|
 |
 23 Траўня 1999
| |
| Жахі гісторыі. Грунвальд. |
|
|
|
|
| Аўтар і вядучы Сяргей Дубавец, Вільня |
|
|
Калі разыходзяцца муж з жонкай, яны найчасьцей тлумачаць развод так: мы розныя людзі, не ўжыліся. Выходзіць, каб ужыцца, трэба было або прыцярпецца, або стаць людзьмі падобнымі. Колькі тут аб'ектыўнага, зададзенага прыродай і лёсам, і колькі суб'ектыўнага? Як падумаеш, дык усё што ні робяць людзі, каб ужыцца, даецца ў змаганьні, у пераадоленьні тых супярэчнасьцяў, што закладзеныя прыродай і наканаваньнем.
Гэтая самая няспынная барацьба з сабою толькі й можа прывесьці да славутага лепшага жыцьця. Няма пераадоленьня - няма і палёгкі, ёсьць толькі застой і сварка. Спытайцеся ў нашых вэтэранаў, чаму капіталісты жывуць лепей, яны скажуць, што капіталісты выбралі іншы шлях, і што гэта - ня наша. Гэта значыць, мы самі за сябе не адказваем. Або скажыце, чаму такі разлом выйшаў на мінулых прэзыдэнцкіх выбарах у Беларусі? А ўсё таму, што не ўжыліся, не пераадолелі супярэчнасьцяў. У выніку той, супраць каго былі выбары, нават ня ўмешваўся.
Непераадоленьне сябе, якое ў нас харктэрнае для людзей старэйшага пакаленьня і некаторых апазыцыянэраў, у іншых краінах уласьцівае найперш дзецям і моладзі. Гэта калі чалавеку яшчэ не ўдаецца авалодаць сваёй сытуацыяй, і ён марыць пра іншыя часы і тэрыторыі. Севярын Квяткоўскі запытаўся ў менскіх студэнтаў гісторыкаў, у якую эпоху марылі б яны жыць?
(С.Квяткоўскі: ) "50 студэнтаў гiстарычных факультэтаў БДУ i Пэдагагiчнага ўнiвэрсытэту адказалi на адно пытаньне - у якiм зь вядомых iм гiстарычных пэрыядаў яны жылi б з найбольшай ахвотай? Высьветлiлася, што амаль палова выбiрае сучаснасьць.
- В наше столетье, поскольку очень демократiческая эпоха. Наша эпоха более радiкальная, i она прiнесёт какiе-то iзмененiя, я надеюсь на лучшее.
- Наiболее прiемлемо жiть в нашем столетii, особенно, что касается Республiкi Беларусь. Мы не знаем, где мы можем оказаться. То лi в эпохе возрожденiя, то лi возвратiться к
средневековью, то лi к первобытнообщiнному обществу возвратiться.
- У гэтым, наверное, устраiвает, в другом не представляю себя.
- Мне зараз падабаецца, таму што я ў палiтыку сiльна ня ўлажу, я жыву, i мне добра.
- Я лiчу, што менавiта ў сучаснасьцi, але нi ў якiм хаўрусе з Расеяй. Я лiчу, што нашае мiнулае было ня вельмi добрае, але й сучаснасьць ня вельмi добрая.
- Я бы хотела жiть сейчас в Мiнске, больше всего нравiтся этот город.
Цiкава, што толькi два чалавекi з апытаных не хацелi б жыць у Беларусi:
- В 60-х годах в Амерiке... Та культура: хiпi, свобода: все этi отношенiя мне очень нравятся. Я хотел бы жiть только там.
- В веке шеснадцатом... Я романтiческая натура, в этот перiод как раз рыцарi, любовь... Думаю, в Москве iлi Петербурге.
Сучаснасьць найбольш прываблiвае маладых людзей разьвiцьцём навукi, культуры, а таксама большай гуманнасьцю, большым значэньнем iндывiдуума:
- Где жiвём, там i хорошо, где ж ещё... Какая разнiца где жiть, так получiлось, что в этом жiвём, значiт хорошо.
