^{Вайна ў 2(3)-1999}     .

          да Зьместу 2(3)-1999

гуманістыkа

Эдвард Кінан
Расейскія прэтэнзіі на рускую спадчыну

Эдвард Кінан — прафэсар гісторыі Гарвардзкага ўнівэрсытэту, дырэктар Гарвардзкага бізантыністычнага інстытуту ў Дамбартан Оўкс у Вашынгтоне. Цяпер ён завяршае працу пра «Слова аб палку Ігаравым» як значны помнік канца XVIII cт. Артыкул друкуецца зь невялікімі скарачэньнямі. Публікацыя сталася магчымай дзякуючы месячніку «Крытыка» (Кіеў).
 

1.

Разгляд звыклых расейскіх нацыянальных мітаў, большасьць зь якіх сталі таксама й мітамі сусьветнай русістыкі, — зусім ня марная справа.

Высьвятленьне таго, чаму менавіта гэтая міталёгія замацавалася ў расейцаў, беспасярэдне зьвязанае з тым, якіх паводзінаў у міжнародных справах мы можам чакаць ад іх цяпер, калі яны перасталі быць панскай нацыяй у імпэрыі і іх не абмяжоўвае болей дактрынэрскі марксісцка–ленінскі інтэрнацыяналізм.

 
З успрыманьнем расейцамі сваіх нацыянальных мітаў асабліва цесна зьвязанае іхнае стаўленьне да сувязяў са Злучанымі Штатамі і Захадам у цэлым, а таксама да новага замежжа. Гэтае стаўленьне — сур’ёзнае выпрабаваньне для посткамуністычнага інтэрнацыяналізму.

Нават мэдыевісту нельга забывацца, што цяперашняя палітычная сытуацыя настолькі зьменлівая, што немагчыма прадбачыць паводзіны расейцаў у найбліжэйшым часе, і гэта было б немагчыма, нават калі б яны адназначна пагаджаліся з тым пераглядам стэрэатыпаў іхнай гісторыі, пра які я пішу. Немажліва таксама вызначыць, якой з наяўных вэрсій гісторыі паводзінаў Расеі на міжнароднай арэне самі расейцы аддадуць перавагу, прыймаючы і абгрунтоўваючы свае найважнейшыя рашэньні ў найбліжэйшай будучыні.

Зрабіўшы гэткую перасьцярогу, я маю намер абмеркаваць шэраг распаўсюджаных поглядаў на гісторыю расейскай афіцыйнай ідэалёгіі (падаўшы іхны пералік трохі ніжэй), каб вызначыць, у якой ступені яны адлюстроўваюць гістарычную рэальнасьць, а пасьля (паколькі яны яе не адлюстроўваюць) прапанаваць пару думак наконт таго, як яны ўзьніклі і падтрымліваліся.

Зрэшты, трэба адзначыць, што міты, якія будуць мяне цікавіць найперш, не настолькі ўжо відавочна фантастычныя, як, скажам, паданьне пра Ромула й Рэма. Гэта апавяданьні, якія сталі, так бы мовіць, агульнапрынятымі стэрэатыпамі. Яны набылі знаныя і любёныя намі формы пераважна ў ХІХ ст. або трохі раней і сутнасна не зьмяніліся ў камуністычнай гістарыяграфіі, калі хіба што трохі зьмяніліся акцэнты (за што, аднак, сумленныя гісторыкі дорага заплацілі). На Захадзе, у прыватнасьці ў Злучаных Штатах, гэтыя міты распаўсюдзіліся дзякуючы парадаксальнаму спалучэньню ўплываў, з аднаго боку, старэйшага пакаленьня, пакаленьня навукоўцаў–эмігрантаў, у бальшыні сваёй касмапалітаў і памяркоўных лібэралаў, і савецкай гістарыяграфіі, найчасьцей забітай, нацыяналістычнай і кансэрватыўнай. Цяпер, калі абмежаваньні зьнятыя, трэба зьвярнуць увагу таксама на гэтыя радыкальна нацыяналістычныя акцэнты.

Нягледзячы на тое, што асобныя праблемы расейскай гістарыяграфіі моцна зпалітызаваныя, як ні дзіўна, і левыя, і правыя, і так званыя „русафілы“, й „русафобы“ ў шчасьлівай згодзе лічаць гэтыя міты слушнымі, хоць адны прымаюць іх, паважаючы пачуцьці расейцаў, а іншыя паўтараюць іх як доказ паклёпаў на расейцаў. Аднак, наколькі я ведаю, амаль ніхто не паклапаціўся разгледзець самы падмурак гэтых мітаў...

2.

Няпоўны пералік нацыянальных мітаў, якія я прапаную разгледзець, выглядае неяк так:

— Маскоўская дзяржава, сэрца і ўзор для наступных расейскай і савецкай імпэрыяў, стваралася вакол Масквы ў XIV ст. як галоўная й беспасярэдняя пераемніца палітычнай і нацыянальнай спадчыны Кіеўскай дзяржавы.

— Менавіта ўсьведамленьне гэтай пераемнасьці і матывацыя адбудовы былой кіеўскай еднасьці сталі прычынамі маскоўскай экспансіі на суседнія княствы, вядомай як „зьбіраньне рускіх земляў“.

— Маскоўскія князі выступалі правадырамі ўсёй рускай нацыі (пад якой большасьць расейцаў, калі ня робяць асобнай агаворкі, разумеюць таксама ўкраінцаў і беларусаў), што ў значнай ступені было абумоўлена вызначальнасьцю іх ролі ў нацыянальна–вызвольнай барацьбе супраць мангольскага панаваньня (традыцыйна называнага „татарскім ярмом“).

— У гэтай і далейшай барацьбе маскоўскія князі палітычна выйгравалі ад цеснага супрацоўніцтва зь вярхушкаю нацыянальнай праваслаўнай царквы, якая была верным носьбітам і ахоўнікам царкоўнай і палітычнай бізантыйскай культурнай традыцыі.

— У прыватнасьці, сама царква прапагандавалася ідэю Расеі як трэцяга Рыму, паводле якой пасьля заняпаду Рыму ды Канстантынопалю Масква атрымала ў спадчыну сусьветна–гістарычную адказнасьць за хрысьціянскае валадарства.

— Менавіта спалучэньне ідэі антытатарскага крыжовага паходу з пачуцьцём хрысьціянскай місіі натхняла першую вялікую маскоўскую заваёву нерасейскіх тэрыторыяў — Казані й Астрахані ў сярэдзіне XVІ ст.

— Пазьнейшая заваёва Беларусі й далучэньне Ўкраіны былі выразам тугі па страчаным адзінстве часоў Кіеўскай Русі, але гэтую экспансію натхняў таксама рэлігійны непакой за долю праваслаўнага насельніцтва гэтых земляў.

