6.00 — пад'ём.
8.00 — прагулка.
9.00, 13.00, 18.00 — баланда.
20.00 — праверка.
22.00 — адбой.
У пятніцу — душ.
Турэмны распарадак.
— Ладна,— падняўся
следчы; крэсла пад ім дасадліва крэкнула.
Размова скончылася. Шумна ўстаў адвакат,
выразна пацiснуўшы плячамi.
Усё, нарэшце дамоў. Дахаты. Там зараз баланда,
паямо, будзе цяплей.
Каменная падлога вымытая, смутна люструе,
i здаецца, што йдзеш па вадзе.
Усё ў парадку. Усё нармалёва. Усё цудоўна, ну яго
нахрэн. Спакойна, спакойна, спакойна, чатыры разы
спакойна. Пара заканчваць з надзеямi
й болямi. Яшчэ сядзець i сядзець.
Найперш, пагалiцца налыса. Тым больш лета. Ты
самога сябе падманваеш гэтай школьнай прычоскай.
Ты зэк. Галагаловы. Падумаць толькi, нiколi
ў жыццi не галiўся начыста. Хоць паглядзiш, што
гэта такое.
* * *
Я сяджу пасярод камеры на стосе савецкiх кнiжак
60—70–х (iншых у бiблiятэцы няма); злавесна
гiрчыць беларускае радыё, а на падлогу
раз–пораз пляскаюць пасмы густа намыленага
валосся. Над мною шчыруе Дзёма, я як мага
зручней падстаўляю яму сваю планету, свой шар
зямны, i думка шкрабецца й войкае дзесьцi
там, пад скляпеннем, i вочы вылазяць на лоб
паглядзець. Дзёма — забойца; мы чыталi ягонае
абвiнаваўчае заключэнне. Чэрап ахвяры
пераломлены тупым прадметам, колатых i рэзаных
ранаў чатыры дзесяткi — падуздыхавых, брушных,
грудзiнна–ключычна–смачкавiдных i якiх хоч.
Зараз у Дзёмы ў руках тупаваты станок,
i ён старанна, калi не сказаць любоўна,
з майстарскай жарсцю й пяшчотай абшкрабае
маю галаву.
Вось тут, паказвае ён, во тут косткi стыкуюцца,
скроня з лобнай, i калi нацiснуць — не, ты
пачакай, я не балюча, — вось так, цссс! — мазгi
папруць, аж пырсне. Шкраб, шкраб, шоргае станок,
пляскаюць згускi. А вось так, ён намацвае
макаўку, i я адчуваю, як буйна пульсуе кроў
пад цвёрдымi пальцамi, — гэта крынiчка называецца,
толькi цюкнуць, i такi сiфон — фррр! фррр!.. Вось
тут яно, на самай макiтры, — i ён прымерваецца,
пастуквае ў самае цемечка чаранком станка так,
як пастукваюць малатком па цвiку, перш чым даць
з усяе сiлы. Моцныя ўражаннi.
Ягоны аграмадны цень ужо запоўз на дзверы,
усеўся на верхнiм шканары й глумiцца з маiх
бугроў. «Ой, Паўлiк, тут болька, — i ён
заклапочана, каб не здзерцi, па валосiку
пашкрэбвае навокал, так ашчадна, што аж козытна,
i здаецца, зараз пацалуе ў гэтую самую
больку.
— Дзелай красiва!
Дзёма, нарэшце, ганарлiва аглядвае кумпал
i радасна шчэрыцца няроўнымi зубамi. Іклы
завостраныя. Я добра ведаю гэтую яго ўсмешку,
яна трошкi садысцкая, прыдушаная нiжняй скiвiцай —
такая бывае ў падлеткаў, калi яны катуюць
жывёлаў, — i крыху дзiцячая. Хлопчыку
васемнаццаць.
Я гляджуся ў маленькае люстэрка з адбiтым
краем. Аказваецца, вось яна, твая галава, якая. Так
проста й гола, правiльнай формы, замыкаецца
ўверсе. Белая, з шыхаватым голеным адценнем.
Цёплая, нават гарачая, аж хочацца ўзяць аберуч,
узважыць, як плод, адчуць цяжар. Бедны Паўлiк.
