^{постмадэрнізм у 1-1999}     .

          да Зьместу 1-1999

прабел
 

Сяргей Петрыкевіч
Крапіва: Кандрат і прарок
Паэма “Хвядос — Чырвоны нос”

Дзе ж, аднак, увасабленнi светлай мары? Дзе маштабныя творы накшталт “Туманнасцi Андрамеды” Івана Яфрэмава цi “Магеланавага воблака” Станiслава Лема? Іх у нас няма. Цiкава было б паразважаць над прычынамi гэтага, як i ўвогуле над той акалiчнасцю, што самыя папулярныя, масавыя жанры — фантастыка i дэтэктыў — аказалiся ў нас занядбанымi. Але мы гэтага цяпер рабiць не будзем, а звернем сваю ўвагу на твор, якi, не будучы нi чыстай фантастыкай, нi утопiяй, тым не менш мае ў сабе рысы i аднаго, i другога. Гэта сатырычная паэма Кандрата Крапiвы “Хвядос — Чырвоны нос”.

Некалькi слоў пра твор. Гэта адна з трох паэм, створаных пiсьменнiкам. Напiсана яна была ў 1930 годзе i тады ж надрукавана ў часопiсе “Узвышша”, а неўзабаве выйшла i асобным выданнем. Як i першая паэма Крапiвы “Бiблiя”, як i iншыя ягоныя тагачасныя творы, вершаваная гiсторыя пра Хвядоса набыла вялiкую папулярнасць у чытачоў, якая захоўвалася ўсё перадваеннае дзесяцiгоддзе. Сюжэт паэмы такi. Жыў–быў у Мiнску ў канцы 20–х гадоў Хвядос. Нi прозвiшча, нi заняткаў свайго героя аўтар не паведамляе. Зрэшты, асноўны ягоны занятак апiсваецца даволi падрабязна:

Да размовы быў ён вялы,
Хараством не вельмi ўдалы,
Да работы сяк i так,
Ну, а выпiць быў мастак.

Далей апiсанне Хвядосавай прыхiльнасцi да спiртнога вядзецца з шырокiм выкарыстаннем гiпербал i метафар:

Я ж кажу,— мастак быў выпiць:
Праз яго не то што Прыпяць -
Можа, цэлае Дняпро
Пралiлося праз нутро.

Дабром гэта не скончылася. Падчас чарговага “змагання з алкаголем” Хвядос не вытрымаў варожага “напору” i “паў... на полi бранi, капыты задраўшы ўгору”. Медыцынская дапамога ўжо не спатрэбiлася. Так бы Хвядоса i пахавалi, каб не звярнулi ўвагi на ягоны нос, якi працягваў заставацца ярка чырвоным, як у жывога. Правялi дадатковыя даследаваннi i высветлiлi: Хвядос умудрыўся самазаспiртавацца. І паколькi працэсу разлажэння ён цяпер зрабiўся непадуладны, вырашылi пакласцi Хвядоса “на захаванне”. Праўда, асобнага маўзалея ў гэтым выпадку будаваць не сталi, а палажылi проста ў музей.

Так i ляжаў Хвядос у музеi. А на Зямлi тым часам iшлi грандыёзныя змены:

Рэвалюцыi сусветнай
Адгрымелi навальнiцы,
Сцерлi класавыя мэты
І дзяржаўныя гранiцы.

Крапiва досыць падрабязна апавядае, як адбывалася сусветная рэвалюцыя. Спачатку паўсталi народы Усходу: кiтайцы, iндусы, нубiйцы. Развалiлася каланiяльная сiстэма, i ў колiшнiх метраполiях улада таксама перайшла ў рукi працоўных. Найдаўжэй капiталiзм пратрымаўся ў Амерыцы, але праз паўстагоддзя i там “яго рашылi долю”.

А праз сто год навука дайшла да такiх вышынь, што зрабiлася магчымым ажыўляць мерцвякоў. Тут i ўспомнiлi пра Хвядоса. Ажыўленне прайшло паспяхова, i колiшнi п’янiца апынуўся ў светлай будучынi.

Прыгоды героя ў гэтай самай будучынi i складаюць асноўную частку паэмы. Але не дзеля iх яна была створана. Паказ iдэальнага камунiстычнага грамадства ў творы — толькi сродак сатырычнага выкрыцця неiдэальнай сучаснасцi, што i паставiў сабе за мэту Крапiва. Зрэшты, паэма спалучае ў сабе шмат аспектаў. Адзiн з iх — адлюстраванне барацьбы памiж рознымi лiтаратурнымi аб’яднаннямi, якая ў той час са стадыi творчых дыскусiй неўпрыкмет пераходзiла ў рэчышча суцэльных узаемных абвiнавачанняў i паклёпаў. Таму ў творы так шмат месца адведзена лiтаратурным справам i нават даюцца партрэты асобных лiтаратараў — то як сяброўскiя шаржы, то як з’едлiвыя карыкатуры (калi к моманту заканчэння паэмы закранутую ў ёй асобу паспелi абвясцiць “ворагам народа”).