Знаёмаму з адпаведнай навуковай літаратурай чытачу відавочна, што я ня надта дэтальна акрэсьліў погляды тых, хто гэткім чынам характарызаваў эвалюцыю самавобразу ды ідэалёгіі Расеі, але гэтага рэзюмэ хіба што досыць, пагатоў што я наважуся сьцьвярджаць, што ніводная з працытаваных аксыёмаў не вытрымлівае выпрабаваньня сучаснай крытыкі ды праверкі крыніцамі.

Пачнем з праблемы нібыта ўсьведамленьня Масквою сябе як беспасярэдняй пераемніцы ролі ды месца даўняга Кіева. Хіба маскоўскае атачэньне Івана ІІІ (1462—1505) — сапраўднага заснавальніка Маскоўскай дзяржавы, ягонага сына Васіля ІІІ ды ўнука Івана IV, ператвараючы сваё нязграбнае княства ў пышную імпэрыю, сапраўды верыла ў тое, што яно аднаўляе ці пераймае славу Кіева? Думаю, адказ ясны: ня верыла, а калі й верыла, дык верыла хіба што само сабе, нікому пра гэта ня кажучы. Увогуле дзіўна, што сучасныя дасьледнікі могуць нават прыпускаць, што маскалі з ваярскай кіраўнічай касты часоў Івана ІІІ ці Івана Жахлівага ўяўлялі сябе спадкабёрцамі кіеўскай, скажам, Яраслававай мантыі. Проста няма доказаў гэтага¹.

Урэшце, я лепш чым хто ведаю, якая асьцярожнасьць патрэбная ў абыходжаньні з аргумэнтамі “ад умаўчаньня”, калі йдзецца пра Маскоўшчыну тае пары: бо ж зьвесткі аб ёй часьцяком занадта абмежаваныя й непаказальныя, але досыць і іх. Пры гэтым існуе цэлы шэраг ускосных указаньняў на тое, што маскоўскія палітычныя эліты за Івана ІІІ (і нашмат пазьней таксама) досыць смутна ўяўлялі сабе гісторыю кіеўскай пары і шчэ менш прэтэндавалі на тое, каб быць пераемнікамі Кіева.

Прывяду толькі два з такіх доказаў — я выбраў іх за тое, што яны адназначныя і, наколькі мне вядома, ніколі не прыводзіліся ў гэтым кантэксьце.

Недзе праз 10 гадоў пасьля ўступленьня на трон Івана ІІІ (і праз пакаленьне пасьля перамогі ягонага бацькі ў грамадзянскай вайне, якая ледзьве не зруйнавала Расеі) настаўнікі вялікага князя зразумелі (накшталт таго, як перад 800–м годам тое самае зразумела атачэньне Карла Вялікага), што вакол двару й войска іхнага сувэрэна фармуецца новая магутная сіла. І гэтак жа, як і Каралінгі, яны пачынаюць ствараць належны імпэрскі стыль. З рэнэсанснай Італіі запрасілі архітэктараў, чаканшчыкаў і, так бы мовіць, кансультантаў–стылістаў. Гэтыя майстры ператварылі манархаву рэзыдэнцыю: яны атачылі яе фартыфікацыйнымі будовамі нябачанага ў Расеі маштабу, пабудавалі першы ў Расеі вялікі палац, тры манумэнтальныя царквы і званіцу, сылюэт якой меў ствараць у падарожнікаў першае зрокавае ўражаньне пра новае велічнае места. Гэтыя збудаваньні (хоць і, збольшага, рэканструяваныя) нават цяпер ствараюць рэклямна–турыстычны вобраз маскоўскага Крамля, і няма сумневу, што яны задумваліся як старанна ўзважаная дэманстрацыя разуменьня новаўтворанай дынастыяй сваёй сутнасьці. Разам яны ствараюць самы значны архітэктурны ансамбаль з усіх, якія калі–кольвек узводзіліся ў Маскоўшчыне.

Ва ўсім гэтым — у царкоўных і сьвецкіх пабудовах, у надпісах ці летапісных згадках пра будаўніцтва — ня знойдзеш ні сьледу, ні нат намёку на кіеўскую спадчыну. Храмы, маючы нейкія дэталі італьянскага рэнэсансу, увогуле маюць за ўзор архітэктуру расейскіх гарадоў Верхняй Волгі, напрыклад, Уладзіміру й Суздалю, але ня Кіева. Няма тут ні Дзесяціннай, ні Барысаглебскай цэркваў, ні нават Сьвятой Сафіі (як у Ноўгарадзе або Полацку) — хаця другую Іванаву жонку, якая, відавочна, столькі пашчыравала над стварэньнем новага вобразу сталіцы, саму звалі Соф’яй. Калі ўзяць брамы маскоўскага Крамля, дык ня толькі ніводную зь іх не назвалі ў гонар знакамітых кіеўскіх (у прыватнасьці, Залатых Варотаў), але й надпіс на галоўнай браме зрабілі не кірыліцай, а лацінкай.

І ў пабудаванай праз 50 гадоў “знакавай” нацыянальнай царкве сярэдзіны XVI ст., у так званым саборы Васіля Бажавольнага (насамрэч жа галоўны аўтбр у гэтым комплексе храмаў прысьвечаны Пакрову Багародзіцы) — няма ніводнай спасылкі на кіеўскую сымболіку ці ўласьцівы Кіеву пантэон сьвятых. Тут было сьвет магчымасьцяў для найменаваньняў — аднак усе капліцы называліся або ў гонар паўночнарускіх, расейскіх сьвятых, або галоўных бітваў Казанскай кампаніі 1522 году. Яшчэ праз пару дзесяцігодзьдзяў Барыс Гадуноў, рэалізуючы свой грандыёзны плян пераўтварэньня сталіцы, часткова перабудаваў Крэмль і надбудаваў званіцу, але зноў кідалася ў вочы адсутнасьць кіеўскіх рэмінісцэнцый. Тыя людзі Кіева і ў галаве ня мелі.

