Архітэктурныя помнікі Нясвіжа

ПОМНІКІ
Белдрускдгд
ДОНЛІДСТЕА
АРХІТЭКТУРНЫЯ ПОМНІКІ НЯСВІЖА

ЛОМНІКІ
КАГА Ff ДОНЛІДСТЕД
У. А. ЧАНТУРЫЯ, Ю. I. КАЗАКОЎ
АРХІТЭКТУРНЫЯ ПОМНІКІ НЯСВІЖА
ГІСТАРЫЧНА-АРХІТЭКТУРНЫ НАРЫС
АРХНТЕКТУРНЫЕ ПАМЯТНМКН НЕСВМЖА
МСТОРНКО-АРХМТЕКТУРНЫЙ ОЧЕРК
МІНСК «ПОЛЫМЯ» 1989
ББК 85.113(2)1 4-18
Серыя заснавана ў 1989 годзе
Чантурыя У. А., Казакоў Ю. I.
4-18 Архітэктурныя помнікі Нясвіжа = Архнтек-турные памятннкн Несвнжа: Гіст.-архіт. на-рыс.— Мн.: Полымя, 1989.— 47 с.: іл.— (Пом-нікі беларус. дойлідства)
ISBN 5-345-00196-0.
Расказваецца пра ўнікальныя помнікі старажытнасці, пла-ніроўку і забудову, якія захавалі характэрныя рысы дойлід-ства XVI—XVIII стагоддзяў, аднаго з цікавейшых гарадоў нашай рэспублікі — Нясвіжа.
Адрасуецца масаваму чытачу.
4902020000—149
4 М 306(03) — 89
ISBN 5-345-00196-0
ББК 85.113(2)1
© Выдавецтва «Полымя», 1989
Нясвіж — адзін са старажытных культурных цэнт-раў Беларусі. Яго справядліва называюць горадам-помлікам. Першая згадка пра яго звязана з імем кня-зя Юрыя (Фёдара) Нясвіжскага і належыць да 1223 года, які лічаць годам заснавання горада.
На жаль, час не пакінуў слядоў будаўнічай дзей-насці нашых далёкіх продкаў. Архітэктурная спад-чына Нясвіжа, якая захавалася, адносіцца пераваж-на да другой паловы XVI стагоддзя, калі ён стаў рэ-зідэнцыяй польскіх магнатаў Радзівілаў. За кароткі тэрмін (1584—1616 гады) быў пабудаваны новы го-рад з улікам дасягненняў фартыфікацыйнага мас-тацтва той эпохі. У работах удзельнічалі італьян-скія архітэктары, запрошаныя Радзівілам Сіроткам.
У канцы XVI — пачатку XVII стагоддзя ў Нясві-
Несвпж — однн лз древннх культурных центров Бе-лорусслп. Его справедлнво называют городом-памят-нпком. Первое упомпнаппе о нем связано с нменем князя Юрпя (Федора) Несвпжского п отпослтся к 1223 году, который счптают годом основанля города.
К сожаленіію, время не оставпло следов строп-тельлой деятельностп напшх далекпх предков. Со-храннвшееся же архптектурное наследпе Несвнжа относптся препмушественно ко второй половлпе XVI века, когда он стал резлденцней польсклх маг-натов Радзлвлллов. За коротклй срок (1584—1616 годы) был построеп повый город с учетом достпже-нлй фортлфлкацлонного лскусства той эпохл. В ра-ботах участвовалп лтальяпскле архптекторы, прп-глашепные Радзпвлллом Спроткой.
Арка ўезда на парадны двор палацава-замкавага комплексу
жы ўзводзяцца манументальныя мураваныя збудаван-ні: замак, езуіцкі касцёл, брамы, кляштары бернар-дзінцаў, бенедыкцінак, дамініканцаў. Адкрываюцца шпіталь, аўстэрыя (заезны двор), друкарня (там вы-давалі кнігі С. Будны і В. Цяпінскі), лазня, цы-рульня.
Для горада першараднае значэнне мелі задачы абароны, таму не толькі замак, але і пасяленне, раз-мешчанае наводдаль ад яго, акружалі роў і вал. Ка-ля ўездаў у горад стаялі мураваныя вароты з вежа-мі — брамы: Замкавая, Слуцкая, Клецкая, Віленская. Такія ж брамы ўзвышаліся ля ўваходу на тэрыторыю
В конце XVI — начале XVII века в Несвнже возводятся монументальные каменные сооруженяя: замок, яезунтскяй костел, брамы, монастырн бернар-дянцев, бенеднктянок, домшшканцев. Открываются госпяталь, аустерня (заезжяй двор), тнпографяя (там печаталн княгн С. Будный н В. Тяпннскнй), баня, парнкмахерская.
