^{Кабеты ў 3(4)-1999}     .

          да Зьместу 3(4)-1999

гісторыі

Энтонія С. Баят
Ліпеньскі прывід

Энтонія С. Баят (нар. у 1936 г.) — брытанская пісьменьніца, сябар Каралеўскага Літаратурнага Таварыства, камандор Брытанскай імпэрыі. Другі раз замужам, мае трох дачок. Яе сын рана памёр. Вы-кладала літаратуру і ангельскую лінгвіс-тыку. Мае шэраг літаратуразнаўчых прац. Аўтарка кніг "The Shadow of a Sun" (1964), "Degrees of Freedom" (1965), "The Game" (1967), "Wordsworth and Coleridge in their time" (1970), "Iris Murduch" (1976), "The Virgin in the Garden" (1978), "Still Life" (1985), "Sugar and Other Stories" (1987), "Possession" (1990) (Букераўская прэмія), "Angels and Insects" (1993).

— Мабыць, давядзецца зьехаць з кватэры, — сказаў ён. — У мяне складанасьці з гаспадыняй.

Ён зьняў ёй са сьпіны доўгі, сьветлы волас — так спрытна, што гэта выглядала проста ветлівасьцю. А яшчэ ён умеў трымаць у раўнавазе піраміду з шклянкі, талеркі і нажоў. Ён выглядаў шляхетным і няшчасным, як засмучаны сокал. Ёй было цікава.

— Што за праблема? Амурная, грашовая ці ў хаце што?

— Не, нічога падобнага. Не грашовая, прынамсі.

Ён накручваў волас ёй на палец, пільна прыглядаючыся да яго і ня гледзячы ёй у вочы.

— Не грашовая. Можа, раскажаш? Я магла б падказаць, дзе табе спыніцца. Я тут шмат каго ведаю.

— Можа. — Ён сарамяжліва ўсьміхнуўся. — Праблема такая, што адразу не раскажаш. Нас там усяго двое. Я займаю мансарду. Збольшага.

Ён спыніўся. Відавочна ён недагаворваў і нешта прыхоўваў. Але і штосьці распавядаў. Звычайна гэта прываблівае.

— Збольшага? — падахвоціла яна.

— О, ня ў тым сэнсе. Добра… Можа сядзем?

Яны памалу пасоўваліся скрозь натоўп гасьцей, вялікі натоўп; стаяла летняя сьпёка. Ён прыпыніўся, знайшоў бутэльку і наліў ёй пітва. Яму не было патрэбы пытацца, што яна будзе піць. Яны прыселі поруч на сафу: яму падабаліся бліскучыя макі, рассыпаныя па яе ізумруднай сукні, і зграбныя сандалькі. Яна прыехала ў Лёндан на лета папрацаваць у Брытанскім Музэі. Яно, праўда, льга было б абысьціся і мікрафільмам, і тады не давялося б доўга поркацца ў рукапісах, але быў яшчэ і няскончаны раман, якому належала нарэшце пакласьці канец. Надыходзіць такі ўзрост, калі — якое б адчайнае шчасьце табе ні выпадала ўва ўкрадзеныя імгненьні, дні, выхадныя з тваім жанатым выкладчыкам — ты альбо лічыш справу прайгранай, альбо рвеш і ўцякаеш. Яна паспытала і таго, і другога і цяпер лічыла, што ёй удалося парваць і ўцячы. Таму было прыемна, што табой адразу так захапляюцца. Любую праблему можна вырашыць. Так яна і сказала яму, абярнуўшыся сваім лагодным абліччам да ягонага, спустошанага, і страсянуўшы доўгімі сьветлымі валасамі. Гэта пачалося год назад, сказаў ён таропка, вось якраз на такой сама імпрэзе; ён сустрэў гэтую жанчыну, тую гаспадыню, што ён пра яе казаў быў, і зрабіў — ну, не адразу — нешта накшталт faux pas, як ён цяпер бачыць, і яна паводзіла сябе вельмі прыстойна, калі браць усё пад увагу, і вось…

Ён сказаў: „Мабыць, давядзецца зьехаць з кватэры“. Ён быў проста разьюшаны, ледзьве не адмовіўся быў увогуле ісьці ў гэтыя госьці, але ня мог больш піць адзін. Жанчына падумала: а ён нішто сабе; і спыталася: „А чаму?“ Няможна, сказаў ён, заставацца там, дзе быў некалі дасканала шчасьлівы, як бы зручна там ні было. „Зручна“ — значыць зручна для працы, сяброў і рэчаў; але ўсё гэта, ледзьве ён пра іх згадаў, здалося попелам і нікчэмнасьцю ў параўнаньні з успамінам і спадзяваньнем таго, што дзьверы адчыняцца, а за імі Анна — вось яна сьмяецца, задыханая, чакае, каб ён расказаў, што сёньня прачытаў, што падумаў, зьеў, адчуў. Тая, каго я кахаў, сышла ад мяне, сказаў ён жанчыне. Ён і тут быў негаваркі, ён загнаў углыб шквал словаў пра тое, як усё здарылася зьнянацку, як ён вярнуўся дадому і знайшоў толькі канвэрт на чыстым стале і дзіркі на кніжных паліцах, сярод касэтаў, у кухоннай шафе. Яна мусіла плянаваць гэта за колькі тыдняў, яна пэўне думала пра гэта, пакуль ён кахаўся зь ёю, пакуль яна налівала яму віна, пакуль… Не, не. Лаяцца нізка, а тое, што ён адчуваў цяпер, было ніжэйшым і горшым за гнеў: проста чыстае, дзяцінае пачуцьцё страты. „На месцы ня трэба зважаць“, — сказаў ён жанчыне. „Але ж людзі зважаюць“, — адказала яна. — „Ведаю“.