Яшчэ адно дзіўнае й амаль незаўважанае сьведчаньне перарванасьці традыцыі або гістарычнай амнэзіі можна пабачыць у тым, якімі імёнамі маскоўскія магнаты называлі свае дзеці. Лішнім было б тлумачыць важнасьць гэтага акту для любой культуры, ягонае сымбалічнае значэньне, культурную абумоўленасьць і падуладнасьць модзе. Гістарычныя крыніцы часоў Івана Жахлівага зьбераглі імёны тысячаў людзей вышэйшае клясы. Аднастайнасьцю яны нічым не адрозьніваюцца ад імёнаў у іншых грамадзтвах. Дзясятак найбольш распаўсюджаных імёнаў пакрываў 70% асобаў, а іншыя трапляліся рэдка. Найбольш папулярнымі былі імёны валадароў маскоўскай дынастыі — Іван (20%) і Васіль (10%). Нічога дзіўнага тут няма. Што ж сапраўды зьдзіўляе, калі прытрымлівацца традыцыйных уяўленьняў пра гэтую культуру, дык гэта амаль поўная адсутнасьць спэцыфічна кіеўскіх імёнаў. Сярод амаль 3000 імёнаў у разрадных кнігах часоў Івана няма ніводнага Ігара, Сьвятаслава, Мсьціслава, менш як 1% Уладзімераў і ўсяго тры Глебы. Маскоўскага прыдворнага часоў Івана хутчэй назвалі б Тэмірам ці Булгакам, чым Уладзімерам, Глебам або Ўсеваладам.

Трэба зазначыць, што тут ідзе гаворка пра сьпелую маскоўскую культуру, а не даўнейшыя гістарычныя “факты”, пра якія маскоўцы, за рэдкім выняткам, амаль нічога ня ведалі. Калі ж браць “факты”, дык можна было б сказаць, што Маскоўская дзяржава як і добры дзясятак іншых палітычных утварэньняў ад Малдовы да Літвы насьледавала цэлы шэраг культурных здабыткаў Рускай, Кіеўскай дзяржавы: веру ў харызму нашчадкаў кіеўскай дынастыі князёў–ваяроў; усходнеславянскую вэрсію праваслаўя; супольную юрыдычную ды бюракратычную мову. Аднак запазычаньне было ўскосным ды аслабленым: надта ж мала славянаў за кіеўскіх часоў жыло на геаграфічнай прасторы будучай Масковіі, перасяленцы ж, пераважна з наўгародзкіх земляў і Беларусі, не ўтваралі дэмаграфічна значнай канцэнтрацыі недзе аж да 1350 году, калі Кіеў ужо даўно заняпаў. Безумоўна, праўда, што Іван ІІІ быў прамым нашчадкам Сьвятога Ўладзімера па мужчынскай лініі, — але такімі самымі прамымі нашчадкамі былі й многія ягоныя ворагі, і сотні князёў у самой Маскоўшчыне, у іншых рускіх княствах, у Вялікім Княстве Літоўскім і Польшчы. Вось праблема — Іван вельмі мала, амаль ніяк не зважаў на сваё кіеўскае паходжаньне.

Можна было б прывесьці шчэ процьму фактаў у доказ таго, што маскавіты наўрад ці памяталі кіеўскі досьвед. Важна зазначыць: цалкам неймаверна, каб Іван ІІІ ці ягоныя дарадцы хоць у найменшай ступені кіраваліся усьвядомленым пачуцьцём аднаўленьня былога адзінства, калі пачыналі на схіле XV ст. экспансію ў бок беларускіх, украінскіх — або хоць бы й наўгародзкіх — земляў. Вядома, у дыпляматычнай перапісцы з польска–літоўскай дзяржавай — гэта locus classicus — дыпляматы Івана ІІІ гаварылі пра памежныя тэрыторыі як пра ягоную “дзядзіну”, але гэтая спасылка на спадчыну дзядоў мела на ўвазе перадусім вялікіх князёў маскоўскіх, а ня даўніх кіеўскіх. Такая ж формула ўжывалася таксама ў дачыненьні да прыбалтыйскіх і фіна–вугорскіх земляў, якія ніколі не ўваходзілі ў Кіеўскую дзяржаву. Насамрэч мелася на ўвазе, што “некалі на гэтыя землі прэтэндавалі нейкія мае продкі, а цяпер прэтэндую я”.

Можна запярэчыць, што іменна за Іванавых часоў упершыню згадваецца славутая карона маскоўскіх цароў — так званая “шапка Манамаха” — і што гэта адсылае нас да кіеўскага князя Ўладзімера Манамаха. На жаль, гэтае шырока распаўсюджанае меркаваньне — падвойная памылка. Саму карону вырабілі для татарскага хана (найхутчэй, для Ўзбэка) у 1330–я гады. Пры канцы XV ст. яе перайменавалі, дакладней, перахрысьцілі, дадаўшы крыж, і выпісалі новы пашпарт — змахляваную легенду, якая зьвязвала карону зь імпэратарам Канстанцінам Манамахам. Як бачыце, тут відавочная адсылка да Бізантыі, а не да Кіева, падказаная грэка–італьянскімі кансультантамі, што прыбылі ў 1472 годзе зь Італіі ў сьвіце Соф’і, другой Іванавай жонкі.

Падсумоўваючы гэтыя камэнтары да міту пра “рускую спадчыну”, адзначу: у часы Івана ІІІ і Васіля ІІІ Маскоўшчына пашыралася за кошт старой кіеўскай тэрыторыі, але я ня бачу падставаў, каб лічыць, што яны кіраваліся нейкай тэарэтычнай ці ідэалягічнай праграмай, якая настойліва раіла ім злучыць усходніх славянаў пад сьцягам адноўленай рускай спадчыны. Усё ж ня можа не зьдзіўляць жывучасьць такіх поглядаў: я мяркую, што сучасных дасьледнікаў падманулі пазьнейшыя, з XVII ст. сьведчаньні, што ў значнай ступені эксплюатавалі рускае мінулае. Аднак тэксты XVII ст. выніклі падчас або адразу пасьля маскоўскай экспансіі на рускую тэрыторыю, больш за тое, іх стваралі пераважна беларускія ці ўкраінскія праваслаўныя навукоўцы–эмігранты або іхныя імітатары. Пра гэты важны ўплыў гаворка яшчэ пойдзе ніжэй.

3.

Вернемся, аднак, да нашага пераліку нацыянальных мітаў і скажам пару словаў пра міт пра “татарскае ярмо”. Маскоўскіх палітыкаў мала ела настальгія па Залатым Кіеве, але, як сьведчыць багатая дакумэнтацыя пра стасункі між Маскоўшчынай і яе татарскімі саюзьнікамі, яны яшчэ менш усьведамлялі сваю экспансію ў стэп як зьдзяйсьненьне спрадвечнай нацыянальнай ды рэлігійнай барацьбы супраць бусурманскага татарскага панаваньня. Уважлівае чытаньне дыпляматычнай перапіскі — і нават часам вельмі патрыятычных маскоўскіх прыдворных летапісаў — адкрывае вартыя подзіву сьведчаньні пра тое, наколькі цеснымі й прагматычнымі былі стасункі паміж маскоўскімі й татарскімі палітыкамі. Уласна, цяжка сабе ўявіць, што яны маглі быць інакшымі, бо іменна цесны і трывалы палітычны саюз між маскоўцамі ды татарамі (між Іванавым бацькам Васілём ІІ і ханам Улу Мэхмэтам) у значнай ступені абумовіў перамогу Масквы ў грамадзянскай вайне XV ст. Супраць праваслаўных стрыечных братоў Васіля, расейцаў, дарэчы.