А яшчэ сучаснасьць падабаецца студэнтам-гiсторыкам за насычанасьць падзеямi. Зрэшты, былi й такiя, хто называў найлепшым пэрыядам будучыню:
- Будущее. Может, что-нiбудь улучшiться... Времена перемен - самое страшное.
- Третее тысячелетiе - что-то новенькое, что-то iнтересное. Просто, я достаточно хорошо знаю iсторiю, там мне будет уже не iнтересно.
- Мабыць, у будучынi. Таму што ў будучынi будзе незалежная вольная Беларусь.
Толькi дзясятая частка апытаных будучых гісторыкаў назвала сваiм улюблёным пэрыядам часы Вялiкага Княства Лiтоўскага:
- Пэрыяд ВКЛ. Напэўна, стагодзьдзе шаснаццатае, пачатак. ВКЛ у гэты пэрыяд было вельмi моцнае.
- Напэўна, у часы ВКЛ, стагодзьдзi ў шаснаццатым - росквiт нашай культуры, росквiт незалежнасьцi.
Часам маладыя людзі згадвалі Полацкае княства, часам - канец дзевятнаццатага стагодзьдзя, некалькi разоў - васямнаццатае... Толькi адзiн з рэспандэнтаў сьвядома перанесься б у мiнулае, пры ўмове, што на пэўны час:
- Жыць у апошнiя гады Рэчы Паспалiтай, каб удзельнiчаць у паўстаньнi Тадэвуша Касьцюшкi, каб пазбавiць нашую спадчыну ад такога лёсу дурнога.
Але ня ўсiх апытаных цiкавiць будучыня альбо мiнулае дзеля будучынi. Знайшлiся й прыхiльнiкi лёзунга "Наперад, у мiнулае!" Магчыма, наступная цытата патлумачыць, чаму ўжо колькi часу беларусы "вiсяць" памiж мiнулым i будучыняй:
- В каменном веке, тогда был коммунiзм, демократiя. Понiмаете, чем культура сложнее, тем хуже в ней жiть".
(С.Дубавец: ) Сярод матывацыяў, якія Севярыну Квяткоўскаму назвалі студэнты-гісторыкі, асабіста маю ўвагу спыніла наступная: хачу жыць тут і цяпер, бо баюся горшага. Мы ня ведаем, дзе можам апынуцца, таму, маўляў, і ня трэба загадваць. Пры такім тлумачэньні статыстыка, калі большасьць апытаных выказваюцца за наш час, выглядае крыху інакш. Яны не выбіраюць, а нібы просяць не чапаць іх. Праўда, гэта ўжо зусім ня тое, што "падабаецца - не падабаецца".
І яшчэ адзін адказ маладога гісторыка, які хоча жыць у будучыні, бо дастаткова добра ведае гісторыю і якому ў мінуўшчыне было б нецікава. Апошні акцэнт сьведчыць, магчыма, пра ўзровень выкладаньня гісторыі. А таксама пра агульны публічны настрой у дачыненьні да гісторыі.
Памятаю, некалі мне давялося рабіць крытычны разгляд кніжак маладых беларускіх версіфікатараў. Адна з агульных рысаў там была - панічны страх перад гісторыяй, як перад чымсьці бяздонным і чорным. Згадваю такія радкі:
"Сьвет пакаціўся б, нібы кола, у бездань пракаветных дзён".
Або:
"І наш Багушэвіч, Купала, зь цемры вякоў ішлі".
І яшчэ:
"З бакоў чатырох, спрутам зла - гісторыя".
Ня думаю, што гэтая паталягічная вусьціш вынікае толькі зь няздатнасьці версіфікатараў і ніякім чынам не ўласьцівая нашай шырокай публіцы. Хутчэй наадварот - гэта крык душы чалавека і народа, які не нясе адказнасьці за свой лёс. Свая гісторыя ў нас доўгі час замоўчвалася або малявалася ў змрочных фарбах усемагчымых прыгнётаў і паняверак. Невядомае - палохала.