Чэрап. Вушы. Засталiся адныя бровы, каб было што
нахмурыць. Вось табе турэмная праўда.
Няёмка спаць. Ляжыш, так i нямее, i праменiць
колкiм валоссем, i свярбiць вакол галавы, нiбы
аўра. Кладуся тварам у падушку, i хочацца
плакаць.
Такiм чынам, час пачынаць з пачатку. Госпаду
Богу заўгодна, каб ты зразумеў тут пэўныя рэчы.
Усё яшчэ будзе: адрастуць твае валасы роўна на
столькi, колькi адмерана, i яшчэ будуць жывiцца
турэмнай думай, пакуль ты навучышся, як гэта быць
пасярод людзей, як пацяснiцца й як падзялiцца,
як аддаваць i як дараваць; жыць або «так», або
«не»; абыходзiцца малым; не сплёўваць словы
штокрок, а каўтаць, i тым насычацца;
i дастанеш–такi, што не варта дбаць аб сваёй
ежы i адзежы, а пра вечнае рупiцца;
i пабачыш яшчэ, што нават позiркам нельга
крыўдзiць людзей, там дзе трэба — змiргнуць,
а дзе трэба — апусцiць вочы; i нават
задумвацца будзеш ох як асцярожна, не
з пакутлiвай маскай на твары,
а са спакойнай, цёплай, ласкавай усмешкай,
быццам глядзiш на дзяцей; i яшчэ спазнаеш, як
кшталтаваць кожны рух, каб не выпусцiць раптам
з рук ручнiка цi лыжку й не запэцкацца
самому; i яшчэ ўбачыш, як сонца перапальвае
краты, i пачуеш, як пахне лета ў турэмным
дворыку, i ўспомнiш забытыя згукi дзяцiнства;
i дабярэшся да самае сутнасцi дробязяў —
распляцеш шкарпэткi да нiткi, i са станка для
галення дастанеш лязо... І яшчэ многае, многае,
многае.
А яшчэ — станеш цанiць волю, паветра, бацькоў
i сяброў.
І самае важнае — не сумнявацца.
Дзеля гэтага варта аднойчы прачнуцца на нарах
з голай калючай патылiцай, аслепнуць ад
нязгаснае лямпачкi проста ў твар, адчуць, як
пад табою рыпiць, i спахапiцца, што ляскае ў
дзверы «прагулка».
Чуваць тут усё. Калi нават цiха дзербанiш сабе па
перакладзiнах нараў, нервова аддаецца на кожным
ложку.
— Бля, хто гэта там барабанiць!
Гэта я.
— Ты што, абалдзеў, i так галава балiць.
Гэта камер–тон. Усё чуваць. Так бы мовiць,
у турме шмат што перадаецца стукам, тым цi
iншым.
На прагулку цi ў душ вартавыя б’юць у дзверы
вялiзным ключом. Тым жа звонам ключоў, разам
з рэхам, зэкаў перадаюць праз пралёт на
закратаваных лесвiчных клетках. Звычайна звiняць
аб парэнчы: «Бамц! Восем–семнаццаць!» Першае —
колькасць галоваў; другое — нумар дворыка, куды
трэба весцi. Семнаццаты цесны, таму ўся каманда
бурчыць самa сабе.
Мы iдзем, разабраўшыся па двое ў патылiцы,
у нiзкай падвальнай галерэi. Злева — камеры
смертнiкаў, тут заўсёды магiльная цiшыня; справа —
кармушкi асуджанкi, там крыху жывей. Волка;
у тых, хто сядзiць тут больш за паўгады, пачынае
зажыва гнiць цела. Бракуе паветра. Улетку на
старым корпусе — ён зараз над намi — увесь час
раве вентылятар, праiржавелая труба заводскага
тыпу. Гэта скразняк, i дзеля яго на падвальных
акенцах i ў проймах кармушак зэкi
вывешваюць абажуры з шалясткiх палосак паперы.
Прыемна чуць, шамацiць як лiсце.