У наступным пакаленьні найбліжэйшым іншаземным хаўрусьнікам Івана ІІІ быў самы пасьпяховы крымскі хан Мэнглі–Гірэй. Саюз гэты быў шчыльны і ўзаемавыгодны — што, між іншым, зрабіла магчымай заваёву Ноўгараду і Пскова. Іван IV, у сваю чаргу, ніколі не здабыў бы Казані і Астрахані бязь цеснага супрацоўніцтва з сваімі вечнымі татарскімі хаўрусьнікамі, нагайцамі. З абодвума ісламскімі саюзьнікамі Масква абмянялася незьлічонымі мірнымі пасольствамі, жэстамі добрай волі ды сымбалічнымі дарункамі, напрыклад, коньмі для хаджу да Мэккі, — ды, відавочна, і шапкаю Ўзбэка, то бок Манамаха. Маскоўскія палітыкі, якімі б цнатлівымі ні былі ў сваім прыватным жыцьці, вельмі прывольна пачуваліся ў стасунках з мусульманскімі саюзьнікамі: прадавалі ім хрысьціян у няволю, парадняліся зь іхнымі княскімі дамамі і без ваганьняў вэрбавалі сабе ў шпіёны іхных прыдворных мулаў. Вось так напраўдзе абстаяць справы зь містычным “татарскім ігам”.

4.

Цяпер ужо ня стане неспадзяванкай, што т.зв. тэорыя “Трэцяга Рыму” — проста вынік навуковага непаразуменьня. Ідэя translatio imperii — пераносу імпэрскай спадчыны з Рыму да Бізантыі або Францыі Каралінгаў ці шчэ некуды — патэнцыйна даступная любой хрысьціянскай дынастыі пасьля падзеньня Рыму. (Нават нашы амэрыканскія бацькі–заснавальнікі скарысталіся з гэтай ідэі, праўда, у яе рэспубліканскай вэрсіі: маўляў, Рымская імпэрыя была Першым Рымам, Рымская рэспубліка — Другім, а Вашынгтон — сталіца Другой рэспублікі ёсьць — Трэцім Рымам...). Сякое–такое рэха такіх уяўленьняў цягам стагодзьдзяў рознымі шляхамі дасягала Расеі. Але напраўдзе навуковая, а пазьней і папулярная ідэя Масквы як Трэцяга Рыму, здаецца, выйшла з адной–адзінай фразы нічым іншым не адметнага і ўсё яшчэ кепска зразумелага пасланьня, якое, як мяркуецца, даслаў манах Філафей ці то Івану ІІІ, ці то Васілю ІІІ, ці нават Івану IV. Аднак паколькі з такой драбніцы ўсчалося столькі ляманту, дык варта зьвярнуць на яе трохі ўвагі. Хоць цалкам і няясна, калі менавіта быў напісаны гэты ліст, найбольш верагодна, што ён быў адрасаваны Васілю ІІІ з нагоды далучэньня Пскова ў 1510 годзе. Асноўная думка ліста, у якім ідзецца галоўным чынам пра рэлігійныя пытаньні, — што вялікаму князю маскоўскаму нядобра адбіраць уласнасьць у царквы на пскоўскіх землях, як гэта адбылося пакаленьнем раней на вялізных наўгародзкіх абшарах. Калі б вялікі князь зрабіў такое, піша Філафей, яго наўрад ці можна было б лічыць хрысьціянскім валадаром. А паколькі два папярэднія Рымы заняпалі, і Масква застаецца адзіным сапраўды хрысьціянскім — то бок праваслаўным — царствам, дык калі маскоўскі цар ня будзе хрысьціянінам, то чацьвертага Рыму ўжо ня будзе. Як мы бачым, Філафеевы словы, што ў любым разе маюць толькі вузка рэлігійны кантэкст, былі папярэджаньнем, а ня заклікам да велічы. Яны ня мелі нічога агульнага з замежнай палітыкай ці бачаньнем наканаваньня Маскоўшчыны.

Магчыма, нехта назаве маё прачытаньне Філафеевага ліста не зусім прымальным. Аднак, нават калі іншыя ягоныя інтэрпрэтацыі пераконваюць больш, праблема ў тым, што проста няма сьведчаньняў таго, што маскоўская палітыка ці палітыкі хоць крыху падпалі пад уплыў гэтага тэксту ў прыватнасьці ці пісаньняў царкоўных кніжнікаў увогуле аж да пярэдадня Новага часу — прыблізна да канца XVII ст. — калі новыя заходнія ідэі пачалі абумоўліваць расейскую думку ў дзяржаўных і нацыянальных справах.

5.

Але перш чым гаварыць пра тое, як расейцы займелі тыя погляды, якія яны маюць у мадэрную эпоху, мы мусім разабрацца з двума варыянтамі апошняга непаразуменьня: уяўленьнем пра нібыта глыбокі і трывалы ўплыў бізантыйскай рэлігійнай і палітычнай думкі на Масковію. Мушу сказаць, што чым больш я вывучаю гэтую канкрэтную праблему, тым больш пераконваюся, што гэта адна з найвялікшых містыфікацый у эўрапейскай культуры. Напраўдзе ж, апроч відавочнага й вельмі важкага факту навярненьня ў хрысьціянскую веру кіеўскіх усходніх славянаў бізантыйскімі паўднёвымі, а таксама эпізадычных прапаведніцкіх, палітычных і пастырскіх місіяў некаторых падарожнікаў, грэкаў і паўднёвых славянаў, на маскоўскіх землях, існуе да дзіўнага мала сьведчаньняў пра нейкую жывую і бесьперапынную бізантыйска–маскоўскую культурную традыцыю. Як са зьнішчальнай пэдантычнасьцю прадэманстраваў Фрэнсыс Томпсан, у Кіеўскі пэрыяд на тэрыторыі ўсходніх славянаў з грэцкай мовы амаль нічога не было перакладзена; цяпер гэты дасьледнік блізкі да таго, каб прадэманстраваць тое самае ў дачыненьні да Масковіі. Як ужо даўно даказалі Каптэрэў ды іншыя гісторыкі, рэальныя расейска–грэцкія стасункі характарызаваліся сталай узаемнай падазронасьцю і варожасьцю.

