ARCHE 3(4)-99. Тэорыя сэксуальнай палітыкі. Кейт Мілет. "...Магчыма, наймагутнейшай псыхалягічнай зброяй патрыярхальнага ладу зьяўляецца ягоная агульная пашыранасьць і даўгавечнасьць. Яму вельмі цяжка нешта супрацьставіць, нечым яго запярэчыць. Якраз гэта можна было б сказаць пра клясу, але патрыярхальны лад мае куды мацнейшую і трывалчэйшую ўладу, выдаючы сябе за прыродны стан..."

З–за недахопу пераканаўчых доказаў я ўвогуле згаджаюся з Мані і Гемпсанам, якія на прыкладах цэлага шэрагу пацыентаў са зьмяшаным полам сьведчаць, што псыхалягічнае ўсьведамленьне полу вызначаецца постнатальнымі чыньнікамі, не зьвязанымі з анатоміяй і фізыялёгіяй вонкавых геніталіяў¹⁴. Сёньня лічыцца, што чалавечы зародак паводле сваіх фізычных парамэтраў спачатку мае жаночую прыроду, і толькі ўзьдзеяньне андрагену на пэўным этапе разьвіцьця плоду дае магчымасьць разьвівацца ў мужчынаў асобінам з Y–храмасомамі¹⁵. Псыхасэксуальнай дыфэрэнцыяцыі, то бок вызначэньня прыналежнасьці да мужчынскага ці жаночага роду, у адрозьненьне ад фізіялягічнага полу, пры нараджэньні не адбываецца. Такім чынам, псыхасэксуальная асабістасьць абумоўленая постнатальным выхаваньнем.

“Стан дзіцяці пад час нараджэньня і на працягу некалькіх месяцаў пасьля нараджэньня не дае падставаў казаць пра адметнасьці псыхасэксуальнага характару. Як у эмбрыёне марфалягічная полавая дыфэрэнцыяцыя адбываецца ад этапу аморфнасьці да этапу фіксаванае нязьменнасьці, так і псыхасэксуальная дыфэрэнцыяцыя выяўляецца чым далей, тым ясьней і выразьней, людзі ж, у сваю чаргу, традыцыйна лічаць, нібыта моцнае і нязьменнае пачуцьцё ўласнае полавае ідэнтычнасьці — гэта штосьці прыроджанае, інстынктыўнае, незалежнае ад уплываў постнатальнага выхаваньня.

Памылковасьць гэтага традыцыйнага погляду вынікае зь недаацэнкі сілы і трываласьці таго, што прышчапляецца выхаваньнем. Дасьледаваньні з запамінаньнем (імпрынтынгам) у жывёл дапамаглі выправіць гэты хібны погляд”¹⁶.

Джон Мані, працытаваны вышэй, лічыць, што засваеньне роднай мовы чалавекам адбываецца аналягічна зь зьявамі імпрынтынгу ў жывёлаў. Псыхасэксуальная ідэнтыфікацыя адбываецца “адначасова з засваеньнем мовы”¹⁷ дзесьці ў паўтарагадовым узросьце.

Дасьледаваньні Джэрама Кеджына¹⁸ паказваюць, што і да засваеньня мовы зь дзецьмі размаўляюць, песьцяць іх і выхоўваюць, зьвяртаючы ўвагу на іх полавую ідэнтычнасьць (“Ты хлопчык ці дзяўчынка?” “Прывітаньне, юны дружа!” “Якая яна прыгожанькая!”), і што нават дамоўнае, чыста тактыльнае навучаньне значна спрыяе полавай самаідэнтыфікацыі дзіцяці.

З пункту гледжаньня нашых сацыяльных абставінаў мужчына і жанчына належаць да дзьвюх розных культураў і маюць вельмі адрозны жыцьцёвы досьвед, — а гэта галоўнае. Псыхасэксуальная ідэнтыфікацыя адбываецца на працягу дзіцячых гадоў у выніку супольнага ўзьдзеяньня бацькоў, аднагодкаў і культурных уяўленьняў пра тое, што ўласьціва таму або іншаму полу, якія яны маюць асаблівасьці паставы, характару, інтарэсаў, статусу, вартасьцяў, гэстаў і самавыяўленьня. Кожнае імгненьне дзіцячага жыцьця — ключ да таго, як трэба думаць або паводзіць сябе, каб адпавядаць патрабаваньням, якія ўскладае на чалавека яго пол. Патрабаваньні канфармісцкага падпарадкаваньня вонкавым правілам у юнацтве набываюць страшную сілу, затое ў сталым узросьце гэтыя патрабаваньні становяцца мякчэйшымі.

Паколькі біялягічныя асновы патрыярхату дагэтуль з пэўнасьцю ня вызначаныя, можна толькі падзівіцца сіле “сацыялізацыі”, якая забясьпечвае статус–кво, так бы мовіць, “самой верай” і накладаньнем пэўнае сыстэмы вартасьцяў. Прычым вырашальную ролю ў фармаваньні рысаў характару, уласьцівых розным полам, адыгрывае раньняе дзяцінства. Псыхалягічны ўплыў, зьдзяйсьняны ў гэтым веку, ідзе бясконцым колам прароцтваў, якія самі сябе спраўджваюць. Вось просты прыклад: спадзяваньні, якія ўскладае культура на разьвіцьцё псыхасэксуальнае ідэнтыфікацыі, заахвочваюць хлопцаў разьвіваць агрэсіўныя імпульсы, а дзяўчат — зводзіць гэтыя імпульсы да нуля або накіроўваць іх усярэдзіну. У выніку такога ўплыву ў мужчынаў павялічваецца агрэсіўнасьць паводзінаў, што часьцяком прыводзіць да антысацыяльных дзеяньняў. А культура і далей лічыць, што мужчынскія анатамафізыялягічныя прыкметы (чэляс, яечкі, машонка) самі па сабе тлумачаць агрэсіўныя імпульсы, і нават ухвальна, хоць і вульгарна, адзначае гэта ў выслоўях кшталту “ён хлопец зь яйцамі”. Аналягічны працэс самаўзмацненьня відавочна выяўляецца і падчас фармаваньня такой вызначальнай жаночае цноты, як пасіўнасьць.

Паводле сучаснае тэрміналёгіі асноўны падзел рысаў характару праходзіць уздоўж лініі “агрэсіўнасьць — мужчынская рыса”, “пасіўнасьць — жаночая”. Рэшту рысаў характару нейкім чынам — часам з надзвычайнай вынаходлівасьцю — прыстасоўваюць да гэтага галоўнага падзелу. Калі агрэсіўнасьць — прыкмета пануючай клясы, то прыгнечаным павінна быць уласьцівая пакорлівасьць. Разважаньні такога кшталту, вядома, вядуць да прыроднага апраўданьня патрыярхату. Варта гэтаксама зьвярнуць увагу на тое, што паводле ўмоваў патрыярхату функцыя заканадаўцы нормы без ваганьняў дэлегуецца мужчыну. Калі б ня гэта, цалкам магчыма было б казаць пра жаночыя паводзіны як актыўныя, а пра мужчынскія — як гіпэрактыўныя ці гіпэрагрэсіўныя.

У якасьці фінальнага акорду можна дадаць, што апошнім часам зноў адбыўся зварот да прыродазнаўчых навук дзеля падтрымкі сацыялягічных аргумэнтаў, скажам, аргумэнтаў Лаянэла Тайгера¹⁹, які шукае генэтычнае абгрунтаваньне патрыярхату, разважаючы пра ўласьцівы мужчынам інстынкт яднаньня, што забясьпечвае ім палітычны і сацыяльны кантроль над грамадзтвам. Можна лёгка пераканацца, што мае на ўвазе такая тэорыя, калі ўпісаць у яе сыстэму якую–небудзь канкрэтную кіруючую групу. Тайгерава тэза нібыта закрэсьлівае ўсё тое, чаго дасягнулі Лёрэнц і іншыя дасьледчыкі паводзінаў жывёлаў. Паколькі ў якасьці доказу наяўнасьці прыроднае рысы Тайгер выкарыстоўвае патрыярхальны лад і гісторыю, то яго аргумэнтацыя можа падацца пераконлівай толькі зь першага погляду. Насамрэч яна сама патрабуе абгрунтаваньня. Калі камусьці трэба прыводзіць генэтычныя доказы, то няхай прыводзіць толькі іх і не аглядаецца на гісторыю. Паколькі многія вучоныя адкідаюць існаваньне інстынктаў (складаных прыроджаных мадэляў паводзінаў) у чалавека, кажучы замест гэтага пра рэфлексы ды імпульсы (то бок пра нашмат прасьцейшыя нэрвовыя рэакцыі)20, то пэрспэктывы абгрунтаваць інстынкт яднаньня ўяўляюцца ўвогуле безнадзейнымі.

У адказ на спробу разглядаць пол як унутраны імпульс, варта акцэнтаваць увагу на той велізарнай, як у дзяцінстве, так і ў дарослым веку, сфэры чалавечага жыцьця, якой даюць назву “полавыя паводзіны” і якая амаль цалкам зьяўляецца прадуктам выхаваньня. Нават полавы акт зьяўляецца вынікам гэтага шэрагу завучаных рэакцыяў — рэакцыяў на вызначаныя грамадзтвам узоры і ўстаноўкі, у тым ліку й пры выбары сэксуальнага аб’екту.

Неабмежаваны характар патрыярхальных тэзаў пра рысы характару і ролю кожнага полу не зьмяншае іх улады над намі. Дый несумяшчальныя, супярэчлівыя або проста палярныя катэгорыі “мужчынскасьці” і “жаноцкасьці”, якія накідаюць на чалавечую асобу, не выклікаюць у нас нават больш–менш трывалых сумненьняў. Пад іх уплывам кожная чалавечая асоба рэалізуе далёка ня ўвесь, а часта менш чым палову свайго чалавечага патэнцыялу. Але з пункту гледжаньня палітыкі тое, што ў кожнай групе і асобы, і сфэры іхнай дзейнасьці абмежаваныя і ўзаемадапаўняльныя, рэч другасная, калі параўнаць гэта з падзелам групаў паводле статусу і абсягу ўлады. Калі гаворка йдзе пра падпарадкаваньне, то патрыярхат — ідэалёгія панаваньня, якая ня мае сабе роўных. Магчыма, што аніводная іншая сыстэма не дасягала такога глябальнага кантролю над сваімі падданымі.

3. Сацыялягічны аспэкт

Галоўная інстытуцыя патрыярхату — сям’я. Яна — і люстэрка вялікага грамадзтва, і адначасова злучальнае зьвяно зь ім, патрыярхальная адзінка ў межах патрыярхальнага цэлага. Выступаючы пасярэднікам паміж індывідамі і грамадзтвам, сям’я зьдзяйсьняе кантроль і падпарадкаваньне там, дзе палітычнай і іншай улады не хапае²¹. Сям’я — асноўны інструмэнт і фундамэнт патрыярхальнага грамадзтва, і праз гэта яна і яе функцыі служаць яму за прататып. Выступаючы прадстаўніком шырокага грамадзтва, сям’я ня толькі прымушае сваіх чальцоў прыстасоўвацца і скарацца, але й дзейнічае як урадавы падразьдзел патрыярхальнае дзяржавы, якая кіруе сваімі грамадзянамі цераз галовы сем’яў. Нават у тых патрыярхальных грамадзтвах, дзе жанчыны маюць поўнае юрыдычнае грамадзянства, дзяржава кіруе імі хутчэй празь сям’ю, і іх афіцыйныя сувязі зь дзяржавай або слабыя, або іх няма наагул²².

Паколькі супрацоўніцтва паміж сям’ёй і шырокім грамадзтвам мае сутнаснае значэньне, бо інакш і тое, і тое развалілася б, лёсы трох патрыярхальных інстытуцыяў — сям’і, грамадзтва і дзяржавы — цесна пераплеценыя. У большасьці формаў патрыярхальных ладаў гэта звычайна прыводзіла да таго, што рэлігія, фармулюючы пэўныя пастуляты, напрыклад, каталіцкую тэзу “бацька — галава сям’і” або дэлегуючы квазісьвятарскія паўнамоцтвы бацьку ў юдэйстве, падтрымлівала патрыярхат. Сьвецкія ўрады зараз таксама прытрымліваюцца такой практыкі, бо прызнаюць мужчыну галоўным у сям’і пад час перапісаў насельніцтва, пры падаткаабкладаньні, пашпартызацыі і г.д. Калі ў сям’і галоўная жанчына — гэта непажаданая зьява, сьведчаньне галечы і няшчасьця. Канфуцыянская тэза, што стасункі ўладара і падданых павінны атаесамляцца са стасункамі бацькі і дзяцей, указвае на, па сутнасьці, фэадальны характар патрыярхальнае сям’і (і наадварот, сямейны характар фэадалізму) нават у сучасных дэмакратычных краінах²³.

Традыцыйна патрыярхат надаваў бацьку права ледзьве не абсалютнай улады над жонкай або жонкамі і дзецьмі, у тым ліку і права фізычнага зьдзеку, а часта нават забойства і продажу. У часы клясычнага патрыярхату мужчына як галава сям’і — адначасова і бацька, і ўласьнік у сыстэме, дзе ўласнасьць — яго сямейнікі²⁴. Між іншым, пры жорсткім патрыярхаце сваяцтва прызнаецца толькі па мужчынскай лініі. Сваяцтва па бацьку пазбаўляе нашчадкаў па мацярынскай лініі права на ўласнасьць, а часта і на прызнаньне законнымі нашчадкамі²⁵.

Першае вызначэньне таго, што такое патрыярхальная сям’я, даў сэр Генры Мэйн, гісторык ХIХ стагодзьдзя, які дасьледаваў старажытную юрыспрудэнцыю. Мэйн сьцьвярджае, што асновай сваяцтва ў патрыярхальнай сыстэме ёсьць хутчэй прынцып уладаньня, чым прынцып крыві: жонкі, хоць і не зьяўляюцца сваячкамі па крыві, лёгка асымілююцца ў сям’і, тады як сыны сястры да яе (сям’і) не належаць. Грунтуючыся на patria potestes, бацькавай уладзе ў Рымскай імпэрыі, Мэйн даваў такое вызначэньне сям’і: “Старэйшы мужчына ў сям’і — найвышэйшая ўлада ў доме. Яго паўнамоцтвы ахопліваюць усе пытаньні жыцьця і сьмерці, і яго ўлада над дзецьмі і іх сваякамі такая ж бясспрэчная, як і над уласнымі рабамі”²⁶. У архаічнай патрыярхальнай сям’і “сукупнасьць, што складаецца з жывой і нежывой уласнасьці — жонкі, дзяцей, рабоў, зямлі і рэчаў, — утрымліваецца разам дзякуючы падпарадкаваньню дэспатычнай уладзе старэйшага мужчыны”²⁷.

Макленан²⁸ зьняпраўдзіў Мэйнава сьцьвярджэньне, даводзячы, што patria potestes была скрайняй формай патрыярхату, але ніяк не ўнівэрсальнай, як уяўляў сабе Мэйн. Сьведчаньне пра існаваньне грамадзтваў, дзе радавод ішоў па мацярынскай лініі (дапісьменныя плямёны ў Афрыцы, напрыклад) перакрэсьліваюць вэрсію Мэйна пра ўнівэрсальнасьць радаводу толькі па бацькоўскай лініі. Ясна, што цэнтральны аргумэнт Мэйна — сьцьвярджэньне пра першасны, або “прыродны” характар патрыярхальнага ладу — гэта хутчэй прасьцяцкае абгрунтаваньне²⁹ грамадзкага інстытуту, які Мэйн горача ўхваляў. Сьцьверджаньню пра першасны характар патрыярхату супярэчаць шматлікія сьведчаньні, якія вымушаюць прызнаць, што абсалютная патрыярхальная ўлада, а менавіта patria potestes, сфармавалася нашмат пазьней, а татальнае зьнішчэньне статусу жанчыны адбывалася, відаць, паступова, як паступова, урэшце, адбываецца і яго цяперашняе адраджэньне.

