З Таісай Бандарэнкай гутарыць Расціслаў Пермякоў
Таіса–лідэр
Дырэктарка прадстаўніцтва амерыканскага фонду IREX–ProМedia ў Беларусі — пра канфлікты заходняга і ўсходняга падыходаў, жаночую сэксуальнасьць, неафіцыйную біяграфію, жанчын–лідэраў і жанчын-менеджэраў ды іншае.

— Раскажыце, што трэба рабіць, каб стаць дырэктаркай прадстаўніцтва буйнога фонду ў Менску? Як увогуле жанчыне зрабіць кар’еру такую, як Ваша?

— Я скончыла інстытут замежных моваў, працавала амаль дзесяць гадоў у Інстытуце фізікі Акадэміі навук перакладчыкам у інфармацыйным аддзеле. Там я пазнаёмілася з Юр’ем Хадыкам, і адтуль пачалася ўся мая сацыяльная дзейнасць. Дапамагала працы замежнай камісіі БНФ, хаця ў мяне было мала часу тады — былі малыя дзеці.

Вырашыла таксама паспрабаваць сябе ў творчым накірунку — уладкавалася ў газету „Голас Радзімы“, спачатку карэспандэнтам, а потым загадчыкам аддзелу замежных сувязяў. Для мяне гэта была добрая магчымасць яшчэ больш пазнаёміцца з беларускімі суайчыннікамі. Сустрэчы з айцом Надсанам, Вітаўтам Кіпелем, Янкам Запруднікам шмат для мяне вызначылі. Пасьля сустрэчы з а.Надсанам, калі я туды прывезла групу „чарнобыльскіх“ дзяцей на адпачынак, я вырашыла ў дасканаласці вывучыць беларускую мову — калі тыя людзі, якія пражылі больш за пяцьдзесят гадоў за морам, захавалі гэтую мову, калі яна для іх сапраўды галоўнае, стрыжань асобы, то я проста мушу гэта зрабіць.

З вызваленнем асабістага часу я ўсё больш брала ўдзел у іншых арганізацыях. Я папрацавала крыху дзеля той самай „Свабоды“, „Нашай Нівы“, „Свободных Новостей“ — напрыклад, трэ было знайсці нейкае фінансаванне для „Свабоды“ і „Нашай Нівы“.

У 1996 годзе я пачала працаваць праграмным дырэктарам новастворанай грамадскай ініцыятывы „Супольнасць“, на чале якой стаяў Вінцук Вячорка. І мне ўдалося літаральна з верасня па снежань атрымаць два гранты. Адзін ад Джорджа Сораса — на правядзенне канферэнцыі лідэраў няўрадавых арганізацыяў Цэнтральнай Еўропы, і другі — па навучанні нашых лідэраў фандрэйзінгу (як збіраць грошы для некамерцыйных арганізацыяў).

У хуткім часе ўжо пачала працаваць як кансультант для IREX, вывучаючы магчымасці адкрыцця прадстаўніцтва гэтай арганізацыі ў Беларусі, і атрымала запрашэнне распачаць гэтую праграму з 1 студзеня 1997 года.

— Біяграфія атрымалася такая сухая–афіцыйная…

— А Вы хочаце неафіцыйнай?.. Ведаеце, што мне няпроста распавядаць чалавечую?.. Мяне жыццё так шмат біла, што я ніколі яшчэ нікому чужому пра гэта не распавядала… Я не ведаю, як гэта ўсё апісаць…

Вельмі каротка: я трапіла ў такую сітуацыю, што калі ў мяне нарадзіліся дзеці, я разышлася з мужам амаль адразу. У 1982 нарадзіўся сын Ігар, а ў 1984 — дачка Лідзія. Я выйшла з раддому і адразу падала на развод. І атрымалася так, што праз два гады мне паставілі дыягназ “парок сэрца”, і я мусіла рабіць аперацыю ў Маскве. Пасля таго як мне зрабілі аперацыю, памерла маці, а праз год памёр брат. Якраз гэты год бацька праляжаў у шпіталі, яму зрабілі чатыры аперацыі на сэрцы. І тут я апынулася перад выбарам — або зарыцца ў гэтае гора, або нешта рабіць. Мне адразу далі другую групу інваліднасці. Я выпрасіла рабочую групу і рабіла нейкія пераклады. Мяне запрашалі ў таварыства інвалідаў — вы ведаеце, што адчувае маладая жанчына, калі яе запрашаюць у таварыства інвалідаў! Не, сказала я, магу пакуль працаваць і ў іншым аб’яднанні, і стварыла дзіцячы фонд “Сакавік”, але амаль адразу пакінула яго.