Выбiраемся праз змрочны лёх з каменнымi
вышчарбленымi прыступкамi наверх — i адразу
паветра, паветра, точыцца галава, i адразу
стозыкi шум — перагаворваюцца ў дворыках...
i зверху, з закратаваных перакрыццяў, дзе
з мерным рыпеннем ходзiць канвой, скрозь сухi
пыл iмжыць сонечнае святло, струнна перабiрае,
перабягае па тварах, цёпла пераламляецца
ў грудзях... Прамянi прымружваюцца, i ў iх
танчаць iскрыстыя пылiнкi, столькi, што боязна
дыхаць — а так хочацца!
І свярбiць пчыхнуць. Пчыхнеш, i так добра.
Семнаццаты дворык — глыбокi калодзеж, на дне —
метры паўтара на два з паловай асфальтавага
бруду. Так, пастаяць, ткнуцца мордай, крок туды,
крок сюды. Становяцца ў кутах, плячом
падпiраюць бугрыстыя сцены, выбiраючы, каб было
куды сплёўваць. Хтосьцi кахiкне ды шоргне; хтосьцi
млява пакалупаецца ў шчылiнах — можа, дзе
запiску пакiнулi.
Сонца тлее на ўскрайку сцяны, яшчэ высока,
а ў калодзежы сыры цень. На сценах, быццам
ранейшы ўзровень мора, зеленаватая цвiль. Выламкi
камянёў, нiбы гiганцкi ракушняк. Па кутах пярлiны
пляўкоў. Рыпнулi, спынiлiся крокi наверсе. Сонечны
канвойны аблёг на парэнчы, мружыцца, глядзiць
сюды, як у ваду. Няма тут на што глядзець. Толькi
плюнь.
Цiўкне недзе там птушка — i як ад кроплi кругi
па вадзе.
На сцяне млее сонечны пляж, клятчасты ад кратаў,
ужо можна дастаць. Сэрж цягне, пластуе далонь
пазагараць. Мне таксама хочацца плiтачку. Так
адломваюць, калi ёсць, па кавалачку чакаляткi да
чыфiру.
Чыфiр пiў, каюся. Галоўнае, сэрца не пасадзiць
i дахам не дацца.
Прахалодна. На самым грэбнi вецярком мiрсцяцца
пацерачкi мху, празрыстыя, смарагдовыя праз
сонца. Успамiнаецца балада пра верасовы мёд
i шатландскiя скалы. Нейкi прысмак, дымок
у душы з дзяцiнства на гэты конт. Увогуле
я ўжо не памятаю, адкуль такi ценкi сонечны
ранак, калi я так рана выходзiў на вулiцу, так
свежа й холад за спiну ловiць, i шчасна. Можа
быць, нешта далёка школьнае, з ранцам на ўрокi,
свежасць... цi то босым па роснае сцежцы на
Дняпро, на рыбалку, пераступаючы знаёмыя каранi...
Берагавыя вербалозы шумяць — цi не заняў хто
месца...
— Бля, — са злосцю кажа хтосьцi. Вядома ж, так.
Раскоцваюцца дзверы. Дахаты. «Па двое,
я сказал».
Зрэшты, усё прасцей. Cogito ergo sum. Калi
я засынаю, значыць, часова выходжу на волю.
Я ем — i тое ж, тры разы на днi, я раблю
дома. Чытаеш кнiгу, пiшаш у сшытак, нават рысуеш
турму — ты вольны. Поўна цiхай, змястоўнай
прасторы. Можаш зяхнуць. Або падысцi да кратаў,
дыхнуць свежага паветра — i кожны, кожны
каўток так i заходзiцца ў грудзёх. Ты
ў турме.
Тут у кожнага бывае сваё пранiзлiвае, цiхае
iмгненне. Мне яно прыйшло над кнiжкай, дзе
камсамолец цалаваўся з камсамолкай. Закрыў
твар далонямi, быццам чытаю — так шчымлiва
сцiснула вочы, перахапiла горла.
— Малы, калi няцяжка, падай папяльнiчку.
Гэта Дзёма. Абзац.
— Малы... Усё будзе добра.
Я, ледзь трымаючыся, шморгнуў носам
i паспрабаваў усмiхнуцца скрозь мокрыя вейкi.