Для города определяюіцее значеняе нмелн зада-чн обороны, поэтому не только замок, но п поселе-нне, располагавшееся поодаль от него, опоясывалн ров п вал. У в'ьездов в город стояля каменные воро-та с башнямн — брамы: Замковая, Слуцкая, Клец-
Арка e^eada в парадный двор дворцово-замкового комплекса

бернардзінскага кляштара. Важным элементам ума-цавання была і рака Уша, узровень вады ў якой уз-німалі плаціны.
Першае графічнае адлюстраванне Нясвіжа дае гравюра Т. Макоўскага пачатку XVII стагоддзя. Згодна з ёй план горада меў форму квадрата і рэгу-лярную (прамавугольную) разбіўку на кварталы. Сярэднюю частку займала вялізная плошча з рату-шай і гандлёвымі радамі — месца перакрыжавання дзвюх асноўных вуліц горада. Адна з іх злучала зам-кавы ансамбль з грамадска-гандлёвым цэнтрам, дру-гая — праходзіла праз усю гарадскую тэрыторыю, з’яўляючыся адрэзкам шляху Слуцк Вільня. Культавыя пабудовы з кляштарамі, абнесеныя сце-намі, узмацнялі абароназдольнасць горада. Планіро-
6--------------------------—----—------------------
кая, Впленская. Такне же ворота возвышалнсь у входа на террнторню бернардннского монастыря. Важным элементом укреплення была н река Уша, уровень воды в которой подннмалн плотнны.
Первое графпческое язображенііе Несвнжа дает гравюра Т. Маковского начала XVII века. Согласно ей план города нмел форму квадрата н регулярную (прямоугольную) разбнвку на кварталы. Среднюю часть заннмала обшнрная плоіцадь с ратушей н тор-говымн рядамп — место пересеченпя двух основных улнц города. Одна нз ннх связывала замковый ан-самбль с обіцественно-торговым центром, другая — проходнла через всю городскую террііторпю, являясь отрезком дорогн Слуцк — Влльно. Культовые по-стройкн с монастырямн, окруженные стенамн, усн-
Схематычны план старой часткі горада:
1 палацава-замкавы ансамбль, 2 — парк, 3 — вежа замкавых ва-Р°т» — фарны касцёл, 5 — Слуцкая брама, 6 — комплекс кляшта-ра бенедыкцінак, 7 — ратуша з гандлёвымі радамі, 8 — «дом на рынку», 9 — грамадзянская пабудова XVII—XVIII стст., 10 — пом-нік Сымону Буднаму
Схематйческйй план старой частй города:
1	дворцово-замковый ансамбль. 2 — парк, 3 — башня замковых ворот, 4 — фарный костел, 5 — слуцкяе ворота, 6 — комплекс монас-тыря бенедяктянок, 7 — ратуша с торговымн рядамя, 8 — «дом на рынке», 9 — гражданская постройка XVII—XVIII вв., 10 — памят-ніік Сымону Будному
вачная структура старой часткі Нясвіжа ў значнай ступені захавалася да нашых дзён.
Выдатным помнікам беларускага дойлідства з’яў-ляецца замак, які пераўтварыўся з цягам часу з грознай цытадэлі ў велічны палацава-замкавы ан-самбль з вялікімі паркавымі масівамі. У яго архітэк-туры можна выявіць элементы готыкі, рэнесанса, ба-рока, класіцызму. Усё гэта сведчыць пра шматэтап-насць будаўніцтва комплексу, пра наяўнасць у ім мастацкіх дасягненняў той ці іншай гістарычнай эпохі.
Заснавальнікам замка быў польскі магнат Радзі-віл Сіротка. Будаўніцтва сваёй мураванай рэзідэнцыі ён пачаў у 1583 годзе на месцы драўлянага ўмаца-
8		*----------------------------------------—
ляваля обороноспособность города. Планпровочная структура старой частя Несвнжа в значптельной сте-пеня сохраннлась до нашпх дней.
Выдаюіцпмся памятннком белорусского зодчест-ва является замок, превратнвшнйся с годамя пз грозной цптаделн в представятельный дворцово-зам-ковый ансамбль с большнмя парковымн масснвамн. В его архптектуре можно обнаружнть элементы го-тякн, ренессанса, барокко, классяцязма. Все это свн-детельствует о многоэтапностн стронтельства комп-лекса, о налячян в нем художественных достяженнй той нлн нной нсторяческой эпохя.
Основателем замка был польскпй магнат Радзн-внлл Сяротка. Сооружешіе своей каменной резнден-цян он начал в 1583 году на месте деревянного
Схема генералыіага плана палацава-эамкавага ансамбля
Схема генерального плана дворцово-замкового ансамбля
План першага паверха замка
вання сярэдзіны XVI стагоддзя. Кіраваў працай італьянскі архітэктар Ян Марыя Бернардоні.
