|
 |
 25 Лютага 2001
| |
| Вобраз Хрыста - якім яго бачаць сучасныя беларускія мастакі |
|
|
|
|
| Аўтар і вядучы Сяргей Дубавец |
|
|
У завейны зімовы дзень атрымліваю лісты ад сяброў. Адчуваю, якім цяжарам ляжыць на душах камень гэтага дня. Калі жыць адным днём і думаць толькі ім, тады дзень сапраўды - камень. Тады бачыш не жыцьцё, а толькі дробны фрагмэнт, дзе акурат сыйшліся ўсе твае клопаты, якім не відаць ані канца, ані вырашэньня, бо далейшае пэрспэктывы - ня бачна. І пачынаеш чарсьцьвець сэрцам. Калі жыць адным днём, тады і сустрэты чалавек відзён табе толькі нейкім адным сваім ракурсам, можа быць, ня самым лепшым. І ты выносіш яму рашучы прысуд. Гэтак жыцьцё нязноснае і людзі - ворагі. І будучыня праз абмразуру аднадзённага сьветапогляду выглядае чорна-белай: калі нешта ня выпадзе, дык і ўсё наогул прапала. Што рабіць? Як ратавацца? Міжволі прыгадаеш Біблію, веру і гэтае самае - выратаваньне. А ўгледзісься ў вочы выяўленага на абразе Збаўцы і адчуеш, як пашырылася твая амбразура, нібыта выйшаў з доту. Сапраўды, усё пачалося ня ўчора і скончыцца ня заўтра, пранамсі не прэзыдэнцкімі выбарамі. Усё ня скончыцца, а працягнецца. Натуральна, у дзецях, калі ты здолееш зь імі паразумецца. У рамках аднаго дня гэта зрабіць немагчыма.
Мне ўяўляецца, што самыя сьветлыя людзі цяпер сярод нашай інтэлігенцыі, якая ў жорсткіх спрэчках абмяркоўвае выбарчую кампанію, - гэта мастакі, якія малююць Хрыста. Як жа яны яго малююць сёньня, і якім яны яго сабе ўяўляюць. Пра гэта гаворыць і размаўляе з творцамі мастацтвазнаўца Сяргей Харэўскі”.
(Сяргей Харэўскі: ) “Вобраз Хрыста зноў пачаў вярэдзіць мастакоўскія пачуцьці недзе зь сярэдзіны 80-х. А ўвогуле ў беларускай культуры гэты вобраз быў адроджаны Ўладзімерам Караткевічам, калі цалкам легальна выйшаў ягоны раман "Хрыстос прызямліўся ў Гародні". За часамі "перастройкі" да таго дадаліся раманы Булгакава, Айтматава, кагосьці яшчэ. Хрыстос стаў сымбалем нонканфармізму.
Мае аднакурсьнікі, малюючы ілюстрацыі да Караткевіча, сутыкаліся зь дзіўнай праблемай. Пасьля прачытаньня бэлетрыстычнае канвы, даводзілася паглыбляцца ў сэнс словаў Сьвятога Пісаньня, каб зразумець Караткевічавы мэтафары. Гэтак у аўдыторыях менскае мастацкае вучэльні пачала зьяўляцца Біблія. Пільнае вока пэдагогаў гэта адсочвала: "Дзе ўзяў?", "Хто даў?" Урок нонканфармізму не прайшоў марна. Можа да некаторых прыйшла і Вера.
Але тое было даўно. Цяпер па ўсёй Беларусі ў адноўленых бажніцах вольна й спакойна могуць працаваць мастакі, увасабляючы вобраз Хрыста. У касьцёлах і цэрквах гэты вобраз пакрысе насычаецца новым, нязьведаным раней сэнсам. Празь дзесяцігодзьдзі забыцьця Ісус Хрыстос ізноў становіцца адным з цэнтральных пэрсанажаў беларускага мастацтва. Ізноў, рыхтык як наэфіты, беларускія мастакі мусяць яго вымысьляць. Бо, на жаль, як выглядаў Хрыстос, нам не падказвае нават Сьвятое Пісаньне. Балазе, ёсьць калясальныя традыцыі, эўрапейская й беларуская. Але ня ўсё тут проста. Час ідзе і паўстае новая традыцыя.