Дождж скрозь сонца. Пальцам выцкаваў слязiну.
Выцер аб сябе. Удыхнi. Яшчэ раз. Хто бачыў? Мабыць,
усе. Харошыя мае, i нiхто не сказаў нiчога.
А за такое б’юць — у кожнага ўсё ж такi
штосьцi сваё.
Не расслабляцца, зайчык. Не расслабляцца.
Нарэшце, ёсць i апошнi шанц. На скрайнi выпадак,
для скоцтва, сэксотаў i правакацыяў. Шыкоўная
штука, блiскучая й вострая. Ускрыццё.
Не спяшайся. Калi ўжо такiя кепскiя справы,
спачатку збiраеш кешар — невядома куды
павязуць, трэ’ каб рэчы забралi з табой.
Засцiлаеш шканар, ручнiк павiнны быць пад
рукой. Ставiш зэчку вады кiпяцiцца, гэта для
дэзынфекцыi. Лязо ў шчылiне абшчака. Вось,
у прынцыпе, усё, што трэба.
Вены пагана. Усё–ткi рукi, iмi так многа зроблена,
ну ўсё–ткi прыкра. Можна горла — кажуць, эфектна,
жахлiва разлазiцца аж да вушэй, залiвае крывёю
грудзi. Пiжоны. Лепш жывот — ёсць там такая
складка, запаветная складачка, колькi разоў мацаў
i цацаў, прымерваў далонню... Усё проста
й хутка, лязо разам з пальцамi ашпарыць
у кiпенi, разам з зубамi, з пульсам сцiснуць
мяса ў жорсткую жменю — i шах! — раскроiцца
крывянiстай глыбiнёю рана; ты ў шоку, глядзiш, як
заварожана разлазiцца, бел–чырвона–бела, ох
i блага, сплывае, i становiцца млосна ад
выгляду ўласнае крывi, я знаю, ты не выносiш...
млееш у ванiтоўным запаволеным сне, морыць
прылегчы... Грукайце ў дзверы.
Ладна, не будзем перад ядою. Час баланды.
Даюць баланду. Усе пазлазiлi з нараў. Да кармушкi.
На першае — суп з "пярлоўкай". Значыць, на
другое капуста i шлёмкi можна не мыць.
Баланду есцi можна. Галоўнае, што жэжанькая, бо як
астыне, наверсе сцягнецца камбiжыр, а гэтага
лепш не бачыць. Баланду сёрбаюць, заядаючы
скарынкамi хлеба. Мякiш выкiдваюць — цэлы бохан
мякiшу. Спецвыпечка. Страшэнная пякота. Ты ясi. За
непрыемнай кiслiнаю й глёўкiм прысмакам
камбiжыру амаль што мамiн супчык. Трэба наядацца,
набiваць пуза, каб аж атупець ад сытасцi — тады
больш нiчога не хочацца. Хто сала не браў? Смачнае
гэтае сала, зноўку страўнiк круцiць будзе.
Перажывем. Ты еж. На дне, як сонца, лямпачка — на
маiм месцы за абшчаком, яна амаль заўсёды
трапляе ў шлёмку. Я выграбаю, вышкрабаю
рэшту напалам з тлустым сляпушчым святлом, да
металёвага бляску. Дно ўсё ў шустрай, спорнай
штрыхоўцы — кожнага дня тысячы зэкаў шчыруюць
над гэтай чаканкаю, безыменнай i бессэнсоўнай.
Валадарская баланда — гэта сiла.
* * *
Вады не было. Потым далi дождж. Наляцела
страшэнная залева. Мабыць, зараз у горадзе лье
й лье, як ашалела, i якi–небудзь прыдурак,
скрозь мокры, кудысьцi брыдзе па вадзе, усё на iм
лiпне, струменiць. А дзецi, прытыраныя, лётаюць
з крыкам i верашчаць. Кроплi пляскаюць
у краты, разлятаюцца пырскамi, як
з вадасцёкавае трубы, ужо й сала
ў газецiне намокла, i крапае з высокага
падваконня — а ён усё шуруе, шуруе. Гул стаiць,
як на стадыёне — i якраз пад гульню! Тут
гуляюць з аглушальным азартам, iмкнучыся
перакрычаць: — Ага! Бах дамiношку аб стол —
i дождж, шшш!! Бац яшчэ раз — трыбуны равуць!..