І яна прапанавала яму перабрацца да яе ў падсуседзі. У яе, казала, багата лішняга месца, а муж мала бывае дома. „Апошнім часам нам зь ім амаль няма пра што гаварыць“. Ён можа жыць зусім асобна, на гарышчы ёсьць кухня і лазенка; а яна яму пастараецца не замінаць. І ёсьць вялікі сад. Можа якраз гэта яго пераканала: цэнтар Лёндану, сьпёка, тая пара году, калі чалавек адчувае, што ўсё б аддаў, абы жыць у пакоі, адкуль відаць траву і дрэвы, а не ў высокай кватэры на пыльнай вуліцы. І калі Анна вернецца, дзьверы будуць замкнёныя намёртва. Ён перастане думаць, што Анна вернецца. Гэта быў рашучы крок (Анна думала, што яму нестае рашучасьці). Ён будзе жыць бяз Анны.

Пераехаўшы, ён у першыя тыдні мала яе бачыў. Яны сустракаліся на лесьвіцы, а аднае нядзелі, у вялікую сьпёку, жанчына паднялася да яго сказаць, што ён можа свабодна карыстацца садам. Ён прапанаваў трохі прапалоць і пакасіць, і яна згадзілася. На гэтых выхадных вярнуўся дахаты яе муж, стрымгалоў прымчаў на машыне пад самыя дзьверы, убег у дом і загукаў на ўвесь пусты хол: „Імаджын, Імаджын!“ Адказ быў неспадзяваны: яна гістэрычна завішчала. Нішто ў выглядзе яе мужа, Ноэля, не апраўдвала такое рэакцыі; кватарант, выглянуўшы на крык цераз балюстраду, убачыў у лесьвічным калодзежы іх зьвернутыя ўгару твары і ўбачыў, як жанчына напускае на твар ранейшую важнасьць і спакой. Гледзячы на Ноэля, — лысаватага, з пухам на скронях, гадоў ужо, мабыць, трыццаць пяць ці каля таго, у паношаным вэльвэтавым гарнітуры, у пола з баваўняным каўняром, — ён раптам здагадаўся, колькі ёй гадоў; раней яму гэта не ўдавалася. Яна была вельмі ахайная жанчына, фарбаваная бляндынка, валасы завязаныя на патыліцы ў вузел, доўгія зграбныя ногі і вочы, апушчаныя долу. Але рахманай яе назваць не выпадала. Яна растлумачыла: я ўскрыкнула таму, што Ноэль вярнуўся зьнянацку і напужаў мяне; выбачайце, калі ласка. Тлумачэньне выглядала слушным. Крык здаўся такім адчайным, мабыць, ад рэха ў лесьвічным калодзежы. Але Ноэля ўсё роўна гэта зусім прыгаломшыла.

Ён стараўся на гэтых выхадных не трапляцца на вочы, спускаўся па лесьвіцы на дыбачках церазь дзьве прыступкі, і яму было трохі крыўдна за іх, калі, выглядаючы з акна сваёй кухні ў мілы, зарослы сад, ён бачыў, што гаспадары хаваюцца за дзьвярыма, марнуючы летняе сонца. У нядзелю ў абед ён пачуў, як Ноэль крычыць на лесьвіцы:

— Ну, калі ты так, я больш не магу! Я рабіў, што мог, я стараўся. Але цябе ж нішто не пераменіць, праўда, ты ня хочаш нават паспрабаваць, усё адно і тое ж, адно і тое ж. Ну добра, у мяне ёсьць сваё жыцьцё, ты ж ня можаш выкінуць цэлае жыцьцё… ня можаш?

Ён зноўку выбраўся сьціхатою на цёмную верхнюю пляцоўку і ўбачыў яе. Яна абсалютна спакойна стаяла пасярод лесьвіцы; яна глядзела, як Ноэль маша рукамі і крычыць, ці то ледзь не крычыць, з выглядам няўзрушнага цярпеньня, як перад дакукай, якая непазьбежна мінецца. Ноэль зглытнуў і цяжка ўздыхнуў; абярнуўся да яе ўгару і жаласна сказаў:

— Ты ж бачыш, я не магу гэтага вытрымаць? Я буду паблізу, добра? Табе можа захочацца… можа спатрэбіцца… можа…

Яна маўчала.

— Калі табе што спатрэбіцца, ты ведаеш, дзе мяне знайсьці.

— Ну.

— Ну, добра… — сказаў Ноэль і падаўся да дзьвярэй. Яна пазірала на яго зь лесьвіцы, пакуль дзьверы за ім не зачыніліся, а тады зноў паднялася наверх, крок за крокам, памалу, як быццам гэта патрабавала вялікіх намаганьняў, і прайшла, паўз сваю спальню, да ягонай пляцоўкі, увайшла да яго і папрасіла, зусім натуральна: калі ласка, карыстайцеся з саду, калі сабе хочаце, і, калі ласка, не зьвяртайце ўвагі на сямейныя сваркі. Я ўпэўненая, што вы зразумееце… усё так складана… Ноэля нейкі час ня будзе. Ён журналіст: праца патрабуе, каб ён езьдзіў падоўгу. Вось і ўсё. Яна так і сказала: „Вось і ўсё“. Вельмі негаваркая жанчына.

І ён стаў падоўгу сядзець у садзе. Месца было ўтульнае: вялізны паўднёвалёнданскі сад, схаваны мурам ад чужога вока, са старымі садовымі дрэвамі ў канцы, з шалёнымі хвалямі будлейніку, зь няроўнымі градамі, поўнымі старых ружаў, і газонам, зарослым густой някошанай травою. Адразу за мурам ляжала нічыйная пустка; гэтаю пусткаю ўздоўж садоў бегла малая сьцежка. Жанчына выйшла да паветкі і памагла яму сабраць і змазаць газонакасілку; пакуль ён праразаў скрозь траву экспэрымэнтальны сэрпантын, яна стаяла на сьцежцы пад яблынай у засені. З–за сьцяны даносіліся звонкія дзіцячыя галасы і глухія ўдары: гулялі ў футбол. Ён запытаў у яе, як падымаюцца лёзы: ён слаба разьбіраўся ў тэхніцы.