У сучасных патрыярхальных грамадзтвах прывілеяваны de jure статус мужчыны адносна нядаўна быў аслаблены: жанчынам было нададзена права на развод³⁰, грамадзянства і права на ўласнасьць. Прыгнечаны статус жанчын зьберагаецца аж да сёньня, бо яны страчваюць сваё прозьвішча, абавязаныя жыць у доме мужчыны, акрамя таго, існуе агульная юрыдычная прэзумпцыя, што шлюб прадугледжвае абмен жаночай хатняй працы і шлюбных (сэксуальных) паслугаў на фінансавае ўтрыманьне³¹.

Асноўны ўнёсак сям’і ў сыстэму патрыярхальных стасункаў — сацыялізацыя, прыстасаваньне да патрэбаў грамадзтва маладога пакаленьня (збольшага праз устаноўкі і ўласны прыклад бацькоў) і прышчапляньне яму прадыктаваных патрыярхальнай ідэалёгіяй нормаў, зьвязаных з такімі катэгорыямі, як роля, характар і статус. Хоць вызначэньне можа крыху зьмяняцца ў залежнасьці ад тых культурных вартасьцяў, якія падзяляюць бацька–маці, увогуле атрымліваецца дасягнуць аднароднасьці, якая далей узмацняецца ад уплыву аднагодкаў, школы, сродкаў масавай інфармацыі і іншых, фармальных і нефармальных крыніцаў выхаваньня. Можна, канечне, яшчэ разважаць пра падзел улады між асобнымі чальцамі розных сем’яў, але варта памятаць, што ўся культура падтрымлівае мужчынскі аўтарытэт ува ўсіх сфэрах жыцьця, а па–за домам — увогуле нічога не дазваляе жанчыне.

Каб забясьпечыць выкананьне сваіх асноўных функцыяў — прадукаваньне і сацыялізацыю моладзі — толькі ўва ўласных мэтах, патрыярхальная сям’я акцэнтуе ўвагу на законнасьці нараджэньня. Браніслаў Маліноўскі характарызуе яго як “прынцып законнага нараджэньня” і фармулюе як патрабаваньне, каб “ніводнае дзіця не зьяўлялася на сьвет без мужчыны — прычым аднаго — які выконвае ролю сацыялягічнага бацькі”³². Такой нібыта пасьлядоўнай і агульнай забаронай (кары за парушэньне якой вагаюцца ў залежнасьці ад клясы і чаканага аб’ёму дзеяньня падвойнага стандарту) патрыярхальны лад сьцьвярджае, што статус як дзіцяці, так і маці, перш за ўсё або ў канчатковым рахунку, вызначае мужчына. Але, паколькі іх доля залежыць ня толькі ад сацыяльнага статусу мужчыны, а і ад яго эканамічных магчымасьцяў, становішча мужчыны ў сям’і — гэтак жа, як і безь сям’і — і ў матэрыяльным, і ў ідэалягічным аспэкце надзвычай моцнае.

Нягледзячы на тое, што не існуе біялягічных прычынаў, з–за якіх абедзьве галоўныя функцыі сям’і (сацыялізацыя і працягваньне роду) павінны быць непарыўна зьвязаныя зь ёй (або зьдзяйсьняцца ў ёй), рэвалюцыйныя і ўтапічныя спробы пазбавіць сям’ю гэтых функцыяў сканчаліся такімі праваламі і стваралі столькі праблемаў, што большасьць ранейшых экспэрымэнтаў скончыліся паступовым вяртаньнем да традыцыі. Гэта пераконлівы доказ таго, што патрыярхальны лад — прынцыповая аснова ўсіх грамадзтваў і яго ўплыў на чальцоў патрыярхальнай сям’і ўсебаковы. Гэта, напэўна, і папярэджаньне: любая спроба зьмяніць дадзены грамадзка–палітычны інстытут, ня маючы глыбокага разуменьня яго сутнасьці, наўрад ці скончыцца добра. Зь іншага боку, і першая–лепшая радыкальная сацыяльная зьмена ня можа не зачапіць патрыярхальнага ладу. І ня толькі таму, што патрыярхат — палітычная форма, якая падпарадкоўвае такую вялікую частку насельніцтва (жанчын і моладзь), а яшчэ й таму, што ён грунтуецца на цьвёрдасьці ўласнасьці і традыцыяў. Шлюб — гэта фінансавы саюз, і кожная сям’я функцыянуе як эканамічная адзінка, кшталту карпарацыі. Як сьцьвярджае адзін з дасьледчыкаў, “сям’я — гэта нарожны камень расслаеньня грамадзтва, мэханізм, дзякуючы якому гэты працэс адбываецца”³³.

4. Клясавы аспэкт

Менавіта тады, калі гаворка йдзе пра клясы, каставасьць, абумоўленая статусам жанчыны пры патрыярхальным ладзе, можа найчасьцей размывацца, бо статус, абумоўлены полам, робіцца нібыта непрыкметным на фоне зьменлівага статусу, вызначанага клясавай прыналежнасьцю. У грамадзтве, дзе статус у межах клясы вызначаюць эканамічныя і сацыяльныя абставіны і атрыманая адукацыя, можа здарыцца, што асобныя жанчыны будуць мець нібыта вышэйшае становішча, чым асобныя мужчыны. Аднак, калі прыгледзецца больш уважліва, гэта ня так. Тут прасьцей, мабыць разабрацца, калі скласьці наступнае параўнаньне: чарнаскуры доктар або юрыст мае вышэйшы сацыяльны статус, чым белы нябога–арандатар. Аднак каставасьць, абумоўленая расавай прыналежнасьцю, паглынае клясавую дыфэрэнцыяцыю і пераконвае белага грамадзяніна, што ён стаіць на вышэйшай прыступцы грамадзкае лесьвіцы, і, адначасова, маральна прыгнятае спэцыяліста–нэгра, якім бы вялікім ня быў ягоны матэрыяльны посьпех. Гэта жа і кіроўца цяжарніка альбо мясьнік можа заўсёды абаперціся на сваё прывілеяванае становішча мужчыны. І калі зачапіць яго зьвязаную з полам фанабэрыю, можа зьвярнуцца да брутальных дзеяньняў. У літаратуры апошніх трыццаці год бачым уражлівую колькасьць прыкладаў, калі прыналежнасьць да прывілеяванай касты мужчынаў перамагае сацыяльны статус багатых, а часам і адукаваных жанчын. У літаратурным кантэксьце мы збольшага маем справу зь зьдзяйсьненьнем жаданьняў. Тым ня менш, жыцьцёвыя інцыдэнты (грубыя паводзіны, непрыстойныя ці варожыя звароты) — гэта, мабыць, яшчэ адна псыхалягічная праява дамінаваньня. Але і там, і там больш спадзяваньняў, чымся рэальнасьці, бо клясавыя пярэгарадкі наагул непранікальныя для варожасьці індывідаў. Такія праявы варожасьці амаль не пагражаюць клясаваму падзелу і адначасна сьцьвярджаюць існаваньне полавай гіерархіі, абапіраючыся на яе для досыць эфэктыўнага “пакараньня” жанчын.

Функцыя клясавае і этнічнае маралі ў патрыярхальным грамадзтве абмяжоўваецца, збольшага, рэгуляваньнем ступені адкрытасьці і гучнасьці, зь якой дазваляе сабе сьцьвярджацца агульная этыка мужчынскага панаваньня. І тут сутыкаешся нібыта з парадоксам: калі на ніжэйшых прыступках сацыяльнае лесьвіцы мужчына з большай верагоднасьцю будзе прэтэндаваць на аўтарытэт, абапіраючыся толькі на сваю полавую прыналежнасьць, хоць ён фактычна вымушаны часьцей дзяліцца ўладай з жанчынамі сваёй клясы, што бяруць удзел у вытворчасьці, то ў асяродзьдзі сярэдняй і вышэйшай клясаў менш заўважная тэндэнцыя ўсталёўваць грубае патрыярхальнае панаваньне, бо мужчыны з такім статусам і так маюць дастаткова ўлады³⁴.

Агульнапрызнана, што патрыярхальныя лады заходняга тыпу былі ў значнай меры зьмякчаныя канцэпцыямі куртуазнага (рыцарскага) і рамантычнага каханьня. Хоць гэта, канечне, і праўда, такі ўплыў, аднак, моцна перабольшаны. Толькі параўнаньне зь непрыхаванасьцю мужчынскага шавінізму і стаўленьнем да жанчыны на Ўсходзе дазваляе зразумець, якой вялікай саступкай зьяўляецца традыцыйнае рыцарства, гэтая своеасаблівая гульлівая кампэнсацыя, якая дазваляе залежнай жанчыне хаця б на людзях зьберагчы сваю годнасьць. Рыцарства — паліятыў, які не зьмяняе несправядлівасьці грамадзкага становішча жанчыны, а зьяўляецца хутчэй адным са спосабаў яе маскаваньня. Трэба прызнаць, што рыцарскае стаўленьне да жанчыны — проста гульня, у якой пануючая група нібыта ўздымае жанчыну на п’едэстал. Дасьледчыкі куртуазнага каханьня падкрэсьліваюць, што захапленьне паэтаў ня мела нават мізэрнага ўплыву на юрыдычнае ці эканамічнае становішча жанчыны і мала адбівалася на яе сацыяльным статусе³⁵. Сацыёляг Г’юга Байгель заўважыў, што як куртуазнае, так і рамантычнае каханьне — ня што іншае, як падарункі, якія мужчына робіць жанчыне, паступіўшыся адным са сваіх неабмежаваных паўнамоцтваў³⁶. Абедзьве формы каханьня прыглушвалі патрыярхальны характар заходняе культуры, а маючы агульную тэндэнцыю прыпісваць жанчынам немагчымыя якасьці, урэшце ставілі іх у вузкія, а часам і досыць суворыя рамкі нармаваных паводзінаў. Напрыклад, у віктарыянскую эпоху жанчыну звычайна ператваралі ў “сумленьне” мужчыны: надавалі ёй ролю праведніка, ролю, што мужчыну падавалася нудным абавязкам, які, як лічыў ён, усё роўна нехта ды павінен выконваць.

Канцэпцыя рамантычнага каханьня — цудоўны сродак эмацыйнага маніпуляваньня, якім могуць карыстацца людзі, бо каханьне — адзіная сытуацыя, калі жанчыне прабачаюць (у ідэалягічным аспэкце) ейную сэксуальную актыўнасьць. Перакананьне ў існаваньні рамантычнага каханьня зручнае для абодвух бакоў, бо часта гэтае каханьне — адзіная ўмова, пры якой жанчына можа перамагчы вельмі моцны псыхалягічны ўплыў, накіраваны на стрымліваньне сэксуальнасьці. Рамантычнае каханьне таксама затушоўвае рэаліі сапраўднага становішча жанчыны і цяжар ейнай эканамічнае залежнасьці. Што ж да “джэнтэльмэнства”, якое яшчэ і дасюль можна пабачыць ў сярэдніх праслойках грамадзтва, то яно вырадзілася ў застарэлы рытуал, наўрад ці здольны замаскаваць цяперашні статус жанчыны.

У межах патрыярхальнага грамадзтва часта можна сустрэцца з супярэчнасьцямі, зьвязанымі з спэцыфікай стылю той ці іншай клясы. Дэвід Рысмэн заўважыў, што калі працоўная кляса зьлілася зь сярэдняй клясай, адбылася асыміляцыя ейнай маралі і стэрэатыпаў. Адкрыты мужчынскі шавінізм, які даўно быў уласьцівы ніжэйшым клясам і імігранцкаму асяродзьдзю, засвоілі вышэйшыя праслойкі грамадзтва, надаўшы яму пэўны шарм і ператварыўшы, разам зь некалькімі іншымі стэрэатыпамі, уласьцівымі мужчынам з працоўнай клясы, у элемэнт новага і цяпер нават моднага жыцьцёвага стылю. Гэты працоўны ідэал брутальнай мужчынскай сілы (а дакладней, яго літаратурны і, такім чынам, уласьцівы сярэдняй клясе варыянт) набыў у наш час такое пашырэньне, што здольны замяніць куды сьціплейшыя “джэнтэльмэнскія” пагляды мінулага³⁷.

Адным з галоўных наступстваў клясавага падзелу ў патрыярхальным грамадзтве ёсьць супрацьстаўленьне адной жанчыны іншай, што ў мінулым прыводзіла да выразнага антаганізму між прастытуткай і матронаю, а цяпер — між жанчынаю, якая робіць кар’еру, і хатняю гаспадыняю. Першая зайздросьціць эканамічнай забясьпечанасьці і прэстыжу другой, а тая была б рада пакінуць межы рэспэктабэльнасьці дзеля таго, што, на ейную думку, дае першай свабоду, рамантычныя прыгоды і кантакты з шырокім сьветам. А мужчына, з увагі на перавагі падвойнага стандарту, мае доступ да абодвух сьветаў. Карыстаючы з свайго вышэйшага эканамічнага і сацыяльнага статусу, ён настройвае жанчын адна супраць другой як суперніц. Можна было б вылучыць і дадатковую катэгорыю жанчын, клясыфікуючы іх ня толькі паводле добрапрыстойнасьці, а й паводле ўзросту і прыгажосьці.

У канцавым выніку можна сьцьвярджаць, што пры патрыярхальным укладзе жанчыны здольныя перасягаць звычайныя клясавыя бар’еры. Незалежна ад таго, зь якой клясы паходзіць жанчына, якую яна атрымала адукацыю, яна ўсё ж такі ня так шчыльна зьвязаная з сваёй клясай, як мужчына. Эканамічная залежнасьць робіць гэтыя ейныя сувязі апасродкаванымі, нямоцнымі і часовымі. Яшчэ Арыстотэль заўважыў, што адзіны раб, на якога можа прэтэндаваць прасталюдзін, — ягоная жонка, а паслугі бясплатнай хатняй служэбкі дазваляюць мужчынам з працоўнай клясы ня так востра адчуваць сваю клясавую прыналежнасьць: усё ж час–часом яны могуць таксама пацешыцца душой, як і прадстаўнікі паразытычных клясаў. Што тычыцца прэстыжу і эканамічнай магутнасьці, то жанчыны, пакінутыя самі сабе, рэдка ўздымаюцца вышэй узроўню працоўнай клясы. Да таго ж жанчыны як група мала карыстаюць з тых інтарэсаў і выгодаў, якія любая кляса прадастаўляе сваім прадстаўнікам — мужчынам. Такім чынам, жанчыны слабей зьвязаныя з сваімі клясамі. Але важна зразумець, што жанчыны, як і якая–любя група на ўтрыманьні ў гаспадара, жывуць на тыя рэшткі, якія ім выдзяляюць. І такое маргінальнае існаваньне часта робіць іх кансэрватыўнымі, бо, як і хто–заўгодна іншы ў такіх абставінах (рабы тут — клясычны прыклад), яны атаесамляюць сваё ўласнае выжываньне з росквітам сваіх патронаў. Большасьці жанчын спадзеў на тое, што яны самі здолеюць прыкласьці радыкальныя намаганьні дзеля свайго вызваленьня, здаецца такім незьдзяйсьняльным, што яны і не пераймаюцца ім, — і так будзе датуль, пакуль не ўзрасьце іхная сьвядомасьць.

Раса, здаецца, — адзін з апошніх зьменлівых чыньнікаў, што вызначаюць сэксуальную палітыку, і таму варта і ёй прысьвяціць колькі словаў, асабліва ў сувязі з дыскусіямі пра сучасную літаратуру. Белы чалавек традыцыйна прызвычаіўся прыпісваць жанчыне сваёй расы (як жанчыне, што “належыць яму”) вышэйшы статус, чым чарнаскураму чалавеку³⁸.