Я ніколі не была беднай. У мяне бацька займаў даволі высокую пасаду ў сваім асяроддзі. Ён быў ідэалістычны камуніст. І я толькі цяпер, амаль праз год пасля смерці бацькі, магу ацаніць, які ўплыў аказалі на мяне бацькі. Гэта я цяпер магу, раней — не.

Я заўсёды шукала нейкай магчымасці новай адукацыі. Ніколі не магла сабе дазволіць доўгатэрміновыя стажыроўкі, але дзве з іх зрабілі на мяне сапраўды вялікі ўплыў. Адна прайшла ў Аўстрыі — на тэму “Праблемы і тэорыя лідэрства”, і другая — у Акадэміі лідэрства. Але гэта былі абсалютна розныя ўплывы: калі на першай нас вучылі, што трэба рабіць, каб стаць лідэрам, то на другой — чаго рабіць не трэба.

— Чаму вы пайшлі вучыцца менавіта ў Інстытут замежных моваў?

— Я хацела туды патрапіць яшчэ з дзяцiнства. Я нарадзiлася ў Слуцку, маленькiм горадзе, дзе ўся сувязь са светам — гэта бацькоўскi дом, школа i кнiгi. I калi пачынаеш шукаць некага, хто больш цi менш адпавядае нейкаму ўзору, то для мяне гэта была настаўнiца ангельскай мовы. У дзяцiнстве ўсе хочуць стаць настаўнiкамi.

У мяне была такая беларуская сям’я: бацьку я ўвогуле амаль што не бачыла — ён быў з 9–й ранiцы да 11–й вечара на працы — зараз я так разумею, што тут стала ягонай пераемнiцай. Ён аддаваў усяго сябе працы. Мацi ў мяне проста гаспадарыла па доме, яна сапраўды была беспараўнаны па шырынi душы чалавек. Яна аддавала ўсю сябе нам, дзецям, — а дзецi ішлi праз дзесяць гадоў. Мой старэйшы брат, якi ўжо памёр, быў на 21 год старэйшы за мяне. Другi — на дзевяць гадоў. Маці мяне нарадзiла, калi ёй было ўжо 42. Я была апошнiм дзiцёнкам —„святло ў акенцы” — i вельмi iдэалістычна ўспрымала свет у тым узросце. У мяне было проста блакiтнае дзяцiнства. Я была адзiная дзяўчынка на нашай вулiцы. Наклала на мяне нейкi адбiтак тое, што я гадавалася з хлопцамi. У iн’язе на ангельскiм факультэце былi адны дзяўчыны, а хлопцы ўсе на перакладчыцкiм — у той час туды дзяўчат не бралi.

— Якiя традыцыi выхавання дзяцей у вашай сям’i?

— Жыццё прымусiла выхоўваць дзяцей вельмi самастойнымi, часам нават занадта. Звычайна няма нiякiх праблемаў да таго часу, пакуль дзецi не пойдуць у школу. Гэта вымагае болей часу на размовы з iмi i на тлумачэннi, што такое пэўныя вартасцi або каштоўнасцi. I можа таму, што ў мяне не было нi бабулi, нi дзядулi — яны ўсе загiнулi ў вайну — я заўсёды хацела, каб мае дзецi ведалi больш пра сваю сям’ю, каб была нейкая пераемнасць пакаленняў. Я заўсёды хацела, каб дзецi паважалi не толькі адзiн аднаго, але таксама i дарослых, i сваiх сяброў. Я сваіх дзяцей заўсёды ўпаўнаважвала як дарослых: мне часта даводзiлася з’язджаць з дому, i яны ўпершыню засталiся адны, калi Ігару был 10 гадоў, а Лiдзii — 8. І справiлiся.