— Дзеці бываюць надта шумнымі, — сказала яна. — І сабакі. Спадзяюся, яны вам ня будуць дакучаць. Тут паблізу мала бясьпечных мясьцін для дзяцей.

Ён шчыра адказаў: калі ён засяроджаны, то ніколі ня чуе гукаў, якія яго ня тычацца. Давёўшы газон да ладу, ён меўся пасядзець на ім і як мае быць пачытаць, паспрабаваць зноў упарадкаваць думкі і напісаць артыкул пра вершы Гардзі, пра іх надзіва архаічнае слоўніцтва.

— Праўда, да дарогі тут недалёка, — сказала яна. — Яно толькі так здаецца. Пустка — гэта ж толькі ілюзія прасторы. Проста зарасьці куманікі і дроку, і сям–там футбольныя пляцоўкі, а паабапал — дзьве хуткасныя чатырохпалосныя аўтастрады. Ненавіджу лёнданскія пусткі.

— Але дрок і вільготная трава хораша пахнуць. Гэта прыемная ілюзія.

— Ілюзіі не бываюць прыемнымі, — сказала яна рашуча і пайшла ў дом. Ён не разумеў, як яна разьмяркоўвае свой час: апрача нядоўгіх паходаў па крамах, яна, здаецца, цэлымі днямі сядзела ўдома. Напэўна ж пры знаёмстве яе прадставілі як чалавека зь нейкай прафэсіяй: нешта літаратурнае, нешта навуковае, як ува ўсіх, каго ён ведаў. Можа яна пісала вершы ў сваім пакоі, што выходзіў на поўнач. Ён абсалютна не ўяўляў, якія яны могуць быць. Увогуле жанчыны пішуць (як правіла) эмацыйныя вершы, і то нашмат лепш за мужчынаў, як зазначыў Кінгсьлі Эміс, але для гэтага яна здавалася, насуперак сваёму бязбурнаму спакою, занадта разважнаю і занадта палкаю — ці змрочнаю? Ён прыгадаў яе крык. Можа яна пісала песьні гвалту, як Сыльвія Плят. Але ён ня быў упэўнены, што ўгадаў дакладна. Можа яна незалежная радыёжурналістка. Распытвацца ў агульных знаёмых ён ня стаў. Цэлы год, тлумачыў ён амэрыканцы, ён яе практычна ні з кім не абмяркоўваў. Вядома ж не, згадзілася яна з туманнасьцю і цеплынёй. Я ведаю, што вы ніколі ня сталі б. Ён, штопраўды, ня бачыў, чаму б і не, але пакуль тое, распавядаў далей.

У наступныя колькі тыдняў яны запазналіся лепш, прынамсі пачалі пазычаць адно ў аднога гарбату і нават гатаваць яе разам. Сьпёка мацнела. Ён знайшоў у паветцы старамодны шэзлонг з выцьвілым паласатым палатном, адчысьціў яго ад бруду і вынес на свой пакошаны газон, дзе ён патроху пісаў, патроху чытаў, а ні то ўставаў з шэзлонгу і выдзіраў зь зямлі сьцябло пырніку. Ён дарма спадзяваўся, што дзеці яго ня будуць турбаваць: малыя і большыя дзеці адзін за адным рабілі набегі на сад, шукаючы малыя і большыя мячы, якія то падкочваліся яму пад ногі, то ўразаліся ў кусты, то прападалі ўва ўтравянелай мяжы, чорна–белыя пляжныя футбольныя мячы з канцэнтрычнымі кругамі трох асноўных колераў, кіслотна–жоўтыя тэнісныя. Дзеці пералазілі цераз мур: чарнатварыя, загарэлыя, патлатыя, з голенымі галовамі, сонечныя капелюшы ў рэспэктабэльныя кропачкі і вайсковыя камуфляжныя баваўняныя капелюшы. Цераз мур яны перабіраліся лёгка, як быццам гэта была для іх рэч звыклая, — сандалі, красоўкі, брудныя загарэлыя ногі, сяды–тады з голымі пальцамі, баваўняныя кашулькі, джынсы, футбольныя шорты. Часам, ускараскаўшыся наверх і ўбачыўшы яго, яны на мігі паказвалі, куды закаціўся мяч; адзін–два прасілі дазволу, каб яго падабраць. Часам ён адкідаў мяч назад, але зьбіваў пры гэтым пару малых нясьпелых гузаватых яблыкаў ці грушаў. У муры, пад ценем дрэваў, была брама; аднойчы ён паспрабаваў яе адчыніць і доўга важдаўся зь іржавымі нітамі, пакуль не агледзеўся, што замок вісіць новы і надзейны, а ключа ў ім няма.

Хлопчык сядзеў на дрэве, але, здаецца, мяча не шукаў. Ён сядзеў у рагаціне паміж раламі дрэва, што расло пры самай браме, боўтаў нагамі і нешта рабіў з вузлом на абтрапаным канцы вяроўкі; другі яе канец быў прывязаны да галіны, на якой ён сядзеў. На ім былі блакітныя джынсы і красоўкі і цудоўная вясёлкава–паласатая майка. Колеры вясёлкі чаргаваліся ў правільным парадку, і мужчына ў шэзлёнгу падумаў: глянуць міла. Даўгаватыя бялявыя валасы спадалі яму на вочы, так што твар быў у зацені.

— Гэй, ты. Па–твойму, табе сьлед там сядзець? Гэта небясьпечна.

Хлопчык узьняў вочы, усьміхнуўся і з малпячым спрытам зьнік за сьцяною. У яго была файная, шчырая ўсьмешка, прыязная, бязь ценю нахабства.