Прынамсі да другой паловы XVII ст. у Маскве цяжка было знайсьці хоць аднаго тутэйшага, які б больш–менш прыстойна валодаў грэцкай мовай. Можна быць, нават у такой глухой правінцыі, якой быў тагачасны Гарвардзкі коледж, вучняў, што маглі б працытаваць нейкі верш Новага Запавету ў арыгінале знайшлося б больш, чым ва ўсёй тадышняй Маскоўскай дзяржаве. Маскоўцы, як і іхныя забытыя кіеўскія папярэднікі, грэцкай мовы амаль ня ведалі, грэцкіх тэкстаў — ня мелі, а з грэцкай на царкоўнаславянскую нічога не перакладалі. У вырашальны пэрыяд пабудовы Крамлю ды ўвядзеньня ў Маскве сталічнага стылю добры тузін гарадоў каталіцкай Эўропы мог пахваліцца большай колькасьцю студэнтаў і выкладчыкаў грэцкай мовы, колькасьцю грэцкіх рукапісаў і ўвогуле нашмат большай увагай да бізантыйскай традыцыі, чым уся Маскоўшчына разам.

І праўда, менавіта з аднаго такога італьянскага гораду прыехаў слаўны Максім Грэк, якога ў 1518 годзе запрасілі ў Маскву, каб ён зрабіў рэвізію старых перакладаў Псалтыра, дзе праз пару год яго замкнулі ў адным з манастыроў і дзе ён правёў рэшту жыцьця. Аднак і Максім, чыя дзейнасьць у Маскоўшчыне дагэтуль слаба вывучаная, у любым разе аж ніяк ня быў такім выкшталцоным знаўцам грэцкага тэксту Новага Запавету, як, скажам, ягоны заходні сучасьнік Эразм Ратэрдамскі.

6.

Можна было б гаварыць далей пра чыста грэцкі аспэкт міту пра “маскоўскі бізантызм”, аднак неабходнасьць быць сьціслым вымушае, зрэшты, перайсьці да роднаснага яму міту пра “маскоўскае праваслаўе”. Тут мы закранаем пытаньне ня толькі складанае, але й далікатнае. Далікатнасьці вымагае простая ветлівасьць: непрыстойна выказваць скептыцызм наконт рэлігійных перакананьняў іншага чалавека. Калі няверны ставіць пад сумлеў нечую веру, скажам, у Сьвятую Тройцу — гэта і бязглузда, і абражае. Аднак на гэтай падставе ня варта ўстрымлівацца ад выказваньня сваёй думкі, напрыклад, наконт таго, ці меў рацыю Эразм, заяўляючы пра наяўнасьць пазьнейшых уставак у кананічным грэцкім тэксьце Новага Запавету (comma Johannem).

Таксама й калі, напрыклад, расеец абвяшчае сябе верным, чужому чалавеку нягожа правяраць ягонае веданьне “Сымбалю веры”. Але калі той самы расеец заяўляе, што быць расейцам — значыць, быць праваслаўным верным, хоць тымчасам апытаньні выяўляюць, што больш расейцаў вераць у гараскопы, чым у Тройцу, чужы чалавек можа зрабіць пэўныя высновы, не баючыся кагосьці абразіць.

Такое разуменьне інтэлектуальных добрых намераў датычыць і ранейшых часоў, хоць там яно ўскладняецца абмежаванасьцю нашай інфармаванасьці. Штука ў тым, што мы папросту ня ведаем, што думала большасьць маскоўцаў пра такія рэчы, — перадусім таму, што абсалютная большасьць (у тым ліку й большасьць палітычнай эліты і нават звычайнага сьвятарства) аж да XVII ст. заставалася вельмі сьціпла адукаванай і, як вынік, не пакінула нам вартых даверу запісаў пра тое, што думала. Аднак мы маем доказы таго, што вобраз маскоўскай палітычнай сыстэмы, цесна зьяднанай з праваслаўнай гіерархіяй у нацыянальным саюзе, або сыстэмы, якою рухалі магутныя рэлігійныя перакананьні, — гэта прадукт пазьнейшых часоў. Маскоўская палітычная сыстэма Івана ІІІ ды ягоных наступнікаў паўстала з трывалых грамадзянскіх войнаў між праваслаўнымі князямі, якія ня раз, часам у змове са здраднымі япіскапамі, парушалі хросныя клятвы. Толькі ўзьнікнуўшы, маскоўскі двор перавёў першыя сто гадоў свайго існаваньня на тое, каб падпарадкаваць суседнія славянскія і праваслаўныя княствы, часта з дапамогай саюзьнікаў–мусульманаў. Адным словам, прагматызмам — назавем гэта так — сваіх паводзінаў маскоўская палітычная сыстэма нічым не адрозьнівалася ад іншых эўрапейскіх дзяржаваў перад Рэфармацыяй. Аднак два аспэкты рэзка вылучалі Маскоўшчыну, і абодва сьведчаць супраць ідэі моцнага саюзу царквы зь дзяржавай у “праваслаўнай Маскве”. Па–першае, царква як асобны інстытут была тут не да параўнаньня бяднейшаю, слабейшаю і менш арганізаванаю, чым яе заходнія сёстры і чым сьвецкая ўлада. Амаль усе вялікія князі рабілі з царквой, што хацелі шчэ задоўга да таго, як Пятро І ператварыў яе проста ў адну з галінаў улады. Па–другое, у Маскоўшчыне нашмат слабейшым было ўзаемапранікненьне сьвецкай ды царкоўнай элітаў, якое мела месца ў заходніх грамадзтвах, зь якімі часта параўноўваюць расейскае. Здаецца, у гэтай ізаляцыі былі структурныя прычыны: яны крыюцца ў лёгіцы маскоўскай плянавай арганізацыі, сыстэмах спадчыннай перадачы прыходаў жанатымі сьвятарамі ды манаполіі манахаў на япіскапскую ўладу. Але як бы мы ні тлумачылі гэтую розьніцу, факт застаецца фактам: сьвецкая ды царкоўная эліты так і ня склалі такой непарушнай фалянгі, якую мы знаходзім у іншых хрысьціянскіх супольнасьцях.

З гэтых ды шэрагу іншых прычынаў можна толькі зьдзіўляцца, чаму гісторыкі трымаюцца погляду, быццам канфэсійная палітыка адыгрывала вялікую ролю ў мысьленьні рэальных палітыкаў Маскоўшчыны ў тыя стагодзьдзі, калі фармавалася імпэрыя, і што міт аб “праваслаўнай Маскве” такі жывучы.

7.

