|
 |
 13 Студзеня 2002
| |
| Стары новы год з Рагнедай Раманоўскай. |
Сёлетні стары Новы год у "Вострай Браме" мы сустракаем разам з Рагнедай Раманоўскай, прадстаўніцай менскае інтэлігенцыі яшчэ з даваеннага часу, дачкой слыннага пісьменьніка, клясыка беларускае літаратуры Кузьмы Чорнага.
|
|
|
|
| Сяргей Дубавец, Вільня |
|
|
Сталы аўтар праграмы Зьміцер Бартосік завітаў да спадарыні Рагнеды на гутарку. У выніку мы даведаліся пра розныя нязнаныя дагэтуль праявы даваеннага і пасьляваеннага менскага жыцьця, а таксама пра бацьку спадарыні Рагнеды, які, у адрозьненьне ад многіх сваіх калегаў, пасьпеў пакінуць у дзёньніку сваю нічым не прыхаваную праўду часу -- пра сталінскія рэпрэсіі і пра калегаў. Знайшліся ў гутарцы і трапныя вызначэньні самой спадарыні Рагнеды, якая параўноўвала колішнія часы зь цяперашнімі і з тым, як вычуваецца беларуская будучыня. Сёньняшні стан нашага нацыянальнага быцьця спадарыня Рагнеда акрэсьліла як трывогу, у якой утрымліваецца надзея. Словам, размова атрымалася быццам і несьвяточная, калі, вядома, не прымаць як сьвята кожнае інтэлектуальнае адкрыцьцё і знаёмства з мудрым і добрым чалавекам. З гэткіх адкрыцьцяў і складаецца сёньняшні выпуск "Вострае Брамы".
Зьміцер Бартосік пачаў гутарку са спадарыняй Рагнедай з пытаньня пра яе імя.
(З.Бартосік: ) "Кажуць, што імя мае нейкую ўласьцівасьць уплываць на лёс чалавека. У Вас такое імя -- Рагнеда. Прычым бацькі яго Вам далі ў такія часы, калі гэта было небясьпечна".
(Р.Раманоўская: ) "Гэта не бацькі. Гэта бацька. Таму, што мама мянчанка, тут радня яе была. І яны ўсе вырашылі, што я буду Ірына. І сталі мяне зваць Іраю. А бацька пайшоў і запісаў Рагнедаю. Але хатняя мянушка -- гэта Іра. І нават цяпер мяне некаторыя называюць Ірынай Мікалаеўнай".
(С.Дубавец: ) Мабыць, 1928-ы год, калі спадарыня Рагнеда атрымала сваё імя, яшчэ ня быў такім небясьпечным. Савецкі "лібэралізм" сканчаўся пэрыядам палемікі. Беларуская інтэлігенцыя падзялілася на зацятых і шчырых прыхільнікаў камунізму і на тых, хто шанаваў традыцыі і культурную адметнасьць уласнага народу. Інтэлектуальная палеміка ўжо стала востраю як лязо, але яшчэ не ператварылася ў даносы, якія пісьменьнікі стануць пісаць адзін на аднаго літаральна праз год. Пакуль жа называць дачок Рагнедамі ў беларускім асяродку нават папулярна. Сьведамыя бацькі тым самым нібы закладаюць у сваіх дзяцей працяг тысячагадовай беларускай гісторыі -- ад легендарнае полацкае княжны. Апанэнты і прыхільнікі камбедаўшчыны адказваюць вершамі. Акурат у 27-м выходзіць паэма Міхася Чарота "Беларусь лапцюжная", якая мусіць стаць праграмнай для ўсёй літаратуры:
Трынаццатай песьняй прарочу Беларусі лапцюжнай славу...
Беларусь болей слухаць ня хоча
Аб Рагнедзе і Ізяславе.
У наступным, 1928-м годзе Кузьма Чорны, нібы адказваючы аўтару, называе дачку Рагнедай. Жыцьцё мусіць перамагчы ў палеміцы зь літаратурай. Урэшце яно так і адбылося. Празаік аказаўся больш празарлівы за паэта. Праўда, абодвух іх напаткаў незайздросны лёс. Аднак, хто сёньня згадвае тую лапцюжную Беларусь. Затое спадарыня Рагнеда Раманоўская праз столькі гадоў і пакаленьняў даносіць да нас сьведчаньні таго часу.