Замак размясціўся побач з горадам, на ўзгорку, які абмывалі воды ракі Ушы. Пры яго ўзвядзенні асабліва ўлічвалася абарончае значэнне пабудовы. Мяркуючы па гравюры Т. Макоўскага, на якой адлю-страваны замак (1613 год), тут былі насыпныя валы, бастыёны, роў, напоўнены вадой. 3 горада сюды мож-на было трапіць па разборным мастку (у XIX стагод-дзі заменены дамбай). У выпадку вайны замак ат-рымліваў астраўны стан. Вал вышынёй да 20 метраў і іншыя фартыфікацыйныя будовы пераўтваралі яго ў непрыступную крэпасць.
За замкавымі ўмацаваннямі былі размепгчаны тры асобныя мураваныя карпусы, якія ўтваралі ўнут-
----------------------------------------------- ц
укреплення середнны XVI века. Руководнл работа-мн нтальянскнй архнтектор Ян Марня Бернардонп.
Замок расположллся рядом с городом, на холме, омываемом водамп рекл Ушл. Прн возведеппп его особо учятывалось оборонное значенііе строення. Судя по гравюре Т. Маковского, пзображаюіцей за-мок (1613 год), здесь пмелпсь насыпные валы, ба-стііоны, ров, заполненный водой. Лз города сюда можно было попасть по разборному мосту (в XIX ве-ке заменен дамбой). В случае войны замок получал островное положеняе. Вал высотой до 20 метров п другпе фортнфнкацнонные устройства превраіцалн его в непрнступную крепость.
За замковымн укрепленлямп располагалнсь трл отдельных каменных корпуса, образуюіцях внутрен-
раны двор-плац. Цэнтральны з іх, што стаяў насуп-раць уязной брамы, займаў Радзівіл. Гэта была трох-павярховая пабудова, фланкіраваная па кутах невялікімі васьміграннымі вежамі. Злева ад яе зпахо-дзіўся трохпавярховы казарменны будынак з высокай дазорнай вежай, а справа — гаспадарчая пабудова на два паверхі.
У наступныя стагоддзі размежаваныя карпусы, перабудоўваючыся і аб’ядноўваючыся архітэктурны-мі ўстаўкамі, утварылі замкнёны парадны двор па-мерам каля 50X80 метраў.
Змяніўся і вонкавы выгляд замка. Умацаваная рэ-зідэнцыя паступова пераўтварылася ў палацавы ан-самбль. У планіроўцы і аб’ёмнай пабудове яго прык-метна тэндэнцыя да сіметрыі. Вежа з аркай уезду ва
12---------------------------------------——-------
няй двор-плац. Центральный нз ннх, что стоял на-протнв BbesflHLix ворот, заннмал Радзпвплл. Это бы-ло трехэтажное строенне, фланкнрованное по углам небольшямя восьмяграннымя башнямп. Слева от Hero находплось трехэтажное казарменное зданне с высокой дозорной башней, а справа ■— хозяйствен-ная постройка в два этажа.
В последуюіцііе века разобхценные корпуса, пере-страпваясь н обьеднняясь архнтектурнымн вставка-мн, образовалп замкнутый парадный двор размером около 50X80 метров.
Нзменнлся н внешнпй внд замка. Укрепленная резнденцня постепенно превратнлась в дворцовый ансамбль. В планпровке п обьемном построенпіі его заметна тенденцня к спмметрнп. Башня с аркой
Корпус з аркай уезда на парадны двор
Корпус с аркой в'ьезда в парадный двор
Падоўжаны разрэз цэнтральнага корпуса
Продольный разрез центрального корпуса
ўнутраны двор і цэнтральны корпус размяшчаюцца амаль на адной восі.
Цэнтральны корпус, значна перабудаваны ў XVIII стагоддзі, вылучаецца сваім архітэктурна-мастацкім рашэннем. Пілястры, рэльефныя дэкарацыі, скульп-турныя застаўкі надаюць фасаду пластычнасць, ба-гатая ляпніна высокага франтона з гербам — шы-коўнасць і ўрачыстасць.
3 тыльнага боку цэнтральнага корпуса ёсць двух-павярховая прыбудова з тэрасай і дзвюма вуглавымі вежамі, а ва ўсходняй васьміграннай вежы на дру-гім паверсе — каплічка князя, перакрытая купалком з ляпнінай.
Вежа з аркай уезду ў замак вынесена наперад да мосту і выканана ў выглядзе параднай брамы, харак-
_______________________________________________ 15
вьезда во внутренннй двор н центральный корпус располагаются почтп на одной осн.
