоды, я б не задумваючыся адказаў - турма. Прычым наколькi цьмяна я ўяўляў сабе турму, нагэтулькi ж расплывiста адчуваў i зону ўласнае свабоды. Гэткае неўразуменьне магло каштаваць мне значна даражэй, чым я за яго заплацiў...
Ну хто з хлапцоў ў дзяцiнстве не хацеў мець пiсталета, каб пастраляць у фашыстаў? Маё дзяцiнства разьвiталася са мною не без вастрынi. Даўшы мне ў рукi нямецкi "газавiк", а на ролю "фашыстаў" прызначыўшы нарад патрульнай службы мунiцыпальнай мiлiцыi горада Волагды. Я нават не заўважыў, як хутка маё дзiцячае разуменьне свабоды скончылася цалкам рэальнымi наручнiкамi на запясьцях.
Усё, што адбывалася на тыя Каляды, я ўспрымаў надзiва спакойна. Двое ў цывiльным па баках, трэцi сьпераду. Пераапрананьне ў прасьцейшую адзёжку ды адрываньне фiльтраў ад цыгарэт. Цесны варанок i лянiвая размова канваiраў пра надыходзячы новы год... Толькi рыданьнi мацi вярнулi мяне да рэальнасьцi. Да паступовага разуменьня таго, што ўсё вельмi ўсур'ёз.
У камэры нас было чацьвёра. Мiлы хлопчык-кампутаршчык, якi адмыслова пакiнуў фортку свайго офiса адчыненай, пасьля чаго ў офiсе засталася толькi адкрытая фортка. Хлопчыка ўзялi ў момант, калi той у чаканьнi нявесты сэрвiраваў калядны стол. Другога, блатара-пачаткоўца i сына вайсковых расейцаў, выцягнулi з п'янай бойкi ля вiннай крамы, калi той яшчэ не пасьпеў нiкому страсянуць мазгоў. Трэцi быў саракагадовы, прыгожы чалавек з выцягнутым арыстакратычным тварам i вельмi разумным позiркам. Усё ў iм - пастава, тэмбр, манера гаварыць зь невялiкiмi паўзамi, незвычайна супакойвала. Я хутчэй уявiў бы яго за пiсьмовым сталом, чым... у якасьцi рыцыдывiста зь пяцьцю тэрмiнамi за плячыма й адным загубленым жыцьцём на душы, якi лiтаральна некалькi дзён таму грабануў у горадзе Мазыры прыватную краму й нажом паранiў мiлiцыянта.
Як добра, што я нiкога зь iх ня ведаў па той бок турэмнага муру. I як файна, што менавiта яны сталi маiмi сукамэрнiкамi ў той сьвяточны пераднавагоднi тыдзень. Мiлыя людзi ў чатырох
сьценах, iм не было чаго дзялiць акрамя цыгарэтных зацяжак ды ўспамiнаў. Страчаная свабода была для ўсiх ня больш чым нагодаю распавесьцi нешта цiкавае. А апавядальнiкамi яны былi выдатнымi.
Так за вясёлымi размовамi мы й сустрэлi сьвятло апошняга пераднавагодняга дня. Менавiта сьвятло, бо ўбачыць неба з таго вакна было немагчыма. Але я быў упэўнены, што там цудоўнае зiмовае надвор'е, як на калядных паштоўках. У той дзень я спалохаўся распаўсюджанай прыкметы - "як ты новы год сустрэнеш, так яго й правядзеш". Старэйшаму з нас пабачыць колер неба сьвяцiла, у лепшым выпадку, а першых гадах будучага тысячагодзьдзя. Што яго нiяк не засмучала. Ён ужо ведаў i зону, у якую яго накiруюць, i зь якой ён адлучыўся на нейкiя паўгады. Ён ужо думкамi быў там, прадчуваючы цёплую сустрэчу за чыфiрам са старымi сябрамi. Урэшце, на зоне засталася ягоная галубятня, якую трэба было б адрамантаваць. Высьветлiлася, што ён любiў птушак нашмат больш за людзей. Хлопчык-кампутаршчык небезпадстаўна спадзяваўся на ўмоўны тэрмiн. А жывапiсны "граза раёна" i так ведаў, што яго хутчэй за ўсё апраўдаюць. Самае сумнае становiшча было ў мяне. Мяне не чакаў нi тэрмiн, нi добры адвакат i нi сьледчы. Валагодзкi канвой - вось адзiнае, што я ведаў пра свой блiжэйшы навагоднi лёс. I суразмоўцы здавалiся мне абранцамi фартуны. Супакоiў мяне сiвы забойца. "Ты, пацан, не хвалюйся. Першая ходка будзе так сабе, а ўжо пасьля пойдзе як па масьле".