(З.Бартосік: ) "Калі, на Вашую думку, Менск быў найбольш беларускім горадам. У якія часы?"
(Р.Раманоўская: ) "Ну, бачыце, маё самае раньняе маленства праходзіла ў абсалютна беларускім асяродзьдзі. Такая вуліца была Чырвонасьцяжная. Прыблізна там, дзе цяпер Куйбышава, за Опэрным тэатрам. Драўляная вуліца, ніякага бруку. Пыл тоўстым слоем, перамелены коламі ды капытамі конскімі. Некалькі дамоў драўляных, якія ўтваралі двор. І там жыла беларуская бедната. І ўсе дзеці там былі беларускія, а бацькава асяродзьдзе таксама было беларускае".
(З.Бартосік: ) "Якое было стаўленьне сярод вас, дзяцей, да беларускае мовы? Да таго, што вы вучыцеся па-беларуску?"
(Р.Раманоўская: ) "А ніякага. Гэта было проста натуральна".
(З.Бартосік: ) "Але горад быў усё роўна расейскамоўным?"
(Р.Раманоўская: ) "Так... Ідышу многа было. Мае сваякі жылі на Гандлёвай вуліцы -- там было габрэйскае асяродзьдзе. І шмат я чула габрэйскай мовы. І нават, ведаеце, пасьля вайны ўжо быў адзін час -- старыя габрэі зьбіраліся каля помніка Дзяржынскаму па выхадных. Ну, як цяпер кажуць, тусоўка была такая іхная. І калі я міма праходзіла й чула гэтую іхную гаворку, дык гэта мне нешта было -- вось дзяцінства маё. А яшчэ што было! Мы, дзеці, чамусьці паміж сабою калі лаяліся, дык па-яўрэйску. "Гэй авэк!" Гэта значыла "ідзі адсюль". Ну й яшчэ нейкія такія слоўцы ў нас былі... Казалі адзін на аднаго "мішугенэ". Гэта значыць "вар'ят, галава не ў парадку".
Маё такое бязвоблачнае дзяцінства скончылася за месяц да таго, як мне павінна было споўніцца дзесяць гадоў. Я аднойчы ноччу прачнулася ад таго, што чужы дзядзька нечага шукаў у мяне пад падушкаю. І бацькі дома ўжо не было. Пасярод хаты сядзеў на крэсьле... такі ў нас быў домаўпраў. Помню нават, як яго звалі -- Мікалай Васільевіч. Сядзеў так, унурыўшыся. А чужыя дзядзькі шасталі па пакоях. У печку заглядалі, яшчэ нешта. І потым, ужо дарослаю падумала -- які страшны час! Дзіця, я адразу зразумела, што адбылося.
Не было асацыяцыяў са Сталіным. Проста нейкае наканаваньне. То той чалавек зьнікаў, то той чалавек зьнікаў..."
(С.Дубавец: ) Кузьма Чорны ня зьнік. Затое напоўніцу зьведаў катаваньні. У сваім дзёньніку 1944 году ён пісаў:
"У яжоўскай турме ў Менску ўвосень 1938 году мяне саджалі на кол, білі вялікім жалезным ключом па галаве і палівалі зьбітае месца халоднай вадой, паднімалі і кідалі на рэйку, білі паленам па голым жываце, устаўлялі ў вушы папяровыя трубы і раўлі ў іх на ўсё горла, уганялі ў камэру з пацукамі..."
Вопіс катаваньняў, якія ўчынялі тагачасныя будаўнікі сьветлай будучыні, заўсёды будзе ўражваць сваімі фантазіямі ў бесчалавечнасьці. Але ён ня зьдзівіць і, мабыць, ня спыніць тых, хто гэткага вопісу ня ведае і ведаць ня хоча. Падумалася, ці не таму дзёньнікі Чорнага друкуюцца маленькімі накладамі, каб гэткія вопісы мелі шанец увасобіцца і ў будучыні. Проста немагчыма ўявіць, каб гэткім чынам абыходзіліся з прызнаным пісьменьнікам, раманістам, жывым клясыкам нацыянальнае літаратуры. Калі ведаеш... А хіба сёньняшняя практыка ўціску беларушчыны ня ёсьць працягам тых катаваньняў? У сытуацыі публічнасьці наўрад ці зьявілася б ідэя паставіць у сёньняшнім Менску помнік доблесным супрацоўнікам НКВД за іхныя шматгранныя заслугі. Выглядае, што -- і за тыя расстрэлы паэтаў і за тое біцьцё ключом па галаве Кузьмы Чорнага -- у тым ліку.