Центральный корпус, значнтельно перестроенный в XVIII веке, выделяется свопм архнтектурно-худо-жественным решеннем. Пнлястры, рельефные деко-рацші, скульптурные заставкн прндают фасаду плас-тнчность, обнльная лепка высокого фронтона с гер-бом — нарядность п торжественность.
С тыльной стороны центрального корпуса нмеется двухэтажная прнстройка с террасой н двумя угловы-мн башенкамн, а в восточной восьмнгранной башне на втором этаже — часовенка князя, перекрытая купол-ком с лепкой.
Башня с аркой вч>езда в замок вынесена вперед к мосту н выполнена в внде парадной брамы, харак-
Фрагмент палацава-замкавага комплексу
тэрнай для беларускага дойлідства. Арка пераходзіць у танэль са скляпеннямі, які праразае насыпны вал і выводзіць у двор насупраць цэнтральнага корпуса. Такі прыём стварае цікавую глыбінную перспектыву.
Вонкава палац выглядаў заўсёды вельмі раман-тычна — манументальнае збудаванне з гарманічны-мі вежамі рознай велічыні, узнятае над вадой, та-нула ў зеляніне дрэў.
У другой палове XIX стагоддзя майстры-садаво-ды разбілі тут цудоўны парк, які меў пяць частак: Замкавую, Старую, Японскую, Новую, Англійскую. 3 яго стварэннем завяршылася будаўніцтва палаца-ва-замкавага ансамбля. Мноства разнастайных рас-
16
терной для белорусского зодчества. Арка переходят в тоннель co сводамн, который прорезает насыпной вал н выводнт во двор напротнв центрального корпу-са. Такой прнем создает ннтересную глубннную пер-спектнву.
Внешне дворец всегда выглядел очень романтнч-но — монументальное сооруженне co стройнымн башнямя іі башенкамя, поднятое над водой, утопа-ло в зелепн деревьев.
Во второй половпне XIX века мастёра-садоводы разбнлн здесь прекрасный парк, состояіціій нз пятн частей: Замковой, Старой, Японской, Новой, Англнй-ской. G его созданпем завершнлось строятельство
Фрагмент дворцово-замкового комплекса
лін, высокая культура іх падбору і сёння склада-юць асаблівую каштоўнасць парка.
Унутранае начынне палаца адрознівалася свое-асаблівай шыкоўнасцю і багаццем. Згодна з архіў-нымі і літаратурнымі першакрыніцамі, у замку бы-ло 12 залаў (Каралеўская, Гетманская, Мармуро-вая і інш.) і шмат яшчэ якіх памяшканняў, упрыгожаных разьбой па дрэве, ляпнінай, рос-пісам.
У карціннай галерэі выстаўлялася каля тысячы палотнаў, сярод якіх меліся партрэты Івана Грознага, Вітаўта, Ягайлы. Бібліятэка палаца налічвала 20 тысяч тамоў кніг. Тут былі рэдкія рукапісы і стара-друкаваныя фаліянты, а ў архіве захоўвалася мно-ства актаў, грамат, пісьмаў, у тым ліку лісты Пят-
18 _________________________________________________
дворцово-замкового ансамбля. Болыпое разнообразне растеннй, высокая культура нх подбора н сегодня составляют особую ценность парка.
Внутреннее убранство дворца отлнчалось своеоб-разной пышностью н богатством. Согласно архявным н лнтературным нсточнякам, в замке было 12 залов (Королевскнй, Гетманскпй, Мраморный я др.) н много другнх помеіценнй, роскошно украшенных резьбой по дереву, лепкой, росппсью.
В картннной галерее выставлялось около тысячн полотен, средн которых былн портреты Нвана Гроз-ного, Внтовта, Ягайло. Бнблнотека дворца насчнты-вала 20 тысяч томов кннг. Здесь нмелнсь редкпе ру-копнсн н старопечатные нздання, а в архнве хранн-лось множество нсторнческнх актов, грамот, пнсем,
Bid на палац з боку абарончага вала
Вйд на дворец co стороны оборонйтельного вала
Фрагмент палацава-замкавага ансамбля
Фрагмент дворцоео-замкового ансамбля
Фрагмент палацава-замкавага комплексу
Фрагмент дворцово-замкового комплекса
pa I, Людовіка V, Людовіка VI, Карла XII, Багдана Хмяльніцкага. У зале бібліятэкі стаялі бюсты ста-ражытных філосафаў, выкананыя з фаянсу радзіві-лаўскай мануфактуры на хутары Свержані.
У адпой з залаў знаходзіўся цэлы арсенал ры-царскіх даспехаў, маршальскіх жэзлаў, а ў Гетман-скай — унікальная калекцыя слуцкіх паясоў. На жаль, усе гэтыя каштоўнасці былі разрабаваны і знішчаны фашыстамі ў гады Вялікай Айчыннай вайны.