Стоп. Голы на месца, хвост абрубiлi, паўрукi
шасцёрак... Лясь! — Лiчыце вашы вочы! — i залпам
дружны рогат, i шугае з ветрам у хату,
абдае халодны душ, i ты аж калоцiшся ад
захаплення.
Дарэчы, дождж цi спякота — ураджаю не будзе.
...Але, ураджаю ня будзе яму, не. У мяне жонка была
на сьвiданцы, казала, у калгасе ўсё валiцца, дай
iм там хоць сямнаццаць–васямнаццаць цэнтнераў
узяць. А так ужо й лес закiнулi, i камянi
нiхто ня возiць. А колькi каменьня я выбраў,
мабыць, за ўвесь час, пакуль калгас, столькi нiхто
не выбiраў. Салдаты вазiлi, у нас часьць блiзка
стаяла; кармiў iх, абед, усё як паложана,
i пячэньне даваў. Яны зь дзесяцi пачыналi,
потым, значыцца, у дванаццаць аддыхалi, ну, без
пятнаццацi дванаццаць, дзе–та так... А цяпер... Не,
ураджаю ня будзе.
Гэта дзядзь Вiця, старшыня калгасу, гэткi баця
з крыху бабскiм голасам i дробнымi птушынамi
звычкамi, увесь час насовачкай абцiраецца. Гэта
яму ў перадачах заўсёды прыходзiць кумпяк
вяндлiны ды магутнае сала з цудоўнай, барвовай
на прасвет перарослiнкай.
А на волi цяпер лета. Сонца, спёка. Заходзiш
у лес, а там усё прэе, цвiце, усё пучком —
i тут цела, па ноздры закапанае ў зямлю.
Цёплае й пахне. Адкопваеш... Ты можаш уявiць?
Можаш. Тады адкопвай.
А гэта Сэрж, маладая мафiя, прыехаў з следчага
эксперыменту. Цела — гэта труп, — Сэрж
расказвае д’ябальскi ўзбуджана й радасна.
Вiталiк звычайна маўчыць, бо ён баксёр.
Іх сямёра, тых самых, за каго ты там змагаўся
24 гадзiны, дзень i ноч разам з народам —
гаманiць, есцi за абшчаком i спаць па чарзе
на адным шканары. Беларусы ў турме
пачуваюцца лепш за астатнiх. Карысная звычка
—перабiраць жыццё як бульбу, жыць увесь час пры
сабе й сам сабе варушыць мазгамi i прытым
цiхай сапай захоўваць нешта хiтрэйшае за iншых,
нейкую шчэпць солi — прыкусiўшы ўсмешку, цi
зморшчыўшы лоб, цi краем вока, у невынiшчальным
прышчуры. Беларус, ён i ў камеры свежанькi, як
толькi што выкапаны. Ды й сам ты тут, шчыра
кажучы, захаваўся няблага.
Вось расейцы па–руску маюцца, сардэчныя, хоць
ты лбом аб сценку, хоць душой аб вушак, не сядзiцца
ў хаце хлопчыку малому.
Я выбiраю й руплiва лiчу прыкметы. Усё сходзiцца.
Заўваж, зараз Сэрж павернецца напаўабарота: якая
масiўная беларуская скула з румянцам — не
ўсходняя, а камляватая — i з якой знаёмай
пластыкай выпiнаецца надброўе, проста
з партрэтаў у кабiнетах бел. лiт.
Свае. Усё чытаецца з паўслова — i знакамiтая
бялявасць, i тонкiя ноткi ў голасе, якiя можна
назваць высокiмi й якiя так часта зрываюцца
ў нашых дзеячоў, i партызанская зацятасць —
рашуча ўсё, што ты ведаеш, i яшчэ трошкi.