Гадоў дзесяць таму пачаўся бум масавае цікавасьці да мінуўшчыны, пісаліся й выдаваліся новыя падручнікі, мастацкія творы, слоўнікі й энцыкляпэдыі. За часоў Лукашэнкі гэтая хваля пайшла на спад, гісторыю пачалі зноў перапісваць на савецкі або расейскі імпэрскі лад, праўда зноў зьмяшалася з хлусьнёй і перастала выклікаць давер.
Між іншым, пра месца гісторыі ў цяперашнім беларускім жыцьці думалася нядаўна ў Віленскім арсэнале, куды на некалькі месяцаў прывезьлі з Польшчы знакаміты "Грунвальд" Яна Матэйкі, вялізнае палатно ў 50 квадратных мэтраў, дзе выяўленыя ў запале барацьбы 50 рэальных гістарычных пэрсанажаў. На сёньняшні момант у Вільні гэтую карціну наведалі 50 тысячаў чалавек - сапраўднае паломніцтва. Зраземела, і нам у "Вострай Браме" абмінуць гэтую падзею не выпадала. Мастацтвазнаўца Сяргей Харэўскі паспрабаваў упісаць карціну Матэйкі ў беларускі культурны кантэкст.
(С.Харэўскі: ) "У Вільню з Варшавы прывезьлі "Грунвальдзкую бітву" Яна Матэйкі... Штодзень тысячы людзей з усіх куткоў Літвы, школьнікі і пэнсіянэры, літоўцы і нелітоўцы праходзяць даўжэзныя чэргі, каб пабачыць гэты шэдэўр...
За "Грунвальдзкую сечу" Матэйка атрымаў сыбалічнае каралеўскае жазло. Стары маэстра так пераняўся гэтым, што ўжо сам абвесьціў сябе каралём у мастацтве. Мастакі даволі скептычна ацанілі эстэтычныя вартасьці "Грунвальда". Адзін адцеміў, што гэта палатно "не мастацкае, а тэхнічнае, гэта разрэз бітвы", а другі заўважыў, што ягоныя фрагмэнты трэба "мазольна расшыфроўваць і зьвязваць". Матэйка стварыў не мастацкі твор, а праект даўняе й гераічнае рэчаіснасьці. Сёньня б гэта назвалі манумэнтальнай прапагандай. Такую функцыю "Грунвальд" да сёньня выконвае пасьпяхова, як ні з чым не параўнальны твор. На ім узгадаваліся пачуцьці палякаў, для якіх гэтае палатно было, сапраўды, не мастацтвам, а прадметам культу. Яго хавалі ад акупантаў, за яго гінулі людзі, як за рэліквіі ў сярэднявечча. Можна з пэўнасьцю сказаць, што твор Матэйкі прысьпешыў аднаўленьне Польшчы...
Ці ёсьць у Беларусі твор мастацтва, які б мог выконваць гэткую ж ролю ў жыцьці нашай нацыі, як "Грунвальд" у палякаў? Можа "Пагоня Ярылы" Драздовіча? Замалое палатно, ды й рамантычны сымбалізм не ўплывае дыдактычна... Нацыянальны банк Беларусі прапануе сёньня сваё: "Нацюрморт" Хруцкага, які зьмясьцілі на новенькай, мільённай купюры... Першы жывапісны твор на нашых грошах. Мара беларускіх пэнсіянэраў: куча сьпелае садавіны й гародніны ў кветках. З рога ўсяго многа... Шанаваць выяву прадуктаў як нацыянальную Ідэю? Нехта прапанаваў "Партызанскую мадону" Савіцкага. Не надаецца. Па-першае твор банальны, а па-другое вісіць у Маскве. Хай там і застаецца.