Аднак Чорны стаіў свае пакуты ад дачкі Рагнеды, якая ўсё ж бачыла ў сваім дзяцінстве больш сьветлага, чым незразумелага, якое ўспрымала як стыхію, як дадзенасьць.
(Р.Раманоўская: ) "Што яшчэ мне запомнілася з тых дзён... У нас быў вельмі адкрыты дом. Заўсёды ў нас вечна прыходзілі людзі. Тэлефонаў тады не было, так што проста завальваліся ў хату. Мы на чацьвёртым паверсе жылі. Тады мяне пасылалі да Крапівы, які жыў у суседнім пад'езьдзе таксама на чацьвёртым паверсе. Я, значыцца, зьяжджала па парэнчах уніз. Бегла туды, звала яго. І тады ён таксама заўсёды прыходзіў. Быў ён такі змрочны-змрочны. Праўда, калі часам усьміхнецца, дык як сонца ўзыйдзе. Такая ўсьмешка ў яго харошая. У Крапівы. А так пануры нейкі. І во сядзіць... У яго нешта са страўнікам было. Дык маці спэцыяльна для яго тварог трымала. І есьць свой тварог, панура так сядзіць. Потым нешта скажа й зноў панура сядзіць. Усе кладуцца з рогату ад таго, што ён сказаў. А ён так і сядзіць панура...
А тут, канечне, ужо ніхто не прыходзіў. Прыйшоў Самуйлёнак. Ну, я ня вельмі прыслухоўвалася, што там дарослыя гаварылі. Але памятаю, як ён адыходзіў. Як цяпер бачу -- стаяць яны. Ён пацалаваў маці руку і сказаў, што "пакуль я жывы, я вас не пакіну". Але жыць яму заставалася пару месяцаў...
Шчыра кажучы, калі памёр Сталін было трошкі трывожна. Мне асабіста, я сваім адчуваньнем магу падзяліцца. Не таму, што... айяйяй, Сталін памёр! А таму, што я ж усё жыцьцё пражыла пры ім. Да таго часу. А тут... Як яно будзе? Нейкая рэзкая перамена... Ну, нічога. Было, стала лепш. Нейкія людзі сталі вяртацца. Дубоўка раптам... Дубоўка для мяне быў легендаю. Ну, бацька зь ім дружыў... Але я пачала ўсьведамляць, што вось ёсьць на сьвеце такі Дубоўка ўжо калі ён быў далёка. Гэта ў маім тым веку ўспрымаўся натуральна. Як навальніца, гром, маланка, паводка. Стыхія такая.
Я неяк у музэі Купалы працавала. Сяджу на экспазыцыі. Прыходзіць чалавек, пытаецца пра цёцю Ўладзю. Я паказала, як да яе прайсьці. А потым прыбягае адтуль яшчэ адна дзяўчына. Кажа: "Ідзі туды, Дубоўка прыйшоў". Ах. Я туды. І мы як кінуліся адно да аднаго. Як родныя. Вось так..."
(З.Бартосік: ) "Само словазлучэньне "беларускі літаратар" мне здаецца, што паводле сэнсу й важкасьці гучаньня яно адрозьнівалася тады і сёньня. Беларускі пісьменьнік".
(Р.Раманоўская: ) "Ну, пісьменьнікі... І Дом пісьменьнікаў. Цяпер "Дом літаратара". Дом пісьменьніка называўся. Быў ён на тым месцы, дзе цяпер кавярня "Вясна". На рагу Камсамольскай і Скарынаўскага праспэкту. Даваенны Дом пісьменьніка. І казалі: "Пайшоў у Дом". І Азгур вылепіў бацькаў бюст. Ён там стаяў. А дырэктарам гэтага Дому быў нейкі пісьменьнік. Я баюся назваць прозьвішча... Ён цяпер не ўпамінаецца... Ну, калі бацьку арыштавалі яго завалаклі на гарышча й недзе там паставілі. А той агледзеўся, і разьбіў..."