У работах над палацава-замкавым комплексам у Нясвіжы прымалі ўдзел мясцовыя і прыезджыя ар-хітэктары: К. Ждановіч, А. Рашкевіч, М. Фларыя-новіч, К. Спампані, А. Лоцы, Л. Лутніцкі, М. Цэй-зік; будаўнікі Д. Людвікевіч, Г. Грыгаровіч; мастакі
22 ------------------------------------------------
в том чнеле пнсьма Петра I, Людовнка V, Людовнка VI, Карла XII, Богдана Хмельннцкого. В зале бнб-лнотекн стоялн бюсты древннх фялософов, выпол-ненные нз фаянса радзпвнлловской мануфактуры на хуторе Свержне.
В одном нз залов находнлся целый арсенал рыцар-скнх доспехов, маршальскнх жезлов, а в Гетман-ском — уннкальная коллекцня слуцкнх поясов. К сожаленню, все этн ценностн былн разграблены н унячтожены фашнстамп в годы Велнкой Отечест-венной войны.
В работах над дворцово-замковым комплексом в Несвнже прнннмалн участне местные н прпезжпе архптекторы К. Ждановнч, А. Рошкевнч, М. Флорн-ановнч, К. Спампанн, А. Лоццн, Л. Лутнпцкнй,
Did на палац з боку сажалкі
Вйд на дворец co стороны пруда
I. Бланк, Я. Фульхс, К. Хескі, I. Хескі, Я. Захарэў-скі; рэзчыкі па дрэве I. Вайцаховіч, Я. Карэвіч; за-латых спраў майстар Я. Шчыбра; садоўнікі А. Глін-скі, А. Пастарэмчык, М. Стоцкі, М. Цвірка і многія іншыя. Іх працай створаны непаўторны помнік ар-хітэктуры, які здзіўляе і ўражвае нас сваёй гармо-піяй, разнастайнасцю стыляў і дасканаласцю форм.
У манументальнай архітэктуры Нясвіжа назіра-юцца рысы розных стыляў. Так, ранняе барока прад-стаўляе фарны (былы езуіцкі) касцёл, які пабуда-ваў Ян Марыя Бернардоні ў 1593 годзе па ўзору рымскага храма Іль-Джэзу, створанага архітэктара-мі Віньёлай і Дэла Портай. Гэта культавая пабудо-ва ўзведзена ў комплексе з езуіцкім калегіумам і садам.
24 -----------------------------------------------
М. Цейзнк; строятеля Д. Людвнкевпч, Г. Грнгоровяч; художннкя й. Бланк, Я. Фульхс, К. Хескн, Н. Хес-кн, Е. Захаревсклй; резчнкя по дереву Н. Войцехо-вяч, Я. Коревнч; золотых дел мастер Я. ІЦябра; са-довніікя А. Глянскнй, А. Постаремчяк, М. Стоцкнй, М. Цвнрко п многне другне. Нх трудом создан не-повторямый памятннк архптектуры, уднвляюгцяй п поражаюіцяй нас своей гармонней, разнообразнем стнлей н совершенством форм.
В монументальной архптектуре Несвнжа просле-жнваются черты разлпчных стнлей. Так, раннее ба-рокко представляет фарный (бывпшй яезуптскпй) костел, который постронл Ян Марпя Бернардонп в 1593 году по образцу рнмского храма Йль-Джезу, созданного архнтекторамя Вяньолой я Делла Пор-
Печ у гасцінай замка
Печь в гостйной замка
Камін у адной з залаў палаца
Камйн в одном йз аалов дворца
Інтэр’ер Блакітнай залы палаца
Ннтерьер Голубого зала дворца
Агароджа ніжняга балкона палаца
Решетка нйжнего балкона дворца
Каваная дэталь калодзежа палацавй-злмксівсізй комплвкс у
Кованая деталь колодца дворцово-замкового комплекса
Фарны касцёл. Фрагмент абудавання
Фарный костел. Фрагмент сооруженйя
Роспіс плафона галоўнага нефа фарнага касцёла
Роспйсь плафона главного нефа фарного костела
Інтэр’ер фарнага касцёла
Галоўны фасад касцёла мае двух’ярусную кам-пазіцыю з ярка выражанымі вертыкальнымі і гары-зантальнымі чляненнямі. Інтэр’ер храма адрозніва-ецца ўрачыстасцю і шыкоўнасцю. У яго ўпрыго-жанні выкарыстоўваюцца сродкі архітэктурнай пластыкі, жывапіс і разьба. Асабліва вылучаецца рос-піс падкупальнай прасторы, рэстаўрыраваны маста-ком I. Хескі ў 1752—1754 гадах. Тады ж гэтым майстрам была напісана карціна «Тайная вячэра» для галоўнага алтара.