Сёньня дзевяцімэтровы холст Матэйкі літоўцы разглядаюць як сцэну са сваёй гісторыі, як бітву, якую ачоліў вялікі князь Літвы Вітаўт... Па Вільні вісяць рэклямныя шчыты ў промнях пражэктараў, плякаты, афішы, якія заклікаюць наведаць карціну "Грунвальдзкая бітва". Літоўцы называюць Грунвальд "Жальгірысам", што літаральна перакладаецца як Зялёнгай. Гэтае імя тут носяць спартовыя каманды, заводы, стадыёны, вуліцы, санаторыі, гатункі піва і цыгарэт. За саветамі "Жальгірысам", гэта значыць Грунвальдам, называлі нават калгасы і піянэрскія лягеры...
А калі б "Грунвальд" прывезьлі ў Менск? Да нашае гісторыі слынная сеча мела ніяк ня меншае дачыненьне, пра што добра расьпісана ў тузіне беларускіх кніг. Беларускія мастакі таксама панапісвалі свае "грунвальдзікі". І былі нават спробы, падгледеўшы ў літоўцаў, перакласьці Грунвальд, зь нямецкае, як "Зялёны Гай"... Ці ўтварыўся б у нас вакол карціны такі ажыятаж, як цяпер у Вільні? Думаю, не... Дзеля гэтага публіцы трэба добра прасякнуцца гонарам за сваю гісторыю... Справа ўсё ж ня ў творах мастацтва, а ў пачуцьцях, што яны выклікаюць".
(С.Дубавец: ) Сяргей Харэўскі згадаў, што беларускія гісторыкі напісалі пра Грунвальдзкую бітву тузін кніг, але ад гэтага нашчадкі слынных ваяроў не прасякнуліся гонарам за айчынную мінуўшчыну. І да шырокага сьвету нашыя сьветлыя прэтэнзіі не дакаціліся. Экскурсаводы каля віленскай экспазыцыі распавядаюць, што гэта была літоўска-польская перамога. Тое самае - у польскіх даведніках. Тое самае - у энцыкляпэдыі Брытаніка, дзе пад словам "літоўскі" разумеюць не прыналежны да Вялікага Княства, а цяперашні сэнс, бо Вітаўта называюць Вітаўтасам.
Высьпеленае такім чынам пытаньне я задаў гісторыку, аўтару кніг і папулярных гістарычных чытанак Генадзю Сагановічу. Генадзь, чаму за апошнія дзесяць гадоў мы так і не зьявіліся на Грунвальдзе? У чым прычына? Ці гэта гісторыкі кепска пішуць, ці за мяжу ня езьдзяць, ці прапагандаваць сваё ня ўмеюць?
(Г.Сагановіч: ) "Канстатуем, што важкая роля нашых продкаў ці, як іх тады найчасьцей называлі, русінаў, у гістарычнай бітве пад Грунвальдам-Танэнбэргам бясспрэчная. Пра гэта кажуць ці ня ўсе вартыя даверу крыніцы. Нават у Длугаша, хоць той і не любіў русінаў, з 18 названых харугваў Вітаўта ажно 14 - зь беларускіх ці ўкраінскіх земляў. Але такія факты ведаюць спэцыялісты. Для звычайных людзей часам і ў Беларусі гета трэба даводзіць, тлумачыць, а ў маштабе міжнародным Грунвальд сапраўды застаецца польска-літоўскім.
Прычынаў таму шэраг. На ўзроўні коду такая выразная неадпаведнасьць падзеі і яе гістарыяграфічнага міту была зададзеная дыскрэтнасьцю традыцыі, зьменаю нашага гістарычнага найменьня, а потым павялічаная недаразьвітасьцю беларускай гістарыяграфіі. Фактычна, толькі пасьля развалу СССР, калі ў Беларусі сваёй гісторыі стала надавацца сур'ёзная ўвага, мы пачалі шырэй пісаць пра Грунвальд. І нават тое зробленае дазволіла "прыватызаваць" яго (і назву ж сваю знайшлі - Дуброўна), зрабіць фактам масавай сьвядомасьці, іншымі словамі - хоць часткова споўніць тое, што палякі і літоўцы пасьпелі сто гадоў таму. Але нашыя публікацыі пра Грунвальд - рэчы "хатняга ўжытку". Ну як сьвету ўведаць пра ўдзел беларусаў у той славутай сечы, калі мы не сказалі яму пра гэта. Ані гіды, ані аўтары энцыкляпэдычных выданьняў або сынтэзаў-падручнікаў не бяруць у рукі аўтэнтычных крыніцаў - летапісаў і кронік. Яны карыстаюцца гатовымі прадуктамі нацыянальных гістарыяграфіяў, у якіх - уласныя вэрсіі мінулага з адпаведнымі акцэнтамі і прагаламі. Кожная нацыя эгацэнтрычная і ня дзеліцца "сваёй" гісторыяй, тым больш перамогамі, - такая ўжо яе прырода.