(З.Бартосік: ) "А дзе знаходзіўся другі Дом пісьменьніка, пасьляваенны?"
(Р.Раманоўская: ) "Якраз насупраць кінатэатра "Піянэр". Гэта быў даўнейшы асабняк. Кубэ ў ім забілі. І там быў такі паўпадвал, бельэтаж і паверх. Дык першы паверх -- гэта быў музэй Купалы. А на другім паверсе быў Саюз Пісьменьнікаў. А ў двары быў гараж. І ў гаражы былі дзьве машыны. Адна была машына Саюзу пісьменьнікаў, і стаяла Купалава машына там. Такая музэйная рэч. Праўда, адзін раз я на ёй ехала. Паводка была. Тады ж паводкі бывалі! Я яшчэ ў інстытуце вучылася, інстытут наш быў у Опэрным тэатры. І вось помню, як мы зь сяброўкай ідзем з заняткаў праз гэты мост, які на Купалаўскай цяперашняй вуліцы. І разбуліся, і шлэпаем басанож. Таму што мост заліты вадою. Вось. Ну й гэта заўсёды быў занятак -- ісьці й глядзець паводку!.. І вось мы з бацькам спусьціліся ўніз, да рэчкі, туды, на Ляхаўку. І раптам Купала ў машыне едзе, таксама -- глядзець паводку. Пазваў нас у машыну й мы зь ім езьдзілі тую паводку глядзелі.
Што мне вельмі падабалася, як ён заўсёды вітаўся. Усе казалі "Добры дзень", а ён казаў "Дзень добры"... Апошні раз я яго бачыла перад самай вайною. Ён зайшоў па бацьку, і пазвалі мяне ў кабінэт. Ён нават не распранаўся, у плашчы так стаяў, і мне падарыў кніжачку... У Маскве ў сэрыі "Кніга за кнігай". У перакладзе на рускую мову. Там "Хлопчык і лётчык" і "Алеся"... Няма кніжкі, канечне, згарэла... Гэта апошні раз я яго бачыла тады. А на пахаваньне я не пайшла. Казалі, што твар разьбіты ў яго, што страшна глядзець. І я не захацела ісьці. Мы якраз 26 чэрвеня з мамай прыехалі ў Маскву. А 28-га вось гэта здарылася".
(С.Дубавец: ) Янка Купала ў 1942 годзе ўпаў зь дзясятага паверху гатэлю "Масква" ў Маскве і разьбіўся. Абставіны той сьмерці дагэтуль застаюцца таямніцаю. Ці то самагубства, ці то забойства, ці то чэкістамі ўчыненае, ці то нямецкімі агентамі, ці -- ёсьць і такое дапушчэньне -- беларускімі нацыяналістамі. Можна бясконца варажыць і складаць пасьянсы з дарыўкавых сьведчаньняў. Але наўрад ці варта спакушацца вечнасьцю гэтай таямніцы, ведаючы пра закрытыя сёньня архівы КГБ. Дакумэнты, што ўтрымліваюць праўду, бывае, трапляюць у засьценкі гэтаксама як і людзі, што тую праўду адстойваюць.