Але ў меру таго, як слабне белая расісцкая ідэалёгія, пачынаюць зьнікаць і былыя расісцкія стэрэатыпы абароны белых жанчын. Сьцьвярджэньне мужчынскай дамінацыі можа нават пераважыць сьцьвярджэньне расавай вышэйшасьці. Таксама дыскрымінацыя паводле полу можа быць больш уласьцівай нашаму грамадзтву, чым расізм. Напрыклад, у пісьменьнікаў, якіх можна цяпер назваць адкрытымі расістамі, напрыклад Д.Г.Лёўрэнса, які не хаваў непавагі да тых, каго ўважаў за ніжэйшую пароду, мы бачым і прыклады таго, як мужчыну зь ніжэйшай касты ўдаецца падпарадкаваць і прынізіць белую жанчыну, што не пакарылася нават свайму беламу гаспадару. Што ўжо гаварыць пра нябелую жанчыну, якую, калі й паказваюць у літаратуры, то хіба як узор “сапраўднай” жаночай пакоры, які трэба пераймаць тым жанчынам, што выхаваныя горш. Сучасная “белая” сацыялёгія таксама часта перабывае пад уплывам патрыярхальных паглядаў, сьцьвярджаючы, што “матрыярхальнасьць” (г.зн. матрыфакальнасьць) нэгрыцянскага грамадзтва і “кастрацыя” чарнаскурых мужчын — гэта найгоршыя праявы прыгнёту нэграў у белым расісцкім грамадзтве. Адсюль выснова, што расавыя праблемы можна разьвязаць, аднавіўшы мужчынскае панаваньне. Хоць якія тут былі б рэальныя факты, але можна дапусьціць, што такі аналіз абапіраецца на патрыярхальныя вартасьці, зусім ня ставячы іх пад сумнеў, што маскуе як сапраўдны характар расавай несправядлівасьці да нэграў абодвух полаў, так і тых, хто выказваецца за яе.

5. Эканамічны і асьветны аспэкты

Адзін з найэфэктыўнейшых вагароў патрыярхальнай улады зьвязаны з эканамічным кантролем над суб’ектамі жаночага полу. Пры традыцыйным патрыярхаце жанчыны — як непаўнавартыя асобы без належнага юрыдычнага статусу — ня мелі магчымасьці весьці эканамічную дзейнасьць, г. зн. не маглі ані быць уласьнікамі, ані самастойна зарабляць на жыцьцё. Паколькі ў патрыярхальных грамадзтвах жанчыны заўжды працавалі, і пры гэтым часта выконвалі найскладанейшую і найцяжшую працу, то нас цікавіць тут ня так праца, як эканамічная ўзнагарода за яе. У сучасных рэфармаваных патрыярхальных грамадзтвах жанчыны маюць пэўныя эканамічныя правы, аднак так званая жаночая работа, якой займаюцца дзьве траціны жаночага насельніцтва разьвітых краінаў, ёсьць працаю бясплатнаю³⁹.

І гэта факт велічэзнай вагі пры ўмовах манэтарнай эканомікі, калі незалежнасьць і прэстыж залежаць ад грошай. Становішча жанчын у патрыярхальным грамадзтве вызначае іхная безупынная эканамічная залежнасьць. Сацыяльнае становішча жанчын няпэўнае, і для ягонага паляпшэньня (часта часовага і нязначнага) патрэбная дапамога мужчын. Такое сама няпэўнае і залежнае іхнае эканамічнае становішча.

У той траціны жанчын, што працуюць ня дома, заработная плата ў сярэднім складае толькі палову мужчынскага заробку. Вось апошнія дадзеныя Міністэрства працы ЗША пра сярэдні прыбытак у год: белыя мужчыны — $ 6704, нябелыя мужчыны — $ 4277, белыя жанчыны — $ 3991, нябелыя жанчыны — $2816⁴⁰. Гэтая розьніца будзе яшчэ больш заўважнаю, калі ўзяць пад увагу, што асьветны ўзровень жанчын у кожнай групе вышэйшы, чым асьветны ўзровень мужчын⁴¹.

Апрача таго, даступная жанчынам праца ў сучасных патрыярхальных грамадзтвах, калі не лічыць нязначных выняткаў, непрэстыжная, кепска аплочваная і засяроджаная пераважна на сфэры абслугоўваньня⁴².

У сучасных капіталістычных краінах жанчыны функцыянуюць яшчэ і як рэзэрвовая працоўная сіла, якую выкарыстоўваюць пад час вайны ці пашырэньня вытворчасьці і распускаюць у мірны час або цягам эканамічнага спаду. У гэтай ролі амэрыканскія жанчыны замянілі работнікаў–імігрантаў і цяпер ствараюць канкурэнцыю расавым мяншыням. У сацыялістычных краінах, нягледзячы на даволі высокі адсотак жанчын у такіх прафэсіях, як мэдыцына, жаночую працоўную сілу наагул ацэньваюць ніжэй. Прычым калі ў нейкай прафэсіі ўзрастаў адсотак жанчын, ейны прэстыж падаў, заработная плата памяншалася. А жанчынам дазвалялася апаноўваць новую прафэсію толькі таму, што гэта было больш выгодна грамадзтву ці дзяржаве (а сацыялістычныя краіны таксама патрыярхальныя), чым самім жанчынам.

Паколькі да эканамічнай незалежнасьці жанчыны людзі ставяцца з пэўным падазронам, рэгуляцыйныя інстытуцыі ўсіх гатункаў (рэлігія, псыхалёгія, рэкляма і інш.) пастаянна асьцерагаюць альбо выступаюць супраць працаўладкаваньня жанчын сярэдняй клясы, асабліва мацярок. Цяжкую працу жанчын працоўнай клясы значна лягчэй прызнаюць за “неабходную” — з гэтым згаджаюцца ня толькі сама працоўная, але й сярэдняя кляса. Бясспрэчна, гэта спрыяе таму, што таньнее праца на фабрыках, на ніжніх прыступках сфэры абслугоўваньня і ў канторах. Гэтая праца такая непрыбытковая, што, у адрозьненьне ад больш прэстыжных працаў, якія могуць выконваць жанчыны, і фінансава, і псыхалягічна не перашкаджае патрыярхальнаму ладу. Жанчыны, што працуюць, маюць падвойную нагрузку, бо цяжар хатніх абавязкаў і дагляд дзяцей ім не палягчаюць ні дзіцячыя садкі ці іншыя сацыяльныя ўстановы, ні мужчыны. Зьяўленьне машын, якія ашчаджаюць сілы, амаль не скараціла працягласьці нялёгкай хатняй працы, хоць і палепшыла ейную якасьць⁴³.

Дыскрымінацыя, зьвязаная з працаўладкаваньнем, мацярынствам, аплатаю працы і працягласьцю працоўнага дня, надта вялікая⁴⁴. У ЗША фэдэральны закон, які забараняе дыскрымінацыю пры працаўладкаваньні, хоць і быў першым і адзіным падарункам амэрыканскім жанчынам, калі яны атрымалі права голасу, дасюль не набыў рэальнай сілы⁴⁵.

Калі апісаць сытуацыю, паглыбляючыся ў эканамічныя тэрміны, то становішча жанчын шмат у чым нагадвае ўмовы жыцьця каляніяльных ці даіндустрыйных народаў. Хоць яны і дасягнулі першай ступені эканамічнай аўтаноміі пад час прамысловай рэвалюцыі і цяпер складаюць вялікую і кепска аплатную частку фабрычнай працоўнай сілы, але яны беспасярэдне ня ўдзельнічаюць у вызначальных тэхналягічных ці вытворчых працэсах. А тое, што жанчыны звычайна прадукуюць (хатнія альбо асабістыя паслугі), ня мае рынкавай вартасьці і ня ёсьць, так бы мовіць, капіталістычным таварам. Але нават пры ўдзеле ў вытворчасьці тавараў праз наёмную працу жанчыны, як правіла, ня ёсьць уласьнікамі, не кантралююць, а часам і не разумеюць працэсаў, у якія яны ўключаныя. Для яснасьці прывядзём прыклад: усе жанчыны карыстаюцца лядоўняй, некаторыя нават зьбіраюць іх на заводах, а некаторыя дзякуючы сваёй адукацыі нават разумеюць прынцып функцыянаваньня лядоўні. Але цяжкая прамысловасьць, якая для яе выплаўляе сталь і вырабляе прэс–формы, знаходзіцца ў руках мужчын. Таксама і з друкарскімі машынкамі, аўтамабілямі і г.д. Цяпер, у часе фрагмэнтацыі і спэцыялізацыі ведаў нават сярод мужчынскага насельніцтва, мужчыны ўсё ж могуць гуртом рэканструяваць якую–небудзь тэхналягічную прыладу. Але жанчыны, з увагі на сваю цяперашнюю аддаленасьць ад тэхналёгіі, наўрад ці здольныя без дапамогі мужчын замяняць ці папраўляць прамысловыя машыны. Яшчэ больш аддаленыя жанчыны ад высокіх тэхналёгіяў: буйнамаштабнага машынабудаўніцтва, вытворчасьці кампутараў, фатаграфаваньня Месяцу і г.д. Калі ўлада дае веды, то і веды даюць уладу, і праз гэта вялікую ролю ў падпарадкаваньні жанчын адыгрывае тое невуцтва, якое пасьлядоўна падкідае ім патрыярхальны лад.

Паколькі ў разьвітых краінах асьвета і эканоміка шчыльна ўзаемазьвязаныя, то відавочна, што агульны ўзровень і характар вышэйшай адукацыі для жанчын, а таксама ўва ўстановах, дзе яшчэ захоўваецца полавая сэгрэгацыя, больш нагадвае ўзровень і характар ведаў рэнэсансавай пары, чым абсяг ведаў і ўменьняў тэхналягічнага грамадзтва сярэдзіны ХХ ст. Патрыярхальны лад часам дазваляў жанчынам мець элемэнтарную асьвету, але вышэйшая асьвета збольшага была закрытая для іх. І хоць сучасныя патрыярхальныя дзяржавы, праўда, зусім нядаўна, адкрылі для жанчын практычна ўсе асьветныя ўзроўні⁴⁶, тып і якасьць адукацыі і далей застаюцца рознымі для прадстаўнікоў розных полаў. Гэтая розьніца відавочная ўжо на стадыі раньняй сацыялізацыі і, вядома, захоўваецца на стадыі вышэйшай асьветы. Унівэрсытэты, гэтыя колішнія асяродкі навукі і падрыхтоўкі нешматлікіх спэцыялістаў, цяпер прадукуюць кадры тэхнакратыі. Але гэта ня тычыцца жанчын. Іхныя коледжы, як правіла, не рыхтуюць ні навукоўцаў, ні спэцыялістаў, ні тэхнакратаў. Імі нават не цікавяцца ўрад і карпарацыі, якія фінансуюць мужчынскія коледжы і коледжы і ўнівэрсытэты з агульным навучаньнем, галоўная мэта якіх — усё–такі асьвета мужчын.

Паколькі патрыярхат прышчэплівае абодвум полам неаднолькавыя рысы характару, то адукацыйныя ўстановы (сэгрэгаваныя і зьмяшаныя) маюць цэлую культурную праграму, скіраваную на падзел прадметаў навучаньня на “маскулінізаваныя” і “фэмінізаваныя”. Гуманітарныя і часткова сацыяльныя навукі (прынамсі іхныя ніжэйшыя, маргінальныя сфэры) аддаюць жанчынам, а навуку і тэхналёгію, інжынэрную справу, бізнэс — мужчынам. З гэтага вынікае, што шанцы атрымаць прэстыжную і добра аплатную прафэсію сёньня вышэйшыя якраз для спэцыялістаў у гэтых галінах. Кантроль над імі — гэта, відавочна, пытаньне палітычнай улады. Варта зьвярнуць увагу і на тое, што перавага мужчынаў у найпрэстыжнейшых сфэрах беспасярэдне служыць інтарэсам патрыярхальнай ўлады ў прамысловасьці, кіраваньні і ў войску. І дакладныя, і гуманітарныя навукі добра адлюстроўваюць гэтае прышчапленьне розных характараў розным полам, чым так апякуецца патрыярхальны лад. Гуманітарныя навукі, паколькі яны не зусім мужчынскія, маюць меншы прэстыж. Прыродазнаўчыя навукі, тэхналёгія, бізнэс, дзе амаль адны мужчыны, адлюстроўваюць дэфармацыю “маскулінізаванай” асобы, г.зн. уласьцівыя мужчынам драпежніцкія і агрэсіўныя рысы.

Паколькі патрыярхат заўсёды абмяжоўваў жанчын ніжэйшымі сфэрамі культуры, то цяперашняе спрыяньне разьвіцьцю артыстычных зацікаўленьняў праз вывучэньне гуманітарных дысцыплінаў, па сутнасьці, наўрад ці зьяўляецца нечым большым, чым новым варыянтам колішняй падрыхтоўкі да замужжа. Сапраўдных дасягненьняў ў сфэры мастацтваў і гуманітарных навук, як і раней, мяркуецца, будуць дабівацца мужчыны. Сымбалічная прысутнасьць жанчын, хай гэта будзе Сонтаг ці Мурасакі, — хутчэй вынятак, які пацьвярджае правіла.

6. Сіла

Мы ня звыклі асацыяваць патрыярхальны лад зь сілаю. Ягоная сыстэма сацыялізацыі настолькі дасканалая, падпарадкаваньне ягоным вартасьцям такое распаўсюджанае, ён так доўга і паўсюдна дамінуе ў чалавечым грамадзтве, што, як здаецца, ягонае ўвядзеньне зусім не патрабуе сілы. Як правіла, мы разглядаем брутальнасьць, уласьцівую яму ў мінулым, як экзатычныя ці “прымітыўныя” абрады. А цяперашнюю брутальнасьць уважаюць за індывідуальныя адхіленьні, абумоўленыя паталягічнымі ці эксцэнтрычнымі паводзінамі, і не надаюць ім вагі. Аднак, падобна да іншых татальных ідэалёгіяў (няхай за аналёгію нам тут будзе расізм і каляніялізм), кантроль у патрыярхальным грамадзтве быў бы няпоўным, а нават нязьдзейсьненым, калі б не пакладаўся на сілу, якая служыць ня толькі спосабам уплыву ў экстрэмальных сытуацыях, а і інструмэнтам паўсядзённага запалохваньня.

Гістарычна большасьць патрыярхальных сыстэмаў легалізавалі ўжытак сілы праз заканадаўства. Напрыклад, жорсткія патрыярхальныя сыстэмы ісламскага кшталту забаранялі пазашлюбнае (незаконнае) нараджэньне дзяцей пад страхам сьмяротнага пакараньня. У Афганістане жонак, якія здрадзілі, і цяпер забіваюць да сьмерці каменьнямі, прычым у прысутнасьці мулы. Каменаваньне ў свой час было распаўсюджанае па ўсім Блізкім Усходзе. Яшчэ не да канца пакончана з такой практыкай на Сыцыліі. Лішне казаць, што за аналягічныя паводзіны мужчыну не каралі. Апрача нядаўніх часоў альбо выняткавых выпадкаў, мужчынаў увогуле ніколі не абвінавачвалі ў здрадзе, хіба толькі тады, калі яна зьяўлялася злачынствам супраць маёмасных інтарэсаў. Скажам, у Японіі за часоў сёгуна Такугавы розныя клясы мелі розны юрыдычна ўзаконены абсяг правоў пры пакараньні за здраду. Самурай меў права, а калі справа атрымлівала розгалас, нават быў абавязаны забіць жонку, западозраную ў здрадніцтве. Адначасова звычайны грамадзянін ці селянін мог сам выбіраць, як яму рэагаваць на гэта. У тым разе, калі здраду зьдзяйсьнялі прадстаўнікі розных клясаў, скажам, мужчына ніжэйшай клясы з жонкаю свайго пана, то галаву адсякалі і мужчыну — за парушэньне клясавых і маёмасных табу. Разам з тым мужчыны з вышэйшых грамадзкіх слаёў, як і ў заходнім грамадзтве, вядома, маглі беспакарана спакушаць жанчын ніжэйшай клясы.

Адна з формаў “сьмяротнага пакараньня” ў апасродкаванай форме існуе нават у цяперашняй Амэрыцы. Патрыярхальныя заканадаўствы, пазбаўляючы жанчын права кантролю за ўласным целам, прымушаюць іх да нелегальных абортаў. Падлічана, што ад дзьвюх да пяці тысяч жанчын паміраюць штогод з гэтай прычыны⁴⁷.