Праблема ўскладняецца тым, што беларусы адсталі ў нацыянальным разьвіцьці ад суседзяў, спазьніліся на "прыватызацыю" гісторыі. Візія мінулага ўжо сфармаваная, а яе рэвізія вымагае вялізных высілкаў, часу і адпаведнай дзяржаўнай палітыкі. Ня маючы нічога гэтага, мы не набываем і сваёй гісторыі. Мы проста не падаем сьвету голасу. Сьвежы прыклад: у найноўшай "Сусьветнай энцыкляпэдыі гісторыяпісаньня" прадстаўленыя гістарыяграфіі і гісторыкі літаральна ўсіх краінаў, за выняткам Беларусі. Адзін беларускі гісторык, праўда, фігуруе двойчы - наш Даўнар-Запольскі: першы раз ва ўкраінскай, другі - у літоўскай навуцы... Ізноў жа таму, што няма сьледу нашай нацыянальнай гістарыяграфіі, не чутно нашага голасу, мы самаізаляваліся. Каб нас чулі, мусяць быць кандыцыйныя - у эўрапейскіх стандартах - прадукты, прычым на сусьветных мовах. Дысюль наогул ніводнай такой працы беларускіх гісторыкаў ні па-ангельску, ні па-нямецку, ні па-француску няма... Тое ж з Грунвальдам. Мы ня маем уласнага навуковага дасьледаваньня самой гэтай бітвы, не сказалі ў грунвальдазнаўстве свайго слова яшчэ й па-беларуску. Таму няма чаго крыўдаваць на суседзяў".
(С.Дубавец: ) Генадзь Сагановіч сказаў пра крыўду на суседзяў. Некалькі гадоў таму, у часы публічных дыспутаў пра падзел нашае гісторыі зь літоўцамі, у тым ліку і пра падзел Грунвальда, памятаецца, найбольшае абурэньне сьведамых беларусаў выклікала згадка пра ўдзел у сечы расейцаў. Сёньня ўжо ніхто, акрамя хіба расейскіх гісторыкаў, ня згадвае пра гэты элемэнт у шыхтах пераможцаў. Але ня згадваюць і беларусаў.
Зьміцер Бартосік ішоў глядзець "Грунвальд", каб уразіцца, каб пераняцца славутым творам. І вось што з гэтага выйшла.
(З.Бартосік: ) "У Вiльнi экспануецца "Грунвальдзкая бiтва". Афiшы, этэр i друк не пакiдаюць нiякай магчымасьцi застацца па-за падзеяй. Усё зроблена для таго, каб кожны чалавек хоць аднойчы спрычынiўся да вялiкага. Мае тутэйшыя сябры папракнулі: як так - не пабачыць сапраўднага Матэйку! Адзiн зь іх аргумэнтаваў памерамi палатна."Ты толькi ўявi сабе - пяцьдзясят квадратных мэтраў. Гэта ж больш чым уся твая кватэра!" Мая кватэра сапраўды меншая. Але ж пайшоў я ў музэй з мэтаю ўразiцца чымсьцi большым.