І адметнасцi гаворкi, асаблiва гэтыя –сь
i –ць, настолькi свiсцячыя й ценкiя, што
пазайздросцяць заваконныя птушкi. Чамусьцi ўсе
нашы так саромеюцца ў прысутнасцi роднае мовы,
што самi пацiху пачынаюць цэкаць i сцiкаць на
ўсе лады, аж заслухаешся. І, канечне,
фенаменальнае беларускае вымаўленне, такi
неразборлiвы cпеў, з такiм мудрагелiстым
суправаджэннем, на такiх ухiлiстых паўтанах, што
быццам бы чуецца тое, што хацелася б,
i тым жа часам хто яго знае, што ён толькi што
там сказаў... Увогуле, мне ўсё больш здаецца:
беларуская унiкальнасць — гэта да слова
«унiкаць».
Сем землякоў. Угадай, хто з iх раскручваў
мяне. Я знаю. Калi–небудзь, можа, сустрэнемся
ды пагаворым.
* * *
Глухая сiрэна адбою.
Гэта сiгнал. У хатах па ўсёй Валадарцы
ўсчынаецца стоенае варушэнне.
— Вiця, на вока, — кажа Сэрж, — Паша, давай
шкарпэтку.
Так, я яшчэ ўчора абяцаў яму сваю памытую
шэраватую шкарпэтку. Ён паглядзеў: пойдзе.
Расплятаюць чацвёра. Сэрж корпаецца з лязом
i высноўвае сярод пухнатых абрыўкаў
сапраўдныя нiткi. Адна, дзве, тры. Мы ўтрох
хуценька пачынаем змотваць бясконцыя струны —
кожны сваю: белая, мая чырвоная й яшчэ раз
белая. Я ўсмiхаюся. Сэрж глядзiць на мяне:
— Па масцi, значыць...
Пальцы стамляюцца. Стрункi цiўкаюць,
расчэпленыя мiжсобку, i здаецца, што чацвёра
зэкаў сабралiся тайком i засяроджана
выцягваюць з арнаментальных тканых узораў
цiхую музыку, нязбыўную й манатонную.
Гэта яшчэ не ўсё. Потым усе нiткi, складзеныя
ўчацвёра, будуць уручную скручваць на асадках, да
болю ў знямелых пальцах, i расцiраць
у далонях, мацуючы сiлай трэння ў адзiны
шпагат. Урэшце, скручаны з бел–чырван–белага конь
мае зыходны, такi ж шэраваты, як у шкарпэткi,
выгляд. Хатнi конь — гэта сувязь. Зараз яна
нам спатрэбiцца.
І вось у сценку б’юць чатыры глухiя ўдары. Цынкуюць
суседзi. Сэрж дастае, цiшком размотвае каня каля
кратаў:
— Дзёма, прычал. Вока там закрылi,
хутка; Паша, на сценку.
Я прабiваю чатыры ў адказ: працуем. Яшчэ раз
глухiя тры: рыхтуйся. Цяпер гатова.
Гулка шоргае за сцяной; Дзёма, засеўшы на
кратах, маякуе: ёсць! Абрывае грузiк (пушка
запалак, набiтая хлебным мякiшам), таропка
падцягвае павуцiнку й вяжа вузлы. Б’ю
«дома».
— Хутка давай, падыходзiць! — сiпiць ад дзвярэй
дзядзь Вiця.
У жалюзi кратаў нешта шарготка трапечацца, як
матылькi. Сэрца трымцiць не менш. Пакецiк
з булёнам, газецiна «братве» i запiска.
Гэта табе. Я знаю, ад каго.
Усе па койках! — i незмiгутнае вока ўжо
абшарвае позiркам камеру. Я цiхаруся тварам да
сценкi й нiшачкам разгортваю.
Здаровенька, брацiшка. Часiк у радасць.
Прачытаў тваю пiсанiну. Ну што сказаць: неяк
сумнавата ўсё гэта. Канечне, у турме ўсякае
бывае, час ад часу сам з сабой размаўляць
пачынаеш — бачу, i ты гэтым заняўся. Разумею,
сядзець ня мёд, але ж трэба было народу збацаць
нешта гэткае, баявiтае, «Жыве Беларусь», словам.
Вайна ўсё–такi.
Зрэшты, у адным твая рацыя: галоўнае — верыць.
Астатняе, у прынцыпе, сумятня.