Наступнага дня ён зноў сядзеў тамака, прыхіліўшыся да выгіну ў ствале, скрыжаваўшы рукі. На ім былі тыя самыя кашуля і джынсы. Мужчына сачыў за ім, чакаючы ягонага руху, але той сядзеў нерухома, хораша ўсьміхаючыся долу, адале пазіраючы ў неба. Мужчына пачытаў трохі, пазірнуў угару, убачыў малога на ранейшым месцы і запытаў:

— Ты нешта згубіў?

Малы не адказаў: празь імгненьне ён зьлез ніжэй, перабраў рукамі па галіне, саскочыў на зямлю, прывітальна ўскінуў руку і як звычайна пераляцеў церазь сьцяну.

Праз два дні ён ляжаў на жываце на краі газону, на сьпякоце, гэтым разам у белай майцы з блакітнымі караблямі і хвалістымі лініямі, па якіх тыя плылі, — ляжаў, выцягнуўшы на сонцы голыя ногі. Ён жаваў травінку і пільна прыглядаўся да зямлі, як быццам падглядаў за жамярою. Мужчына сказаў: „Здароў“, і хлопчык узьняў вочы, спаткаўся зь ім позіркам глыбокіх сініх вачэй пад доўгімі вейкамі, усьміхнуўся, як раней, зь нязьмернай цеплынёй і шчырасьцю і зноў утаропіўся ў зямлю.

Яму не хацелася нічога казаць пра малога, які выглядаў такім бясшкодным і тактоўным; але напаткаўшы хлопчыка выходзячы з кухонных дзьвярэй, ён загаварыў зь ім, і той нічога не адказаў, толькі мякка ўсьміхнуўся і пабег да сьцяны; тады ён падумаў: ці ня варта пагаварыць з гаспадыняю? Ну, і ён запытаў: ці не пярэчыць яна, што дзеці залазяць у сад. Яна адказала: не, дзеці мусяць шукаць свае мячы, на тое яны дзеці. Ён настойваў: яны і сядзелі там, у садзе, і ён спаткаў аднаго выходзячы з дому. Здаецца, ён не рабіў ніякае шкоды, гэты хлопчык, але як знаць. Па–мойму, вам трэба ведаць.

Гэта, мабыць, нехта зь сяброў майго сына, сказала яна. Яна зычліва зірнула на яго і патлумачыла. Яе сын раз пабег гуляць на пустку зь іншымі дзецьмі, два гады таму, і яго зьбіла машына. Ён сканаў амаль імгненна, дадала яна суха, як быццам дакладна разьлічыўшы, што, сказаўшы дастаткова, спыніць далейшыя роспыты. Ён сказаў: даруйце, даруйце, калі ласка, ён чуўся вінаватым (хаця ягонай віны не было) і трохі пакрыўджаным, бо ня ведаў пра яе сына і мог незнарок зрабіць нядобрае неасьцярожным словам.

„Як выглядаў хлопчык?“ — запытала яна. — „Той, што ў доме?“ — „Я не… размаўляю зь ягонымі сябрамі. Мне гэта балюча. Можа гэта Цімі, або Марцін. Яны можа нешта згубілі, або хацелі…“

Ён апісаў ёй хлопчыка. Сьвятлявы, гадоў можа дзесяць, („я ня надта добра разьбіраюся ў дзіцячых узростах“), вельмі сінія вочы, хударлявы, у майцы ў вясёлкавыя палосы і ў блакітных джынсах, найчасьцей, але не заўсёды — о, яшчэ футбольныя бутсы, чорна–зялёныя. І другая майка, з караблямі і хвалістымі лініямі. І неверагодна чароўная ўсьмешка. Сапраўды цёплая ўсьмешка. Такі харошы хлопчык.

Ён прывык, што яна маўчыць. Але гэтым разам маўчаньне цягнулася, цягнулася і цягнулася. Яна проста глядзела ў сад. Празь нейкі час яна сказала, у сваім дакладна разьлічаным тоне сьвецкае гутаркі:

— Адзінае, чаго я хачу, адзінае, чаго я хачу ў гэтым сьвеце, — пабачыць гэтага хлопчыка.

Яна пазірала ў сад і ён пазіраў разам зь ёю, пакуль трава не заскакала ўваччу ў пустым сьвятле, і краі кустоўя закалыхаліся. На кароткую хвілю ён адчуў тое напружаньне, зь якім яна НЯ бачыла малога. Пасьля яна ціха ўздыхнула, прысела, зграбна як заўжды, і сасьлізнула яму пад ногі.

Пасьля гэтага, як на яе, яна зрабілася гаваркою. Ён нікуды не пераносіў яе, калі яна самлела, але цярпліва сядзеў пры ёй, пакуль яна не зварухнулася і прысела; тады ён прынёс ёй вады і меўся ўжо быў адысьці, але яна загаварыла.

— Я занадта рацыянальны чалавек, каб бачыць здані, я ня з тых, хто бачыць усё, што бачыцца, я ня веру ў жыцьцё па сьмерці, я не разумею, як у такое можна верыць, я заўсёды знаходзіла нейкае задавальненьне ў ідэі, што чалавек проста прыходзіць да канца, да кропкі — і ўсё, і адрэзала. Але то я; я ня думаю, што ён — не, ня ён — я думала, здані — гэта тое, што людзі хочуць бачыць ці баяцца бачыць… а калі ён памёр, я найбольш спадзявалася, гэта гучыць па–дурному, што я настолькі звар’яцею, што буду не чакаць кожны дзень, як ён прыйдзе са школы і загрыміць паштоваю скрынкаю, а мне сапраўды будзе здавацца, што я бачу і чую, як ён уваходзіць. Бо я не магу прымусіць цела і розум, каб яны перасталі чакаць, кожны дзень, кожны дзень, я не магу выкінуць гэтага з галавы. А яго спальня, часам я заходжу туды ўночы, здаецца, каб я хоць на момант забылася, што яго там няма, што ён ня сьпіць там, я думаю, я аддала б амаль усё — усё на сьвеце — за тое, каб на хвіліну ўбачыць яго, як раней. У ягонай піжаме, зь яго — яго — яго валасамі… такімі ўстапыранымі, і яго… вы сказалі, яго… гэтай усьмешкаю.