У большасьці сучасных патрыярхальных дзяржаваў да сілы зьвяртаюцца апасродкавана, незаўважна, за выняткам тых выпадкаў, калі грамадзтва заплюшчвае вочы на фізычны гвалт сярод пэўных грамадзкіх слаёў і этнічных групаў. Важна, што сіла засяроджана ў руках мужчын, і толькі яны псыхалягічна і тэхнічна гатовыя да гвалту⁴⁸. Нават тады, калі значэньне фізычнай сілы зьменшылася праз мажлівасьць выкарыстаньня зброі, жанчыну “абясшкоджваюць” у працэсе сацыялізацыі. Яшчэ задоўга да магчымага нападу спэцыфічнае эмацыйнае і фізычнае выхаваньне робяць яе цалкам безабароннай. І гэта, бясспрэчна, мае далёкасяжныя наступствы, што выяўляюцца ў сацыяльных паводзінах і ў псыхалёгіі абодвух полаў.

Сіла патрыярхальнай сыстэмы часткова зьвязаная і з гвалтам, у прыватнасьці, сэксуальным, уласьцівым мужчынам; найбольш яскрава гэта выяўляецца ў акце згвалтаваньня. Афіцыйныя дадзеныя ўлічваюць толькі невялікую частку ўсіх выпадкаў згвалтаваньня⁴⁹, паколькі “ганьба”, зьвязаная з гэтай зьявай, адпалохвае жанчын ад судовага працэсу з уласьцівымі яму публічнымі сьведчаньнямі і розгаласам. Традыцыйна згвалтаваньні ўважалі за абразу, якую адзін мужчына прыносіць іншаму, чынячы гвалт зь “ягонай жанчыны”.Таксама вэндэту — у форме, уласьцівай амэрыканскаму поўдню, — зьдзяйсьняюць дзеля мужчынскай сатысфакцыі, калі–нікалі яна зьвязаная з выяўленьнем расавай варажнечы або вынікае зь інтарэсаў уласнасьці і гонару. Пры згвалтаваньні эмоцыі агрэсіі, нянавісьці, зьнявагі і жаданьня пазьдзеквацца з асобы набываюць формы, цалкам прыгодныя для сэксуальнай палітыкі. У прааналізаваных на пачатку дасьледаваньня ўрыўках гэтыя эмоцыі, у крыху сублімаванай форме, беспасярэдне адчуваліся ў аўтарскім тоне і мове літаратурных твораў⁵⁰.

Патрыярхальныя грамадзтвы збольшага спалучаюць жорсткасьць з сэксуальнасьцю, прычым сэксуальнасьць часта атаесамляюць як з заганай, так і з уладай. Пра гэта яскрава сьведчаць сэксуальныя фантазіі, пра якія паведамляе псыхааналіз і якія адлюстроўвае парнаграфія. У іх, як правіла, садызм асацыюецца з мужчынам (“мужчынскай роляй”), а ахвярай абіраецца жанчына (“жаночая роля”)⁵¹.

Эмацыйная рэакцыя на насільле супраць жанчын у патрыярхальным грамадзтве часта двузначная: напрыклад, почутка, што хтось пабіў жонку, нязьменна выклікае сьмех і нейкую зьбянтэжанасьць. Зьверствы, як, напрыклад, масавыя забойствы, якія зьдзейсьніў Рычард Спэк, з аднаго боку, шакавалі людзей, прымушалі іх выразіць, здаецца, крыху крывадушнае абурэньне, а з другога боку, спарадзілі лёгкае, прыемнае ўзбуджэньне, заўсёды зьвязанае з чуткамі пра нешта сэнсацыйнае. Пры такіх акалічнасьцях калі–нікалі можна пачуць, як нехта з мужчынаў праймаецца зайздрасьцю, а то і захапленьнем. А зважаючы на садысцкі характар агульнадаступных фантазіяў, якія пастаўляюць мужчынскай аўдыторыі парнаграфічныя і напаўпарнаграфічныя сродкі масавай інфармацыі, цалкам можна спадзявацца, што пэўная частка публікі атаесамляе сябе з героямі гэтых фантазіяў. Магчыма, што такое калектыўнае казытлівае ўзбуджэньне ахоплівала расісцкае грамадзтва, калі ягоныя найбольш пасьлядоўныя чальцы зьдзяйсьнялі акты лінчаваньня. Недзе неўсьвядомлена гэтыя абодва злачынствы могуць служыць для пэўнай групы пэўным рытуалам, што выклікае катарсыс.

Варожасьць выяўляецца шмат якімі спосабамі. Сьмех — адзін зь іх. Жаночаненавісьніцкая літаратура, гэты асноўны інструмэнт мужчынскай варожасьці — адначасна і маралізатарскі, і камічны жанр. З усіх мастацкіх формаў у рамках патрыярхальнага ладу якраз літаратура — найбольш адкрытая прапаганда. Яе мэта — замацаваць наяўны статус абодвух полаў. На Захадзе літаратура і старадаўнага сьвету, і сярэднявечча, і Рэнэсансу мела значныя элемэнты жаночаненавісьніцтва⁵².

Моцныя традыцыі тут мае і Ўсход, асабліва ў канфуцыянскай паводле духу літаратуры, што расквітнела ў Японіі і Кітаі. Заходняя традыцыя трохі зьмякчылася, калі ўзьнікла куртуазнае каханьне. Але новая ідэалізацыя жанчыны супала ў часе з аднаўленьнем ранейшых абвінавачваньняў і нападаў. У творах Пэтраркі, Бакача і некаторых іншых пісьменьнікаў добра рэпрэзэнтаваны абедзьве тэндэнцыі, што сьведчылі пра розны тон аповеду: эфэмэрнаю жывою народнаю моваю пісалі пра куртуазнае каханьне, а халоднаю, нятленнаю лацінай выказвалі варожасьць⁵³.

Літаратурнае жаночаненавісьніцтва трохі выйшла з моды, калі куртуазнае, рыцарскае каханьне ператварылася ў каханьне рамантычнае. У XVIII ст. жаночаненавісьніцкая літаратура паступова вырадзілася ў сьмехавую маралізатарскую сатыру. У ХIХ ст. найвастрэйшыя праявы жаночаненавісьніцтва амаль зьніклі ў ангельскай літаратуры. Адраджэньне жаночаненавісьніцтва ў ХХ ст. зьвязана з рэакцыяй на рэфармаваньне патрыярхальнага грамадзтва, а таксама з усёдазволенасьцю мовы, якая ўзрастае цягам апошніх пяцьдзесяцёх гадоў.

Мужчынская варожасьць (псыхалягічная альбо фізычная) у спэцыфічна сэксуальным кантэксьце стала заўважнай з аслабленьнем цэнзурных абмежаваньняў. Але паколькі мужчынская варожасьць насамрэч ніколі не згасала, то тут трэба казаць хутчэй пра новую адкрытасьць у выяўленьні гэтай варожасьці ў сэксуальным кантэксьце, чым пра ейнае ўзрастаньне. Ідзецца пра дазволенасьць, свабоду выказваць тое, што раней забаранялі паўсюль, акрамя парнаграфічных твораў і іншай “падпольнай” прадукцыі, як, напрыклад, твораў дэ Сада. Калі прыгадаць ідэалізаванае і эўфэмізаванае адлюстраваньне коітусу ў рамантыкаў (Кітс, “Малітва сьвятой Агнэсы”) альбо ў раманістаў віктарыянскай эпохі (скажам, Гардзі) і параўнаць з творамі Мілера ці Ўільяма Бэроўза, то становіцца зразумела, што сучасная літаратура пераняла ня толькі непрыхаванасьць парнаграфіі, але і ўласьцівы ёй антысацыяльны характар. Калі тэндэнцыі абражаць і прыніжаць далі свабоду, стала нашмат лепш бачна, што мужчыны настойваюць на антаганізьме палоў.

Гісторыя патрыярхальнага ладу багатая на прыклады жорсткасьці і барбарства: спаленьне ўдавы разам з трупам мужа ў Індыі, калецтва, да якога прыводзіць штучнае стрымліваньне росту ног у дзяўчат у Кітаі, прыніжальнае нашэньне чадры ў краінах ісламу, пашыраны звычай канфіскацыі маёмасьці, гінэкеі, жыцьця кабет пад замком. Такія зьявы, як выдаленьне секеля, абразаньне секеля (Афрыка), продаж і паняволеньне жанчын у розных, часта прыхаваных формах, прымусовыя шлюбы альбо шлюбы ў дзіцячым веку (Блізкі і Далёкі Ўсход), пазашлюбнае сужыцьцё і прастытуцыя яшчэ дасюль распаўсюджаны ў сучасным сьвеце. Тлумачэньні, якія суправаджаюць гэтыя праявы мужчынскай улады, эўфэмічна называныя “двубоем полаў”, трохі нагадваюць формулы, да якіх зьвяртаюцца варожыя адна адной дзяржавы, апраўдваючы сваю мярзотнасьць тым, што вораг, маўляў, прадстаўнік ніжэйшага віду або ўвогуле нечалавек. Патрыярхальныя ідэолягі, атакуючы жанчын, напрыдумвалі цэлую кучу такіх апраўданьняў, якія ня так ужо і блага выконваюць сваё заданьне. І гэтыя традыцыйныя погляды так запаланілі нашу сьвядомасьць, так увайшлі ў наша паўсядзённае жыцьцё, што мы самі ўжо і ня хочам гэтага заўважаць.

7. Антрапалягічны аспэкт: міт і рэлігія

Антрапалягічныя дадзеныя, рэлігійныя ды літаратурныя міты — усё сьведчыць пра палітычную мэтазгоднасьць патрыярхальных поглядаў на жанчыну. Адзін з антраполягаў зьвяртаецца да нязьменнага патрыярхальнага пастуляту пра тое, што “біялягічныя асаблівасьці жанчыны адрозьніваюць яе і ... ставяць на ніжэйшы ўзровень”, а паколькі “чалавечыя інстытуцыі вырастаюць з глыбінных патрэбаў і фармуюцца ірацыянальнымі псыхалягічнымі мэханізмамі... арганізаванае стаўленьне грамадзтва да жанчын адлюстроўвае ўласьцівыя мужчынам унутраныя напружаньні”⁵⁴.

Сымболіка, пры дапамозе якой апісваюць жанчыну, ува ўмовах патрыярхату была вынайдзена ніяк не жанчынаю. Як першабытны, так і цывілізаваны сьвет — гэта мужчынскія сьветы, таксама як і ідэі, якія фармавалі стаўленьне культуры да жанчыны, належалі мужчынам. Такім чынам, той вобраз жанчыны, які мы ведаем, стварылі мужчыны адпаведна з сваімі патрэбамі. Гэтыя патрэбы вырастаюць з страху перад “інакшасьцю” жанчыны. Аднак гэта азначае, што патрыярхат на той час ужо існаваў, і мужчына ператварыў сябе ў норму, эталён, у параўнаньні зь якім жанчына была “інакшай” або чужой. Незалежна ад паходжаньня гэтай мужчынскай нелюбові да жанчын, ейная функцыя — забясьпечыць сродкі кантролю над падпарадкаванаю групаю і апраўдаць яе падпарадкаваньне і прыгнёт.

Думка, што полавыя функцыі жанчыны нячыстыя, — даволі распаўсюджаная і жывучая. Сьведчаньні гэтага можна знайсьці ўсюды — у літаратуры, у мітах, у жыцьці як першабытных, так і цывілізаваных народаў. Зьдзіўляе тая зацятасьць, зь якой адстойваюць гэтую думку нават сёньня. Факт мэнструацыі, напрыклад, лічыцца, трэба хаваць, і псыхасацыяльныя наступствы ганьбы, зьвязанай зь ёй, істотна адбіваюцца на жаночай індывідуальнасьці. Існуе немалая антрапалягічная літаратура пра табу, зьвязаныя з мэнструацыяй. Практыка ізаляцыі жанчын у пэрыяды мэнструацыі ў хаціне па–за межамі селішча была пашырана ўва ўсім першабытным сьвеце. Сучасны ангельскі слэнг вызначае мэнструацыю словам “the curse” (“пракляцьце”). Ёсьць спаважныя сьведчаньні, што дыскамфорт, якія адчувае жанчына ў мэнструальны пэрыяд, мае хутчэй псыхасаматычны і культурны, чымся фізыялягічны і біялягічны характар. У пэўнай меры гэтае цьверджаньне можа быць слушнае і пра пакуты, аб чым сьведчаць экспэрымэнты зь безбалёвым нараджэньнем. Патрыярхальныя абставіны і погляды, здаецца, так атручваюць жаночае пачуцьцё ўласнай фізычнай сутнасьці, што гэтая сутнасьць і сапраўды стаецца для яе цяжарам.

Першабытныя народы тлумачаць жаночыя геніталіі як калецтва, як рану, нанесеную нейкай птушкай ці зьмяёй. Некалі жанчыну паранілі, а цяпер яна сплывае крывёй. Сучасная ангельская слэнгавая назва жаночай похвы — “gash”, што можна перакласьці як “глыбокая рана”. Фрайдысцкая тэорыя зьвязвае жаночыя геніталіі з наступствамі кастрацыі. Пра зьбянтэжанасьць і агіду, якія спараджалі жаночыя геніталіі ў патрыярхальным грамадзтве, сьведчаць шматлікія рэлігійныя, культурныя і літаратурныя табу. У дапісьмовую пару быў яшчэ і страх, які ўвасобіўся ўва ўяўленьні пра vagina dentata, зубатую похву, якая пагражае мужчынам кастрацыяй. Пэніс, зь якім зьвязваўся вышэйшы статус мужчын як у дапісьмовых, так і цывілізаваных патрыярхальных грамадзтвах, быў ня толькі аб’ектам бессаромнага самавыхваляньня, але і прадметам няўсыпнай трывогі.

Амаль ува ўсіх патрыярхальных грамадзтвах ёсьць табу, якія забараняюць жанчыне кранацца рытуальных прадметаў (зьвязаных з вайной або рэлігіяй) і ежы. У старавечных грамадзтвах жанчынам увогуле не дазвалялі есьці разам з мужчынамі. Дый сёньня жанчыны ядуць асобна ў цэлым шэрагу краін, пераважна на Блізкім і Далёкім Усходзе. Такі звычай мог быць выкліканы страхам заразіцца (магчыма, сэксуальным паводле паходжаньня). Як дамовая абслуга, жанчыны былі вымушаныя гатаваць ежу, але пры гэтым адначасова лічылася, што празь ежу яны могуць пашырыць сваю спэцыфічную інфэкцыю. Такая ж самая сытуацыя і з нэграмі ў Злучаных Штатах Амэрыкі. Лічыцца, што яны брудныя і заразныя, але ў той самы час іх як служак змушаюць гатаваць ежу сваім пераборлівым панам. Праблему ў абодвух выпадках вырашаюць наўзьдзіў нелягічна праз сэгрэгацыю працэсу спажываньня ежы, дарма што яе гатуюць недзе ў катушку тыя ж самыя людзі, якія нібыта могуць заразіць стол. З пастаянствам, якое выклікае захапленьне, некаторыя індусы наагул не дазваляюць сваім жонкам дакранацца да сваёй ежы. Практычна ў кожнай патрыярхальнай групе ўважаюць, што вышэйшы статусам мужчына мае есьці першым або харчавацца лепш, і нават пры супольным харчаваньні жанчына мае прыслугоўваць за сталом мужчыну⁵⁵.

Усе патрыярхальныя грамадзтвы абкружалі цноту (як і пазбаўленьне цноты) вытанчанымі рытуаламі і забаронамі. У дапісьмовых народаў праблема цноты цікавая з увагі на сваю неадназначнасьць. З аднаго боку, цнота, як і ў якой–колечы патрыярхальнай сыстэме, асацыюецца зь нейкім загадкавым дабром, бо яна сьведчыць, што атрыманае майно — недатыкальнае. Зь іншага боку — гэта нейкае неспасьцігальнае зло, што палохае сваёй “інакшасьцю” і зьвязана з звышпрыроднай сілаю крыві. Акт дэфлярацыі ўважаюць за нагэтулькі небясьпечны, што ў шмат якіх плямёнах нарачоны ўласьнік ахвотна перадае “пачэсны” абавязак зламаць пячатку на сваім новым набытку магутнейшаму і больш дасьведчанаму калегу, які здольны нэўтралізаваць зьвязаную зь ім рызыку⁵⁶.