Знаны ў Вільні беларускі мастак Сяргей Поклад намаляваў багата палотнаў на біблійныя сюжэты. Ён часта выстаўляецца ў Літве, Нямеччыне, Польшчы і, натуральна, у Беларусі. Я задаў яму пытаньне: Хрыстос няведамы нам вонкава. Які ён для вас і які зьмест вы ўкладаеце ў свае партрэты Хрыста?
- Для мяне Ісус Хрыстос – гэта цар цароў, які прыйшоў на Зямлю. Не! Тое, што я маляваў, гэта не абразы! Гэта вобраз мацярынства... У Бібліі сказана, што жанчына ўратуецца толькі празь дзетанараджэньне, як Ева.
(Сяргей Харэўскі: ) “Сяргей Поклад малюе Хрыста з Паннай Марыяй, але не ўважае сваё мастацтва за сакральнае. Вы не хацелі б расьпісаць як сабор, хіба гэта ня мара для мастака?
- Не! Не хацеў бы! Бо ў Бібліі напісана, што трэба палюбіць Госпада ўсім сэцам, усёй душою, усёй крэпасьцю сваёй. А Бог ёсьць Дух! І маюць рацыю тыя, хто пакланяецца ня бачнаму Богу, а Духу. І я крышачку не разумею, калі людзі вешаюць ягоныя выявы на сьцены, пакланяюцца ім. Бог робіцца што ідал. Упрыгожыць нешта можна, а пакланяцца – гэта ідальства. У мяне гэта не як ікона, а як сымбаль. Быў сын Божы, ён уратаваў людзей. Калі любіш, а я дужа-дужа люблю Ісуса Хрыста, дык гэта проста жаданьне, ведаючы ягоны лёс, уяўляючы, як ён жыў, як хадзіў па зямлі, паказаць гэта на плоскасьці людзям. А вось рабіць з гэтага культ я не хацеў бы”.
(Сяргей Харэўскі: ) “Мастак Поклад – пратэстант і ягоныя чыстыя й звонкія абразы, што маюць гэткую папулярнасьць сярод пакупнікоў, для яго - толькі спосаб падзяліцца сваімі ўяўленьнямі пра Хрыста. Ня больш. Самае галоўнае для яго, каб гэта было прыгожа... Спадар Поклад глыбока перакнаны, што Беларусь ня будзе ўратаваная мастацтвам, бо, нягледзячы на велізарныя здабыткі мастацтва Эгіпту, Італіі ці Нямеччыны, яны ня выратавалі нікога. На ягоную думку, няма ніякага хрысьціянскага мастацтва. Ёсьць мастацтва, а ёсьць Хрыстос. Беларусь, кажа Сяргей Поклад, можа ўратваць толькі шчырая Вера ў Збаўцу...
Але калі мы маем справу з рэальным гістарычным пэрсанажам, дык, сама меней, мусім уяўляць яго падобным да людзей.
І я зьвярнуўся да скульптараў, бо хто ж, як ня скульптар мусіць вычуваць гэты вобраз. Плястычна, відочна, на вобмацак...
Скульптар Эдвард Падбярэзскі - аўтар манумэнтаў беларускім дзеячам на віленскіх Росах і Ліпоўцы. Але найперш ён - аўтар аздобы ў шмат якіх касьцёлах у Вільні і ў Беларусі. Ягоныя працы можна пабачыць у Рукойнях, Маладэчне, Глыбокім, Лідзе, Менску, Мазыры, Дунілавічах, Мосары, ды багата яшчэ дзе. І рабіў ён гэта яшчэ ад 70-х гадоў. Менавіта дзякуючы гэткім творцам, як Падбярэзскі, традыцыі сакральнага мастацтва ў Беларусі не перарываліся й за савецкім часам. Тады, калі іншыя мастакі рабілі камуністычную афармілаўку. Якім бачыце Вы, спадар Падбярэзкі, Хрыста?
- Можа - сама карацей – гэта наша Надзея!.. Ён быў высокага росту, доўгі твар, шэрыя вочы. Ён вельмі прыемная асоба, падобны да некаторых маіх знаёмых, калі ўзяць агулам некалькі чалавек, скласьці, дык...