Калі гэта сталася, яны паклікалі Ноэля, і Ноэль прыйшоў і паклікаў мяне, як звычайна, я таму закрычала, бо гэта — здавалася тое сама — і тады яны сказалі: ён не жыве, і я холадна падумала: не жыве, так будзе далей і далей і далей, да канца часоў, гэты вечны цяперашні час, людзі думаюць пра самыя сьмешныя рэчы, я вось думала пра граматыку, пра цяперашні час, калі ён канчаўся і паміраў… А тады я выйшла ў сад, і напалову бачыла, ува ўяўленьні, нешта накшталт здані ў ягоным абліччы, толькі вочы і валасы, як ідзе да мяне — так, як кожны дзень, калі чакаеш, што прыйдзе дадому, так, як думаеш пра свайго сына, з такой асалодай, калі ён — ня тут — і я — я падумала — не, я ня бачу яго, бо ён не жыве, і я не хачу прысьніць яго, бо ён не жыве, я буду разумная, практычная, я буду жыць далей, бо трэба, і ёсьць жа яшчэ Ноэль…

Я памылялася, бачыце, я была такая сьвядомая, і я была ў такім шоку, бо не магла нічога хацець — я не магла гаварыць з Ноэлем — я — я — прымусіла Ноэля забраць, зьнішчыць усе здымкі, я — ня бачыла сноў, можна ж захацець і нічога ня сьніць, я не… хадзіла на магілу, кветкі, гэта ўсё няважна. Я была такая сьвядомая. Толькі цела не магло перастаць чакаць і ўсё, чаго яно хоча, гэта — гэта пабачыць хлопчыка. Гэтага хлопчыка. Гэтага хлопчыка, якога вы — бачылі.

Ён не сказаў, што можа ён бачыў іншага хлопчыка, можа нават таго самага, якому пасьля аддалі майкі і джынсы. Ён не сказаў, хоць думка мільганула ў яго ў галаве: можа яму неяк перадалося яе жахлівае жаданьне пабачыць хлопчыка там, дзе не было нічога. У хлопчыку не было нічога страшнага, ніякае балеснае аўры навакол: гэта быў, настойвала памяць, такі прыемны, ветлівы, самастойны хлопчык, ён ведаў, чаго хоча. Дый сама жанчына амаль адразу ж загаварыла: ён, мусіць, бачыў тое, што хацела бачыць яна, гэта як блытаніна радыёхваляў, калі праз радыё ловіш паліцэйскія перамовы альбо праз тэлевізар першую праграму Бі–Бі–Сі. Яна думала шпарка і амаль адразу перайшла да тога, што можа яго пачуцьцё страты, страты Анны, празь якое яна і адчула, што зможа вытрымаць яго прысутнасьць у сваім доме, яно і зьвяло іх — яна сьмее сказаць — настолькі блізка, што іхныя хвалі зблыталіся, ці проста зрабіла яго чуйнейшым… Вы маеце на ўвазе, сказаў ён, тут як бы нейкі эмацыйны вакуум, паміж намі, і ён мусіць запоўніцца. Нешта падобнае, згадзілася яна, і дадала: „Але я ня веру ў прывіды“.

Анна, падумаў ён, прывідам быць ня можа: яна недзе ёсьць, яна зь іншым, і для іншага яна робіць тыя самыя дробязі, якія так весела рабіла была дзеля яго: смачныя падвячоркі, помач у досьледах, раптам ваза незвычайных кветак, новая сьмелая кашуля, якая не адпавядала ягонаму асьцярожнаму густу, але добра яму пасавала, так, пасавала. У нейкім сэнсе страта Анны была яшчэ горшаю, бо яе ня стала зь яе ўласнае волі, — страта, якую нельга было любіць, бо для яе, для Анны, любоў скончылася.

— І, мяркую, вы таксама… — сказала жанчына. — Я думаю, пагаварыўшы пра гэта, мы можа спынім… інтэрфэрэнцыю — гэта так называецца, праўда? Але — калі — калі ён яшчэ прыйдзе — і тут упершыню яе вочы напоўніліся сьлязьмі — калі — то абяцайце, што скажаце мне, абяцайце.

Ён паабяцаў, досыць лёгка, бо быў цалкам упэўнены, што яна мае рацыю, — хлопчык больш ня зьявіцца. Але і наступнага дня ён быў на газоне, і то бліжэй чым калі, — сядзеў на траве пры шэзлёнгу і зашпіляў пояс, — цёпла–карычневыя каленкі, буйныя, сьветлыя валасы блішчаць на сонцы. Гэтым разам на ім была футболка колераў “Чэлсі”. Седзячы ў шэзлёнгу, мужчына мог працягнуць руку і дакрануцца да яго, але не зрабіў гэтага: яму здавалася, такі жэст быў немагчымы. Але хлопчык узьняў вочы і ўсьміхнуўся, так хораша, па–змоўніцку, як быццам яны цяпер вельмі добра разумелі адзін аднаго. Мужчына паспрабаваў загаварыць: ён сказаў: „Рады цябе бачыць“, і хлопчык маўкліва кіўнуў у знак згоды. Так паміж імі пачалося сумоўе, прынамсі, мужчыну так здавалася. Ён ня думаў пра тое, каб завесьці сюды жанчыну. Ён зразумеў, што нейкім дзіўным чынам яму прыемна быць з малым разам. Яго мілая ціхманасьць — а ён прабавіўся тут цэлы ранак: то лягаў на траву, то задуменна пазіраў на дом — супакойвала і цешыла. Мужчына зрабіў вялікі кавалак працы — напісаў з тры разумныя старонкі пра „сапраўдны нябесна–блакітны халат“ у Гардзі — і раз–пораз ўзьнімаў вочы, каб упэўніцца, што хлопчык тут і яму весела.