Адмераўшы на вока апошнiя iмгненьнi адыходзячага году, мы зрабiлi з хлеба нешта, што нагадвала сьвяточныя фужэры, ды пажадаўшы адзiн адному пераменаў да лепшага, распачалi сваю сьвяточную вячэру. Але не пасьпеў я дажаваць свой мякiш, як дзьверы камэры расчынiлiся й мяне паклiкалi "зь вяшчамi".
На гадзiньнiку ў дзяжурцы было бяз чвэрцi дванаццаць. Новы год я сустрэў у мiлiцэйскiм варанку, што вёз мяне з турэмнай ускраiны ў цэнтар горада, дзе даўно ўжо iшло гульбiшча. Сьнегу не было, стаяла мярзотная адлiга. Але нават у такiм дажджлiвым пратэсьце прыроды я знаходзiў прыкмету свабоды.
Як высьветлiлася пазньей, беларуская пракуратура вырашыла не выдаваць расейскiм калегам свайго грамадзянiна. I праз суткi я стаяў у кабiнэце пракурора Гомельскай вобласьцi як шкадлiвы падшыванец. Пракурор падвёў мяне да мапы Рэспублiкi Беларусь, што вiсела пад гiпсавай "Пагоняю", i сказаў: "Вось, сынок, межы нашай рэспублiкi. Тут i гуляй сабе. Толькi страляць ня трэба. А вось тут, - ён паказаў на Расею, - табе лепш пакуль не паказвацца. Зразумеў?" Я зразумеў. Зона маёй свабоды пашырылася да межаў маёй краiны, i тая мяжа за сорак кiлямэтраў на ўсход перастала быць празрыстаю. Так я ўпершыню амаль фiзычна адчуў межы сваёй краiны i свабода, абмежаваная такiм чынам, падалася мне прывабнаю для жыцьця".
(С.Дубавец: ) Такiм чынам, пачаўшы шукаць свабоду ў беларускiм кантэксьце, мы ўжо нешта маем. Несвабода - гэта турма, а свабода - свая краiна. Цiкава, цi падтрымаюць гэтую думку людзi, якiя iдуць па менскiх вулiцах? Адмысловае апытаньне падрыхтаваў Севярын Квяткоўскi.
(С.Квяткоўскі: ) "Наколькi свабодныя людзi атачаюць нас у штодзённым жыцьцi? Цi патрэбная iм свабода i цi iснуе яна ўвогуле? Свабода —гэта... Працягнуць фразу я прапанаваў мiнакам на менскiх вулiцах.
— Свабода, гэта калi я магу iсьцi па вулiцы, i каб да мяне нiхто не прыставаў, — кажа чатырнацца-цiгадовы школьнiк.
А вось спадар сталага веку лiчыць, што панятак свабоды —увогуле фiкцыя.
— Чалавек ня можа быць свабодным, ён неяк прывязаны да дзяцей, да сям’i, гэта ўжо несвабода. Ён павiнен iх утрымлiваць, працаваць, у нечым сябе абмяжоўваць.
Я запытаўся ў студэнта, якi пiў пiва, седзячы на лаўцы, цi пачуваецца ён свабодным чалавекам?
— Не, не зусiм, — быў адказ. — Паняцьце свабоды — шырокае. Каб у нашай краiне быць вольным, трэба мець або шмат грошай, альбо ўлады якой-небудзь.