Але калі імпульсамі да пашырэньня Маскоўскай імпэрыі не былі ні згадкі пра гэтак званую кіеўскую спадчыну, ні ідэя крыжовага паходу супраць татараў, ні перакананьні, узятыя зь неіснуючай тэорыі Трэцяга Рыму, і калі ў гэтай імпэрыі ня ведалі бізантыйскага цэзарапапізму і ўвогуле гісторыі Бізантыі, калі вучэньні царквы не натхнялі экспансіі, а самую царкву да таго ж рэгулярна прыгняталі, — тады паўстае два пытаньні. Першае: што ж тады было сілай–рухавіком? І другое: адкуль узяліся ўсе гэтыя стэрэатыпы?

Першае пытаньне — больш складаная і цяжкая галаваломка, бо яно, здаецца, паўстае з парадоксу: калі ніводная зь ідэяў, якія, традыцыйна лічылася, кіравалі маскоўскай імпэрскай экспансіяй, напраўдзе ніколі не была істотным элемэнтам сьветапогляду маскалёў, дык што ж падштурхоўвала іх так упарта і няспынна пашыраць дзяржаву?

Разглядаючы галоўныя этапы маскоўскай экспансіі, я лічу, мы можам, нешта спрашчаючы, сказаць, што асноўных прычынаў экспансіі было тры: маскоўцы былі дэмаграфічна дынамічнаю этнічнай масай, вакол якой распасьціраліся маланаселеныя тэрыторыі; маскоўскі двор сумеў стаць высокаэфэктыўнай, цэнтралізаванай, маналітнай і ваенізаванай палітычнай арганізацыяй; суседнія вайскова–палітычныя арганізацыі ў часы найбольшай экспансіі Масквы былі з розных прычынаў аслабленыя ўнутранымі канфліктамі, вычарпаньнем рэсурсаў або пагрозай трэцяга боку. Звычайна гэтыя чыньнікі ўзаемадзейнічалі: у цэлым мірнае прасоўваньне ў Сібір давала рэсурсы для вайсковай машыны, што рухалася на Смаленск і Кіеў; унутраныя канфлікты ў Літве або на Каўказе ўзмацняліся пад маскоўскім уплывам; высока цэнтралізаваная палітычная сыстэма выяўляла асаблівае ўменьне кіраваць рэсурсамі ды паглынаць мясцовыя эліты і г.д. І наадварот: там і тады, дзе й калі гэтых умоваў не было, экспансія збольшага тармазілася: расейскія каляністы не змаглі выцясьніць адносна шчыльнае насельніцтва Ўкраіны, Беларусі або нават Сярэдняй Волгі; у пэрыяды, калі цэнтральная палітычная сыстэма страчвала маналітнасьць, экспансія прыпынялася або нават, як у 1605 годзе, імпэрыя пачынала распадацца; а там, дзе суседзі былі здольныя аказаць вайсковы супраціў, як было з Швэцыяй, Кітаем, Асманскай імпэрыяй, экспансія спынялася.

Больш за тое, я наважыўся б сьцьвярджаць, што гэтая дзяржава магутна разрасталася, але не была цалкам “экспансіянісцкаю”. То бок маскоўскія, а пазьней расейскія палітыкі зусім не кіраваліся трансцэндэнтным перакананьнем, што дзяржава або будзе пашырацца, або загіне, што іх вырок — экспансія, што яны маюць занядбаць прыземленыя прагматычныя меркаваньні й небясьпекі дзеля экспансіі, бо яны не падобныя да іншых сьмяротных, а іхная экспансія — да іншых практычных справаў. Маскоўцы звычайна паводзілі сябе як прагматычныя прыстасаванцы; яны не былі схільныя да рызыкі і лёгка адступаліся ад нейкай мэты, сутыкаючыся з супрацівам ці зь неабходнасьцю плаціць завысокую цану. Яны не былі Крыжакамі. (Пытаньне пра тое, ці былі Крыжакамі самі Крыжакі, я пакідаю да іншага разу.)

8.

Аднак калі справы былі менавіта так — калі Расейская імпэрыя сапраўды зьяўлялася вынікам сьведамага, апартуністычнага і спэцыяльнага прыстасаваньня да абставінаў — тады адкуль узяліся ўсе гэтыя размовы пра “рускую спадчыну”, “Трэці Рым”, “маскоўскае бізантыйства” і ўсё такое?..

Гэтыя ідэі пранікалі ў расейскую думку рознымі шляхамі і з розных крыніцаў — надта шматлікіх, каб іх тут можна было пералічыць. Аднак тыя ідэі, якія цікавяць нас найбольш, маюць дзьве нечакана агульныя рысы: сваім паходжаньнем яны заўдзячваюць збольшага эўрапейскім інтэлектуальным рухам і клопатам, а імпарт гэтых ідэяў ажыцьцяўляўся, як правіла, у інтарэсах не саміх расейцаў, а некага іншага.

Пачнем з таго самага Івана ІІІ, якога я згадваў вышэй як заснавальніка Маскоўскай дзяржавы. Як усе мы памятаем, другая ягоная жонка Соф’я была пляменьніцай апошняга бізантыйскага імпэратара. Гэты шлюб, арганізаваны ў Ватыкане вядомым грэка–італьянскім кардыналам Вісарыёнам (які памёр у 1472 годзе), быў часткай супольнага пляну грэкаў і папы, скіраванага на далучэньне Масквы ды яе татарскіх саюзьнікаў да вялікага антытурэцкага вайсковага альянсу. Паказальна, што ўрэшце Іван не далучыўся ні да якіх зьвязаў: ягоная прагматычная татарская палітыка ды ўсходні гандаль, як аказалася, важылі для яго нашмат больш, чым любыя заходнія саюзы. Аднак ягоная новая жонка і шмат хто зь яе грэка–італьянскай сьвіты істотна паўплывалі на фармаваньне парадкаў маскоўскага двору амаль ва ўсіх сфэрах. Італьянскія архітэктары адбудавалі новы Крэмль у мілянскім стылі, Гранавітая палата амаль паўтарае палац у Фэрары, тры саборы, што імітуюць расейскія стылі, аздобленыя незьлічонымі італьянскімі рэнэсанснымі дэталямі й дахамі з чырвонай дахоўкі. Аднак — і гэта галоўнае — гэтыя моцна засыміляваныя грэкі–ўніяты, італізуючы маскоўскае прыдворнае жыцьцё, падобна, пераканалі сваіх маскоўскіх замоўнікаў у тым, што менавіта яны ўвасабляюць традыцыі, якія самі прадстаўлялі — традыцыі Палеалёгаў і бізантыйскае велічы. Аднак, як і ўсё іншае ў новым імпэрскім стылі Масквы, гэта была заходняя па сваёй сутнасьці, італьянская форма бізантыйства — нездарма ж апякун Соф’і, уніяцкі кардынал Вісарыён, праз усё сваё жыцьцё намагаўся пераканаць італьянцаў, што бізантыйская мантыя перайшла (зноў translatio imperii) у спадчыну... да Рыму!