Увечары ён пайшоў паведаміць жанчыне: абяцаўся ж бо. Яна відавочна чакала і спадзявалася — яе ненатуральны спакой прарвала ўсхваляванымі крокамі, а вочы яе пацямнелі і запалі глыбей. Дайшоўшы дасюль, ён адчуў, што для спагадлівай амэрыканкі трэба сёе–тое зьмякчыць. Праўду кажучы, ён ужо пачаў так рабіць. Ён толькі раз успомніў у сваёй гісторыі хлопчыка, які „нагадваў“ нябожчыка–сына жанчыны, а цяпер увогуле перастаў згадваць пра яго як пра дзейную асобу аповеду. Таму перад амэрыканкаю разгарнулася гісторыя пра тое, як ён, мужчына, пачаў усё глыбей далучацца да самотнага гора жанчыны, як дзьве іхныя страты зрабіліся нечым накшталт folie а deux — вар’яцтва ўдваіх, зь якога ён ня ўмеў выблытацца. І далей пойдзе ня тое, што ён распавядаў амэрыканцы, хоць і лёгка здагадацца, у якіх пунктах прыгладжаная вэрсія супадала з сапраўднымі (на яго погляд) падзеямі. Было адчуваньне — напачатку ён не разумеў, адкуль, –– што гаварыць пра хлопчыка будзе недарэчы: не таму, што яму могуць не паверыць, ня ў тым справа; здавалася, ад лішніх словаў магло стацца нешта жахлівае.

— Ён сядзеў на газоне цэлую раніцу. У футболцы.

— “Чэлсі”?

— “Чэлсі”.

— Што ён рабіў? Яму весела? А ён гаварыў што–небудзь? — яна да жудасьці прагнула ведаць.

— Ён нічога не гаворыць. І ён ня вельмі рухавы. Ён здаецца вельмі ціхім. Прасядзеў тут доўга.

— Гэта жахліва. Гэта сьмеху варта. Ніякага ж хлопчыка няма.

— Няма. Але я яго бачыў.

— Чаму менавіта вы?

— Ня ведаю. — Паўза. — Ён мне падабаецца. Харошы хлопчык.

— Гэта вельмі… гэта быў… вельмі харошы хлопчык.

Колькі дзён пазьней ён убачыў, як хлопчык бяжыць па пляцоўцы ўвечары, адзеты можа ў піжаму — махровую, у паўлінавыя вочы, — а можа і ў спартовы касьцюм. Піжама, сказала потым жанчына ўпэўнена: яго новая піжама. Зь белымі рыфлёнымі манжэтамі? І зь белым высокім каўняром? Ён пацьвердзіў, гледзячы, як яна плача — цяпер яна зрабілася лягчэйшаю на сьлёзы, — і думаў, што яе трывогу і стурбаванасьць вельмі цяжка зносіць. Але яму ні разу не прыйшло ў голаў, што можна парушыць абяцаньне і не сказаць ёй, калі пабачыць хлопчыка. Гэта быў яшчэ адзін дзіўны загад ад нейкае нязнанае сілы.

Яны гаварылі пра адзежу. Калі бываюць здані, чаму яны зьяўляюцца ў строях, якія даўно згарэлі альбо пагнілі, альбо іх знасілі іншыя людзі? Можна ўявіць, пагадзіліся яны, што ад чалавека нешта застаецца — як тыбетцы і іншыя народы вераць, што душа нейкі час застаецца каля цела, перш чым падацца ў даўгую сваю дарогу. Але адзежа? А тут яшчэ столькі адзежы? Я, мусіць, бачу вашыя ўспаміны, сказаў ён, і яна імпэтна кіўнула, сьціснуўшы вусны, пагадзілася, што падобна да тога, і дадала: „Я занадта рацыянальны чалавек, каб звар’яцець, так што, здаецца, я перакладаю гэта на вас“.

Ён паспрабаваў пажартаваць: „Гэта ня надта далікатна ў дачыненьні да мяне — меркаваць, што да мяне вар’яцтва лягчэй прыстане“.

— Не, тут рэч у адчувальнасьці. Я чалавек нечульлівы. Гэта ўва мне было заўсёды, а цяпер зрабілася яшчэ мацнейшым. Калі б мяне адведаў які прывід, я б апошняя яго ўбачыла.

— Мы ж пагадзіліся, што я бачыў вашыя ўспаміны.

— Так. Мы пагадзіліся. Слушна. Так слушна, што далей няма куды.

І ўсё роўна бляск блакітных вачэй малога, і тое, як ён разьвітваўся, паважна ўсьміхаючыся, наступным ранкам у садзе, — нішто не нагадвала нечыя пакутлівыя ўспаміны пра колішняе шчасьце. Тады мужчына загаварыў да яго наўпрост:

— Я магу для цябе нешта зрабіць? Ты хочаш чаго–небудзь? Я магу табе неяк дапамагчы?

Хлопчык, здаецца, на нейкую хвілю зьбянтэжыўся, схіліўшы голаў, як быццам слухаць яму было нялёгка. Потым ён кіўнуў, хутка і нават настойліва, завярнуўся і пабег у дом, азіраючыся, каб упэўніцца, што мужчына ідзе за ім сьледам. Той праз зашклёныя дзьверы ўвайшоў у жылы пакой за хлопчыкам, які бег паперадзе, адале запыніўся на імгненьне пасярод пакою; у яго за сьпіною мужчына міргаў вачыма, увайшоўшы раптам з сонца ў прыцемак. Жанчына сядзела ў фатэлі, ня гледзячы навокал. Яна часта так сядзела. Яна ўзьняла вочы на мужчыну, прамінуўшы хлопчыка; а той, упершыню з занепакоеным выглядам, зноў запытальна спаткаўся вачыма з мужчынам, перш чым прайшоў углыб дому.