Праз колькi крокаў я спаткаў аднаго вядомага менскага мастака. Ён прызнаўся, што ня можа пачувацца свабодным чалавекам, бо мае праблемы зь фiнансамi. Колькi грошай патрэбна менскаму мастаку, каб адчуваць сябе свабодным? Роўна столькi, каб рэалiзоўваць творчыя праекты, — адказаў ён.
Спадар, якi ўпэўнена шпацыраваў з жонкай праз сквэрык, назваў сябе свабодным чалавекам.
— Свабода — гэта калi можаш жыць як хочаш. Я магу рабiць тое, што мне хочацца рабiць. Не абсалютна ўсё, бо жыву ў соцыюме, i мушу выконваць умоўнасьцi, але гэта ня значыць, што я не магу рабiць тое, што хачу. Калi чалавек сам сябе адчувае свабодным — ён свабодны.
Наступны суразмоўца — дзяўчына-гiсторык, якая вучыцца ў асьпiрантуры:
— Свабода — каляровы рай, але ня ў нашай краiне. Гэта штосьцi вялiкае памiж сэрцам i розумам. Гэта — незалежнасьць, незалежнасьць ад усяго.
Вайсковец-капiтан патрапiў на службу з цывiльнага жыцьця адносна нядаўна:
— Гэта магчымасьць рабiць тое, што табе падабаецца ў межах, якiя ўсталяваныя нормай, спалучаць прыемнае з карысным.
А вось словы маладога бiзнэсмэна, якi заўважыў, што нiколi не працаваў на дзяржаву:
— Адно пытаньне — на якi ланцуг нас адпусьцiць дзяржава, другая праблема — на якi ланцуг ты сябе адпусьцiш сам. Вось i ўсё. Я цалкам вольны — ланцуг перасечаны. Жыву для сябе, думаю, як хачу. Нi ад каго не залежу, нават ад вашага iнтэрвiю.
Найчасьцей у часе апытаньня мне прыходзiла ў галаву думка пра тое, што людзi на менскiх вулiцах не атаясамлiваюць сваю асобу зь дзяржавай. Магчыма, таму пераважна свабодныя iндывiдуумы складаюць сёньняшняе паўдыктатарскае грамадзтва".
З супольнага грамадзкага меркаваньня, якое вынiкае з вулiчнага iнтэрвiю Севярына Квяткоўскага, бадай, ня выснуеш таго канкрэтнага прынцыпу, на якiм можна будаваць краiну, або стварыць кантэкст нацыянальнае культуры. Сяргей Харэўскi паспрабаваў асэнсаваць свабоду не абстрактную, а намацвальную ў нашым, беларускiм бытнаваньнi.
(С.Харэўскі: ) "Калi я сыходзiў зь цягнiка на станцыi Мiханавiчы, прыяжджаючы да сваiх вясковых бабуляў, дык кожнага разу адчуваў, што перакрочваю нейкую мяжу. У позьнi савецкi пэрыяд у вёсцы чамусьцi дыхалася вальней. Можа ад таго, што ўсё тут было цэльным - мова, лад жыцьця, людзкiя тыпажы. Можа ад таго, што вясковы люд ужо не было чым пужаць. Таму размовы тут вялiся праўдзiвыя, без аглядак, вочы ў вочы. Дзiцячая памяць хвацка хапала ўрыўкi дарослых гутарак, зь якiх вынiкала нешта зусiм супрацьлеглае школьнаму выхаваньню: бальшавiкi - вандалы, бо зьнiшчалi цэрквы й палiлi абразы, калгаснае бязладзьдзе - гэта тупiк, бо зямля родзiць усё горш, а людзi бэсьцяцца й сьпiваюцца, маскоўскае кiраўнiцтва наогул нiчога ня цямiць у нашых праблемах. Паспрабаваў бы я працытаваць у школе што-небудзь з пачутага...
Гэтак стрэмкаю засядала жаданьне гаварыць свабодна. Быць хоць у словах свабодным, як былi свабоднымi ў словах мае закарэлыя, пакручаныя калгасным прыгонам сваякi. Свабода - гэта жаданьне чуць праўду. Вяртацца зь вёскi не хацелася...