Страх перад дэфлярацыяй, здаецца, народжаны страхам перад іншай сэксуальнасьцю жанчыны. І хаця ўсе фізычныя пакуты падчас акту дэфлярацыі прыпадаюць на долю жанчыны (а бальшыня грамадзтваў яшчэ і дадаюць ёй дадатковых цялесных і духовых мук), грамадзкія інтарэсы, інстытуялізаваныя ў патрыярхальных рытуалах і абрадах, абараняюць адно маёмасныя інтарэсы, прэстыж і (сярод дапісьмовых народаў) шчасьлівы лёс мужчыны.

Згодна з патрыярхальным мітам, залаты век быў тады, калі яшчэ не зьявіліся жанчыны, а патрыярхальная грамадзкая практыка дазваляе мужчыну быць вольным ад жаночага таварыства. Полавая сэгрэгацыя — неад’емная адзнака патрыярхальнага ладу, якую мы бачым амаль усюдых. Практычна кожная ўплывовая групоўка ў сучасных патрыярхальных дзяржавах складаецца з мужчын. Да таго ж мужчыны ўтвараюць свае групоўкі і на ўсіх іншых гіерархічных узроўнях. У сваю чаргу, жаночыя групы другасныя паводле свае прыроды і пераймаюць мужчынскія захады і мэтады, значна саступаючы ў сіле і настойлівасьці. Яны рэдка функцыянуюць без падтрымкі мужчынскага аўтарытэту, прычым царкоўныя і рэлігійныя групы зьвяртаюцца да найвышэйшай духовай асобы, палітычныя групы — да заканадаўцаў–мужчын і г.д.

Там, дзе існуе полавая сэгрэгацыя, надзвычай выразна праступае прышчэпленая культурай розьніца характараў абодвух полаў. Слушнымі аказваюцца гэткія цьверджаньні, калі гаворка ідзе пра тыя чыста мужчынскія арганізацыі, якія антраполягі называюць мужчынскімі дамамі. Такія інстытуцыі выступаюць, як крэпасьці, як асяродкі патрыярхальных вартасьцяў. Ува ўмовах першабытных грамадзтваў мужчынскія дамы ўзмацняюць мужчынскае адзінства праз рэлігійныя рытуалы, адпачынак, почасткі, танцы, плёткі. Мужчынскія дамы — гэта своеасаблівы арсэнал мужчынскай зброі супраць жанчын.

Дэвід Рысмэн зацеміў, што спорт, які і некаторыя іншыя віды дзейнасьці, дапамагаюць мужчынам дасягчы гэткай салідарнасьці, якую грамадзтва і ня думае забясьпечыць жанчынам⁵⁷.

Калі паляваньне, палітыка, рэлігія і камэрцыя і адыгрываюць пэўную ролю, то спорт і вайна — галоўная цэмэнтуючая субстанцыя мужчынскага братэрства. Вучоныя, якія вывучаюць культуру мужчынскіх дамоў — ад Г.Уэбстэра і Г.Шурца да Л.Тайгера — адстойваюць мужчынскі патрыятызм і апраўдваюць полавы апартэід такога тыпу інстытуцыяў⁵⁸.

Шурц верыць у прыроджаную схільнасьць мужчын гуртавацца і цешыцца братэрствам роўных, уцякаючы ад прыніжальных путаў таварыства ніжэйшых істот — жанчын. Нягледзячы на веру ў містычны інстынкт яднаньня, Тайгер усё ж заклікае да намаганьняў, каб ня даць заняпасьці традыцыі існаваньня мужчынскіх дамоў. А таго, што мужчынскія дамы выконваюць яшчэ і іншую, не такую бліскучую функцыю — служаць асяродкамі ўлады ўва ўмовах міжполавога антаганізму — часта не заўважаюць.

Мужчынскі дом у Мэлянэзіі выконвае разнастайныя функцыі. Упаасобку ён служыць арсэналам і месцам для рытуалаў ініцыяцыі. Атмасфэра, уласьцівая мужчынскім дамом, недалёкая ад той, што пануе ў вайсковых інстытуцыях сучаснага сьвету: там працьвітае фізычнае напружаньне і гвалт, пануе дух забойстваў, там вітаюць гомасэксуальныя настроі; там сьвяткуюць перамогі, зьдзекуюцца з ворага, выхваляюцца. Там гартуецца моладзь, каб стаць мужчынамі. Дзецюкі маюць там такі нізкі статус, што іх часта абзываюць “бабамі” іхных ініцыятараў, што азначае ня толькі прыніжэньне, а й выкарыстаньне іх як сэксуальных аб’ектаў. Недасьведчаныя юнакі выклікаюць эратычны інтарэс для старшых калегаў. Нешта падобнае было і ў самурайскім ордэне, сярод усходніх жрацоў, у старажытнагрэцкіх гімназіях. Мудрасьць дапісьмовых грамадзтваў гаворыць, што перш як прышчапіць моладзі мужчынскі дух, трэба сьпярша ўпудзіць яе прыніжальным статусам жанчыны. Тое, што пішуць этнографы пра мэлянэзійскія мужчынскія дамы, таксама слушна і для сьвету грамадзкага дна, якім яго намаляваў Жэнэ, і для арміі ЗША ў Мэйлера: “Здаецца, грубыя сэксуальныя паводзіны з маладым хлапцом і спробы ператварыць яго ў жанчыну ўзмацняюць у старшага па званьні жаданьне панаваць і задаваляюць яго варожасьць да растучага канкурэнта, а ўрэшце, калі юнака прымаюць да мужчынскага гурту, мацуюць мужчынскую салідарнасьць праз сымбалічныя намаганьні абыходзіцца без жанчын”⁵⁹.

Такое прыніжэньне маладых мужчын да статусу жанчыны — неадменная прыкмета патрыярхальнага ладу. Як і нейкія прымусы і выпрабаваньні, якім паддаюць навікоў, ініцыяцыя, калі яе ўжо зьдзейсьнілі, перарабляе навікоў у сваіх адданых прыхільнікаў, якія ў сваю чаргу прагнуць, каб такія пакуты, якія яны адчулі калісь самі, адчулі іхныя наступнікі.

Абагульніўшы псыхааналітычным тэрмінам стыль выхаваньня моладзі ў такой культурнай інстытуцыі, як мужчынскі дом, мы назавем яго “фалічным”. Мужчынскія дамы як цытадэлі мужчынскай сілы ўзмацняюць арыентацыю патрыярхату на ўладу. Вугорскі антраполяг і псыхааналітык Геза Рогейм адзначаў патрыярхальны характар мужчынскіх дамоў у прымітыўных плямёнаў, якія ён вывучаў, і так ахарактарызаваў іхную грамадзкую і рэлігійную актыўнасьць: “групы мужчын, адданыя сымбалю пэніса, не дапускаюць жанчын да свайго таварыства”⁶⁰.

Паводле свайго зьместу і матываў тон і характар культуры, уласьцівай чалавечаму дому, — садысцкі, арыентаваны на ўладу, лятэнтна гомасэксуальны і часта нарцыстычны⁶¹.

Выснова, што пэніс — зброя, якую бясконца параўноўваюць зь якой–небудзь іншай зброяй, таксама даволі відавочная. Практыка кастрацыі вязьняў сама сабой тлумачыць адлюстраваньне ў культуры сувязяў паміж анатоміяй, статусам і зброяй. Апяваньне мужчынскай дружбы і салідарнасьці пад час вайны бярэ свой пачатак ад таго фэномэну, які можна назваць “сэнтымэнтальнасьцю мужчынскага дому”. Брутальныя і садысцкія аспэкты такой дружбы маскуюць ваеннай славаю і агідна–саладжавым ухваленьнем мужчынскага сяброўства. Наша культура нямала ўзяла з гэтай традыцыі, і за ейную першую праяву ў заходняй літаратуры можна ўважаць гераічную блізіню Ахіла і Патрокла. Далей ейнае разьвіцьцё можна прасачыць праз эпас і гераічныя сагі да chanson de geste. Згаданая традыцыя і надалей квітнее ў ваеннай раманістыцы і кінэматаграфіі, ня кажучы ўжо пра коміксы.

Мужчынскаму дому ўласьцівая значная сэксуальная актыўнасьць, рэч ясная, гомасэксуальная. Аднак табу на гомасэксуальныя паводзіны, прынамсі сярод роўных, амаль усюдых мацнейшыя за сэксуальны поцяг і спрыяюць ягонай сублімацыі ў гвалт. Гэтае спалучэньне сэксуальнасьці з гвалтам — характэрная прыкмета мілітарысцкага духу⁶².

Але нэгатыўныя і мілітарысцкія аспэкты гомасэксуальнасьці, уласьцівыя мужчынскаму дому, вядома, не абыймаюць усяго спэктру гомасэксуальных пачуцьцяў. І сапраўды, ваяцкаму духу зь ягоным культам мужчынскай сілы ўласьцівая хутчэй зародкавая сэксуальнасьць у форме выняткава мужчынскай арыентацыі, чым адкрыты гомасэксуалізм (узаемаадносіны нацыстаў — тут скрайні выпадак). Гетэрасэксуальная гульня–імітацыя, а яшчэ больш зьнявага, зь якой ставяцца да малодшых, лагаднейшых, “жанчынападобных” індывідаў, сьведчаць хутчэй пра сапраўдную гетэрасэксуальнасьць. Такім чынам, заснаваньню мужчынскіх дамоў спрыяў хутчэй сам патрыярхальны лад, чым патрэбы гомаэратычнай актыўнасьці.

Калі пазытыўнае стаўленьне да гетэрасэксуальнага каханьня і ня ёсьць цалкам новым, як сказаў Сіньебас, вынаходніцтвам ХII ст., яно аднак можа прэтэндаваць на навіню. Большасьць патрыярхальных сыстэмаў ідуць на ўсё, каб каханьне не служыла асновай у выбары партнэра. Сучасныя патрыярхальныя супольнасьці дасягаюць гэтага збольшага праз клясавыя, этнічныя і рэлігійныя мэханізмы. Заходняя клясычная думка была схільная бачыць у каханьні або фатальны ўдар лёсу з трагічным канцом, або прыніжальны хаўрус з асобамі ніжэйшага статусу. Сярэднявечча было цьвёрда пераканана, што каханьне — грахоўнае, бо сэксуальнае, а сэкс — грахоўны, таму што ён зьвязаны з каханьнем.

Першабытнае грамадзтва выяўляе сваю нянавісьць да жанчын, сягаючы да такіх уяўленьняў, як табу і мана, на аснове якіх фармуюцца апраўдальныя міты. У цывілізаваных супольнасьцях міты неўзабаве ператвараюцца ў этычнае, літаратурнае і, нарэшце, у сучасную пару, навуковае абгрунтаваньне сэксуальнай палітыкі. Міт, як правіла, — вялікае дасягненьне прапаганды, бо ён часта засноўвае свае аргумэнты на маралі і тэорыі паходжаньня. Двума фундамэнтальнымі мітамі заходняй культуры ёсьць аповед пра скрынку Пандоры і біблійны міт пра грэхападзеньне. У абодвух выпадках уяўленьні пра звышпрыроднае зло, уласьцівае жанчыне, прайшоўшы літаратурны этап, сталіся надзвычайна ўплывовым этычным апраўданьнем наяўнага стану рэчаў.

Пандора — гэта нешта накшталт дыскрэдытаванага варыянту міжземнаморскай багіні ўрадлівасьці, бо яшчэ ў Гесыёдавай “Тэагоніі” яна носіць вянок з кветак і скульптурную дыядэму зь фігуркамі ўсіх земных і морскіх стварэньняў⁶³. Гесыёд зьвязаў зь ёй узьнікненьне сэксуальнасьці, разам зь якой надыходзіць канец залатога веку, калі “мужчынскі род на зямлі ня знаў ніякага ліха, зьнясільваючай працы і цяжкіх хваробаў”⁶⁴. Пандора ўвасабляе прыход “праклятага жаночага роду, пошасьці, зь якой меліся замірыцца мужчыны”⁶⁵.

Такім чынам, пашырэньне таго, што ўяўляе зло для мужчын, зьвязвалі зь зьяўленьнем жанчыны і ейным нібыта ўнікальным снадзівам — сэксуальнасьцю. У сваім творы “Чыны і дні” Гесыёд паказвае, што ўяўляе сабой Пандора, — небясьпечную спакусу “з розумам сукі і зладзейскай натурай”, “напоўненай дзікімі жарсьцямі, ад якіх пруцянее цела”, “з брахнёй, аблуднымі словамі і душой”, сеткамі, якія наставіў Зэўс, каб “загубіць мужчын”⁶⁶.

Патрыярхальны лад мае на сваім баку Бога. Апрача таго, адным з наймагутнейшых чыньнікаў патрыярхальнага ўплыву ёсьць наўзьдзіў тэндэнцыйныя тэорыі прыроды і паходжаньня жанчыны і прыпісваньне ёй толькі зла і небясьпек, зьвязаных з сэксуальнасьцю. Зыркім прыкладам тут можа быць грэцкая міталёгія. Услаўленьне сэксуальнасьці палягае ўва ўшанаваньні ўрадлівасьці, зьвязанай з фалясам. І наадварот, асуджаючы сэксуальнасьць, грэкі зьвяртаюцца да вобразу Пандоры. Патрыярхальная этыка і рэлігія схільныя зьмешваць такія ўяўленьні, як “сэкс” і “жанчына”, быццам цяжар адказнасьці і ганьбы, зьвязаных з сэксам, прыпадае адно на жанчыну. Таму нячысты, грахоўны і шкодны сэкс зьвязваюць з жанчынай, а лепшыя чалавечыя якасьці — з мужчынам.

Міт пра Пандору ўяўляе сабой адзін з двух важных заходніх архетыпаў, які асуджае жанчыну за ейную сэксуальнасьць і зьясьняе ейнае цяперашняе становішча як цалкам заслужаную кару за першародны грэх, якраз плады якога і пажынае жаночы род. На сцэну выходзіць этыка, замяніўшы сабой простасьць рытуалаў, табу і маны. Больш вытанчаныя сродкі міту дазваляюць падаць больш пераконлівае афіцыйнае тлумачэньне міжполавых стасункаў. У Гесыёдавым аповедзе Зэўс, бы дэспатычны і ўгнеўлены бацька, падсылае Эпімэтэю зло ў выглядзе жаночых геніталіяў і акурат гэтак карае яго за пазнаньне гетэрасэксуальнасьці. Адчыняючы падасланую судзіну (вульву ці гімен Пандорынай “скрынкі”), мужчына задавальняе сваю цікавасьць і адначасна наклікае на сябе кару з боку суворага Бога–бацькі, кару нягодамі і сьмерцю, якую ён заслугоўвае як грэшнік. Тут мы бачым ня толькі наругу з жанчыны, але й такую патрыярхальную рысу, як суперніцтва мужчын, адрозных узростам і статусам, напрыклад, магутнага бацькі й суперніка–сына.

Міт пра грэхападзеньне — добра адшліфаваны варыянт той жа самай тэмы. Як цэнтральны міт юдэахрысьціянскай дактрыны, і, такім чынам, нашай культурнай спадчыны, ён яшчэ захоўвае велічэзную ўладу над намі. І гэта дзеецца ў рацыяналістычную пару, калі мы нібыта даўно адмовіліся ад літаральнай веры ў яго, але на эмацыйным узроўні і далей згаджаемся зь ім⁶⁷.

Гэты мітычны варыянт жанчыны як прычыны людзкіх пакутаў, пазнаньня і граху і дагэтуль застаецца асновай уласьцівых нам паглядаў на пол, бо становіць сабой самы асноватворны аргумэнт патрыярхальнай традыцыі на Захадзе.