Але стоячы ў чужамоўным натоўпе, у да бляску адрэстаўраваным Арсэнале, сярод пышнага хараства жырандоляў ды кiлiмаў i насупраць вялiкага князя, вельмi падобнага да паэта Анатоля Сыса, я думаў пра адно. Ня ўражвала. Малады, падобны да рок-музыкi, экскурсавод тлумачыў па-лiтоўску, абводзячы чырвоным лiхтарыкам старанна выпiсаныя гiстарычныя партрэты. А ў мяне ад iх сузiраньня, хоць ты трэсьнi, не абуджалася нiводнай эмоцыi. Я стаяў перад выяваю вялiкага трыюмфу, быццам перад тэатральным макетам. Можа, уся справа ў тым, што на карціне сярэднявечнае сечы няма ані кроплі крыві? Я паспрабаваў ва ўяўленьні падключыць да ўбачанага гук. Крыкi, лязгат зброi, тупат коней. Але й гэта не атрымалася. Гук баталii проста не падключаўся. Я бачыў адно застылах маўклiвых натуршчыкаў у цiшынi майстэрнi.
І тут згадалася iншае. Позьняя восень пазамiнулага году. Ворша, куды мяне запрасiлi пасьпяваць. Шэрая савецкая вулiца ўздоўж Дняпра. I стары, абязьвежаны брудназялёнага колеру касьцёл. Я зайшоў у гэты храм, дзе ад былога хараства не засталося й сьледу. Старая манашка-місiянэрка цiха павiталася са мною на польска-беларускай мяшанцы. Пэўна, з жаданьня чым-небудзь быць мне карыснай яна запыталася, цi бачыў я карцiну "Бiтва пад Воршай"?
У былой бакавой каплiчцы, на нетынкаванай цаглянай сьцяне, у паўзмороку, нібы абраз, вiсела невялiкая рэпрадукцыя вядомай карцiны невядомага мастака. Намаляваная з той доляю ўмоўнасьцi ў выявах людзей i з такой дакладнасьцю ў капазыцыi, зь якою мог пiсаць толькi ўдзельнiк пабоiшча, што адбылося ў некалькiх вёрстах уверх па Дняпры, i ў некалькiх стагодзьдзях таму. Але час драбнеў перад прасторай. Тым больш - тут бiлiся, магчыма, i мае продкi. І тут сам сабою "ўключыўся гук": крыкi, лязгат зброi, тупат коней... Колькi ж я тады прастаяў, вывучаючы карцiну, аб якой раней толькi чуў? Само месца й антураж быццам ператварылi для мяне рэпрадукцыю ў арыгiнал.
Так, я нiколi ў жыцьцi больш ня ўбачу сапраўднай "Грунвальдзкай бiтвы". Але сказаць, што я нiколi ня бачыў сапраўдную "Бiтву пад Воршай", таксама не магу. Зрэшты, цi можна ўвогуле казаць пра стопрацэнтовае бачаньне ў адносiнах да мастацтва. Можа з часам і мой культпаход на Матэйку ажыве ў памяці ўражвальным успамінам?"
(С.Дубавец: ) Зьмітра Бартосіка Грунвальд ня ўразіў. Асабіста мне здаецца, што гэта тыповае для цяперашняга беларуса ўражаньне. Што да літоўцаў, дык, паводле статыстычнага апытаньня толькі 14 працэнтаў наведнікаў карціны шукалі на выставе чагосьці іншага. Астатнія атрымалі сваё ў поўнай меры, г.зн. былі сапраўды ўражаныя.
Напэўна сапраўды, сёньняшняе наведваньне культавага твору можа ўразіць беларуса некалі пасьля. Праўда, унутраны кантралёр тут жа заўважае, што гэта пэўныя ўцёкі. Мы ўвогуле шмат чаго ў сваім нацыянальным бытаваньні адкладаем на пасьля. Хоць гутарка ідзе пра даніну пашаны ўласнай мінуўшчыне.
Я думаю пра тое, што і для гэтага нам рана ці позна давядзецца пераадольваць кожнаму сябе, каб ужыцца са сваёй зусім не бяздоннай і не жахлівай гісторыяй. І тады, можа быць, лягчэй стане ўжывацца міжсобку і з самімі сабою.
|
|
|
|
 |
|
|