Пазьней, праўда, высьветлiлася, што тое самае чулi ў вёсках i мае аднакашнiкi. I большасьцi зь iх таксама карцела падзялiцца сваiмi адкрыцьцямi. Што мяне дзiвiла пазьней, дык гэта
дальнабачнасьць i ўваротлiвасьць дзяцей-беларусаў, маiх аднагодкаў, якiя пiсалi штампаваныя сачыненьнi на тэму "Як правёў канiкулы". Кожны пiсаў пра грыбы, сады, камбайны i нiводнага разу нiводзiн не абмовiўся пра тое, што яны чулi ад крэўных-вяскоўцаў. Як назваць iнстынктыўную абачлiвасьць малых гарадзкiх беларусаў? Канфармiзмам у крывi, нават на ўзроўнi падсьвядомасьцi? Цi гэта была ўжо сьведамая адказнасьць за родных, якiя iм нешта даверылi?
Памятаю, малым, мяне шакавалi расповеды родных пра татальныя рэпрэсii перад вайною, пра нейкага юнака-аднавяскоўца, якога саслалi толькi за iмя - Адальф. Мацi казала, што немцы кармiлi дзяцей з паходнай кухнi. Асаблiва запомнiлася ёй гарохавая каша напалам зь мясам, маўляў, больш такога нiколi ў жыцьцi не паспытала. Па вайне прыйшоў голад. Высьветлiлася, што мая бабця нелегальна хадзiла з-пад Менску да Мiра, каб вымяняць нейкiя рэчы на харчы. Колькi гадоў па вайне ўсходнiх беларусаў не пушчалi да заходнiх. Гэтак у маёй сьведамасьцi вызваленьне Заходняе Беларусi бальшавiкамi станавiлася паняцьцем адносным. Прынамсi нiяк не зьвязаным са свабодаю.
Зьдзiўляла пазьней, у старэйшых клясах, таксама й тое, што розьнiца памiж Заходняй i Ўсходняй Беларусяй у вясковых аповядах аднаклясьнiкаў сьцiралася хутчэй, чым у пабытовай рэчаiснасьцi. I там i там нiшчылася прырода, было пахабнае начальства, расквiтаў алкагалiзм. Праўда, заставалася адна рэч, па якой мералi большую ступень свабоды ў заходнiх раёнах - вера. Як нi намагалiся камунiсты, рэлiгiя па-ранейшаму заставалася там апошняй дзялкаю свабоды сумленьня. I гэта было адхланьнем.
Свабода нараджаецца з усьвядомленага жаданьня. Напрыклад, з жаданьня ня быць залежным. Не залежаць ад будзённага парадку рэчаў. Ехаць, ехаць чым далей, толькi з мэтаю не стаяць, дзеля самога працэсу руху. Спачатку ў вёску, пасьля ў белы сьвет..."
(С.Дубавец: ) Сяргей Харэўскi, разважаючы пра свабоду ў беларускiм разуменьнi, скiраваў погляд на вёску. Апошнiм часам - пра што б мы нi казалi ў нашых перадачах, найбольш праўдзiвыя i рэальныя iнтэрпрэтацыi абраных тэмаў мы знаходзiм менавiта там - у вёсцы. Вёска - у процiвагу адсутнаму беларускаму гораду i страчанаму мястэчку - застаецца для нас уласна Беларусяй.
Калi думаеш пра сымболiку Свабоды, першая асацыяцыя - знакамiтая статуя ў Нью-Ёрку, якая, дарэчы была падораная амэрыканцам французамi. Калi ж разьвiваць пошук, дык мы непазьбежна прыйдзем менавiта да францускiх каранёў тае свабоды, якую асацыятыўна згадваюць па ўсiм сьвеце. Урэшце позiрк спыняецца на знакамiтай "Свабодзе на барыкадах" Дэлякруа. I тут раптам пачынаеш разумець, што беларуская сымболiка свабоды, - гэта менавiта наша нацыянальная сымболiка. "Сьцяг мой вольны, сьцяг мой сьмелы, сьцяг мой бел-чырвона-белы". Нiякае iншае алегорыi свабоды ў нас няма i, напэўна, ня можа быць.
|
|
|
|
 |
|
|