— Што? Што такое? Вы зноў яго бачылі? Чаму вы…?

— Ён увайшоў сюды. Ён прайшоў… выйшаў церазь дзьверы.

— Я яго ня бачыла.

— Але.

— А ён — о, якое глупства — а ён бачыў мяне?

Мужчына ня мог успомніць. Ён сказаў адзінае, што ведаў:

— Ён прывёў мяне сюды.

— О, што мне рабіць, што рабіць? Калі б я забіла сябе — я пра гэта думала — але ж думка, што я буду зь ім, гэта ілюзія, і яе… гэтае дурное становішча… і гэта найбліжэй, што я магу падысьці. Да яго. Ён быў тут, са мной?

— Але.

І яна заплакала зноў. Знадворку ў садзе яму было відаць, як хлопчык спрытна гойдаецца на галіне яблыні.

Азіраючыся назад, ён ня мог успомніць, калі нарэшце зразумеў, чаго хлопчык ад яго чакае. Тут у гасьцях гэта быў адзін з найгоршых кавалкаў самацэнзуры, хоць у пэўным сэнсе гэта была самацэнзура наадварот. Ён сказаў амэрыканцы: я прыйшоў да высновы, што жанчына сама таго хацела, хоць насамрэч за ўвесь час яна не падала ані знаку, што жадае нечага яшчэ, — адно каб пабачыць хлопчыка, казала яна. Хлопчык пасьмялеў і прыходзіў часьцей, некалькі вечароў ён зьяўляўся ў доме, бегаў па пляцоўцы, заходзіў у лазенкі і спальні, выходзіў адтуль, зноў і зноў, трохі ўсхваляваны, як быццам шукаў нечага, пакуль мужчына не даўмеўся: вось чаго яму трэба, — увасобіцца зноў: ён, мужчына, мусіць даць ягонай матцы іншае дзіця, у якім той мог бы мірна рассыціцца. Думка была настолькі яснаю, што нагадвала яшчэ адзін загад, хоць мужчына ня мог набрацца сьмеласьці папрасіць у малога, каб той яму гэта пацьвердзіў. Можа з далікатнасьці — хлопчык быў занадта малы, каб гаварыць зь ім пра сэкс. Можа былі іншыя прычыны. Можа ён і памыляўся: у гэтым становішчы ён рабіўся гістэрычным, ён адчуваў, што павінен зрабіць нейкі ўчынак і гэты ўчынак мог быць учынены. Нельга ж змарнаваць рэшту лета, рэшту жыцьця, расказваючы пра няісныя майкі і сьвятлявыя ўсьмешкі.

Ён ня мог надумаць слушнага спосабу, каб распачаць сваю авантуру, і ўрэшце проста ўвайшоў да жанчыны аднае начы ў спальню. Яна ляжала ў ложку і чытала; убачыўшы яго, яна інстынктыўна паспрабавала схаваць — ня голыя рукі і шыю, а кніжку. Яна, здаецца, ані не зьдзівілася ягонай постаці ў піжаме, і адразу з ранейшай халоднасьцю рашуча выняла кніжку і паклала яе на пасьцель.

— Мой новы густ у дурной літаратуры. Я трымаю такія кніжкі ў скрынцы пад ложкам.

Эна Твіг, Мэдыюм. Бясконцы вулей. Духоўны сьвет. Ці ёсьць жыцьцё пасьля сьмерці?

— Кранальна, — прамовіла яна.

Ён далікатна прысеў на ложак.

— Калі ласка, не тужыце так. Калі ласка, суцешцеся. Калі ласка…

Ён прыабняў яе адною рукою. Яна сьцепанулася. Ён прыцягнуў яе бліжэй. Ён запытаў, чаму ў яе быў толькі адзін сын, і яна, здаецца, зразумела, што ён меў на ўвазе, бо паспрабавала трохі прытуліцца да яго вуглаватым і халаднаватым целам, і зрабілася, здаецца, падатнейшаю. „Папраўдзе кажучы, ніякай прычыны“, запэўніла яна, — нічога матар’яльнага. Толькі прафэсія мужа і нястача схільнасьці: вось і ўсё.

— Можа, — падказаў ён, — калі б вы трохі суцешыліся, можа ў вас зьявілася б надзея, можа…

„Ну, каб суцешыцца“, — сказала яна смутна, і лягла, сапхнуўшы Эну Твіг з ложку адным імпэтным рухам, а потым ляжала ціха. Ён лёг побач, абняў яе, пацалаваў у халодную шчаку, падумаў пра Анну, пра тое, што не паўторыцца ніколі. Ну, давай, сказаў ён жанчыне, ты мусіш жыць, ты мусіш старацца жыць, давай трымацца адзін аднога, і абаім стане лепш.

Яна скрозь зубы шапнула яму: „Ня трэба нічога казаць“, і ён зьлёгку пагладзіў яе, цераз начную кашулю, яе грудзі і клубы і доўгія цупкаватыя ногі, няўзрушныя, як партрэт на магіле элізабэцінскіх часоў. Яна дазволіла гэта, сьпярша зь лёгкім трымценьнем, а потым з адчайным: ён прыняў гэта за азнаку нейкае сумесі асалоды і болю, аджыўленьня каменю. Ён паклаў ёй руку паміж ног, і яна няўклюдна іх рассунула; ён налёг на яе і папхнуўся, — але няўдала. Яна ўся сьцялася і шчыльна замкнулася: фрыгідная, падумаў ён бязьлітасна, ня тое слова. Rigor mortis, сказаў яму розум, перш чым яна заенчыла.

Ён да сьмешнага раззлаваўся. Ён саскочыў і досыць груба сказаў „заткніся“, адале, няветліва, „выбачайце“. Яна перастала енчыць гэтаксама раптоўна, як пачала, і выдала чарговае стараннае, ляканічнае тлумачэньне:

— Сэкс і сьмерць не спрацоўваюць. Я не магу дазволіць сабе разьняволіцца. Я спадзявалася. Таго ж, чаго і вы. Гэта была кепская ідэя. Прашу прабачэньня.

