Большасць людзей трымае ў памяці дзве, тры ці, можа, пяць кніг, якія зрабілі на іх асабліва глыбокае і ўстойлівае ўражанне. Яны памятаюць не толькі саму кнігу, але і тое, дзе яны былі, калі яе чыталі, што гэта была за пара году, ішоў дождж ці свяціла сонца, холадна было або цёпла (магчыма, і тое, і тое — праз кнігу), у цягніку гэта адбывалася, у ложку ці недзе ў парку. І, безумоўна, найперш яны памятаюць тое яркае адчуванне суцэльнай інтэлектуальнай і эмацыйнай, а магчыма, нават фізічнай захопленасці сусветам кнігі. Бо ў гэтым сіла літаратуры. Яна нечым нагадвае закаханасць. Звычайна такія вырашальныя спатканні з кнігай адбываюцца ў маладосці, і мы праносім гэтыя моманты праз усё жыццё як свой скарб (і не наважваемся перачытаць тую кнігу ад страху, што цяпер яна падасца нам банальнай; гэтаксама ў рэтраспектыве нас могуць бянтэжыць стасункі з тым ці іншым чалавекам).
Адно з маіх кніжных спатканняў такога кшталту здарылася амаль тры гады таму. Былі Каляды, якія я бавіў з сям’ёй і сябрамі, ежы было нашмат больш, чым можна з’есці, фонам гучалі калядныя песні, дзеці насіліся з пакоя ў пакой, зрываючы з падарункаў абгортку, — раздзеленае з блізкімі шчасце. Але ўнутры сябе я быў у абсалютна іншым месцы, у свеце змрочным і чужым. Я толькі што ўзяўся чытаць “Скрыпкі”, раман нарвежскага пісьменніка Яна Руара Лейквола, і не змог адкласці. Калі ўсе госці разышліся, калі ў доме выключылі ўсе агні і прыйшоў час ісці ў ложак, я працягнуў чытаць і наступнай раніцай дачытаў кнігу да канца. А пасля пачаў яшчэ адзін раман Лейквола, і яшчэ адзін, усярэдзіне я ўвесь трымцеў і заходзіўся ад болю, ледзь зважаючы на тэмы размоваў у нашым доме, чакаючы, калі можна будзе працягнуць чытанне; я нават зачыняўся ў прыбіральні, прыкідваючыся, што мне трэба надзвычай шмат часу, а сам сядзеў адзеты на апушчаным вечку ўнітаза і чытаў.
Што было ў гэтых кнігах такога, што ўразіла і кранула мяне настолькі моцна? Цяжка абагульняць, але ва ўсіх раманах Лейквола прысутнічае амаль клаўстрафобнае напружанне і нерв, звязаныя, мабыць, з тым фактам, што многія яго персанажы ў літаральным сэнсе замкнутыя ў прасторах, з якіх яны не могуць выбрацца: гэта можа быць сутарэнне, ці пячора, ці агулам сусвет са строга вызначанымі межамі, як кляштар або працоўны лагер. Але па сутнасці яны замкнутыя ўнутры саміх сябе і не могуць выбрацца з уласных неадчэпных думак. Таксама варта адзначыць, што ў той час як большасць цяперашніх нарвежскіх кніг апісвае сучаснае нарвежскае асяроддзе, дзеянне раманаў Лейквола адбываецца ў злёгку альтэрнатыўных ці дыстапічных сусветах, і гэта таксама надае творам нервовасць і клаўстрафобную атмасферу. І апошняя, але не менш важная прычына нерву, які я спрабую абазначыць, заключаецца ў тым, як паэтычна і нават музычна Лейквол карыстаецца нарвежскай мовай.
Я чуў пра гэтага пісьменніка раней, думаў, што варта было б яго пачытаць, але з нейкіх прычынаў усё адкладаў, а тут прачытаў і зразумеў, што ён яшчэ лепшы, чым я спадзяваўся, гэта выбітная літаратура. У Нарвегіі мноства маладых і таленавітых пісьменнікаў, але творы Лейквола не былі падобныя ні на адну з кніг, якія я чытаў.
Трагічна, што ў тым жа годзе ён памёр у саракагадовым узросце, усяго за некалькі месяцаў да майго адкрыцця ягоных кніг, хутчэй за ўсё ад пухліны ў мозгу. Калі ён памёр, то быў ужо добра вядомым і прызнаным пісьменнікам у асяродку крытыкаў і людзей, якія займаюцца літаратурай у Нарвегіі, але амаль невядомым шырокай чытацкай публіцы. Мяне так узрушылі ягоныя кнігі і так засмуціла яго раптоўная ранняя смерць, што я практычна абавязаны змяніць сітуацыю: даць людзям магчымасць адкрыць для сябе ягоныя дзіўныя, цёмныя і прыгожыя кнігі.
І таму ў жніўні 2015 году я выправіўся з Осла, сталіцы Нарвегіі, дзе я жыву, у Берген, другі па велічыні горад краіны, дзе нарадзіўся Лейквол, каб адкрыць кнігарню, што праіснавала ўсяго тры дні і ў якой я прадаваў кнігі Лейквола і толькі іх. Я назваў яе “Кнігарня скрыпак” у гонар першай ягонай кнігі, якую я прачытаў.