Фарны касцёл — родавы магільны склеп князёў Радзівілаў.
Тыповы помнік абароннага дойлідства — замка-
той. Это культовое сооруженне возведено в комплек-се с незунтскым коллегнумом н садом.
Главный фасад костела нмеет двухт.ярусную ком-познцпю с ярко выраженнымя вертякальныміі н горнзонтальныміі члененнямн. Ннтерьер храма отлп-чается торжественностыо н пышностыо. В его укра-шеннн пспользуются средства архятектурной пластн-кіі, жнвопіісь п резьба. Особенно выделяется роспнсь подкупольного пространства, реставрнрованная ху-дожннком II. Хескп в 1752—1754 годах. Тогда же этнм мастером была напнсана картнна «Тайная ве-черя» для главного алтаря.
Ннтерьер фарного костела
вая вежа, размешчаная побач з касцёлам ля ўвахо-да да дамбы. Квадратная ў сячэнні, яна мае ярус-ную пабудову. Кожны з ярусаў змяшчае праёмы роз-най велічыні і абрысаў (квадраты, авалы, аркі). Пабеленыя карнізы, цягі і абрамленні праёмаў, кан-трастуючы з чырвонай цэглай сцен і чарапіцай даху, надаюць збудаванню маляўнічы характар.
Да XVIII стагоддзя ўплатную да вежы прымыка-ла Замкавая брама — гарадскія вароты, праз якія адбывалася сувязь з палацава-замкавым комплексам.
У сістэму гарадскіх абарончых умацаванняў уваходзіла і Слуцкая брама, пабудаваная ў канцы XVI стагоддзя. Яна закрывала ўезд у горад з боку Слуцкага тракту. Тут пачыналася працяглая дамба, што ўтварала запруду — возера на рацэ Ушы. У ся-
34 -----------------------------------------------
Фарный костел — родовая усыпальннца князей Радзнвнллов.
Тнпнчный памятнпк оборонного зодчества — зам-ковая башня, расположенная рядом с костелом у входа к дамбе. Квадратная в сеченнн, она нмеет ярусное построешіе. Каждый нз ярусов содержнт проемы разной велнчпны н очертанпя (квадраты, овалы, аркн). Побеленные карннзы, тягн н обрамле-ння проемов, контрастнруя с красным кнрішчом стен н черепнцей крыпш, прпдают постройке жпвопнс-ный характер.
До XVIII века вплотную к башне прнмыкала Зам-ковая брама — городскне ворота, через которые осу-іцествлялась связь с дворцово-замковым комп-лексом.
Роспіс падкупальнай прасторы фарнага касцёла
Роспйсь подкупольного пространства фарйого костела
рэдзіне XVIII стагоддзя крапасная сцяна разбура-ецца, а брама ў 1760 годзе перабудоўваецца ў стылі барока. На першым паверсе яе былі размешчаны па-мяшканні для варты, на другім — капліца. раскры-тая праз вялікі праём з балконам у бок горада.
Цяпер брама ўяўляе сабой кампактны аб’ём з аркай праезду пасярэдзіне. Архітэктура яе з контр-форсамі, крывалінейнымі абрысамі сцен і франтона незвычайна скульптурная і выразная.
У канцы XVI стагоддзя, калі Нясвіж атрымаў магдэбургскае права на самакіраванне, для магі-страцкай адміністрацыі ўзводзіцца ратуша. У XVIII — XIX стагоддзях яна перабудоўваецца і значна мяняе сваё аблічча, асабліва вежа. Раней ратуша была вышэйшай, са шлемападобным завяр-
В снстему городскнх оборонптельных укрепленіш входнла п Слуцкая брама, построенная в конце XVI века. Она закрывала вз>езд в город co стороны Слуц-кого тракта. Здесь начнналась протяженная дамба, что создавала запруду — озеро на реке Уше. В се-реднне XVIII века крепостная стена разбнрается, a брама в 1760 году перестраявается в стнле барокко. На первом этаже ее располагалнсь помеіцення для стражн, на втором — часовня, раскрытая через боль-шой проем с балконом в сторону города.
Сейчас брама представляет собой компактный обт>ем с аркой проезда посереднне. Архнтектура ее с контрфорсамн, крнволянейнымн очертаннямн стен н фронтона необычайно скульптурна п выразн-тельна.
Вежа замкавай брамы
Башня замкоеых ворот
шэннем, з упрыгожанымі архітэктурным дэкорам фасадамі. Уваход у яе ішоў праз вежу: адсюль мож-на было трапіць у памяшканпі першага паверха і па аднамаршавай лесвіцы падняцца на другі, дзе раз-мяшчалася зала сходаў.