(Сяргей Харэўскі: ) “Спадар Падбярэзкі ўважае Турынскую плашчаніцу за праўдзівы дакумэнт, што сьведчыць пра зьнешнасьць Хрыста. А зь іншага боку гэтая асоба для скульптара – зьбіральны вобраз найлепшых людзкіх якасьцяў. Чым ёсьць у гэткім выпадку для Вас канон? Бо ў любым разе рэлігійнае мастацтва мусіць быць нечым адрознае ад рэчаіснасьці...
- Я стаю на канонах. Калі адхіліцца ад іх, дык гэта ня будзе ўспрымальна людзьмі. Таму што гэта вельмі складана, рэдка хто можа зразумець. І таму і ўспрымаць і рабіць гэты вобраз трэба па канонах. Таму я ў Польшчы й дастаў тую працу, што падыходжу да гэтага кананічна. У адрозьненьне ад іншых мастакоў.
У Польшчы будуецца новая самая вялікая базыліка ва Ўсходняй Эўропе, мне прапанавалі рабіць там скульптуры. Гэта Лісень пад Колінам, едучы на Познань. У траўні будзе вялікі ў Польшчы юбілей - тамтэйшае Маці Божае, з-пад Коліна, увесь край будзе сьвяткаваць. І я цяпер раблю самую адказную справу для Польшчы... Во як стала! Нават мяне гэта зьдзіўляе.
(Сяргей Харэўскі: ) “На Захадзе сёньня працуе багата беарускіх творцаў. Зоя Літвінава расьпісала старасьвецкі касьцёл у Хапфагартэнсе, што ў Аўстрыі, Алесь Лось размаляваў колькі цэркваў на Падляшшы, дзясяткі іншых мастакоў працуюць і дасёньня ў бажніцах Эўропы. Але вернемся ў наш край. Ці можна лічыць Вашую творчасьць часткаю адраджэньня хрысьціянскага мастацтва ў Беларусі? - запытаўся я ў Эдварда Падбярэзскага....
- Можна, можна, я нават успрымаю сябе як нейкага месію. Вы ведаеце, моцна ўсё ўскладнілася. Цяпер стварыць ягоны вобраз ня гэтак проста, як здавалася, мабыць, раней. Таму што сьвет цяпер зусім іншы, як уяўлялі сабе нашыя продкі. Чалавек стаў нашмат складанейшы, чым раней уяўлялі сабе людзі. Гэта я па сабе магу сказаць...
(Сяргей Харэўскі: ) “Скульптар Валяр'ян Янушкевіч вядомы гэткімі сваімі творамі, як помнік Францішку Скарыну ў Лідзе, мэмарыял сёстрам-назарэцянкам у Навагарадку, памятнай табліца Міхалу Агінскаму ў Флярэнцыі. Дорба вядомы ён у Беларусі і як аўтар плястычнае аздобы касьцёлу Сьвятога Роха ў Менску... А цяпер паводле ягонага праекту давяршаюць інтэр'ер касьцёлу Сьвятога Андрэя Баболі ў Полацку, што быў нядаўна адчынены. Тамака ж будзе высьвячаная й брама сьвятых беларускіх пакутнікаў за веру. Ці ж беларускае мастацтва ХХ стагодзьдзя можна назваць хрысьціянскім і на што абапіраецеся Вы, ствараючы вобраз Хрыста?
- Не, што Вы, барані Божа! Ёсьць шмат рэчаў, што завуцца мастацтвам, а насамрэч тым ня ёсьць... Ну, а хрысьціянскае мастацтва заўсёды было й ёсьць. Яму ў нас ужо 1000 гадоў. І на гэтым палягае нашая культура.
Я бачу, як рабілі Хрыста ў нас. Ад якога 12 стагодзьдзя, праўда, мала выяваў ёсьць, але ўжо з 16 стагодзьдзя гэтых выяваў багата. І яны ў нас палягаюць на традыцыях бізантыйскага, раманскага пэрыяду. І таму тут можна сказаць, што я не трымаюся пэўнага канону, як гэта робіцца ў расейскай праваслаўнай царкве, у каталікоў усё ж іншая традыцыя, але ўсё роўна, ёсьць пэўная іканаграфія, і трымаліся яе ўсе мастакі. Там адхіленьні маглі быць трошкі свае, але вобраз Хрыста ўсё адно пазнаецца. Калі ты выявіш чалавека гадоў 50-ці, з тоўстым жыватом, то такога Хрыста ніхто не пазнае. Ёсьць традыцыя. Гэта быў чалавек каля 30-ці гадоў. Калі зробіш яго з кароткімі пастрыжанымі валасамі, гэта таксама ня будзе Хрыстос, хоць ты разьбіся, некаму даказвай...