— Пасля ўсіх гэтых стажаў вы ведаеце больш за іншых? І як гэта вам дапамагае ці, мо, перашкаджае?

— І дапамагае, і перашкаджае. Калі ты проста думаеш па–іншаму або часам і робіш па–іншаму, то заўсёды ёсць шанец, што і з таго, і з другога боку цябе не вельмі будуць разумець.

У заходняй тэорыі лідэрства існуюць два розныя разуменні лідэрства. Ёсць трансакцыянальны — і ён лічыцца мужчынскім тыпам лідэрства. Гэта той, які на сённяшні дзень паўсюль, асабліва ў нас, выкарыстоўваецца. Я загадваю табе, а ты выконваеш. І ёсць іншы тып лідэрства, які тэарэтыкі лідэрства называюць лідэрствам XXI стагоддзя — трансфарматыўнае. Яно лічыцца жаночым лідэрствам. У свеце пра яго гавораць усё больш: ад яго большы эфект. А заключаецца яно ў тым, што той, хто займае кіруючую пасаду, акрэслівае пэўную мэту перад сваёй камандай (да гэтага ён сам збірае гэтую каманду), упаўнаважвае кожнага на дасягненне мэты. Існуе зацікаўленасць усіх членаў калектыву, каб дасягнуць гэтай мэты. Кожны адчувае сябе годным чалавекам і роўным у працы. Калі яны дасягаюць гэтай мэты, яны ставяць перад сабой іншую, яны пераходзяць на іншы ўзровень. Калі ў лідэра ёсць добрая візія гэтай праграмы, яны ўсе такім чынам з прыступкі на прыступку рухаюцца да дасягнення развіцця сваёй арганізацыі. Гэта роўна адносіцца як да маленькіх арганізацыяў і калектываў, так і да ўсяго грамадства.

У IREXе мне было цікава паглядзець, як можна было здзейсніць заходнія падыходы на беларускай зямлі. З гэтым зусім няма праблемы — проста трэба, каб былі людзі, якія любяць працаваць, якім падабаецца справа, якіх можна ўпаўнаважыць і з якіх можна спытаць. Ты проста любіш усіх гэтых людзей, і яны адказваюць табе тым самым.

— А як вы знаходзіце людзей для працы ў IREXе, і ці не было тут „праколаў“?

— “Праколы” заўсёды бываюць. Людзей мы знаходзім вельмі проста — даем абвесткі ў газетах. І ўдаецца. 90% маіх супрацоўнікаў узятыя проста „з вуліцы“. Яны нават спачатку здзіўляліся, што я іх брала, бо казалі: „Дзіўна, што ў вас у абвестцы не было пазначана ні ўзросту, ні даўжыні ног…“

„Пракол“ быў на самай першай ступені. Я тэрмінова мусіла з’ехаць на яшчэ адзін стаж, і мне трэ было тэрмінова знайсці сабе падмену. Я папрасіла сваю сяброўку. Гэта быў мой самы вялікі „пракол“, бо, вярнуўшыся, мы мусілі развітацца. У нашых гадах не вельмі лёгка знаходзіць сяброў, а губляць яшчэ цяжэй. Але нам прыйшлося разысціся, не атрымалася папрацаваць разам. Хоць мне здавалася, што яна вельмі практычная жанчына, але ў яе з’явіліся фінансавыя праблемы. Гэта быў адзін з самых вялікіх праколаў у маім жыцці.

— А вы не спрабавалі ёй сказаць: прабач, маўляў, ну не атрымалася, але давай сябраваць далей?

— Я так і сказала, але яна гэтага не ўспрыняла. Час ад часу мы сустракаемся на нейкіх вечарынах, размаўляем, але таго сяброўства ўжо не засталося.

— Канфлікт заходняга і ўсходняга падыходу.

