Сюжэт, вечна звабны
сваёй універсальнасцю: вандроўнік, які шмат
гадоў блукаў па свеце, перажыўшы войны
й тысячу смяротных небяспекаў, цудам
уратаваўшыся з пячоры людажэра ды з выспы
ліхой чараўніцы, што перакідае людзей
у свінні, дый чаго там яшчэ толькі няма
ў ягоным неверагодным curriculum vitae, —
вяртаецца нарэшце на бацькаўшчыну. Тым часам
ягоны сын, зразумела, вырас у дужага маладзёна,
у хаце аж роіцца ад шматлікіх прэтэндэнтаў на
руку жонкі, і толькі старая нянька пазнае
гаспадара — па шнары на назе.
Імя вандроўніка — Адысей, і ўсё з ім, як
памятаецца, скончылася добра. А вось іншая
версія таго самага сюжэту: пасля пятнаццаці
гадоў брэжнеўскіх лагераў, пабываўшы
і ў астрожных лякарнях, і ў камеры
смяротнікаў (бо спачатку быў вырачаны на смерць
— за вывешаны ў родным сяле жоўта–блакітны
штандар), вяртаецца напрыканцы 1970–х украінскі
Адысей па адрасе, дзе жыве ягоная сям’я, —
сышоўшы з аўтобуса ў незнаёмым мястэчку,
пытаецца на аўтастанцыі ў мясцовага хлопца, як
прайсці на вось такую вуліцу, хлопец бярэцца яго
правесці — ім аказваецца па дарозе,
і вандроўнік даходзіць да патрэбнага будынку
і знаходзіць патрэбныя дзверы, і хлопец
уваходзіць у гэныя дзверы — разам з ім,
і аказваецца — ягоным сынам.
Гэтую другую гісторыю распавёў колішні савецкі
дысідэнт, цяпер прафесар Ерусалімскага
ўніверсітэту Міхаіл Хейфец у сваёй кнізе
лагерных згадак «Украінскія сілуэты». Апроч
асабліва каштоўнай у нашую інфармацыйную пару
дакументальнай сапраўднасці, дакладных імёнаў
і датаў*, гэтая найноўшая версія
адрозніваецца ад міфу–арыгіналу і нечым
больш істотным — сумнай праўдай, што поўніцай
адкрылася чалавецтву ў выніку геапалітычных
зрухаў, спрычыненых дзвюма сусветнымі войнамі,
таталітарнай практыкай перасялення і масавых
міграцыяў. Карацей, калі для гамэраўскага грэка
несумненнай была сама наяўнасць Ітакі, як
нязменнай духоўнай айчыны, дому, «бацькоўскага
парогу», г.зн. месца–куды–можна–вярнуцца, —
дык Адысей канца ХХ стагоддзя, кідаючы нарэшце
катвігу каля мройнага роднага берагу, рызыкуе не
толькі быць непазнаным — ён рызыкуе сам не
пазнаць Тэлемаха. І Пэнелопы. І палацу.
І той нянькі, якой належыць паказаць шнар.
Злітуйцеся, людзі добрыя, скажыце дзеля Бога, як
завецца гэтая выспа?
Ітакі няма — тая Ітака, што ззяла Адысею на дне
смярдзючай пячоры цыклопа, што вяла яго скрозь
марскія ўраганы і вырывала з лапаў
арганізатараў незлічоных «свінскіх фермаў»,
Ітака, памяццю пра якую, ён, уласна, і выжыў, —
аказваецца, існавала толькі ў ягоным уяўленні.
З гэтага моманту пачынаецца сапраўдная драма
Адысея: бо дагэтуль, у якую б халупу не
патрапляў, ён быў — Адысеем, гаспадаром Ітакі. Не
знайшоўшы Ітакі на спадзяваным месцы, ён больш не
ведае, хто ён.
Псіхолагі называюць гэты стан крызісам
ідэнтычнасці. Але й псіхолагі губляюцца
ў азначэннях, калі ў сітуацыі Адысея
апынаецца цэлы народ.