Ізраільцяне перабывалі ў стане пэрманэнтнай вайны з культам урадлівасьці, уласьцівым суседнім зь імі народам. У іх заўсёды была спакуса пазьдзеквацца з гэтага культу, які страчваў сваіх вернікаў. У постаці Евы, як і Пандоры, можна ўбачыць сьляды зрыненай багіні ўрадлівасьці. Некаторыя сьведчаньні гэтага, хаця, можа, і не ўсьвядомленыя, мы бачым у Бібліі. Яшчэ перад апісаньнем грэхападзеньня чытаем, што “і назваў Адам імя жонкі свае: Ева, бо яна была маці ўсіх жывучых”*.

З увагі на тое, што біблійны выклад быў кампіляцыяй розных вусных традыцыяў, у ім можна заўважыць дзьве ўзаемасупярэчлівыя схемы стварэньня Евы. Згодна зь першай, абодва полы былі створаныя адначасна. Згодна з другой, Ева зьявілася пасьлей і была створана з Адамавай скабы — выяўны прыклад экспрапрыяцыі мужчынам жыцьцёвай сілы праз пасярэдніцтва Бога, які стварыў сьвет, абышоўшыся без жаночай дапамогі.

Аповед пра Адама і Еву, апрача ўсяго іншага, — гэта яшчэ і расказ пра тое, як чалавецтва “вынайшла” полавы акт. Нямала аналягічных аповедаў існуе ў дапісьмовых мітах і народных казках. Бальшыня зь іх зачароўваюць нас і цяпер як апавяданьні пра мілых і нявінных дагістарычных істот, якім патрэбна немалая дапамога, каб нарэшце дайсьці да “сутнасьці”. У аповедзе раскрытыя і іншыя важныя тэмы: страта спачатнай прастаты, прыход сьмерці, першы сьвядомы досьвед, які дае веды. Усе яны зьвязаныя з пытаньнямі полу. Адаму забаронена есьці плод з дрэва жыцьця, то бок дрэва дабра і зла, яго недвузначна папярэджваюць, што станецца, калі ён наважыцца зьесьці: “...таго самага дня, калі яго пакаштуеш, напэўна памрэш!” Адам усё–такі есьць, але не памірае (прынамсі ў аповедзе), з чаго можна зрабіць выснову, што гад сказаў праўду.

Але ў тое самае імгненьне, калі пара каштуе забаронены плод, зьнянацку зьяўляецца ўсьведамленьне ўласнай галіні, і яны адчуваюць сорам. Тут, відавочна, гаворка йдзе пра сэксуальнасьць, дарма што фабула ўпорыста цьвердзіць, што йдзецца адно пра найвышэйшую забарону чыніць непаслушэнства распараджэньням у абсягу іншага, менш супярэчлівага жаданьня — апэтыту. Рогейм заўважае, што старагабрэйскі дзеяслоў “есьці” можа мець і іншыя значэньні, а менавіта: коітусу. У біблійным тэксьце “веда” сынанімічная з сэксуальнасьцю і, бесьпярэчна, ёсьць наступствам кантакту з фалясам, што ў дадзеным выпадку набывае выгляд гада.

Калі віну за зло і пакуты (страту раю і г.д.) ускладаць на сэксуальнасьць, то частка правіны немінуча прыпала б мужчынам, але гэткая выснова наўрад ці была мэтай аповеду, які быў пакліканы абвінаваціць жанчыну ўва ўсіх сусьветных нягодах. Якраз таму жанчыну завабліваюць першай, спакушаючы полавым чэлесам, ператвораным у нешта іншае, у нашым выпадку, у гада. Дык жа Адам унікае сэксуальнай віны, пагатоў што сэксуальныя матывы ў біблійным выкладзе затушаваныя. Тым ня менш сама празрыстасьць сымбалічнага выяўленьня фаляса ў выглядзе гада засьведчвае, як няпроста перакруціць спачатны зьмест міту. Зрэшты, жанчына — простая земная істота, няздольная супрацьстаяць нават залётам паўзуна, — каштуе прапанаваны плод. І толькі тады адбываецца грэхападзеньне мужчыны, а разам зь ім — усяго чалавецтва. Мітычная фабула зрабіла з мужчыны прадстаўніка чалавечага роду, тады як жанчына — проста полавы тып, і яго, згодна з традыцыяй, можна або выкарыстаць, або замяніць. Ідучы сьлядамі першай сэксуальнай прыгоды, мы бачым, што Адам быў заваблены Еваю, а тая, у сваю чаргу, — пэнісам. “Жонка, каторую Ты імне даў, яна дала імне зь дзерва, і я паспытаўся” — такім быў першы абарончы крок мужчыны. На Еву, якую завабіў фалічны гад, пакладзена віна за ўдзел Адама ў сэксе.

Пракляцьце Адама — працаваць у “поце віду свайго”, то бок рабіць тое, што ў мужчын асацыюецца з цывілізацыяй. Эдэм паўставаў як фантастычны сьвет, які не патрабаваў ні намаганьняў, ні дзейнасьці. Аднак прыход жанчыны зь ейнай сэксуальнасьцю руйнуе гэты сьвет. Вырок Евы, калі можна так сказаць, куды больш палітычны паводле зьместу і “бліскуча” зьясьняе ейны ніжэйшы статус: “...у смутку будзеш радзіць дзеці; і да мужа твайго пацяга твая, і ён будзе панаваць над табою”. Ізноў, як у міце пра Пандору, бацька–ўласьнік карае сваіх падданых за сьпелую гетэрасэксуальнасьць. Няцяжка пагадзіцца з высновай Рогейма пра нэгатыўнае стаўленьне міту да сэксуальнасьці: “Полавая сьпеласьць расцэньваецца як ліха, якое пазбавіла чалавецтва шчасьця... як тлумачэньне, чаму ў гэтым сьвеце зьявілася сьмерць”⁶⁸.

Далей варта падкрэсьліць адказнасьць жанчыны, маргінальнага стварэньня, за ўсе тыя няшчасьці і прызнаць справядлівым падпарадкаванае становішча жанчыны з увагі на ейную актыўную ролю ў сцэне першароднага граху. Адцяпер сувязь жанчыны, сэксу і граху стаецца асновай заходняга патрыярхальнага мысьленьня.

8. Псыхалягічны аспэкт

Апісаныя вышэй аспэкты патрыярхальнага ладу мелі ўплыў на псыхалёгію абодвух палоў. Галоўным наступствам гэтага ўплыву стала інтэрыярызацыя патрыярхальнай ідэалёгіі. Статус, характар і роля — гэта сыстэмы вартасьцяў, якія маюць велічэзныя псыхалягічныя наступствы для абодвух полаў. Патрыярхальны шлюб і сям’я зь яе рангамі і падзелам працы ў значнай меры ўзмацняюць іх. Свае спаважныя насьледкі мае і вышэйшае эканамічнае становішча мужчыны, і падпарадкаванае эканамічнае становішча жанчыны. Пры патрыярхальным ладзе на жанчыну ўскладаюць большую частку віны, зьвязанай з сэксуальнасьцю, і культура засвоіла, што жанчына вінаватая або вінаватая ў большай меры блізка пры якой–любя сэксуальнай сувязі, нягледзячы на ніякія зьмякчальныя абставіны. Тэндэнцыя апрадмечваць жанчыну прыводзіць да таго, што яе часьцей успрымаюць ня як асобу, а як сэксуальны аб’ект. Надзвычай слушнае гэтае цьверджаньне тады, калі жанчына пазбаўлена чалавечых правоў, маючы статус нявольніцы. І нават там, дзе сытуацыя крыху лепшая, акумуляваная рэлігіяй і традыцыяй сіла яшчэ вялікая і мае значныя псыхалягічныя наступствы. Дзеля культу цнатлівасьці жанчыне і дагэтуль адмаўляюць у сэксуальнай свабодзе і праве біялягічнага кантролю над сваім целам. Дзейнічаюць падвойныя стандарты, забарона абортаў, і адначасна ў шмат якіх мясцох жанчынам недаступныя кантрацэптывы (фізычна або з псыхалягічных меркаваньняў).

Пастаянны нагляд за жанчынамі спрыяе іхнай інфантылізацыі, нават тады, калі жанчына здабыла вышэйшую асьвету. Жанчыны несупынна змушаны абапірацца на ўхваленьне мужчын (упаасобку тых, хто пры ўладзе) у сваіх пошуках сродкаў для выжываньня ці будаўніцтва прафэсійнай кар’еры. Яны дасягаюць свайго або дзякуючы прыніжальнаму выпрошваньню, або абменам сэксуальных паслугаў на падтрымку і статус. З увагі на асаблівасьці гісторыі патрыярхальнай культуры і жаночага прадстаўніцтва ўва ўсіх абсягах культурнай дзейнасьці мінуўшчына і сучаснасьць аказваюць разбуральны ўплыў на самаўсьведамленьне жанчыны, яна практычна пазбаўлена якіх–колечы, апрача самых трывалых, крыніц годнасьці і самапавагі. У шмат якіх патрыярхальных грамадзтвах мова і культурныя традыцыі рэзэрвуюць годныя чалавека ўмовы існаваньня адно за мужчынамі. У індаэўрапейскіх мовах гэта амаль немінуча. Нягледзячы на спробы даказаць, што ангельскія словы “man”, “humanity” аднолькава датычаць прадстаўнікоў абодвух полаў, на практыцы наўрад ці ўдаецца схаваць, што згаданыя тэрміны часьцей зьвязваюць з мужчынамі, а часам — толькі з мужчынамі⁶⁹.

Калі агульнапашыраныя погляды, ідэалёгія і традыцыі выяўляюць нечае Я так несправядліва, малююць яго такімі агіднымі фарбамі, то незалежна ад таго, у якой групе гэта адбываецца, наступствы будуць згубнымі. А калі яшчэ ўзяць пад увагу прыніжэньні, якія жанчыны штодня дазнаюць у асабістых кантактах, нэгатыўныя ўражаньні ад жаночых вобразаў, створаных літаратураю, мастацтвам, сродкамі масавай інфармацыі, дыскрымінацыяю ў паводзінах, найманьні на працу і ў навучаньні, то нікому не падасца дзіўным, што групавыя характарыстыкі жанчын падобныя да характарыстык некаторых дыскрымінаваных мяншыняў і маргінальных групаў. Дасьціпны экспэрымэнт Філіпа Голдбэрга даводзіць тое, што й так было вядома: засвоіўшы тую непавагу, сярод якой яны жывуць, жанчыны пачынаюць ненавідзець саміх сябе і адна адну70. Дзяўчатам–выпускніцам прапанавалі прачытаць артыкул, які быў падпісаны імем то Джона Макея, то Джааны Макей. І хоць тэкст у абодвух выпадках прапаноўвалі ідэнтычны, апытаныя прыпісвалі Джону глыбіню мысьленьня, а Джаане нязначныя інтэлектуальныя здольнасьці. Такім чынам, усё залежала ад полу меркаванага аўтара.

Паколькі пры патрыярхальным ладзе жанчыны ўяўляюць сабой маргінальную катэгорыю грамадзян, калі, ведама, іх наагул лічаць грамадзянамі, то яны, як ужо сказана, апынаюцца ў становішчы меншыні, вызначаным іх статусам, а ня колькасьцю чальцоў. “Меншынёй называюць якую–колечы групу людзей, якія з увагі на свае фізычныя і культурныя асаблівасьці адрозьніваюцца ад астатніх людзей у грамадзтве, у якім яны жывуць, тым, што зазнаюць несправядлівае да сябе стаўленьне”⁷¹.

Адно жменька сацыёлягаў зьвяртала ўвагу на тое, што ў жанчын такі ж самы статус, як і ў меншыні⁷².

Псыхалёгія таксама яшчэ павінна разгледзець згубны ўплыў на жаночае Я, што яго можна будзе параўнаць з ужо досыць дакладна вывучаным уплывам расізму на псыхіку чорнаскурага насельніцтва і калянізатараў. Надзвычай мала было сучасных навуковых дасьледаваньняў, прысьвечаных псыхалягічным і сацыяльным наступствам уплыву мужчынскага панаваньня на жанчыну і культуру наагул, што сьведчыць пра пашыранае невуцтва і абыякавасьць кансэрватыўнай сацыялёгіі, якая ўважае патрыярхальны лад адначасна і за статус–кво, і за натуральны стан.

Тая шматлікая літаратура, якую сацыялёгія можа прапанаваць нам у гэтым абсягу, пацьвярджае, як і можна было спадзявацца, наяўнасьць у жанчыны рысаў, уласьцівых прадстаўнікам сацыяльных мяншыняў: калектыўная саманянавісьць і самаадмаўленьне, непашана як да сябе, так і да астатніх жанчын, — а гэта, уласна кажучы, якраз і ёсьць наступствам так і ня скончаных, хаця і ледзьве чутных показак пра жаночую непаўнавартасьць, якую яна, зрэшты, і прызнае⁷³.

Яшчэ адно сьведчаньне ніжэйшага статусу — тая суворасьць, зь якой судзьдзі ставяцца да прадстаўнікоў усіх мяншыняў. Падвойныя стандарты ўжываюцца ня толькі там, дзе гаворка йдзе пра сэксуальныя паводзіны, але і ўва ўсіх іншых сытуацыях. Напрыклад, у адносна рэдкіх выпадках жаночай злачыннасьці: у шмат якіх амэрыканскіх штатах жанчыну, абвінавачаную ўва ўчыненьні злачынства, засуджваюць на даўжэйшы тэрмін зьняволеньня⁷⁴.

Як правіла, абвінавачаная жанчына зазнае зьнеслаўленьне, несумернае з учыненым злачынствам, і дзякуючы такому сэнсацыйнаму розгаласу яе могуць судзіць у значнай меры за ейнае “полавае жыцьцё”. Але патрыярхальны лад так эфэктыўна прышчапляе жанчыне пасіўнасьць, што ў сваёй непрыстасаванасьці да грамадзтва яна рэдка стаецца аж такім экстравэртам, каб уступіць на шлях злачыннасьці. Так жа, як і кожны чалец меншыні мусіць або выбачыцца за ліхадзействы прадстаўніка сваёй меншыні, або востра асудзіць яго, жанчынам уласьцівая суворасьць, бязьлітаснасьць і запалоханасьць, калі яны бяруцца судзіць пра праступкі, якія ўчыніла нейкая жанчына.

Пра пачуцьцё прыгнечанасьці, якое непакоіць прадстаўніка якой–колечы меншыні, часта кажуць, што яно прыдуманае. Можа, зрэшты, і праўда, яно часта набывае неймаверныя памеры, калі гаворка йдзе пра пачуцьцё ўласнай безабароннасьці ў жанчын. Некаторым зь іх іхнае падпарадкаванае становішча падаецца такім цяжкім, што яны проста адмаўляюць само яго існаваньне. Але вялікая частка жанчын прызнае залежнасьць свайго становішча, толькі трэба знаць, як запытаць. З двух экспэрымэнтаў, у якіх жанчын пыталіся, ці хацелі б яны нарадзіцца мужчынамі, вынікі аднаго паказалі, што сьцьвярджальна адказала чвэрць апытаных, а другога — палавіна⁷⁵.

Калі запыталіся дзяцей, якія яшчэ не навучыліся ўхіляцца ад адказу, што б выбралі яны, калі б мелі такую магчымасьць, дзяўчынкі ў сваіх адказах у пераважнай бальшыні выпадкаў схіляліся да элітарнай групы, тым часам як хлопчыкі амаль усе адкідалі альтэрнатыву нарадзіцца дзяўчынкаю⁷⁶.

Зьява, калі бацькі яшчэ ненароджанага дзіцяці адназначна прагнуць, каб нарадзіўся сын, такая тыповая, што не патрабуе камэнтароў. А з увагі на магчымую пэрспэктыву, калі бацькі будуць выбіраць пол свайго будучага дзіцяня, такія настроі спараджаюць заклапочанасьць у навуковых колах⁷⁷.