(Сяргей Харэўскі: ) “Валяр'ян Янушкевіч, як і ягоны старэйшы калега, Эдвард Падбярэзскі, рашуча цьвердзіць, што хрысьціянскае мастацтва ў Беларусі ёсьць і яно мае свой працяг. Але адрадзіць яго па ўсёй краіне неверагодна цяжка.
- Я бачу, як у нас аздабляюць цэрквы й касьцёлы, на жаль, непрафэсійна. Гэта нейкае народнае мастацтва. То бок, хутчэй дылетанцкае, бо народнае мастацтва ўсё ж абапёртае на традыцыі. Зьвяртаюцца як да афармілаўкі да гэтага жанру. А з сучасных майстроў, якія б сур'ёзна зьвярталіся да гэтага вобразу, - Вашчанка і Пушкін. Аднак і ў іх я яшчэ ня бачу таго магутнага цэльнага вобразу Хрыста, які б хацеў бачыць. Я і сам, напрыклад, не кажу, што маю вялікія дасягненьні, але проста хацеў бы рухацца ў тым накірунку.
Калі зважаць, што былі гады вынішчэньня, дык цяпер ідзе працэс адраджэньня, але ён даволі кволы. З гадамі гэта будзе нарошчвацца. Традыцыя цалкам не перарвалася, але была прынішчаная. Кожная новая цывілізацыя, напрыклад, расейская, прыносіла нам сваё бачаньне. Накідвалі нам гэныя псэўдабізантыйскія формы, ніяк не ўласьцівыя нашаму народу. Тыя ж і барокі, у свой час, таксама вынішчалі гэты цэльны вобраз. Бо вобраз гэты, як мне здаецца, які ён быў у Бізантыі ці ў раманскім стылю, ад Грэцыі, быў вернуты мастакамі італьянскага адраджэньня. Мастакі вярнуліся назад, зрабіўшы крок наперад. Але за тым ізноў тыя барокі, ракако... Ператварылі Хрыста ў аздабілаўку, як у цяперашні час, гэта ўсё з адной опэры...
Беларусь столькі перажыла, што яна на хрысьціянства абапіраецца, як, бадай, ніякая іншая краіна. Расея хіба яшчэ, ня ведаю, яна такасама шмат перажыла... Італьянцы, напрыклад, хутчэй трымаюцца на сваёй традыцыі. А вось астатнія народы, я заўважыў, што гісторыя гэтак моцна нікога не павучыла, як беларусаў. Бо такія паняцьці, як цярпеньне і дараваньне, як у беларусаў, я нідзе не заўважыў. У той жа Польшчы ўсё трымаецца на нейкай экзальтаванай традыцыі".
(Сяргей Харэўскі: ) “Мае суразмоўцы ў якасьці прыкладу сёньняшняга мастака-жывапісца, якому ў найбольшай ступені ўдалося ўвасобіць вобраз Хрыста, назвалі Аляксандра Пушкіна. Гэты мастак вядомы ў Беларусі ня толькі гучнымі пэрфомансамі, але й цыклямі жывапісных сьценапісаў, найперш у праваслаўнай царкве ў мястэчку Бобр, што на Крупшчыне, і ў касьцёле Сьвятога Станіслава ў Магілёве. Таму свае пытаньні я адрасаваў і яму. Алесь Пушкін:
- Канон для мяне - гэта пратэст супраць канону, пратэст супраць расейскіх калек. Адразу прыклад: царква Ўсіх Смуткуючых Радасьці, Чарнобыльскае Маці Божае, што будуецца на Захадзе ў Менску. Ці - царква Марыі Магдалены. Гэта жах! Гэта ня жывапіс. Бяруцца калькі Рублёва, Феафана Грэка, гэныя іканапісцы Косікаў, Дзьмітрыеў... Супраць такога канону ў мяне ўзьнікае пратэст. Канон для мяне – гэта насьледаваньне. Мастак сьведама павінен яго перайначваць на беларускую глебу. Раней гэта рабілася інстынктыўна. Вось, скажам, "Шарашоўскія сьвятыя": Іаан Златавуст, Рыгор Багаслоў, Васіль Вялікі... Мы, што паканчалі беларускую Акадэмію, знарок перайначваем іх пад нашае Адраджэньне. Вось што для мяне канон. Гэта кіраваньне да беларусізацыі старажытных канонаў.