Але нас у гэтым артыкуле цiкавiць галоўным чынам фантастыка ў паэме i найперш — паказ Крапiвой камунiзму. Тут варта адзначыць, што ў агульных рысах сюжэт “Хвядоса — Чырвонага носа” не з’яўляецца зусiм арыгiнальным. У тую пару творы, якiя выкрывалi поўнае заган сёння шляхам параўнання са светлым заўтра, былi пашыраныя i папулярныя, бо на iх была грамадская запатрабаванасць. Паэма Крапiвы шмат у чым пераклiкаецца з сатырычнай п’есай Уладзiмiра Маякоўскага “Клоп”, напiсанай у 1928 годзе, галоўны герой якой таксама трапляе ў светлае заўтра, праўда, усяго на пяцьдзесят год наперад i трохi iншым спосабам. Аднак гэтыя творы iстотна адрознiваюцца многiмi аспектамi, у тым лiку i паказам будучынi. Калi ў Маякоўскага будучыня паказана схематычна, скупа, дык у Крапiвы яе апiсанне даволi разгорнутае i падрабязнае.

Якi ж меўся быць камунiзм? На якi рай менш чым праз сто год разлiчвалi ягоныя прыхiльнiкi? Адсутнасць прыватнай уласнасцi, адсутнасць класаў, адсутнасць адрозненняў памiж горадам i вёскай, памiж работнiкамi разумовай i фiзiчнай працы, адна нацыя i мова на ўсю Зямлю, адсутнасць дзяржавы як iнстытута — вось яго асноўныя характарыстыкi, пра якiя можна было прачытаць у любой савецкай энцыклапедыi. Усё гэта ёсць i ў творы Кандрата Крапiвы.

Ачуняўшы праз сто год, Хвядос не можа зразумець, дзе ён апынуўся:

— ... Незнаёмую гаворку
Чую я. Што ж гэта, ўрэшце?
Дзе я? Ў Лондане? Ў Нью–Йорку?
У Шанхаi? Ў Бухарэсце?

Аж высвятляецца, што не.

Тут жанчына адказала:
— Ты ж у Мiнску, не ў Нью–Йорку,
Толькi ведае хто мала
Тваю родную гаворку.
Бач, з эпохай нашай новай
Незнаёмы ты праз хворасць:
Ўсеагульнай земнай мовай
Людзi ў большасцi гавораць.
А ранейшыя ўсе мовы
Шчэ жывуць як дыялекты...

Што ж, хоць моваў камунiсты i не злiлi, але дамаглiся таго, што сёння i сапраўды мала хто ў Мiнску i ў Беларусi наогул валодае беларускай мовай.

Але вось, асвойтаўшыся, Хвядос выпраўляецца на прагулку. Мiнск змянiўся да непазнавальнасцi. Замест цесных вулак дваццатых гадоў з непрыгожымi будынкамi — шыкоўныя палацы ў акружэннi паркаў.

У спакойнай сiнi мая
Не бразджаць званкi трамвая,
Не чуваць аўтаматораў,
Грукатнi ламавiкоў,
Звонкiх цокання падкоў,
Матацыклы iм не ўтораць.

Усе гэтыя вiды транспарту замянiлi рухомыя тратуары. Цiкава адзначыць, што ў час напiсання паэмы i трамваi для Мiнска былi вялiкай навiной ды iстотным прагрэсам у параўнаннi з ранейшай конкай.

Ідучы далей, Хвядос на кожным кроку спатыкае цуды... Але годзе пераказваць сюжэт. Паспрабуем разгледзець вобраз будучынi, намаляваны ў паэме, комплексна.

Такiм чынам, на Зямлi — камунiзм. Зжыты межы памiж дзяржавамi, часткова злiлiся нацыi i мовы. Часткова — бо засталiся ж яшчэ нацыянальныя мовы “як дыялекты”, якiя мала хто ведае. Нават iснуе своеасаблiвае двухмоўе — накшталт нашага, бо разнастайныя надпiсы i шыльды выкананы “дваякай... мовай — i агульнай i мясцовай”. Мала таго, захавалася i паняцце нацыянальнай прыналежнасцi.

Разам з рэвалюцыяй сусветнай адбылася рэвалюцыя навукова–тэхнiчная. “Скрозь электрыка слугуе” (камунiзм, як вядома,— гэта савецкая ўлада плюс электрыфiкацыя ўсёй краiны), iстотныя змены зазнаў транспарт: апрача згаданых рухомых тратуараў у шырокi ўжытак увайшлi паветраныя сродкi перамяшчэння рознага маштабу — iндывiдуальныя аўтакрылы; авiеткi, што замянілі легкавыя аўтамабiлi; шматмесныя верталёты, што замянілі мiжгароднiя аўтобусы, а таксама

Пасажырскiя гiганты,
Цяжкавозы грузавыя,
Даўгалёты прызавыя,
Быстралётныя спартсменкi...