— О, калі ласка, — сказаў ён і кінуўся зноў на пляцоўку, чуючыся дурным і амаль у сьлязах па цёплай, мілай Аньне.

Малы быў на пляцоўцы, чакаў. У першую хвілю ён глядзеў запытальна, адале адвярнуўся да сьцяны і прыхіліўся да яе, нягнуткі, згорбіўшы плечыкі, за валасамі не было відаць, што ў яго на твары. Мужчына — упершыню — адчуў, што амаль злы на хлопчыка, адале зьявілася іншае пачуцьцё.

— Слухай, даруй мне. Я стараўся. Я праўда стараўся. Абярніся.

Няўмольны, суровы, зацяты позірк назад.

— Ну, добра, — сказаў мужчына і пайшоў да сябе ў спальню.

І вось цяпер, сказаў ён амэрыканцы, я чуюся дурнем, я зьбянтэжаны, я бачу, што мы не памагаем адно адному, а робім адно адному балюча, я бачу, што гэта мне не прытулак. Вядома, яно так, сказала яна, вядома, вы маеце рацыю, — у свой час гэта было неабходна, вам абаім гэта дапамагло, але ж вы мусіце жыць сваім жыцьцём. Слушна, сказаў ён, я зрабіў усё, што мог, я стараўся даць рады, я мушу жыць сваім жыцьцём. Ведаеце, сказала яна, я хачу вам памагчы, праўда хачу, у мяне такія цудоўныя сябры, я ў іх здымаю гэтую кватэру, чаму б вам не пераехаць, усяго на пару дзён, проста каб перамяніць абстаноўку, — не, праўда? Гэта вельмі мілыя людзі, яны вам спадабаюцца, я іх люблю, а вы, так бы мовіць, разьберацеся са сваімі пачуцьцямі. І ваша гаспадыня, мабыць, таксама будзе рада, калі вы зьедзеце, ёй, напэўна, таксама кепска, але ўрэшце яна ж мусіць заняць у гэтай справе пэўную пазыцыю. Як кожны з нас.

Ён сказаў, што падумае. Ён ведаў, што наважыў выспавядацца перад гэтай сымпатычнай амэрыканкай, бо адчуваў: яна можа стане яму выйсьцем. Прапануе выйсьце. Ён мусіў выбрацца згэтуль. Ён праводзіў яе з гасьцей, не зайшоўшы ў кватэру, і вярнуўся дадому, да сваёй гаспадыні. Абое разумелі, што гэтая стрыманасьць была шматабяцальнаю — ён не зайшоў цяпер таму, што зойдзе пазьней. Яе цеплыня і спагадайнасьць былі як сонейка, гэта быў шчыры чалавек. Што сказаць жанчыне, ён ня ведаў.

Але яна сама аблегчыла яму задачу: адрывіста запытала, ці не палічыць ён цяпер нязручным заставацца, і ён адказаў: я адчуваў, што трэба адсюль перабірацца, ад мяне так мала толку… „Вельмі добра“, згадзілася яна, і рэзка дадала: для нас абаіх будзе лепш, калі „гэтаму ўсяму“ надойдзе канец. Ён прыгадаў, зь якой цьвёрдасьцю яна была казала яму, што ілюзіі не бываюць прыемнымі. Яна была моцная: занадта моцная, каб ёй гэта было добра. Гадамі давялося б прабівацца скрозь гэтую акамянелую, замкнёную, непрабіткую нячуйнасьць. Гэта не па–ягонаму. Ён зьедзе. Але ўсё роўна ён чуўся несамавіта.

Ён выцяг чамаданы і склаў у іх сёе–тое з рэчаў. Нэрвова ён спусьціўся ў сад і прыбраў шэзлёнг. Сад быў пусты. Галасоў з–за сьцяны не даносілася. Ціша стаяла густая і мёртвая. Разумеючы, што больш ніколі ня ўбачыць хлопчыка, ён задумаўся: ці ня будзе яго бачыць яшчэ хто–небудзь; а можа цяпер, калі ён зьедзе, ніхто больш ніколі не апіша майку, сандалькі, усьмешку, якую ён бачыў, памятаў, жадаў. І ён зноўку падаўся паволі наверх, да сябе.

Хлопчык сядзеў на чамадане, скрыжаваўшы рукі, спахмурнелы і паважны. Ён вытрымаў доўгі погляд мужчыны, а пасьля той увайшоў і сеў на ложку. Хлопчык сядзеў як сядзеў. Мужчына схамянуўся і зразумеў, што кажа яму:

— Ты ж бачыш, я мушу зьехаць? Я стараўся даць рады. Але ня выйшла. Табе ж ад мяне няма толку, праўда?

Хлопчык сядзеў нерухома, схіліўшы галаву набок, і глядзеў. Мужчына ўстаў і падышоў да яго.

— Калі ласка. Пусьці мяне. Што мы тут робім, у гэтым доме? Мужчына, жанчына і хлопчык, і ніводзін з нас ня можа нічога парадзіць. Няўжо ты гэтага хочаш?

Ён падышоў так блізка, як толькі сьмеў. Яму здавалася — каб дакрануцца да хлопчыка — альбо правесьці руку скрозь яго. Але ён ня мог прымусіць сябе адчуць, што хлопчыка няма. І ён стаяў, і паўтараў:

— Я не магу даць ніякае рады. Ты хочаш, каб я застаўся?

І тут, стоячы бездапаможна перад хлопчыкам, ён зноўку ўбачыў яго зіхоткую, шчырую, даверлівую, прыгожую, жаданую ўсьмешку.

Пераклаў Мікола Раманоўскі
паводле A.S.Byatt. The July Ghost у The Penguin Book of Modern
Women's Short Stories. © Penguin Books, 1991

_{Кабеты ў ARCHE 3(4)-1999} .