— Абсалютна. Па–мойму, адзін з галоўных прынцыпаў — ніколі ні на каго не крыўдаваць. Самае крыўднае, чаму мне было балюча, — гэта што за ўсе гады нашага сяброўства я не распазнала нечага ў ёй, што ёсць яе, скажам, skeleton–ам такім. І, спазнаўшы гэта, мне было балюча расчаравацца.

— Чаму ў нас у краiне жанчына можа займаць пасаду фiнансавага дырэктара, галоўнага бухгалтара, але вельмi мала жанчын–менеджэраў, генеральных дырэктараў?

— Гэта праблема беларускага грамадства. I праблема стаўлення да жанчын i мужчынаў — з аднаго боку.

З другога боку, гэта ўсё ж такi праблема лiдэрства, бо ў нас пакуль што блытаецца ўся тэрмiналогiя. У нас блытаюцца дэфiнiцыi “лiдэра” i “менеджэра”. А гэта розныя рэчы. Лiдэр — гэта той, хто выпрацоўвае стратэгiю, а менеджэр — той, хто займаецца тактыкай, то бок здзяйсненнем ужо пастаўленых мэтаў.

Жанчыны па сваёй прыродзе больш практычныя, больш рацыянальныя ў сэнсе выкарыстання часу. Бо якую б пасаду ты не займаў у нас, нiхто з цябе не здыме абавязкаў у хаце, у сям’i, i таму хочаш–не–хочаш, нам трэба за той самы час — 24 гадзiны — зрабiць у тры разы больш, чым робяць мужчыны. Менавiта таму жанчына звычайна робiць сваю справу вельмi дакладна i вельмi скрупулёзна.

На сёння мужчыны больш дэкларуюць сваю самастойнасць, сваё месца ў грамадстве — месца лiдэраў, менеджэраў, — чым яны імі насамрэч ёсць.

Жанчын–дырэктараў не так i мала. Але справа ў тым, пра што i пра каго пішуць тыя ж сродкi масавай iнфармацыi. А пiшуць яны ў асноўным пра мужчынаў. Больш за тое, яны пiшуць у асноўным пра тых людзей, якiя ўжо вядомыя, — i вялiкая праблема цяперашняй беларускай журналiстыкi, што яны не шукаюць цiкавых людзей, якiх шмат. Гэта тычыцца не толькi менеджэраў цi фiндырэктараў, але i людзей з мастацтва, навукi i г.д. Гэта хiба нашай журналiстыкi. Бо ствараецца iмiдж у нашым грамадстве — на тэлебачаннi няма, на радыё няма, у прэсе няма, i такое ўражанне, што iх нiдзе няма. Але iх шмат.

— Як вы ўяўляеце сабе вобраз беларускай жанчыны?

— Вобразу беларускай жанчыны не існуе, пераважае пакуль вобраз савецкай жанчыны. Гэта жонка, гэта хатнiя справы, гэта дзецi i толькi пэўна недзе далёка — месца на працы або ў грамадстве. Сёння пайшоў яшчэ нейкi стэрэатып (ён зыходзiць з таго, што сапраўды ў Беларусi вельмi прыгожыя дзяўчыны i жанчыны), што жанчыны — гэта як бы залаты скарб Беларусi, i ён мусiць быць як бы “распрададзены” або звезены з краіны. Гэта мне вельмi не падабаецца.

Усё гэта iдзе з гiсторыi Беларусi i з адносiнаў у нашым грамадстве.

Мне блiжэйшая Еўфрасiння Полацкая, якая з самага пачатку проста сумленна сябе паводзiла. І тое, што яна пайшла ў манахiнi, што яна была ўвесь час на службе людзям, займалася адукацыяй, нешта iмкнулася зрабiць прыгожае. Каб сёння ў школах распавядалі пра гэтую жанчыну і тлумачылi, чаму яна рабіла сёе ці тое, было б добра.

Еўфрасiння Полацкая для мяне — нейкi iдэалiстычны вобраз, які можна сёння проста прыводзiць у грамадстве як узор духоўнасці. I гэта тычыцца далёка не толькi жаночага вобразу. Тое самае — i мужчынскага вобразу. Бо ў нас няма вобразу беларускага мужчыны таксама.