* Фёдар Дронь быў засуджаны ў Львове
ў 1961–м годзе ў розгар так званае
«хрушчоўскае адлігі». Заходнім інтэлектуалам,
здзіўленым з’яўленнем Украіны на палітычнай
мапе, не зашкодзіла б ведаць, што толькі
ў той адзін, нічым не прыкметны ў гісторыі
ўкраінскага супраціву год толькі ў Львоўскай
вобласці было вынесена сорак (!) смяротных
прысудаў з палітычнымі абвінавачваннямі
ў «здрадзе Бацькаўшчыне»,
г.зн. у сепаратызме. Назад
Франц Фэнан супраць Леаніда Кучмы
У сітуацыі Адысея
непазбежна апынаецца любы народ, які пераходзіць
ад каланіяльнай залежнасці да самаўладнага
і самачыннага існавання. Бо каланіялізм,
ператвараючы падбіты народ з суб’екта
ўласнай волі ў суб’ект чужой волі, немінуча
адчужае яго ад сябе самога, у метафізічным
сэнсе выпраўляе ў выгнанне — нават без
дэпартацыяў. Адпаведна галоўны сэнс
дэкаланізацыі — гэта вяртанне нацыі «да сябе
дахаты», поўнае апанаванне «сябе» і ўсяго
«свайго» — ад зямельных нетраў да гісторыі
і культуры. На цэнтральных вуліцах Кіева паміж
рэкламных шчытоў IBM, Hond’ы i Lego
трапляюцца ў вока шырокія табло з яскравым,
сіне–зялёна–залатым краявідам: дняпроўскія
кручы, рака ў ажурным суплёце мастоў, ззяюць на
сонцы будынкі лаўраў у паркавым зяленіве,
і паўзверх ўсяго — разгоністы надпіс: «Кияни!
Це ваше місто!» Фізічны вобраз — так немаўляці
тыцкаюць на ягоны адбітак у люстэрку: гэта ты,
бачыш, гэта ты… Адначасова ўкраінскі прэзідэнт
заяўляе прэсе, што за чатыры гады незалежнасці
нацыянальная ідэя не здолела сцвердзіцца як
агульнадзяржаўная ідэалогія, а ўкраінская
паэтэса наракае на старонках наймасавай газеты,
што Ўкраіна ніколі не была так далёка ад Украіны,
як цяпер. Новай, неспадзявана «сваёй» Украінай
незадаволеныя ўсе — ад пенсіянераў з гарой
медалёў да шчырых патрыётаў, якія
ў брэжнеўскія часы наважваліся на вуліцах
уголас размаўляць па–ўкраінску, таемна спявалі
забароненыя песні і марылі пра Шаўчэнкавага
«Кабзара» без купюраў, а сёння з усімі
сваімі доўгацярплівымі пакутамі (бо ж, калі
пакута стаецца штодзённасцю, не застаецца нічога
іншага, як яе палюбіць, — падсавецкі ўкраінскі
патрыятызм быў глыбока мазахісцкай з’явай…),
выявіліся без жалю спісанымі насмешлівай,
энергічнай, кампутарнай моладдзю
ў дзевятнаццатае стагоддзе.
Незадаволенасць незадаволенасцю,
а вось жа на заклапочанае пытанне
сацыёлагаў (відавочна занепакоеных беларускім
прэцэдэнтам) — ці сталі б вы галасаваць цяпер
за ўкраінскую незалежнасць? — абсалютная
большасць, так і хочацца сказаць — «пахмурна»,
пацвердзіла свой адказ 1991 году. Гаворка, адылі,
не пра тое ці іншае палітычнае надвор’е. Гаворка
пра Ітаку — пра тую, якую мы пакуль што гатовыя
пазнаць толькі на глянцавым плакаце
з сіне–зялёна–залатым краявідам. Рэальная
Ўкраіна аказалася «не такая».
Калі б прэзідэнт Кучма чытаў Франца Фэнана, яго
нядаўнія нараканні наконт таго, што
«нацыянальная ідэя не спрацавала», можна
было б спісаць на нашу, па–савецку разумова
маларухлівую, як сіта, здзіраўленую рэпрэсіямі
і, па ўсіх адзнаках, правінцыйную
інтэлектуальную эліту, якая на месца пільна
патрэбнай нацыянальна–дзяржаўнай ідэалогіі не
змагла, у канцы ХХ стагоддзя, запрапанаваць
нічога, акрамя абшарпаных «гетманскіх
кляйнотаў», няпэўных «скарбаў гетмана»
і ўвогуле «дарогі на Сеч» (цытую — ці ж не
красамоўныя — назвы фільмаў, знятых дзяржаўнай
кінастудыяй у першы год незалежнасці), —
чытай, фразеалогіі традыцыйнага ўкраінскага
рамантычнага нацыяналізму, заблуканага між трох
хваінаў гісторыі, філалогіі ды этнаграфіі,
толькі трохі падлатанага лексікай
«інтэгральнага» дзяржаўніцтва кшталту
1943 году (яе, гэтую лексіку,
у недакранальнай музейнай цэласці зберагла
наша дыяспара і, з распадам СССР
з радасцю здала «на Радзіму», разам
з канцылярыяй Украінскага Ўраду ў экзылі).