Аднак вернемся ў тагачасны, пасьляваенны Менск. Спадарыня Рагнеда Раманоўская працягвае:
(Р.Раманоўская: ) "Аднаго разу бацька захварэў. А тады мы жылі ў тым драўляным доміку. А там два пакойчыкі ў нас былі. Адзін досыць вялікі пакой, а другі маленькі. Там бацькаў кабінэт быў. І так... вакно, пры вакне стол яго пісьмовы стаіць. На стале лямпа. З такім... Такія былі шкляныя калпакі зялёныя. І вось ён захварэў, ляжаў там. Ну й прыйшлі да яго хтосьці зь пісьменьнікаў, двое ці трое. А ў яго высокая тэмпэратура, і ён трызьніў. І нават ня вельмі трызьніў. Ён чытаў тады нейкага заходняга пісьменьніка. Кніжка "Агні Сьвятога Антонія". І ён усё ім раіў прачытаць гэтую кнігу. Настойліва раіў прачытаць. Усё пра нейкія агні Сьвятога Антонія. І яны вырашылі, што ён звар'яцеў. А назаўтра чутка ўжо разышлася. Назаўтра мама сядзіць каля яго. Тэмпэратура спала, яны нешта гавораць. А за вакном па вуліцы Бядуля ходзіць. Туды-сюды, усё зазірае ў вакно. Мама кажа, што там Бядуля нечага ходзіць. "Ну дык ідзі, пакліч". Мама кліча яго. А ён такі быў нерашучы чалавек, далікатны. І кажа: "А можна?" "Можна. Чаму не?" Ну калі ўжо ўсё высьветлілася, дык той кажа: "А я гляджу, дык жа бачу абажур цэлы. Вар'ят павінен быў абажур пабіць".
(З.Бартосік: ) "У сёньняшнім Менску ці існуюць такія мясьціны, якія нагадваюць горад Вашага дзяцінства?"
(Р.Раманоўская: ) "Вуліца... Кірылы й Мяфодзія. Мы па ёй зь Менску адыходзілі. Вось гэтая вуліца. Ну, мы тут жывем у Татарскім прадмесьці. Але ад яго, канечне, нічога не засталося. Акрамя... вось адна вуліца называецца Амуратарская. Амурат -- гэта нейкае татарскае імя. Хто быў гэты Амурат, я ня ведаю, але вуліца з таго часу... Ну што? Дом афіцэраў. На маёй памяці яго пабудавалі, і была туды, у гэтую новабудоўлю, пісьменьніцкая экскурсія. Вадзілі, паказвалі. Бацька мяне ўзяў з сабою. І што мяне ўразіла -- там басэйн. У доме -- басэйн, вада!"
(З.Бартосік: ) "Кажуць, пасьля вайны ў Менску лепш за ўсё захаваўся раён Нямігі".
(Р.Раманоўская: ) "Так! Аднаго разу я туды пайшла, там нешта мне трэба было ў нейкай там крамцы, што там была. Прыходжу, а Нямігі няма... А яшчэ ж хочуць там зрабіць нейкі паркінг. Ну, такое кашчунства. Няміга -- гэта дзе пачынаўся горад. Якая ў "Слове аб палку Ігаравым"!.. Шкода Нямігі...
А вунь, бачыце, вісяць у мяне такія крамольныя рэчы. Усякія "Пагоні", нешта бел-чырвона-белае. А вось самая маленечкая "Пагоня" ўнізе, гэта такі кулончык. Гэта "Пагоня" і я яе нахабна нашу".
(З.Бартосік: ) "Дарэчы, Вы памятаеце, калі ўпершыню ў жыцьці даведаліся пра "Пагоню"?"
(Р.Раманоўская: ) "Ой, ня памятаю. Здаецца, заўсёды помніла. Заўсёды ведала. І пра бел-чырвона-белы сьцяг, канечне".
(З.Бартосік: ) "Гэта ў доме не было сакрэтнай інфармацыяй?"
(Р.Раманоўская: ) "Не-не-не. Я разумею, што бацька, аберагаючы мяне ад магчымых непрыемнасьцяў, не выказваўся наконт палітыкі. Гэта было закрыта. Ну й наконт царквы не выказваўся. А потым я ўжо даведалася, што ён жа ў юнацтве сьпяваў у царкоўным хоры..."
(З.Бартосік: ) "А як Вам, дарэчы, бачыцца наша будучыня беларуская? Як Вы ставіцеся да моладзі? Ці знаходзіце знакі аптымізму?"
(Р.Раманоўская: ) "Ва ўсякім разе, тыя хлопцы, што ў Колі цяпер тут, сынавы сябры, яны вельмі змрочна глядзяць на гэта. Кажуць, што нічога ня будзе... Мне страшненька, таму што тая моладзь, якая бароніць Курапаты... іх жа вельмі мала. Ну, не канкрэтна тых, што там цяпер сядзяць. А наогул вось такога кшталту. Іх жа... мала".