Праз тры дні я прадаў 500 асобнікаў ягоных кніг і, едучы цягніком назад у Осла, зразумеў, што хачу аддаць грошы, заробленыя на ягоных кнігах, бо гэта падавалася няправільным — зарабляць грошы на кнігах чалавека, які памёр, прынамсі калі ён памёр так нядаўна. Але на што мне ахвяраваць гэтыя грошы? Гэта мусіць быць літаратура, разважаў я. Больш за тое, калі Лейквол пражыў частку свайго жыцця і часткова напісаў свае кнігі ў Беларусі (у месцы цікавым самім па сабе і да таго ж незвычайным для наведвання нарвежскім пісьменнікам ці наогул нарвежцам), бо быў жанаты з беларускай Алінай з Гомеля, я вырашыў, што мая мэта мусіць быць звязаная з літаратурай і Беларуссю. І тады з’явілася ідэя зрабіць першую анталогію ці нумар часопіса, прысвечаны перакладам нарвежскіх пісьменнікаў на беларускую мову. Неўзабаве я звязаўся з “ПрайдзіСветам”, вынікам чаго стаў гэты збор тэкстаў.
Нарвегія знаходзіцца на перыферыі Еўропы і не з’яўляецца часткай Еўрасаюза. Беларусь жа знаходзіцца у цэнтры Еўропы, калі Расію прынамсі геаграфічна лічыць “Еўропай”, але на перыферыі мыслення большасці нарвежцаў. У культурным плане Злучаныя Штаты, але і Бразілія, і Паўднёвая Афрыка, Індыя, Кітай і Аўстралія бліжэйшыя да нас, чым Беларусь. Мы не слухаем беларускую музыку, мы дакладна не глядзім беларускае кіно і не чытаем беларускіх пісьменнікаў (а як інакш, калі мы не ведаем іх — вас?). Як і большасць беларусаў, мабыць, ніколі не чула пра ніводнага сучаснага нарвежскага пісьменніка (а як інакш, калі ўсяго некалькі кніг сучасных нарвежскіх пісьменнікаў перакладзеныя на беларускую і ўсяго некалькі ў перакладзе на рускую прадаюцца ў Беларусі).
Я лічыў — і ўсё яшчэ лічу — кнігі Лейквола ўнікальнымі, але хто ведае, можа быць, проста цяпер нехта сядзіць, схіліўшыся над сваім ноўтбукам ці аркушам недзе ў свеце — ці, можа, у Мінску або ў беларускай вёсцы — і піша таксама ўнікальныя кнігі, кнігі, пакуль яшчэ невядомыя свету.
Таму я веру ў пераклад у самым шырокім сэнсе гэтага слова: у кантакт, абмен, сяброўства. Гэта парадаксальна, але ў той час як у кнігах Яна Руара Лейквола так шмат абмежаванняў, агароджаў, муроў і самоты, менавіта ягоныя кнігі спрычыніліся да гэтага збору тэкстаў, якія, я спадзяюся, дапамогуць няхай і крыху, але аб’яднаць нашыя дзве краіны і, магчыма, прымусяць вандраваць нашыя думкі.
Вось тыя дзесяць аўтараў, якія прадстаўленыя ў нумары: Амаліе Касін Лерстанг, Ары Бэн, Арнэ Лігрэ, Аўдун Мортэнсэн, Карл Фрудэ Тылер, Іда Хегазі Хёер, Гейр Гуліксэн, Гюнхільд Эехаўг, Томас Эспедал і Ян Руар Лейквол. Кожны і кожная з іх маюць уласны індывідуальны стыль; яны вельмі розныя, але ўсё ж звязаныя тым, што мы можам назваць нарвежскім літаратурным кантэкстам. Мы змаглі перакласці толькі ўрыўкі з гэтых кніг (ці, у некаторых выпадках, адно апавяданне са зборніка), таму я спадзяюся, што гэты нумар дапаможа абудзіць цікавасць, каб адкрыць не толькі літаратуру, напісаную гэтымі дзесяццю аўтарамі, але і многімі іншымі нарвежскімі пісьменнікамі таксама.
Асабліва я хацеў бы падзякаваць двум людзям, без якіх гэты праект ніколі не быў бы рэалізаваны.
Па-першае, Лідыі Ёхансэн, перакладчыцы беларускага паходжання, якая цяпер жыве ў Нарвегіі і якая паказала сябе як “bolshoi molodets”, калі ўзваліла на свае плечы значную і зусім не маленькую задачу, каб перанесці абсалютную большасць тэкстаў з гэтага нумару ў беларускую мову.
І, па-другое, Юлі Цімафеевай, адной з рэдактарак “ПрайдзіСвета”, з якой я яшчэ не сустракаўся на момант напісання гэтых словаў, але якую — я адчуваю, што магу так сказаць — я тым не менш крыху ведаю пасля тых некалькіх сотняў фэйсбучных паведамленняў, дасланых у Беларусь і назад у Нарвегію падчас працы над гэтым нумарам.