Параўноўваючы рысы, якія масавая сьвядомасьць прыпісвае нэграм і жанчынам, Майрдэл, Гекер і Дыксан выявілі нямала супольнага: ніжэйшы ўзровень інтэлекту, большая выражанасьць інстынктыўнага і пачуцьцёвага, эмацыйная прырода, што асацыюецца як з прымітыўнасьцю, так і зь інфантыльнасьцю, павышаная сэксуальнасьць, задаволенасьць уласным лёсам, які ўспрымаюць як заслужаны, хлусьлівасьць і прыхоўваньне сваіх пачуцьцяў. Абедзьве групы змушаныя зьвяртацца да прыстасаванства: у абедзьвюх заўважальнае імкненьне дагадзіць, улавіць імгненьне, калі прадстаўніка пануючай групы можна пераканаць або падкупіць; уяўная бездапаможнасьць, сымуляванае невуцтва, якія даюць падставу для няшчырых зваротаў па дапамогу⁷⁸.

Па іроніі лёсу жаночаненавісьніцкая літаратура стагодзьдзямі нападала акурат на гэтыя рысы, скіроўваючы наймагутнейшыя ўдары супраць жаночай хлусьлівасьці, падступнасьці і прадажнасьці, і, апрача гэтага, усяго, што зьвязана з сэксуальнасьцю, або, як запэўніваюць гэтыя крыніцы, “распустаю”.

Як і ў іншых маргінальных групах, жменьцы жанчын даюць вышэйшы статус, каб яны маглі ў дачыненьні да астатніх праводзіць патрэбную культурную палітыку. Н’юз вядзе гаворку пра маргінальнасьць тых нэграў, жанчын і амэрыканцаў другога пакаленьня, якія “выбіліся” ўверх, аднак часта пазбаўлены заслужанага прызнаньня праз сваё паходжаньне⁷⁹.

Дакладна такая самая сытуацыя з так званымі “новымі”, то бок асьвечанымі жанчынамі. Як выняткавыя, яны прымушаныя рабіць рытуальныя і часта камічныя пачцівыя заявы, каб апраўдаць свой узьлёт. Як правіла, яны адстойваюць “жаночасьць”, захопліваюцца жаночай пакорай, прагнуць адчуць мужчынскую вышэйшасьць. З гледзішча палітыкі для такіх роляў найбольш прыдатныя актрысы і прастытуткі. Наагул у кожнай меншыні ёсьць невялікая колькасьць шчасьліўцаў, якім дазволена забаўляць сваіх гаспадароў (тое, што адначасна яны могуць забаўляць і прадстаўнікоў сваёй меншыні, ня так істотна). Жанчыны забаўляюць, цешаць, задавальняюць мужчын і лісьлівяць ім сваёй сэксуальнасьцю. У вялікай колькасьці мяншыняў атлеты і інтэлектуалы маюць шанцы стаць “зоркамі”, атаесамленьне зь якімі суцішае іх менш удалых пабрацімаў. Але калі гаворка йдзе пра жанчын, да такога не заахвочваюць, бо за падставу найбольш пашыраных тлумачэньняў ніжэйшага статусу ўважаюць іх фізычную слабасьць і інтэлектуальную няздатнасьць. А адсюль лягічная выснова: для жанчыны непрыстойная рэч — дэманстраваць сваю фізычную сілу і спрактыкаванасьць, а паказваць, што ў яе не абы–які розум, — недарэчна.

Магчыма, наймагутнейшай псыхалягічнай зброяй патрыярхальнага ладу зьяўляецца ягоная агульная пашыранасьць і даўгавечнасьць. Яму вельмі цяжка нешта супрацьставіць, нечым яго запярэчыць. Якраз гэта можна было б сказаць пра клясу, але патрыярхальны лад мае куды мацнейшую і трывалчэйшую ўладу, выдаючы сябе за прыродны стан. Рэлігія, як і нявольніцтва, таксама мае ўнівэрсальны характар у чалавечым грамадзтве. І іхныя прыхільнікі любяць спасылацца на такія ўяўленьні, як фатальная немінучасьць, неадольны “інстынкт” і нават “біялягічная абумоўленасьць”. Калі сыстэма ўлады непахісна магутная, ёй наўрад ці патрабуецца гаварыць пра сябе ўчуткі; але калі дзейнасьць улады паддаюць сумневу, то ўлада стаецца адкрытай ня толькі для дыскусіяў, але й для зьменаў. Якраз на такім пэрыядзе мы і засяродзім сваю далейшую ўвагу.

Пераклаў з ангельскай Андрэй Скурко паводле
Cate Millett. Sexual politics. New York, 1970.

¹ Чацьвертае выданьне “American Heritage Dictionary” дае даволі прыблізнае вызначэньне: “Мэтады і тактыка, зьвязаныя з кіраваньнем дзяржавай і ўрадам”. American Heritage Dictionary (New York: American Heritage and Houghton Mifflin, 1969). Гэтае вызначэньне можна дадаць да арсэналу хітрыкаў, распрацаваных дзеля захаваньня сыстэмы. Калі разумець патрыярхат як інстытуцыю, увекавечаную дзякуючы такім мэтадам кантролю, то стане зразумелым, што мы маем на ўвазе пад палітыкай у гэтым дасьледаваньні.

² Тут я вельмі абавязаная Роналду Самсану і яго працы Samson Ronald, The Psychology of Power (New York: Random Hause, 1968), дзе ён глыбока даcьледуе сувязь паміж афіцыйнымі ўладнымі структурамі і сям’ёй і аналізуе, як улада псуе асноўныя чалавечыя стасункі.

³ Згодна з агульным разуменьнем улады, панаваньне — то бок магчымасьць навязваць сваю волю і ўплываць на паводзіны асобаў, можа выяўляцца ў самых разнастайных формах. У гэтым галоўным уступе да працы “Wirtschaft und Gesellschaft” Вэбэра асабліва цікавяць такія дзьве формы: кантроль праз грамадзкі інстытут улады (“патрыярхальны, судовы ці манархічны”) і кантроль праз эканамічны ўплыў. У часы патрыярхату, як і пры іншых формах уладараньня, “кантроль над таварамі, то бок эканамічная ўлада, вельмі часта зьяўляецца вынікам (якога часьцяком прагнуць) панаваньня, а таксама адным з самых дзейсных яго інструмэнтаў”. Працытавана паводле перакладу асобных фрагмэнтаў працы Wirtschaft und Gesellschaft, якую перакладалі Макс Рэйнстайн і Эдвард Шыл, апублікаваўшы пад назвай: Max Weber on Law in Economy and Society (New York: Sіmon and Schuster), pp. 323––324.

⁴ Не чуваць, каб цяпер існавалі матрыярхальныя грамадзтвы. Радавод па матчынай лініі, які, на думку некаторых антраполягаў, уяўляе сабой рэшткавую зьяву або пераходную стадыю матрыярхату, не зьяўляецца выняткам з сыстэмы патрыярхату, ён проста перадае ўладу, якая знаходзіцца ў руках мужчынаў, па мацярынскай лініі — напрыклад, авункулят.

⁵ Радыкальная дэмакратыя, канечне, адкінула б патрыярхат. Сьведчаньне агульнай задаволенасьці недасканалай дэмакратыяй можна пабачыць у тым, што жанчыны так рэдка атрымлівалі ўладу ў сучасных “дэмакратычных” краінах.

⁶ Hannah Arendt, “Speculation on Violence”, The New York Review of Books, Vol XII, No 4, February 27, 1969, p.24.

⁷ Гаворка йдзе хутчэй пра сацыяльныя, чым пра прыродазнаўчыя навукі. І хоць мэдыцына традыцыйна прытрымлівалася згаданых поглядаў, сёньня гэта ўжо ня так, найноўшыя мэдычныя дасьледаваньні паказваюць, што полавыя стэрэатыпы ня маюць асновы ў біялёгіі.

⁸ “Гісторыкі рымскага права слушна заўважалі, што не нараджэньне і не каханьне былі асновай рымскай сям’і, а ўлада бацькі або мужчыны. Яны сьцьвярджаюць, што гэтая ўлада — першая інстытуцыя, аднак не тлумачаць, як яна ўтварылася — хіба што ў выніку таго, што мужчына дужэйшы за жанчыну, а бацька — за дзяцей. Але мы жудасна памыліліся б, калі б разглядалі сілу як крыніцу права. Зірнуўшы глыбей, можна заўважыць, што аўтарытэт бацькі або мужчыны — зусім не першапрычына, а хутчэй вынік. Ён паходзіць з рэлігіі, і рэлігія яго сьцьвярджае. Такім чынам, перавага ў фізычнай сіле не была той асновай, на якой стварылася сям’я. Numa Denis Fustel de Coulanges. The Ancient City . English translation by Willard Small . Doubleday Anchor Reprint pp. 41–42. На жаль, аўтар нічога ня кажа, якім чынам рэлігія стала падтрымліваць патрыярхальную ўладу, бо й сама патрыярхальная рэлігія — хутчэй вынік, чым першапрычына.

⁹ Тут, можна, відаць, дапусьціць, што такі грамадзкі лад не абавязкова быў зьвязаны з панаваньнем аднаго полу, як можа падацца з тэрміну “матрыярхат” паводле яго сэмантычнае аналёгіі са словам “патрыярхат”. Улічыўшы прымітыўнасьць жыцьця і тое, што засяроджаная на жанчыне рэлігія ўрадлівасьці адступіла перад фізычнай сілай мужчынаў, можна дапусьціць, што патрыярхат мог азначаць справядлівае раўнапраўе.

¹⁰ Штосьці падобнае да гэтага здарылася тады, калі з павелічэньнем гарадоў культура нэалітычных хлебаробскіх селішчаў саступіла месца цывілізацыі і патрыярхату. Гл.: Lewis Mumford, The City in History (New York: Harcourt, Brace, 1961), Chapter One. Такое адкрыцьцё, як бацькоўства — асноўны здабытак “навуковых” ведаў — гіпатэтычна магло прывесьці да росту насельніцтва, лішку працоўнае сілы і значнага клясавага разьмежаваньня. Небеспадстаўна было б таксама дапусьціць, што сваю ролю ў гэтым працэсе адыграла трансфармацыя паляваньня ў вайну.

¹¹ Пакуль што ў гэтай галіне не атрымана ніводнага пераканальнага сьведчаньня. Экспэрымэнтальныя дасьледаваньні сувязі паміж гармонамі й паводзінамі жывёлаў далі ня толькі вельмі амбівалентныя вынікі, а й спарадзілі шэраг меркаваньняў на аснове аналёгіі з чалавечымі паводзінамі. Падсумаваньне гэтых дасьледаваньняў гл. у David C. Glass (editor), Biology and Behavior (New York: Rockfeller University and the Russel Sage Foundation, 1968).

¹² Robert Stoller, Sex and Gender (New York: Science House, 1968) pp. VIII–IX.

¹³ Тамсама, с.9.

¹⁴ Тамсама, с.48.

¹⁵ Гл. Mary Jane Sherfey, “The Evolution and Nature of Female Sexuality in Relation to Psychoanalitic Theory”, Journal of the American Psychoanalitic Association, vol. 14, January 1966, no.1 (Nem York: International Universities Press Inc.) i John Money, “Psychosexual Differentiation” у Sex Research, New Developments, (New York: Holt, 1965).

¹⁶ Money, op.cit. p. 12.

¹⁷ Тамсама, с.13.

¹⁸ Jerome Kagin, “The Acquisition and Significance of Sex–Typing”, у Review of Child Development Research, ed. M.Hoffman (New York: Russell Sage Foundation, 1964).

¹⁹ Lionel Tiger, Men in Groups (New York: Random House, 1968).

²⁰ Дзякуючы інстынкту, некаторыя віды могуць выконваць даволі складаную працу, ствараючы гнёзды і вульлі, аднак чалавек, маючы толькі рэфлексы ды імпульсы, здатны хіба што лыпаць вачыма, адчуваць голад і г.д.

²¹ Некаторыя мае заўвагі пра сям’ю зьявіліся дзякуючы сьцісламу і дакладнаму аналізу Гуда. Гл. William J. Goode. The Family (Englewood Cliff, New Jersey: Prentice–Hale, 1964).

²² Сям’я, грамадзтва і дзяржава — тры асобныя, але ўзаемазьвязаныя цэласьці, і роля жанчыны зьмяншаецца ў меру прасоўваньня ад першай да трэцяй катэгорыі. Але, паколькі кожная з названых катэгорыяў існуе ў межах агульнае інстытуцыі патрыярхату або адчувае яе ўплыў, мяне цікавяць тут ня столькі разыходжаньні між імі, колькі іх агульнае падабенства.

²³ Дж. К. Фолсэм пераканальна даводзіць анамальны характар патрыярхальнай сям’і ў дэмакратычным грамадзтве. Гл. Joseph K. Folsom. The Family and Democratic Society (New York: John Wiley, 1934, 1943).

²⁴ Шлюбнае, як і крэўнае, сваяцтва асобы з галавой сям’і ператварае яе ў яго ўласнасьць.

²⁵ Чыста патрыярхальны радавод вызначаюць і вызнаюць толькі па мужчынскай лініі сыноў, а не, скажам, праз сыноў сястры і да т.п. За некалькі пакаленьняў канчаткова страчваецца сувязь з нашчадкамі па жаночай лініі. Прызнаюць толькі тых, хто “мае імя”, то бок зьяўляюцца нашчадкамі па мужчынскай лініі, яны і атрымліваюць права на спадчыну.

²⁶ Sir Henry Maine, Ancient Law (London: Murray, 1861), p.122.

²⁷ Sir Henry Maine, The Early History of Institutions (London), pp. 310—311.

²⁸ John McLennon. The Patriarchal Theory (London: MacMillan, 1885).

²⁹ Мэйн лічыў патрыярхальную сям’ю за першасны асяродак эвалюцыі грамадзтва, зь якога вырастаюць род, фратрыя, племя і нацыя, і гэты спрошчаны падыход нагадвае зьяўленьне дванаццаці плямёнаў Ізраілевых, якім даў пачатак Якаў. Паколькі Мэйн зьвязваў зьяўленьне патрыярхату з адкрыцьцём бацькоўства, якое наўрад ці адбылося ў першабытную эпоху, то і гэтая тэза супярэчыць спрадвечнаму характару патрыярхальнага грамадзтва.

³⁰ Шмат у якіх патрыярхальных сыстэмах права разводзіцца мелі толькі мужчыны. Толькі ў гэтым тысячагодзьдзі разводы сталіся шырока даступнымі для жанчын. Гуд сьцьвярджае, што ўзровень разводаў у Японіі ў 1880–тыя гады быў гэткі ж высокі, як у сёньняшніх ЗША. Goode, оp.cit., p. 3.

³¹ Мужчыну гарантавана права разьвесьціся пры ўмове, што жанчына не выконвае сваіх хатніх і шлюбных абавязкаў: на развод ён ня мае права ў выпадку, калі жонка ня ў стане забясьпечваць яго фінансава. Жонцы гарантавана права на развод, калі муж ня ў стане яе ўтрымліваць, а не тады, калі ён не выконвае хатніх або шлюбных абавязкаў.
Але гл. судовую справу Karczewski versus Baltimore and Ohio Railroad, 274 F. Supp. 169. 175 N.D. Illinois, 1967, якая стала прэцэдэнтам, і агульнае права, згодна зь якім жанчына не магла распачаць судовую справу супраць мужа з–за прыпыненьня полавых стасункаў, было скасавана.

³² Bronisław Malinowski, Sex, Culturе and Myth (New York: Harcourt, 1962), p. 63. Папярэдняе сьцьвярджэньне яшчэ больш катэгарычнае: “Ува ўсіх чалавечых грамадзтвах традыцыйная мараль і права прадугледжваюць, што група, якая складаецца з жанчыны і яе нашчадкаў, ня ёсьць сацыяльна поўнай адзінкай”. Sex and Repression in Savage Society (London: Humanities, 1927), p. 213.

³³ Goode, op. cit., p. 80.

³⁴ Goode, op. cit., p. 74.

³⁵ Вэйленсі, які апісаў, што за сытуацыя была перад зьяўленьнем трубадураў, і лічыў, што куртуазнае каханьне — скрайняя анамалія, прыйшоў да наступнай высновы: “Калі браць пад увагу тагачасную грамадзкую сытуацыю, адзінае, што можна сказаць з пэўнасьцю, дык гэта тое, што пра стасункі між мужчынамі і жанчынамі ў сярэднявеччы мы ня маем аб’ектыўнай інфармацыі, якая магла б верагодна матываваць зьяўленьне таго струменя любоўнай паэзіі, які разьвілі трубадуры”. Maurice Valency, In Praise of Love (New York: Macmillan, 1958), p. 5.