ХХІ стагодзьдзе прынясе іншы вобраз Хрыста. Можа, ён будзе выкананы ў тэхніцы галяграфічнай мазаікі, ці - у скульптуры зь цікавай падсьветкаю ці зь якімі лязэрамі... Альбо я раблю інкрустацыю саломкаю. У Бабры, напрыклад, я зрабіў Хрыста з фанэры заляўкашанай і наўкола інкруставанага саломкаю. Гэтак мы перацягваем свой канон у ХХІ стагодзьдзе. Каб у мяне была магчымасьць зрабіць наўкола яго галяграфічнае зьзяньне, я б зрабіў. Я б пастараўся сучасныя моманты ўжыць, але, на жаль, змог толькі з саломкі.
Хочацца, і каб нешта сьвяцілася, і нешта рухалася й запальвалася, і каб з вачэй сьляза цякла. Вось Хрыстос ХХІ стагодзьдзя - які рухаецца, сьвеціцца, а з вачэй – крывавая сьляза. І гэта не імітацыя. А вось каб ад тэмпэратуры галавы сэнсарна ўлоўлівалася, калі ён яму ногі цалуе. І, бачачы, які ў яго ўсхвалёваны, гарачы мозг, пачынае нешта такое выцякаць, кшталтам Хрыстовай крыві. Уяўляеце, як гэта зрабіць? А калі ты халодны, прагматычны, заходні, цалуеш бяз думак і бяз жару, дык нічога ня выцячэ. Вось такі Хрыстос ХХІ стагодзьдзя. Вось такога я мару зрабіць у вясковай царкве.
Асоба Хрыста? Хочацца быць на яго падобным. Гэта вельмі сучасная асоба. Ён бы цяпер меў e-mail. У яго было б два шляхі. Альбо наогул сыйсьці ў пустыню, і яго б не было. Альбо, як я казаў, наадварот, быў бы сучасны, як Біл Гейтс, які б лячыў людзей, і вірус свой выпусьціў бы, які б чысьціў кампутары, забруджаныя гэнымі дурнымі порнасайтамі й гвалтам.
(Сяргей Харэўскі: ) “Выглядае, што вобраз Хрыста, кананічны ці не, для беларускіх мастакоў - гэта яшчэ вялікая таямніца, разгадку якое яны ймкнуцца шукаць найперш у саміх сябе. І Беларусь тут для іх - нібы чысты цнатлівы аркуш паперы. Бо, зважаючы на тыя страты, што прынесла нам ХХ стагодзьдзе, нашае бачаньне Хрыста й будзе менавіта гэткім, якім яго створаць нашыя мастакі найноўшага часу...”
(Сяргей Дубавец: ) “Сяргей Харэўскі распытваўся ў мастакоў пра сучасны вобраз Хрыста. Прызнацца, карціна выйшла больш чым нечаканая. Магчыма таму, што выказваліся ўсё ж сьвецкія мастакі, для якіх канон прадыктаваны не царквою, а ўласнымі ведамі і адчуваньнямі. Гаворкі пра нейкую кансалідаваную пазыцыю быць ня можа. І, па-мойму, гэта добра. Галоўнае, што ў Беларусі сапраўды працягваюцца старыя мастацкія традыцыі, а самі мастакі - чым больш яны розныя, дакладней, самадастатковыя - тым лепей для культуры. У цяперашні час, калі многія чарсьцьвеюць сэрцам і глядзяць на сьвет праз амбразуру клопатаў аднаго дня, мастакі малююць Хрыста. Яны знаходзяць у гэтым выратаваньне. А паколькі іхныя творы прызначаныя для публікі, дык у тым ёсьць выратаваньне і для ўсіх астатніх, каму кепска, у каго ёсьць патрэба аджыць душою”.
|
|
|
|
 |
|
|