Дзеля справядлівасці варта зазначыць, што — быў
такі перыяд, калі цэлае ўкраінскае грамадства
сілкавалася гэтай версіяй «нацыянальнай ідэі»
(а па сутнасці — рэстаўрацыяй нацыянальнай
гістарычнай памяці, якую нам зацята «адбівалі»
ўсімі магчымымі способамі, улучна з ГУЛАГам),
і гэты перыяд прыпаў на апошнія гады існавання
імперыі. Тады стотысячныя мітынгі натхнёна
спявалі за студэнцкімі бардамі «Гей, там на горі
Січ іде…», а літаратурны часопіс мог лёгка
ўзняць наклад да паўмільёна, перадрукаваўшы
якую–небудзь класічную, забароненую ад 1930–х,
«Гісторыю Ўкраіны» — Грушэўскага ці Дарашэнкі,
Бантыш–Каменскага ці Ефіменкі (выбар быў
каласальны, бо забаронена было ўсё: сваёй
гісторыі Ўкраіна ў складзе СССР мець не магла).
Украінская інтэлігенцыя, якая цягам
дзесяцігоддзяў добраахвотна выконвала
сацыяльна небяспечную місію кансервантаў
гістарычнай памяці, пражыла цэлыя гады
ў стане, блізкім да эйфарычнага сп’янення.
Натуральна, што цяпер прыйшоў час пахмельнага
сіндрому: памяць пра мінулае аказалася тым, што
ў матэматыцы завецца ўмовай неабходнаю, але
недастатковаю, — нельга рухацца ў будучыню
задам наперад.
Праз гэткія «адкрыцці» праходзяць усе
посткаланіяльныя нацыі — Фэнан сцвярджае, што
пасля ста гадоў каланіяльнага існавання
нацыянальная культура, што ўтрымліваецца на
«падпольным» становішчы, неўнікнёна
ператвараецца ў калекцыю акамянеласцяў,
«мінеральны слой» адмерлых традыцыяў ды
музейных экспанатаў. Усходняя Ўкраіна была
расейскай калоніяй больш за два стагоддзі,
Заходняя, якую даўжэйшы час перакройвалі разам
з мапай цэлай Еўропы, жывейшая — больш за
пяцьдзесят гадоў. Дык не трэба здзіўляцца, што
нашая нацыянальная рамантыка паспела ладна
збуцвець.
Леанід Кучма не чытаў Франца Фэнана. Для яго, як
і ўвогуле для таго пласта савецкай бюракратыі,
адкуль ён выйшаў, выпушчаная з падмосця
ўкраінская ідэя асацыюецца — са стралецкімі
песнямі кшталту 1918 году ды шараварамі шырынёю
з тэлеэкран. А таму сваёй наіўнай заявай
прэзідэнт засведчыў агульную грамадскую
разгубленасць — вострую патрэбу новага адказу
на пытанне, што паўтараста гадоў таму ўпершыню
паставіў перад украінцамі Шаўчэнка і якім
цяпер стракацяць газетныя загалоўкі: «ХТО МЫ? ЧЫЕ
СЫНЫ? ЯКІХ БАЦЬКОЎ?»
Лёс Украіны выглядае ўнікальным нават
у параўнанні з астатнімі
цэнтральнаеўрапейскімі народамі — тымі, паводле
ёмістага вызначэння Мілана Кундэры, «недалугамі
гісторыі», да чыёй сям’і Ўкраіна, між іншым,
заўсёды парывалася належаць культурна,
пакутліва выкручваючыся з пашчы расійскага
Паліфема, які патрохі перажоўваў яе ў нейкую
«мала — (значыць «недастаткова»?) — расійскую»
вобласць з фальклорна–кулінарным мясцовым
каларытам. Краіна, якая, у сілу свайго
геапалітычнага становішча, за тысячагоддзе
пабывала на ростанях супрацьлеглых культурных
уплываў — візантыйства і праваслаўя
з аднога боку і каталіцкага Рыму
з другога (да таго ж празрыстыя межы
з Крымскім ханствам далі прыняць з поўдня
яшчэ й ладную долю ісламскай культуры), краіна,
як жалобна спяваецца ў народнай песні, «пры
бітай дарозе» — калідор, праз які хто толькі не
йшоў — то «з варагаў у грэкі», то
з азійскіх стэпаў у Еўропу, — безумоўна,
павінна была б, улічваючы клінічную слабасць
цэнтралізуючых дзяржаўных традыцыяў, даўно
распаўзціся на бясформны кангламерат этнічных
«земляў». У імкненні сённяшніх прыхільнікаў
федэральнага ладу Ўкраіны ёсць–такі пэўная
рацыя: для стэпавіка з Слабаджаншчыны сам
выгляд мястэчак Галічыны — з недаруйнаванымі
савецкай уладай сярэднявечнымі фартэцыямі
і вузкімі вулкамі былых габрэйскіх кварталаў,
якімі ў нядзелю бабулі праводзяць прыбраных
у белае дзяўчатак да першага прычасця, — гэта
«амаль Польшча», такая самая экзотыка, як
татарскія мячэты ў Крыме ці на Падоллі.