— А якi мусiў бы быць вобраз беларускага мужчыны?

— Існуюць “гендэрныя даследаваннi”, вельмi папулярныя на Захадзе, прычым яны займаюцца праблемамі полаў, а не праблемамі толькi жанчын. Праблема існуе для абодвух полаў. Я бачыла б мужчыну як партнёра — як у сям’i, грамадстве, так i памiж бацькамi i дзецьмi.

Калi я наведала Нарвегiю, то была вельмi ўражаная тым, што ў парламенце i кабiнеце мiнiстраў жанчыны i мужчыны складаюць амаль fifty–fifty. На яшчэ адной сходцы — я проста вочы вылупіла — калi задавалi пытаннi i два разы запар адказваў мужчына, то заўсёды казалi: “Э, не, больш мужчынам слова не даваць, няхай гавораць жанчыны!” Для мяне на той момант гэта была неспадзяванка, гэта было незразумела, i толькi потым, калi пачынаеш усё асэнсоўваць, то пачынаеш разумець, што гэта ўвогуле нармальна. Спачатку проста прымушаюць паважаць iншых або рабiць жанчыну роўным партнёрам. Але такога не будзе ў нас і заўтра, бо грамадства проста да гэтага не гатовае. Не гатовае ў тым сэнсе, як яно яшчэ пяць гадоў таму было не гатовае перайсцi на беларускую мову i такiм чынам дало падставы скампраметаваць беларускую мову. I сёння, калi няма пэўных падставаў нешта зрабiць, проста мусiш думаць рацыянальна: магчыма гэта зараз цi не. Нельга нейкiм дэкрэтам прымусiць усё грамадства думаць так, як думаеш ты. Для гэтага патрэбна вельмi шмат часу, адукацыя, — з аднаго боку, а з другога боку — разуменне грамадства, што трэба пачынаць нешта новае вывучаць. Можна прывесцi каня да рэчкi, але нельга прымусiць яго пiць.

— Што робiць жанчыну жанчынай?

— Тое, што яна нарадзiлася жанчынай. Гэта яе лёс. Тая, хто не хоча быць жанчынай, на цяперашнi момант можа ўжо стаць мужчынам.

Гэта iнфантыльнасць нашага грамадства, калi кожны хоча, каб пра яго нехта клапацiўся. Дзецi хочуць, каб пра iх клапацiлiся бацькi, і гэта нармальна. Але калi мужчына ва ўзросце лiчыць, што яго нехта мусiць даглядаць, то гэта ненармальна. Сёння вiдавочная змена ў грамадстве: у людзей, якiм цяпер дваццаць гадоў i болей (да трыццацi) — ужо iншае стаўленне да жанчыны, нават у сем’ях. У iх ужо няма такога, што ты мусiш мне шкарпэткi прасаваць, а я буду на канапе глядзець тэлевізар. Там ужо намагаюцца па–роўнаму размяркоўваць абавязкi. Гэта тая адукацыя, якая прыйшла праз экраны, праз кантакты... Большага пакуль не атрымлiваецца, бо яшчэ мы ўсё ж такi закрытае грамадства. Новыя змены не будуць хуткімі. Гэта час. Усё залежыць ад жадання аднаго боку i магчымасцяў другога, i яны як бы ўзаемазвязаныя памiж сабой. Калi ты жадаеш i нiчога не робiш — гэта адна справа. Калi ты робiш нешта, то хочаш–не–хочаш, яно атрымлiваецца. Сёння грамадства вельмi ўмоўна можна падзялiць на дзве часткі, якiя чакаюць, што нехта прыйдзе i ўсё за iх зробiць. Адна палова спадзяецца на ўрад — што будуць велiзарныя заробкi, бясплатная адукацыя, медабслуга i г.д. Другая частка чакае, што прыйдзе мiжнародная супольнасць i нешта для iх зробіць. Але калi нiчога не рабiць самому, то нiхто акрамя нас самiх нічога не зробiць.

— А тыя, хто хоць нешта робiць, ёсць?