Іншая тэма, што прыйшла з Захаду прыкладна ў той самы час (можа, з тым самым Вісарыёнам), — антыісламскія перакананьні, якія пачынаюць праяўляцца ў маскоўскіх літаратурных творах і летапісах. І хоць наўрад ці Вісарыён прысылаў Івану ІІІ асобнік сваіх “Прамоваў і лістоў да хрысьціянскіх манархаў супраць туркаў”, грэкі ніколі не гублялі надзеі нацкаваць Маскву (разам зь іншымі) супраць туркаў. Гэтыя высілкі найчасьцей, здаецца, прымалі форму няспыннага нагадваньня прагматычным расейцам пра надзвычайнае значэньне іхнай бізантыйскай і праваслаўнай спадчыны.

Пасьля таго як Контрарэфармацыя ўпершыню ў гісторыі Рэчы Паспалітай ператварыла яе ў каталіцкае каралеўства, галасы ўкраінскіх і беларускіх праваслаўных клерыкаў–эмігрантаў далучыліся да грэцкага хору, які заклікаў Маскву ўстаць на абарону праваслаўя. Менавіта гэтыя красамоўныя й палітычна дасьведчаныя прыбышы (пазьней да іх далучылася казацкая эліта, рэкрутаваная ў імпэрскі істэблішмэнт) пры канцы XVII і ў XVIII стст. стварылі — ва ўласных інтарэсах — для маскоўцаў міт пра “рускую спадчыну”.

Бадай, нельга аспрэчваць той факт, што сьпіскі “Аповесьці мінулых гадоў” былі вядомыя сяму–таму ў маскоўскай духоўнай эліце здаўна. Але яны не былі распаўсюджанай чытанкай у сьвецкіх колах, і нават тыя зь летапісцаў, хто чытаў іх, падобна, не адчувалі сувязі паміж маскоўскай і кіеўскай гісторыяй. Да кіеўскай яны ставіліся як да клясычнай старадаўнасьці. А вось сьвецкія чым больш чыталі “Сынопсіс” і Феафана Пракаповіча — найперш таму, што менавіта гэтыя кнігі выходзілі з друку (“Сынопсіс” шматкроць перавыдаваўся паміж 1674 і 1836 гадамі).

Адно з выданьняў “Сынопсісу” (відавочна, 1690 году) выкарыстаў для сваёй вялікай зводнай гістарычнай працы, у якой ён ужо цалкам разгарнуў тэзіс пра перайманьне Маскоўшчынай кіеўскай спадчыны, Васілій Тацішчаў. Аднак нават ягонае разуменьне пераемнасьці не было спэцыфічна ўсходнеславянскім: ён пачынаў ад Гогі й Магогі, а Кіеў у ягонай гістарычнай канструкцыі адыгрываў сьціплую ролю, уяўленьне пра якую ён атрымаў у значнай ступені ня з рускіх, а з заходніх крыніцаў.

Мікалай Карамзін сумняваўся ў тым, ці карыстаўся Тацішчаў крыніцамі ўвогуле; але ён, здаецца, ні кроплі не сумняваўся ў ідэі свайго папярэдніка, што ўся гісторыя пасьля Ўладзімера — гэта гісторыя Расеі. Ягоная ўсё яшчэ выдатная “Гісторыя дзяржавы расейскай” заклала канцэптуальную базу, якая заставалася непарушнаю і ў вялікай ступені неперагледжанаю два стагодзьдзі. Ён увёў паняцьце адзінай “Расеі”, ужо ад ІХ ст. населенай “россиянами”, — меліся на ўвазе ўсе ўсходнія славяне і амаль уся эўрапейская частка тагачаснай (пад 1801 год) Расейскай імпэрыі. Карамзін, які справядліва лічыцца выдатным майстрам расейскай славеснасьці, старанна падбіраў словы, дык жа меў бы ведаць, што “Россия” ды вытворныя ад яго словы трапілі ў расейскую мову з навуковай пальшчызны, на якую, у сваю чаргу, моцна паўплывала грэка–лацінская традыцыя, і ўвайшлі ў моўную норму толькі з XVII ст. Аднак, безагаворачна ўключаючы сьледам за Тацішчавым кіеўскую і ўсю ўсходнеславянскую гісторыю ў расейскую, Карамзін гаворыць пра яе зусім мала: у ягонай вядомай праграмнай “Запісцы пра даўнюю й новую Расею” няма ніводнай згадкі ні пра Кіеў, ні пра Ўкраіну (якую ён называў бы “Маларосіяй”).

Канец гэтай гісторыі — ні для каго не сакрэт: калі эўрапейскія плыні рамантызму ды раньняга нацыяналізму дасягнулі Расеі і іх асвоілі ў форме славянафільства ды панславізму, іхныя адэпты зьвярнуліся ў пошуках свайго “тэксту” да таго, што здавалася ім гістарычнымі сьведчаньнямі, а напраўдзе было стракатай мяшанкай іншых тэкстаў, створаных або натхнёных чужаземцамі дзеля ўласных патрэбаў і надта далёкіх ад спосабаў мысьленьня рэальных палітыкаў маскоўскага мінулага, памылкова ўспрынятага як апошні пэрыяд нацыянальнай “сапраўднасьці”. Толькі цяпер мы разумеем, што нарабілі гэтыя дылетанты, — ды толькі ці не запозьненыя гэтыя веды.

9.

...
Аднак цяпер я хачу паказаць, які, на маю думку, стасунак усё адзначанае тут мае да сучасных клопатаў пра паводзіны расейцаў на міжнароднай арэне. Тут паўстаюць тры аспэкты: у якой ступені ў той ці іншы з разгледжаных мітаў вераць палітычна актыўныя слаі сёньняшняга расейскага грамадзтва; як такая вера можа паўплываць на фармуляваньне ды правядзеньне замежнай палітыкі; і ў якіх спэцыфічных галінах такія вераваньні могуць мець найбольшае значэньне? З апошніх публікацыяў, як уплывовых, так і маргінальных, робіцца ясным, што цэлы шэраг міталягемаў, якія я спрабаваў тут абвергнуць, апанаваў амаль усіх тых расейцаў, каторыя ўвогуле схільныя зьвяртацца па гістарычныя аргумэнты.