Што праўда, у сваёй урбаністычнай версіі
ўкраінская культура адвеку была стракатай,
неаднароднай: у гарадскім ландшафце Мазэпавы
барочныя катэдры суседнічалі з польскімі
касцёламі ды сінагогамі, а на кірмашах стаяў
шматмоўны лямант. Расія добра пастаралася, каб,
як любілі пісаць у сваіх партыйных праграмах
бальшавікі, «сцерці адрозненні» (між багатымі
і беднымі, горадам і сялом, між народамі,
мовамі, гарамі й далінамі…), з–за чаго, урэшце,
і прайграла глабальна, цывілізацыйна, бо
ўсякая жыццятворчасць магчымая адно як
памнажэнне адрозненняў, а іх згладжванне ёсць
працэсам інвалюцыйным і магчыма хіба на
ўзроўні «найменшага агульнага назоўніка»
і моўна — на ўзроўні звыродлівага расейскага
«ньюспіку» з непазбыўным акцэнтам, канфесійна
— на ўзроўні нудных «богаслужбаў» пад гіпсавым
бюстам Леніна, маёмасна — на ўзроўні агульных
злодзеяў…
Ціск на ўкраінскае быў моцным: пануючая
культура навязвала ўкраінцам той знявечаны,
гратэскны «вобраз сябе», які не пакідае месца для
самапавагі, — так, як калі б палякам давялося,
праз нястачу іншых крыніцаў, таясаміць сябе адно
з «палячышкамі» ў раманах Дастаеўскага,
а немцам — з нямецкімі персанажамі
савецкіх фільмаў пра вайну. У такіх умовах
вырашальным было зберагчы сваё вялікае «НЕ» —
усведамленне таго, што «мы», па–першае,
НЕ такія (як «яны» нас бачаць), а па–другое,
НЕ тое, што «яны»: «мы» — іншыя, «мы» — Еўропа,
і толькі праз «іх» у «нас» звіхнулася
гісторыя… І вось аказалася, што ва Ўкраіне
незалежнай самое паняцце «мы» набывае зусім іншы
сэнс — што ўкраінская нацыя не тоесная ні ўласна
этнічнаму, ані нават украінскамоўнаму
ўкраінству (у малодшым пакаленні ўсё больш
тых, хто называе сябе «ўкраінцамі расійскага
паходжання»), што дашукацца нейкіх сінтэзуючых
канстантаў у кім толькі не творанай
(і ўсё ж такі не без удзелу ўкраінцаў!)
украінскай гісторыі — справа безнадзейная,
і лепей адразу махнуць на ўсё гэта рукой, ды
пусціць супольным маршам на ўгодкі вайны
ветэранаў УПА з ветэранамі Савецкай Арміі
ў надзеі, што жалобная памяць усіх памірыць
(і мірыць–такі…), аказалася, што над Украінай,
якой яна вяртаецца «да сябе» пасля адвечнай
адысеі, увогуле наўрад ці магчымы парасон
адзінае ідэалогіі. Дый ці патрэбны?
З гэтым цяжка пагадзіцца — асабліва пасля
незабыўнае «школы камунізму», дзе існавала
Адзіна Правільнае Вучэнне, і свет падзяляўся
на «за» і «супраць». Акрамя таго, сумняюся, каб
мой таварыш–мастак, якога студэнтам білі
ў КГБ па вушах, пакінуўшы яму 30% слыху, стаў
бы расчулена абдымацца са сваімі былымі
маёрамі (а цяпер, напэўна, палкоўнікамі)
у імпэце нацыянальнай еднасці. Але
пабадзяўшыся дзесятак гадоў па–за Украінай
(гэта быў асаблівы феномен — прыхаванае
«брэжнеўскае» ўкраінскае эміграцыі, калі
інтэлігенцыю выціскалі ў метраполію, робячы
немагчымай хоць якую працу дома), сёння ён
праходзіць Андрэеўскім узвозам — гэтым кіеўскім
аналагам Манмартру й Грыніч–Віліджу —
з гордым шчасным спакоем домаўласніка: ён
знайшоў сваю Ітаку.