— Ёсць, але іх не адразу заўважыш. Бо тыя, хто робiць, — звычайныя працаголiкi, не вельмi амбiтныя, вельмi зацiкаўленыя, каб тое, што яны робяць, адбывалася. Яны няшмат крычаць аб сваёй рабоце. І таму вельмi часта ў іх няма promotion, няма некага, хто ўсё гэта пакажа свету.

Гэта назіраецца ў розных сферах — вазьміце беларускi рок. Ёсць шмат гуртоў вельмi высокага ўзроўню, але без належнай прамоцыi гэтых гуртоў 90% насельнiцтва проста не ведае пра iх iснаванне. Нават калi некаторыя песнi гучаць па Беларускiм тэлебачаннi, то, зноў–такi, вельмi невялiкi працэнт глядзiць тое БТ. Але калi я прывожу гэтыя стужкi i раздаю iншым, яны ўсім вельмi падабаюцца. Прамоцыя — вялiкая сiла.

— Дыскрымiнацыя жанчын — цi ёсць яна ў беларускiм грамадстве, як яна праяўляецца?

— Трэба спачатку даць дэфiнiцыю, што такое “дыскрымiнацыя”. Калi ў нас ёсць толькi адна жанчына–мiнiстр, калі ў Нацыянальным сходзе я проста не ведаю, колькi там тых жанчын, то я лiчу, што гэта дыскрымiнацыя. Жанчыны там, канешне, ёсць. Але гэта iдзе з тых савецкiх часоў, калi iснавала разнарадка — дзве жанчыны ў кабiнет мiнiстраў, пару ў аблвыканкам — на пасаду адказных сакратароў. Заўсёды з тых часоў былi “жаночыя” пасады i “мужчынскiя” пасады, куды жанчын проста не прапускалi. На жаль, нi сродкi масавай інфармацыi, нiякiя iншыя iнстытуцыi не гавораць дастаткова пра гэта. І тут зноў толькi час i змены ў грамадстве дапамогуць прыйсцi да зменаў у стаўленнi да самой праблемы.

Сёння ўвогуле жаночая праблема амаль не ўзнiмаецца ў грамадстве. Ёсць дзесятак грамадскiх арганiзацыяў, але яны збольшага працуюць па старых правiлах i ў асноўным iхны досвед базуецца на досведзе такiх жа расейскiх арганiзацыяў. Іхнай працы нябачна.

Пакуль нас будзе задавальняць тое, што мы маем, то нiякiх зменаў не будзе.

— Жаноцкая сэксуальнасць дапамагае цi перашкаджае на працы, у фармаваннi кар’еры?

— У Амерыцы за такое пытанне маглi б i за краты пасадзiць! Бо там калi ўжываецца слова “сэксуальнасць”, то жанчына ўспрымае гэта як абразу. Але я лiчу, што любая жанчына мусiць проста добра выглядаць i сябе нейкiм чынам заўсёды даглядаць. І мне цяжка судзiць, якiя пачуццi гэта выклiкае ў мужчынаў. Але нармальна, калi жанчына дагледжаная. Я хачу сказаць, што на сённяшнi дзень мне ўсё больш падабаюцца нашыя беларускiя жанчыны — калi праходзiш па вулiцы, то сапраўды бачна, як мяняюцца iх густы, як яны сапраўды добра апранаюцца i паводзяць сябе. Гэта ўжо iншыя жанчыны, не саўковыя — не ўсе, праўда. Раней заўсёды можна было вызначыць за мяжой савецкую жанчыну: калi яна ўся размаляваная, то — наша.

Сёння на гэтым узроўнi ўжо нельга за мяжой так вызначыць савецкую жанчыну. Спрацавала тая адукацыя на пабытовым узроўнi, якая iдзе з тэлеэкранаў i замежных фiльмаў. Бо хочаш–не–хочаш, а пераймаеш адтуль пэўныя элементы паводзiнаў: як яны памiж сабой камунiкуюць i інш.

— А што вы думаеце наконт эмансіпацыі?