А вось якая энергетыка будучынi:

— Бач, даўно, з каторых пор мы
Укiлзалi злыя штормы,
За сiвыя ўзялi грывы
Табуны валоў бурлiвых,
І адлiвы i прылiвы
К нам на службу прывялi.
Сонца яснага праменне
Можам мы сабраць у жменю
Цi рассыпаць па зямлi.
А калi магутны атам
Мы для працы пакарылi,
Стаў народ такiм багатым,
Што канца няма той сiле.—

тлумачыць Хвядосу Мальгрэта, ягоная спадарожнiца i гiд. Адным словам, выкарыстоўваюцца альтэрнатыўныя крынiцы энергii, актуальныя i для цяперашняга часу. Дарэчы, электрычнасць перадаецца куды хочаш без правадоў.

Аўтаматызацыя пранiкла ва ўсе сферы жыцця. Магазiны абыходзяцца без прадаўцоў, сталоўкi — без афiцыянтаў i iншага абслуговага персаналу. Іх замяняюць робаты. Аўтаматы ўкаранёны i на вытворчасцi, у тым лiку ў сельскай гаспадарцы. Але, безумоўна, цалкам людзей яны ад працы не вызваляюць. Камунiзм, дзе людзi не працуюць,— гэта нонсэнс, хоць, па сутнасцi, няцяжка было б прыдумаць i такое.

Дарэчы, пра вытворчасць. Яна, як вядома, важнейшая за ўсё, бо стварае матэрыяльна–тэхнiчную базу камунiзму. Паводле Крапiвы, у будучынi пануе рэгiянальная спецыялiзацыя вытворчасцi. Беларусi ў гэтай спецыялiзацыi дасталася роля гiганцкай свiнафермы. Ёсць, праўда, i буйныя дзялянкi садавiны — да ста квадратных кiламетраў, i прадпрыемствы лёгкай прамысловасцi — на адной з фабрык працуе Хвядосаў праўнук. Хвядосавы сваякi жывуць на тым самым месцы, што i сто год назад, але гэта цяпер не вёска, хоць i не горад: уся тэрыторыя Беларусi ўяўляе сабой адзiную “сялiбу” з аднолькава шыкоўнымi ўмовамi жыцця ў любым пункце.

Вядомая рэч, у будучынi няма нiякiх грошай, нiякiх наймальнiкаў i працадаўцаў, нiякiх эксплуататараў i эксплуатаваных. Цалкам ажыццёўлены прынцып “ад кожнага па здольнасцях, кожнаму — па патрэбнасцях”. Гэтыя акалiчнасцi вельмi дзiвяць Хвядоса, якi нiяк не дабярэ розуму, як можна жыць без сродку ўсеагульнага эквiваленту, плацяжу i назапашвання, якiм з’яўляюцца грошы.

Знiкла дзяржава, а разам з ёю “знiклi бойкi, знiкла зброя, i мiлiцыя, i войска”. Зразумела, гэтага нiяк не магло б адбыцца, калi б людзi засталiся ранейшымi. Але ў тым i рэч, што, як i ва ўсiх утопiях, у камунiзме Кандрата Крапiвы дзiвосным i карэнным чынам змянiлiся людзi. Куды толькi падзелiся ўсе iхнiя заганы — i фiзiчныя, i духоўныя! Людзi будучынi

а прыгожыя ж, наўздзiў!
Хто такiх i напладзiў?
Стан той стройны ды крамяны,
Твар прыветны ды румяны,
Тыя формы рук i ног
Быццам вытачыў станок,
Проста твор мастацкi нейкi,
Супраць iх куды там грэкi!

Усе займаюцца спортам, нiхто не мае шкодных звычак: не курыць i не п’е, дзеля чаго страшэнна пакутуе Хвядос, якому хочацца i аднаго, i другога. Самыя ж галоўныя змены — у псiхалогii. Пра гэта гаворыцца коратка: “Спяць даўно ў зямлi сырой людзi з псiхiкай старой”.

Тут варта зрабiць заўвагу, што якраз гэтая iдэалiзацыя людзей будучынi i з’яўляецца самай непраўдападобнай акалiчнасцю ў камунiстычных утопiях. Вядома, жыццё iдзе, свет змяняецца, развiццё навукi i тэхнiкi iстотна пераўтварае ўмовы жыцця чалавека, эвалюцыянуюць i грамадскiя адносiны,— словам, адбываецца нейкi прагрэс, але ж людзi пры гэтым застаюцца ранейшымi. Узяць лiтаратуру сучасную i хоць бы антычную — абедзве апiсваюць практычна таго самага чалавека, якi надзелены тымi самымi вартасцямi i заганамi,— i толькi пры камунiзме, лiчылася, людзi будуць мець адны вартасцi.