На руінах аднае з найдаўнейшых у Еўропе
аграрных культураў, пасля галадамору
й прымусовай калектывізацыі («традицій
підрізації», як сказаў паэт) украінцы патрохі,
упарта й цярпліва аднаўляюць свае genii loci,
культ месца. Ідэнтычнасць, як у час феадальных
княстваў, вымяраецца — тутэйшасцю.
Украінская гісторыя вяртаецца на кругі свае.
Што дасць нам сілу?
Гэта яшчэ адно
з класічных украінскіх пытанняў —
сфармуляванае больш за восемдзесят гадоў таму
Лесяй Украінкай, якая і адказала на яго,
уласным жыццём і творчасцю: засяліўшы
забароненую і пераследаваную мову («дом
быцця», паводле Гайдэгера, ва ўкраінскім
выпадку — з вокнамі, забітымі дошкамі) цэлым
пантэонам персанажаў сусветнай культуры, ад
герояў гамэраўскага эпасу да прарока Магамета,
Дон Жуана і масачусэтскіх пілігрымаў, узняўшы
столь «украінскае хаты» на сусветную вышыню.
Гэта вельмі «цэнтральнаеўрапейскі» адказ — калі
духоўным эквівалентам нацыі, гарантам яе
еднасці, а значыцца, і жыццяздатнасці
стаецца культура (яшчэ Масарык у свой час
сцвярджаў, што нацыянальная ідэя ёсць ідэяй
культуры!), прычым абавязкова культура адкрытая,
уключаная ў працэс універсальнага, скрозь час
і прастору, абмену вартасцямі.
Якой будзе заўтрашняя Ўкраіна, залежыць ад
таго, ці здолее сёння ўкраінская культура
вытрымаць другі раз (пасля «Расстралянага
Адраджэння» 1920–х) пастаўлены ёй гісторыяй іспыт
на «мажарытарнасць» — з вечна наляканае,
пакрыўджана–«меншаснае», скурчанай у сабе
зрабіцца самаўпэўнена–экстравертнаю — «сваёю»,
стаць паветрам для ўсіх, хто насяляе Ўкраіну. На
пачатку яна павінна «прыўласціць», апанаваць
і арганічна ўвабраць у сябе ўсе ранейшыя
духоўныя ўзлёты, што адбываліся ў сферы яе
прысутнасці і адчужаліся ад яе метраполіяй —
ну, скажам, разгледзіць абрысы ўкраінскага
ландшафту ў эстэтыцы таго ж хасідызму ці
ўлучыць у свой кантэкст не толькі Гогаля, але
й «народжанага» ім кіяніна Булгакава (дарма
што таго калаціла ад самога гучання ўкраінскай
мовы!): усё гэта таксама значнай мерай «наша»,
і за адраджэнне й развіццё культурных
«меншасцяў» на ўкраінскім грунце — як
матэрыяльным, так і духоўным — цяпер
адказваем — мы.
Спроба 1920–х адбудаваць «мажарытарную»
культуру скончылася трагічна — але яна пакінула
па сабе фільмы Даўжэнкі, і тэатр Курбаса,
і ўкраінскі мастацкі авангард, і прозу
Хвылёвага і Підмагільнага, — тое, што
дапамагло ўкраінцам не паверыць імперыі, якая
семдзесят год пераконвала іх у іх неіснаванні.
Новы вобраз Ітакі, які павінна стварыць ужо
пост– каланіяльная ўкраінская культура,
і будзе для нашага Адысея новым «вобразам
сябе». Так што, беручы па вялікім, экзістэнцыйным
рахунку, галоўнае нашае выпрабаванне толькі
наперадзе.
Час гераічнага эпасу мінуў. Цяпер мы пераходзім
у час канструктыўнай самаіроніі — ну бо як
яшчэ вычысціш пакінутыя ў спадчыну, замест
мройнага палацу, Аўгіевы стайні?… Хоць гэта ўжо
— з іншага міфу: Адысей, памятаецца, стайняў не
чысціў.
Пераклаў з украінскай Міхась Баярын.