3 трох бакоў ратушу абкружалі гандлёвыя рады, утвараючы цэласную архітэктурную кампазіцыю ў сярэдзіне гарадской плошчы. У плане яны ўяўлялі сабой сістэму ячэек-крамаў, тыповых для пабудоў такога роду, якія паўтараліся. Быў у наяўнасці ўну-траны П-падобны дворык, што выкарыстоўваўся для падвозу і разгрузкі тавараў. Фасады гандлёвых ра-доў упрыгожвалі аркі, лапаткі, нішы ў ацікавай част-цы. У іх архітэктуры прыкметны рысы рэнесансу, у той час як вароты ва ўнутраны дворык вытрыма-
В конце XVI века, когда Несвнж получнл магде-бургское право на самоуправленяе, для магнстрат-ской адмнннстрацнн возводнтся ратуша. В XVIII — XIX веках она перестранвается н значнтельно меня-ет свой облнк, особбнно башня. Раньше ратуша бы-ла выше, co шлемовндным завершенпем, с убранны-мн архлтектурным декором фасадамн. Вход в нее шел через башню: отсюда можно было попасть в по-меіцення первого этажа п по одномаршевой лестнп-це подняться на второй, где размеіцался зал соб-ранпп.
С трех сторон ратушу окружалп торговые ряды, образуя целостную архнтектурную композпцпю в се-реднне городской плоіцадн, В плане онп представля-лн собой снстему повторяюіцнхся ячеек-лавок, тп-
Слуцкая брама
Слуцкйе ворота
«Дом на рынку»
«Дом на рынке»
ны ў стылі барока, а сама ратуша, якая страціла звонку ўсе элементы дэкору, больш нагадвае цяпер эталон абарончага будаўніцтва.
Адзіным узорам гарадскога жылля першай па-ловы XVIII стагоддзя, які захаваўся ў Нясвіжы, з’яў-ляецца жылы дом, што належаў некалі рамесніку або купцу і быў вядомы пад назвай «дом на рынку». План яго цяпер цяжка ўзнавіць, бо будынак карэн-ным чынам перарабляўся. Можна толькі меркаваць, што падзелены ён быў на жылую і вытворчую часткі.
Галоўная фасадная сцяна дома выканана ў стылі барока. Яе высокі фігурны контур хавае двускатны дах збудавання, у якім спалучаюцца драўляныя (другі паверх) і цагляныя (першы паверх) кан-
------------------------------------------------- 41
ішчных для построек такого рода. ІІмелся внутрен-ннй П-образный дворпк, который нспользовался для подвоза н разгрузкн товаров. Фасады торговых ря-дов украшалп аркн, лопаткн, ряды нпш в аттнковой частн. В нх архптектуре заметны черты ренессанса, в то время как ворота во внутренннй дворнк выдер-жаны в стнле барокко, а сама ратуша, утратнвшая снаружн все элементы декора, больше напомннает теперь эталон оборонного строшельства.
Едннственным сохраннвшнмся в Несвнже образ-цом городского жнлья первой половнны XVIII века является жіілой дом, прннадлежавшнй некогда ре-месленннку нлн купцу н нзвестный под названпем «дом на рынке». План его сейчас трудно восстано-внть, так как зданне коренным образом перестранва-
струкцыі. Аднак з боку плошчы гэта непрыкметна: галоўны фасад цалкам зроблены з цэглы і надае па-будове манументальны характар.
Адна з дамінантаў у сілуэце горада — вежа кляш-тара бенедыкцінак, архітэктура якой таксама стро-га падпарадкавана стылю барока. Карпусы кляш-тара, пабудаваныя ў 1596 годзе на ўзвышшы ў паў-днёвай частцы горада, з цягам часу спазналі змены, і толькі надбрамная вежа захавалася амаль у пер-шасным выглядзе.
Сярод гарадскіх збудаванняў вылучаецца невя-лікая капліца, узведзеная па праекце архітэктара Педэці ў 1747 годзе, а таксама радавая забудова, якая ўзнаўляе характар гістарычнай эпохі XVIII — XIX стагоддзяў.
42 —----------------------------------—------------
лось. Можно лшпь предположнть, что разделен он был на жплую II проіізводственную частн.
Рлавная фасадная стена дома выполнена в стнле барЬкко. Ее высокнй фнгурный контур скрывает двускатную крышу сооруженпя, в котором сочета-ются деревянные (второй этаж) іі кнршічные (пер-вый этаж) конструкцнп. Однако co стороны плоіца-дп это незаметно: главный фасад целнком решен в кярпнче п прядает постройке монументальный ха-рактер.