³⁶ Hugo Beigel “Romantic Love”, The American Sociological Review, Vol. 16, 1951, p. 331.

³⁷ Мэйлер і Мілер, а разам зь імі і Лёўрэнс сыходзяцца ў гэтым аспэкце. Можна прасачыць паходжаньне такога літаратурнага героя, як Роджэк, ад сымбаля мужчынскай сілы Эрнэста Эвэнгарда ў Джэка Лёндана або Стэнлі Кавальскі ў Тэнэсі Ўільямса. Асьвечанасьць Роджэка — гэта толькі элегантны штрых да ягонага мужчынскага іства, адоранага невычэрпнай сілаю, што дае яму ўладу над якой заўгодна “швальлю”, якую ён можа напалохаць або паставіць на месца.

³⁸ Здаецца, што “чысты цьвет белых жанчын” прынамсі зрэдзьчас расчароўваў свайго гаспадара–расіста. Пра гэта сьведчыць гістарычная сувязь абаліцыянісцкага і жаночага руху, а таксама частата зьмяшаных шлюбаў паміж белай жанчынай і чарнаскурым мужчынам у параўнаньні з частатой шлюбаў белага мужчыны і чарнаскурай жанчыны. Дадзеныя пра зьмяшаныя шлюбы досыць цяжка дастаць. Паводле падлікаў Гуда (Goode, op. cit., p. 37), колькасьць шлюбаў белай жанчыны і чарнаскурага мужчыны недзе ў 3—10 разоў перавышае колькасьць шлюбаў белых мужчын з чарнаскурымі жанчынамі. Робэрт Мэртан (Robert K. Merton, “Intermarriage and the Social Structure”, Psychiatry, Vol. 4, August 1941, p. 374) сьцьвярджае, што “большасьць міжрасавых сэксуальных стасункаў — але ня шлюбаў — заключаецца паміж белымі мужчынамі і нэгрыцамі”. Наўрад ці ёсьць патрэба спэцыяльна падкрэсьліваць, што часьцейшыя сэксуальныя кантакты паміж белымі мужчынамі й чарнаскурымі жанчынамі мелі ня толькі пазашлюбны, а і, з боку белых мужчын, адкрыта эксплюататарскі характар. У часы рабства гэта было проста гвалтаваньне.

³⁹ Выняткам можна лічыць Швэцыю, дзе хатняя работа мае матэрыяльныя вымеры і яе бяруць пад увагу пры разводах і г.д. Ад 33 да 40% жаночага насельніцтва занятыя на рынку працы ў заходніх краінах, але амаль дзьве траціны жаночага насельніцтва застаецца за межамі рынку рабочай сілы. У Швэцыі і Савецкім Саюзе гэтыя лічбы троху ніжэйшыя.

⁴⁰ Статыстычныя дадзеныя Міністэрства працы ЗША за 1966 год: жанчын, якія зараблялі больш чым $10000 на год, было менш 1%. Гл. Mary Dublin Keyserling, “Realities of Women’s Current Position in the Labor Forse” у Sex Discrimination in Employment Practices, a report from the conference (pamphlet), University extension, U.C.L.A. and the Women’s Bureau, September 19, 1968.

⁴¹ Гл. The 1965 Handbook on Women Workers, United States Department of Labor, Women’s Bureau: “У кожнай з асноўных прафэсійных групаў занятага насельніцтва заработная праца жанчын была ніжэйшай, чым у мужчын. Гэтае цьверджаньне слушнае для ўсіх асьветных узроўняў”. Параўнаньне прыбыткаў, якія атрымліваюць жанчыны і мужчыны з аднолькавымі ўзроўнямі падрыхтоўкі, выявіла, што жанчыны, якія закончылі чатырохгадовае навучаньне ўва ўнівэрсытэце, атрымліваюць толькі 47% прыбытку мужчын з такім самым асьветным узроўнем. Выпускніцы агульнаасьветнай школы зараблялі толькі 38%, а пачатковай — 33%.

⁴² Каб мець уяўленьне пра падзел жанчын зь нізкім даходам і нізкім сацыяльным статусам, гл. Background Facts on Working Women (pamphlet), United States Department of Labor, Women’s Bureau.

⁴³ Замужняя, але бязьдзетная жанчына выдаткоўвае на хатнюю работу сама менш 15—20 гадзін у тыдзень, жанчына з малымі дзецьмі — напэўна, ⁷⁰—80 гадзін. Margaret Benston, “The Political Economy of Women’s Liberation”, Monthly Review, Vol.XXI, September 1969.

⁴⁴ Гл. выданьні Women’s Bureau, апрача таго Sex Discrimination in Employment Practiсes (op. cit.), i Carolyn Bird, Born Female (New York: McKay, 1968).

⁴⁵ Пункт VII закону 1964 г. пра грамадзянскія правы. Увядзеньне слова “пол” у закон, які меўся ўзмацніць права на свабоду ад дыскрымінацыі пры прыёме на працу, было часткова жартам, а часткова спробай некаторых кангрэсмэнаў з паўднёвых штатаў прымусіць паўночныя індустрыйныя штаты адмовіцца ад закону.

⁴⁶ Мы часта забываем, як нядаўна жанчыны атрымалі доступ да вышэйшай асьветы. У ЗША — менш як сто гадоў таму. У шмат якіх заходніх краінах менш як пяцьдзясят гадоў таму. Оксфард пачаў прысвойваць жанчынам вучоныя ступені на тых жа самых умовах, як і мужчынам, толькі пасля 1920 году. У Японіі і шэрагу іншых краін унівэрсытэты адкрылі для жанчын практычна пасьля другой сусьветнай вайны. І цяпер ёсьць краіны, дзе вышэйшая асьвета для жанчын практычна не даступная. У Прынстанскай справаздачы сьцьверджана, што, “нягледзячы на вышэйшыя навучальныя посьпехі дзяўчат у сярэдняй школе, хлопцаў у коледжы паступае недзе на 50% больш, чым дзяўчат”. The Princеton Report to the Alumni on Co–Education (pamphlet), Princeton, N.J., 1968, p. 10. Аднак большасьць аўтарытэтных крыніц падае колькасьць студэнтаў і студэнтак у суадносінах 2 да 1. У большасьці іншых краін гэтая розьніца яшчэ больш выразная.

⁴⁷ Паколькі аборты нелегальныя (цяпер у ЗША аборты ужо ў большасьці штатаў дазволеныя. — Рэд.), то ймаверныя лічбы цяжка здабыць. Гэтыя дадзеныя базуюцца на ацэнках прыхільнікаў абортаў і ацэнках даведачных службаў. Афіцыйных дадзеных пра зьвязаныя з абортамі самагубствы таксама няма.

⁴⁸ Вымоўныя выняткі прыходзяць надум у сувязі з вызвольнымі войнамі ў Кітаі, Віетнаме і г.д. А ўвогуле ў чалавечай гісторыі жанчыны былі пазбаўленыя зброі і права на самаабарону.

⁴⁹ Хоць і афіцыйныя дадзеныя даволі высокія. Колькасьць згвалтаваньняў у Нью–Ёрку 1967 г. склала 2432 (паводле дадзеных дэпартамэнту паліцыі).

⁵⁰ Цікава, што мужчыны, згвалтаваныя іншымі мужчынамі, адчуваюць, што зь імі ўчынілі падвойны зьдзек. То бок іх ня проста згвалтавалі, а яшчэ і прынізілі да ўзроўню жанчыны. Гэтае меркаваньне падмацоўваецца як творамі Жэнэ, так і той зьнявагай, што выяўляе гомасэксуальнае асяродзьдзе да мужчын, якія ў полавых зносінах выконваюць пасіўную ролю.

⁵¹ Мужчынскі мазахізм расцэньваюць як выняткавую зьяву і часта тлумачаць яго як лятэнтны гомасэксуалізм, пры якім мазахіст выконвае “жаночую ролю”, то бок ролю ахвяры.

⁵² Жаночаненавісьніцкая літаратура такая багатая, што ніякая бібліяграфія ня дасьць поўнага ўяўленьня пра яе. Найлепшай крыніцай інфармацыі пра такую літаратуру мы лічым кнігу Katherine M.Rogers, The Troublesome Helpmate. A History of Misogyny in Literature (Seattle: University of Washington Press, 1966).

⁵³ Побач з вышуканымі любоўнымі санэтамі Пэтрарка пісаў сатыры на жанчын, скажам, трактат “Пра сродкі супраць фартуны” і “Старэчыя пасланьні”. Бакача таксама спалучаў рамантычную галянтнасьць (“Філястрата”, “Амэта”, “Ф’ямэта”) зь цемрашальствам у паэме “Крумкач”, дзе ён зьедліва, зь дзікасьцю, яшчэ горшай за сярэднявечную, на жанчын нападаў.

⁵⁴ H. R. Hays, The Dangerous Sex, the Myth of Feminine Evil (New York: Putnam, 1964). Бальшынёй сваіх высноваў у гэтым разьдзеле я абавязана пашыраным у розных культурах уяўленьням пра жанчыну, якія прааналізаваў аўтар.

⁵⁵ Раскошыя ўмовы “найлепшых” рэстаранаў дазваляюць рабіць выняткі з гэтага правіла. Там ня толькі кухню, але і стол абслугоўваюць мужчыны, і, безумоўна, за вышэйшую для такой аказіі плату.

⁵⁶ Гл.: Sigmund Freud, Totem and Taboo, i Ernest Crawley, The Mystic Rose (London: Methuen, 1902, 1927).

⁵⁷ David Riesman, “Two Generations”, у The Woman in America, ed. by Robert Lifton (Boston: Beacon, 1967). Гл. яшчэ: James Coleman, The Adolescent Society.

⁵⁸ Heinrich Schurtz, Alterklassen und Mдnnerbьnde (Berlin, 1902), i Lionel Tiger, op. cit.

⁵⁹ Hays, The Dangerous Sex, p. 56.

⁶⁰ Géza Róheim, “Psychoanalysis of Primitive Cultural Types”, International Journal of Psychoanalysis, Vol. XIII, London, 1932.

⁶¹ Усе гэтыя рысы ў пэўнай меры ўласьцівыя багеме ў раманах Мілера, арміі, якая ніколі не пакідае ўяўленьне Мэйлера, і гомасэксуальнай субкультуры, якую вымаляваў Жэнэ. Такім чынам, паколькі гэтыя аб’екты нашага вывучэньня цесна зьвязаныя з апрычонай культурай мужчынскага дому, да яе варта прыгледзецца больш дакладна.

⁶² Жэнэ паказвае гэта ў “Шырмах”, Мэйлер — ува ўсіх сваіх творах.

⁶³ Незалежна ад абранай пазыцыі ў зацяжной спрэчцы антраполягаў пра матрыярхальныя ці патрыярхальныя тэорыі паходжаньня грамадзтва, кожны можа заўважыць паступовае аслабленьне ролі багіні ўрадлівасьці і замену яе патрыярхальнымі боствамі на пэўным этапе разьвіцьця ўсёй старавечнай культуры.

⁶⁴ Hesiod, Works and Days, translated by Richmond Lattimore (University of Michigan, 1959), p. 29.

⁶⁵ Hesiod, Theogony, translated by Norman O. Brown (Indianapolis: Liberal Arts Press, 1953), p. 70.

⁶⁶ Hesiod, Works and Days, словы з радкоў 53–100. Асобныя словы ўзятыя зь перакладу Летымора, іншыя — зь перакладу Мэйра (A. W. Mair, Oxford, 1908).

⁶⁷ Дастаткова будзе ацаніць, наколькі глыбока легенда пра рай пранікла ў нашу сьвядомасьць і ў наш спосаб мысьленьня. Дух і абрысы гэтай легенды можна ўлавіць у самых неспадзяваных мясцох, скажам, у фільме Антаніёні “Blow–up”. Дзея зь пераважна сэксуальнай афарбоўкай адбываецца ў ідылічным садзе. Жанчына, якую перасьлядуе спакусьнік з фалічнай стрэльбай, урэшце паддаецца, ізноў здраджвае мужчыну, які памірае. Прысутны пры гэтым фатограф рэагуе так, быццам ён адначасна бачыць як сцэны першабытнага жыцьця, так і першародны грэх.
* Тут і далей цытаты пададзены паводле: Сьвятая Бібля, Кнігі Сьвятога Пісьма Старога й Новага Закону. З мовы гэбрэйскае а грэцкае на вялікалітоўскую (беларускую) нанава перакладзеныя. Нью–Ёрк, 1973. — Рэд.

⁶⁸ Géza Róheim, “Eden”, Psychoanalytic Review, Vol. XXVII, New York, 1940. Гл. таксама Theodor Reik, The Creation of Woman, апрача таго, погляды, выказаныя ў Hays, op.cit.

⁶⁹ Тут карысна будзе зірнуць на мовы, якія не належаць да індаэўрапейскай групы. У японскай, напрыклад, ёсьць адно слова для пазначэньня мужчыны (otфko), іншае для жанчыны (фnna) і яшчэ адно для чалавека наагул (ningen). І назваць чалавека першым словам так жа немагчыма, як і другім.

⁷⁰ Philip Goldberg, “Are Women Prejudiced Women?”, Transaction, April 1968.

⁷¹ Louis Wirth, “Problems of Minority Groups”, у The Science of Man in the World Crisis, ed. by Ralph Linton (New York: Appleton, 1945), p. 347. Аўтар засьцерагае, што і група мусіць ацэньваць сябе як дыскрымінаваную. Цікава, што шмат жанчын ня лічаць сябе дыскрымінаванымі, і гэта ўжо само па сабе зьяўляецца выдатным доказам іх “дасканалага” выхаваньня.

⁷² Да іх належаць:
Helen Mayer Hacker, “Women as a Minority Group”, Social Forces, Vol. XXX, October 1951.
Gunnar Myrdal, An American Dilemma, Appendix 5. Тут праведзена паралель паміж статусам нэгрыцянскай меншыні і статусам жанчын.
Everett C.Hughes, “Social Change anad Status Protest: An Essay on the Marginal Man”, Phylon, Vol. X, First Quarter, 1949.
Joseph K.Folsom, The Family and Democratic Society, 1943.
Godwin Watson, “Psychological Aspects of Sex Roles”, Social Psychology, Issues and Insights (Philadelphia: Lippincott, 1966),

⁷³ Мае заўвагі пра ўласьцівы жанчынам статус меншыні зьяўляюцца наступствам абагульненьня ўсіх пералічаных артыкулаў, і я асабліва ўдзячна за крытычны разгляд гэтага матар’ялу ў неапублікаваным рукапісе сп. Марлен Дыксан, у мінулым прафэсаркі факультэту сацыялёгіі ўнівэрсытэту Чыкага і чальца камісіі па пытаньнях разьвіцьця чалавека, а цяпер прафэсаркі Макджыльскага ўнівэрсытэту.

⁷⁴ Гл. судовую справу The Commonwealth v. Daniels, 37 L.W.2064, Pennsylvania Supreme Court, 7/1/168 (скасаваньне пастановы ў справе 36 L.W.2004).

⁷⁵ Гл.: Helen Hacker, op. cit., і Carolyn Bird, op. cit.

⁷⁶ “Адно дасьледаваньне вучняў чацьвертай клясы паказала, што дзяўчынак, якія б жадалі быць хлопчыкамі, у дзесяць разоў больш, чымся хлопчыкаў, якія б хацелі стаць дзяўчынкамі”, Watson, op. cit., p. 477.

⁷⁷ Amitai Etzioni, “Sex Control, Science, and Society”, Science, September 1968, pp. 1107–1112.

⁷⁸ Myrdal, op. cit., Hacker, op. cit., Dixon, op. cit.

⁷⁹ Hughes, op. cit.


	^{Кабеты ў 3-1999} .




_{Кабеты ў ARCHE 3-1999} .

Кейт Мілет Тэорыя сэксуальнай палітыкі

Кейт Мілет
Тэорыя сэксуальнай палітыкі