...
Беды й хваробы, якія чакаюць расейскую нацыю ў найбліжэйшай будучыні, разам з развалам акадэмічнай навукі ды адраджэньнем нацыяналістычнай настальгіі відавочна не дадуць становішчу палепшыцца. ... Мера, у якой шырока распаўсюджаныя міталягічныя вераваньні будуць уплываць на фармуляваньне ды правядзеньне расейскай замежнай палітыкі (у прыватнасьці, і стасункаў з “блізкім замежжам”), уяўляецца мне залежнаю ад эвалюцыі палітычных структураў у найбліжэйшай будучыні. ... Праўда, большасьць адкрытых адэптаў традыцыйных поглядаў (за прыклад можна ўзяць Салжаніцына — але толькі як прыклад, бо сумнеўнай здаецца ягоная прэтэнзія выступаць ад імя ўсіх расейцаў) настолькі занятыя ўнутранымі духоўнымі й матэрыяльнымі праблемамі расейскай нацыі, што наўрад ці здольныя (калі ня браць пад увагу агульны антаганізм да ўсяго пасьляасьветніцкага заходняга матэрыялізму ды картэзіянства) скласьці нейкую цэласную праграму паводзінаў Расеі ў сучаснай супольнасьці нацыяў.

...
Першай і самай небясьпечнай сфэрай зьяўляюцца расейска–ўкраінскія стасункі. Трэба, аднак, адразу сказаць, што ў гэтым выпадку нацыянальныя міты спрацоўваюць з абодвух бакоў, і можна было б напісаць аналягічны артыкул, зрабіўшы ў ім такі самы скептычны агляд гістарычнай аргумэнтацыі вялікай колькасьці нацыянальных мітаў, мілых сэрцу ўкраінца... Тут зноў спашлюся на Салжаніцына... — як носьбіт міту пра кіеўскую спадчыну, ён лічыць Украіну часткаю Вялікай Расеі...

Другая сфэра, у якой старыя нацыянальныя міты могуць лёгка паўплываць на замежную палітыку — гэта рэакцыя Расеі на агонію Югаславіі. Міт, які закранаецца ў гэтай сувязі — міт аб “праваслаўі”. З улікам цынічнага выкарыстаньня яго для апраўданьня расейскай імпэрскай палітыкі ў супрацьстаяньні зь іншымі вялікімі дзяржавамі пад канец ХІХ ст. ён набыў дадатковы мітычны бляск.

...
Кожны, хто вывучаў расейска–сэрбскія стасункі ў ХХ ст., можа ставіцца да гэтага падвойнага міту толькі скептычна, бо ён падвойна бязглузды. Расейцы “спачуваюць” сэрбам як “братам–славянам” — дык што, іхныя сымпатыі выходзяць большыя або меншыя, чым да ўкраінцаў, беларусаў, палякаў? А іхная падтрымка “праваслаўных братоў” — больш ці менш рашучая, чым падтрымка ўкраінцаў ці румынаў?

Ёсьць і трэцяя сфэра, у якой міт пра “нацыянальнае адзінства” ці “народ” патэнцыйна можа стварыць праблемы... Маю на ўвазе тую акалічнасьць, што мільёны расейцаў апынуліся, нібы альжырскія pieds noіrs, па іншы бок звужаных імпэрскіх бар’ераў.

...
Цяпер у, здавалася б, патэнцыйна найбольш небясьпечным Казахстане справы йдуць лепш, чым можна было б чакаць, бо прэзыдэнт Назарбаеў, як і ўкраінскае кіраўніцтва, тлумачаць новае дзяржаўнае аб’яднаньне не як нацыянальную дзяржаву, а як палітычную юрысдыкцыю, і не даюць мясцовым нацыяналістам расхадзіцца. Пажадаем яму посьпеху.

10.

Падвядзем вынік. Расейская палітычная культура, стаўшы пазнавальнай пад канец XV ст. і эвалюцыйна разьвіваючыся да найноўшага часу, у аснове сваёй неэкспансіянісцкая. Аднак маскоўская і пазьнейшая расейская дзяржавы маюць немалы досьвед экспансіі. Міты пра яе паходжаньне ды прыроду былі створаныя й прынятыя навукоўцамі ды адукаванай публікай у найноўшыя часы. Некаторыя з гэтых мітаў нават тлумачыліся як прычыны самой экспансіі або адлюстраваньні экспансіянісцкіх або мэсіянскіх памкненьняў. Але большасьць такіх мітаў узьнікла не спантанна ва ўлоньні самой маскоўскай культуры, а пад уплывам галоўных плыняў у гісторыі эўрапейскай культуры ды ў кантэксьце эўрапейскай палітыкі. І не яны натхнялі маскоўскую экспансію.

У савецкі час складаныя працэсы папулярызацыі, у тым ліку распаўсюджаны супраціў афіцыйнаму інтэрнацыяналізму, прывялі да таго, што гэтыя нацыянальныя міты былі ўспрыняты большасьцю людзей. Аднак яны збольшага ня маюць непасрэднага ўплыву на замежнапалітычны выбар Расейскай Фэдэрацыі і зьяўляюцца галоўнай праблемай для большасьці расейцаў.

Аднак даецца ў знакі груз праблемаў, зь якімі сутыкаецца Расея, абцяжараны распаўсюджаным уяўленьнем пра павярхоўнасьць і эгаізм Захаду. Гэта спрыяе ўзьнікненьню па–рознаму выяўленага пачуцьця расейскай нацыянальнай крыўды. Паветра зноў набрыняла нацыяналізмам. Можа так атрымацца, што расейцы — і іхныя палітыкі — надыхаюцца яго, і боль свайго сёньняшняга ўбоства адальецца ў ірацыянальныя формы. І тады ўжо мала значэньня будзе мець, ці ёсьць у мітаў нейкі рэальны грунт, ці не. Ніхто ня будзе марнаваць часу на абмеркаваньне яшчэ цікавейшай у нейкім сэнсе тэмы: ці сучасная расейская ўрбанізаваная ды індустрыялізаваная нацыя ёсьць іншай, чым была, — бо яны будуць верыць, што адбудоўваюць старую мітычную нацыю. Кіравацца такой прывіднай для расейцаў тэмай будзе трагедыяй, але надта шмат чаго ў гісторыі — трагедыя. Цалкам магчыма, што акурат гэты факт часткова й падштурхоўвае народы на стварэньне нацыянальных мітаў — і прымушае верыць у іх.
 

Пераклаў з ангельскай А.В.
паводле Edward L.Keenan. On Certain Mythical Beliefs and Russian Behaviors. У: S.Frederick Starr (ed.) The Legacy of History in Russia and the New States of Eurasia. — Armonk, New York and London, 1994.

_{Вайна ў ARCHE 2(3)-1999} .