Одна ііз домннант в снлуэте города — башня мо-настыря бенедпктннок, архнтектура которой также строго подчпнена стіілю барокко. Корпуса монасты-ря, построенные в 1596 году на возвышенностіі в южной частн города, co временем претерпелп пзме-
Вежа кляштара бенедыкцінак
Башня монастыря бенедйктйнок
Грамадзянская пабудова XVII—XVIII стст.
Гражданская постройка XVII—XVIII вв.
Помнік Сымону Буднаму
Памятнйк Сымону Будному
Сёння помнікі старажытнасці набылі другое жыц-цё. У памяшканнях палаца размясціўся санаторый «Нясвіж», у кляштары бенедыкцінак — пікола-ін-тэрнат, у ратушы — Дом піянераў і школьнікаў, біб-ліятэка, у гандлёвых радах — кніжны магазін, у «доме на рынку» — сталовая; рэстаўрыравана Слуц-кая брама.
Упрыгожаннем горада стаў помнік асветніку і гуманісту, прадаўжальніку традыцый Францыска Скарыны, Сымону Буднаму (скульптар G. Гарбуно-ва, архітэктар Ю. Казакоў), усталяваны ў гістарыч-ным цэнтры Нясвіжа насупраць будынку друкарні, што носіць яго імя. Сымон Будны ў 1562 годзе ў Ня-свіжы выдаў першую кнігу на беларускай мове «Ка-
нення, ri только надвратная баіпня сохраннлась по-чтн в первозданном внде.
Средя городскнх сооруженяй выделяется неболь-іпая часовня, возведенная по проекту архптектора Педетп в 1747 году, а также рядовая застройка, ко-торая воссоздает характер нсторнческой эпохн XVIII-XIX веков.
Сегодня памятннкн старнны обрелн вторую жіізнь. В помеіценпях дворца разместнлся санаторнй «Не-свнж», в монастыре бенедяктннок — школа-ннтер-нат, в ратуше — Дом пнонеров н іпкольннков, бнблн-отека, в торговых рядах — кнпжный магазнн, в «до-ме на рынке» — столовая; реставрнрована Слуцкая брама.
Украшенпем города стал памятнпк просветптелю
тэхізіс», а потым «Апраўданне грэшнага чалавека перад богам» і інш.
У архітэктурных помніках Нясвіжа адлюстрава-на гісторыя горада, на стагоддзі ў дрэве і камяніза-натаваны невычэрпны талент народа-стваральніка.
н гуманнсту, продолжателю траднцнй Францнска Скорнны, Сымону Будному (скульптор С. Горбуно-ва, архятектор Ю. Казаков), установленный в нсто-рпческом центре Несвнжа напротнв здання тііпогра-фнн, носяіцей его нмя. Сымон Будный в 1562 году в Несвнже пздал первую кннгу на белорусском язы-ке «Катехнзнс», а затем «Оправданне грешного че-ловека перед богом» н др.
В архнтектурных памятнпках Несвпжа отражена нсторня города, на века в дереве н камне запечатлен ненсчерпаемый талант народа-созндателя.
Научно-популярное нзданне
ЧАНТУРІІЯ Владпмнр Александровнч КАЗАКОВ Юрпй ІІвановнч
АРХПТЕКТУРНЫЕ ПАМЯТННКП НЕСВНЖА
НСТОРНКО-АРХІІТЕКТУРНЫЙ ОЧЕРК
Мянск, нздательство «Полымя»
На белорусском н русском языках
Загадчыца рэдакцыі Т. Г. Мінчукова Рэдактар В. I. Дрозд
Слайды і фота В. I. Ждановіча, Ю. I. Казакова Мастацкі рэдактар Л. 1. Бятанаў Тэхнічны рэдактар В. У. Кузьміна Карэктары Л. А. Адамовіч, Л. К. Сямёнаеа
ІБ № 746
Здадзена ў набор 28.04.89. Падпісана да друку 29.09.89. AT 16330. Фармат 70х100'/з2. Папера друк. № 1. Гарнітура звычайная новая. Высокі друк. Ум. друк. арк. 1,93. Ум. фарб.-адб. 4,71. Ул.-выд. арк. 1,77. Тыраж 15 000 экз. Выд. № 6557. Зак. 2560. Цана 10 к.
Выдавецтва «Полымя» Дзяржкамдруку БССР. 220600, Мінсн, пр. Ма-шэрава, 11.
Мінскі ордэна Працоўнага Чырвонага Сцяга паліграфкамбінат МВПА імя Я. Коласа. 220005, Мінск, Чырвоная, 23.

10 к.
Нясвіж — адзін са старажытных культурных цэнтраў Беларусі. У яго архітэктурных по-мніках адлюстравана гісторыя горада, на ста-годдзі ў дрэве і камяні занатаваны невы-чэрпны талент народа-стваральніка.