Такiм чынам, пра палiтычнае ўладкаванне камунiстычнага грамадства гаварыць не выпадае. Скажам, няма ў iм падзелу ўлад, бо няма i самiх улад. За выключэннем хiба што чацвёртай. Бо зразумела, што без сродкаў масавай iнфармацыi людзi i ў будучынi нiяк не змогуць абыходзiцца. Трохi закранаецца гэтае пытанне i ў паэме. Пра газеты, праўда, нiчога не гаворыцца. Аб Хвядосавых прыгодах людзей iнфармуюць радыё i незвычайна мадэрнiзаваная кiнахронiка - дакументальныя здымкi ў вечаровы час праектуюцца проста на воблакi.

Такiм Крапiва i многiя ягоныя сучаснiкi ўяўлялi 2030 год. Цi варта цiкавiцца гэтымi ўяўленнямi нам, якiя ведаюць, наколькi наiўнымi яны былi? Цi, можа, паэма Кандрата Крапiвы не мае для нас нiякай каштоўнасцi i яе пара выкiнуць на сметнік? Мабыць, не. Бо не толькi i не столькi апiсаннямi нязбытнай будучынi цiкавы гэты твор. Моцна прывязаны да часу свайго стварэння, ён не толькi не страцiў сваёй каштоўнасцi, але i набыў яе — апрача мастацкай, каштоўнасць яшчэ i гiстарычную,— бо ў iм аказалася адлюстраванай тагачасная рэчаiснасць з яе незвычайнай, супярэчлiвай i жорсткай спецыфiкай. Яна праўдзiва зафiксавана ў паэме, хоць аўтарскае i наша разуменне яе iстотна рознiцца.

Якi жудасны быў той час! Пакуль у людскiх марах ствараўся iлюзорны вобраз справядлiвага грамадства, утапiчнай будучынi, у сучаснасцi поўным ходам iшло ажыццяўленне самай рэальнай антыўтопii.

Гэта быў час, калi “ад мастацтва... Кучар браць вучыўся ў рукi лейцы...”,— брала разгон вульгарызатарская крытыка (дарэчы, згадваецца ў паэме i галоўны вульгарызатар, усёмагутны Бэндэ); калi рабочыя i сяляне, “не чакаючы паперак, праз заводы i калгасы шпарка крочылi наперад”, падганяныя масавымi рэпрэсiямi.

І нарэшце, гэта быў час, калi набiрала моц барацьба з усюдыiснай “нацдэмаўшчынай”— страшным ворагам Савецкай дзяржавы.

Лез, узняўшы лямант немы,
Капiтал на нас замежны,
Яшчэ марылi нацдэмы
Аб “сваёй”, аб “незалежнай”.
Камплiменты гаварылi
Яны з фiгаю ў кiшэнi,
Аж пакуль пальбу адкрылi
Па нацдэмаўскай мiшэнi.

Адным словам, твор з’яўляецца помнiкам свайго часу.

Засталiся незакранутымi ў нашым артыкуле мастацкiя вартасцi паэмы, якiя заслугоўваюць асобнага разгляду. Майстэрства Крапiвы–сатырыка выдатна праявiлася ў ёй, таму i сёння паэму немагчыма чытаць без смеху (пры ўсёй нязгодзе з палiтычнымi ацэнкамi аўтара). Малюючы шаржы (а часам, як казалi, i карыкатуры) на розных пiсьменнiкаў i навукоўцаў, Крапiва не абыходзiць увагай i... самога сябе. Пралятаючы над Нiзком, Хвядос пытаецца ў Мальгрэты:

А яшчэ скажыце — вы
Не чыталi Крапiвы?
Не здаралася нiколi?
А я знаў яго даволi.
Ён таксама з гэтай вёскi,
Шмат пiсаў аб справах боскiх.
Чуць мы з iм не сябравалi ж,
На Падхлюпiнскай жылi,
Хоць ён дрэнны быў таварыш -
Наступаў на мазалi.

Як вiдаць з прыведзенага ўрыўка, Крапiва па сцiпласцi не наважваўся сцвярджаць, што ягоныя творы будуць вядомыя праз сто год жыхарам “цудоўнага далёка”. Нам, аднак, здаецца, што сумнявацца ў гэтым няма падстаў i што калi не ўсе, дык найбольш выдатныя творы пiсьменнiка, зрабiўшыся класiкай беларускай лiтаратуры, застануцца ёю i надалей.

_{Постмадэрнізм у ARCHE 1-1999} .