(З.Бартосік: ) "А тады, у 50-я, 60-я, ды нават у 70-я, у савецкія часы не было такіх змрочных думак наконт будучыні беларускай нацыі?"
(Р.Раманоўская: ) "Разумееце, што. Калі блізкі чалавек хворы, за яго непакоішся і прыходзяць змрочныя думкі. А калі чалавек ужо памёр, гэта баліць, але той трывогі ўжо няма. І тады трывогі не было. Таму што была ўжо... гэтая стабільнасьць было. Ужо ўсё. Я яшчэ ў беларускую школу пайшла вучыцца. А калі сыну трэба было вучыцца, дык у Менску не было ніводнай беларускай школы. Ніводнай. Ну дык трывогі ўжо не было. Ужо ўсё. І калі 91-шы год... -- дык гэта ж цуд!"
(З.Бартосік: ) "З гэтага вынікае, што хай будзе лепш трывога, чым спакой".
(Р.Раманоўская: ) "Лепш трывога. Таму, што ў трывозе яшчэ нейкая надзея ёсьць.
Аднаго разу пайшла здаваць малочныя бутэлькі. Там такі дворык у нас і дзьверы. На дзьвярах вісіць паперка "Здача тары". Ну ў адным кутку стаяць мужыкі, кураць. У другім баку бабы лясы точаць. Ну, я да баб, гаворым нешта. Бабы гавораць па-руску. Ці, хутчэй, на тым жаргоне, які яны лічаць рускай мовай. Я па-беларуску. Празь некаторы час адна зь іх кажа: "Вот мне нравіцца, когда кто по-беларускі говоріт". Ну добра, гаворым далей. Нейкая адна ўставіла беларускае слова, другая. Хтосьці цэлую фразу сказаў па-беларуску. І калі нарэшце адчыніліся дзьверы таго пункта, увесь гурт бабскі гаварыў па-беларуску. Можа яшчэ й ня ўсё страчана..."
(С.Дубавец: ) "У сёньняшняй гутарцы дачкі Кузьмы Чорнага спадарыні Рагнеды Раманоўскай з нашым карэспандэнтам Зьмітром Бартосікам не прагучала ніводнага ацэначнага слова пра бацьку спадарыні Рагнеды. Сёньня ён застаўся адно ў ролі бацькі. Аднак не стрымаюся, каб яшчэ раз не зьвярнуцца да ягонага дзёньніка 1944 году. Словы, напісаныя ў дзень сьмерці, якою адгукнуліся пісьменьніку колішнія чэкісцкія катаваньні. Такім чынам бацька дапоўніць успаміны дачкі поглядам зь іншага, дарослага боку -- тым поглядам, ад якога бярог яе тады, але які даверыў дзёньніку. Тут уражвае сучаснасьць думкі і тое, што з усіх нашых чытаных пісьменьнікаў ніхто ў тыя часы не наважыўся на такія гранічна шчырыя словы.
"Я жыву як апошняе пакідзішча. І не таму, што мне нехта зла хоча, а таму, што ў нас не эўрапейская дзяржава, дзе інтэлектуальныя асаблівасьці чалавека робяць яго жыцьцё арганізаваным. А ў нас азіятчына. Падхалімства, хабарніцтва, чыноўніцтва, паклёпніцтва -- за апошнія гады паднялося на вялікую вышыню. Колькі нашай інтэлігенцыі бяз дай прычыны гніе ў турмах і на высылцы! У мяне ўжо няма 70 % здароўя. Я гіну і не магу выкарыстаць як бы трэба было свой талент. Сілы мае трацяцца і марнуюцца без карысьці. Доўгія гады мяне мучыла ГПУ-НКВД. Тут вайна не да канца вінавата. Тут многа ад хамства. Апарат НКГБ і тысячы чыноўнікаў займаюць увесь горад -- яны ўмеюць і любяць рваць адзін аднаго і ўсіх за горла. Божа, напішы за мяне мае раманы, хіба так маліцца, ці што?"
Кузьма Чорны, 22 лістапада 1944 году.
|
|
|
|
 |
|
|