— Эмансiпацыя таксама ўвесь час спалучаецца са словам “савецкi”, бо яно заўсёды там, у СССР, гучала. Калi размаўляюць пра жаночае пытанне на Захадзе, то гэта называецца “гендэрныя праблемы”, i эмансіпацыя тут нi пры чым. У Савецкім Саюзе жанчын адпраўлялі на працу ў шахты і стваралi там роўныя ўмовы цяжкай працы з мужчынамi. Гэта зусiм не эмансiпацыя. Гэта проста маска. Людзi ў нас прызвычаіліся думаць, што мужчыны i жанчыны маюць роўныя магчымасцi. Але гэта зусім не так. Нават тое, што ў савецкiя часы дзяўчынкi не маглi паступiць на перакладчыцкi факультэт, ужо было парушэннем правоў чалавека. У нас не нарадзілася новых тэрмiналогiяў, не сфармаваліся новыя дэфiнiцыі, i пакуль гэта не адбудзецца, гэта або прафесiйны, або сацыяльны слэнг. Змены тут абавязкова будуць, але не хутка.

— Цi мусiць жанчына паказваць сваю слабасць?

— У амерыканскiм грамадстве жанчына разглядае як абразу, калi ёй адчыняюць дзверы або руку падаюць. З майго пункту гледжання гэта перабольшванне. Бо я магу i сама мужчыне палiто падаць, калi ён у мяне ў хаце. Мяне гэта нiякiм чынам не абразiць — i яго гэта не абразiць. Мусiць быць узаемная павага незалежна ад полавай прыналежнасцi. Калi жанчына баiцца, што нехта ёй падасць руку цi за яе расплацiцца пад час абеду — яна сапраўды лiчыць сябе слабай.

З другога боку, паказваць цi не паказваць слабасць — гэта тычыцца не толькi жанчыны. Гэта хутчэй справа характару мужчыны або жанчыны. Бо вельмi часта ў нас мужчыны лiчаць сябе моцнымi i вельмi часта дэманструюць слабасцi, якiя вiдавочныя. Такі характар. Я не люблю дэманстраваць свае слабасцi, хоць не адмовіш — яны ў мяне ёсць.

— Цi падабаецца вам iдэя раздзельнай адукацыi хлопчыкаў i дзяўчынак?

— Сёння, вiдаць, не варта размаўляць пра ўвогуле раздзельную адукацыю хлопчыкаў i дзяўчынак, але мусяць быць нейкiя кароткатэрмiновыя курсы, дзе б дзяўчынак сапраўды акрамя сям’i рыхтавалi быць жанчынамi i мацi. Ну, i для хлопчыкаў, адпаведна — мужчынам i бацькам. Гэта можа быць нават тыдзень у год, але пачынаючы з дзiцячых садкоў. Але такiя заняткі не будуць мець сэнсу, калi там дзеці будуць чуць адно, а бачыць у асяроддзi iншае.

— У нашым грамадстве — у адрозненне ад заходняга — дзецi праводзяць шмат часу разам са сваiмi дзядулямi i бабулямi. Тыя iм шмат чаго расказваюць, навучаюць iх, выхоўваюць. Цi не запавольваецца ад гэтага развiццё беларускага грамадства?

— Усё добра, калi ў меру. Паўнавартасная асоба можа атрымацца толькi ў тым выпадку, калi дзіця праводзiць прыкладна роўны час са сваiмi аднагодкамi, з бацькамi, а калi пашчасцiць мець дзядулю й бабулю — з iмi таксама. У кожнага пакалення ёсць свае вартасцi. I калi маленства бачыць усё лепшае у кожнага пакалення — гэта выхоўвае годную асобу, якая будзе i паважаць сваiх бацькоў, i ведаць пра свае каранi. Звычайна бабуля i дзядуля могуць данесцi да сваiх унукаў шмат той iнфармацыi, якую не паспелi данесцi бацькi. Бо калi яны гадуюць дзяцей — менавiта на гэта бракуе часу. Яны якраз перададуць iм тую спадчыну пра сваiх дзядоў, пра дзядоў дзядоў — для беларуса гэта вельмi важна.


	^{Кабеты ў 3(4)-1999} .




_{Кабеты ў ARCHE 3(4)-1999} .