Верасьнёвая сымфонiя
Вiтаю цябе, што прыйшла да мяне на спатканьне,
У водгульлi крокаў маiх, з халоднае цемры тунэляў часу.
Вiтаю цябе, о мацi мая, самота.
Калi шчасьце крочыла ў ценю маiм, калi бiлiся
Птушкi радасьцi ў люстра ночы, калi краскi,
Калi страшныя краскi юнай спагады душылi маё каханьне,
А рэўнасьць схiляла голаў, каб бачыць сваё люстраваньне ў вiне,
Я згадваў цябе, самота, я згадваў цябе, пакiнутая мая.
Ты кармiла мяне чорным хлебам пакорнасьцi, дзiкiм мёдам ды малаком,
I, шчасны, я еў з тваiх рук, нiбы верабей,
Бо нiколi ня меў я, кармiцелька, бацькi i мацi,
А шаленства ды холад бязмэтна блукалi па доме.
Ты парою зьяўлялася мне, набываючы вобраз жанчыны,
У падманным сьвятле найпякнейшага сьненьня. Твая сукенка
Была ў колер ральлi пры сяўбе; i ў маiм загубленым сэрцы,
Варожым, нямым, халаднейшым ад каменя на дарозе,
Нават сёньня яшчэ абуджаецца колiшняя пяшчота,
Калi бачу жанчыну ў брунатным адзеньні,
Маркотным, гатовым усё дараваць; і першая ластаўка
Над ворывам лётае, лётае ў зыркiм праменьнi дзяцiнства.
Я ведаю, ты ня любiш месца, дзе ты цяпер,
Удалечынi ад мяне ты больш не мая самота.
Скала, прыбраная ў даўнасьць, шалёны востраў у моры -
Вось дзе жыве пяшчота; я ведаю шмат магiлаў, што маюць брамы
з iржы i красак.
Ды як жа твой дом можа быць там, дзе неба i мора
На браткавым сьпяць даляглядзе, нiбыта каханкi?
Праўдзiвы твой дом - ён ня там, за пагоркамi, не!
Ты выбрала сэрца маё. Бо ты тут нарадзiлася.
I менавiта сюды, дзе на сьценах сваё ты пiсала ў дзяцiнстве iмя,
А, стаўшы жанчынаю, бачыла сьмерць свайго зямнога сужэнца,
Вяртаесься ты, несучы смак солi й ветру на белых шчаках
I гэты стары, стары водар каляднае шэранi ў валасох.
Нiбыта з вуглёў, калыханых наўкола труны,
З майго сэрца, дзе б'ецца таемны рытм,
Падымаецца водар, мне чуецца, поўдня дзяцiнства. Я не забыў
Прыгожага саду спагады, дзе клiкала Рэха мяне, о самота,
тваё другое дзiця.
Я мог бы згадаць тое месца, дзе некалi спаў
Ля ног тваiх. Вецер, напэўна, дагэтуль бяжыць па муары
Маркотнай i пекнай травы на руiнах, а ў летнюю сьпёку
Няспынна лiюцца мядовыя сьпевы бухматых чмялёў.
Калi ты рассунеш сiрочыя косы дрыготкай
I гордай вярбы, мне адкрыецца твар вады,
I ясны, i чысты - падобны да яснага й чыстага твару
Далёкай, якую я бачыў у ранiшнiм казачным сьне!
А ў аранжарэi, убранай вясёлкамi даўнiх часоў,
Яшчэ захавалiся, пэўна, маленькiя кактус i фiга,
Прыбылыя колiсь - зь якiх цудоўных краiнаў? I водар
Падвялага гелiятропу шалее яшчэ ў лiхаманкавым сквары папоўдня!
Краiна дзяцiнства! Цянiстая продкаў сядзiба!
Скажы, задрамалая лiпа, мiлосьнiца важных пчолаў,
Цi шчасная ты, як у тыя мiнулыя днi? Залацiстыя звонкiя краскi,
Скажэце: як некалi, ценi пагоркаў цi вабiце вы на заручыны
Белай Заснулай красунi? (З пакрытае плесьняю кнiгi,
Якую так добра гартаць, калi вечаровы прамень
Купаецца ў пыле гарышча, i цiша навокал -
Папрадухі-павучыхi спынiлi свой калаўрот.) О сэрца!
Маркотнае сэрца! Пастух, апрануты ў грубую воўну,
Трубiць у рог, а рог зрабiлi, садраўшы з дрэва кару. У садзе
Дзяцел рахмана зьбiвае труну для свайго каханьня
I жаба чытае малiтвы ў нямым трысьцi. О маркотнае сэрца!
Крохкi атожылак хворай шыпшыны ў падножжы гары, цi некалi
Ўбачу цябе? I цi ведаеш ты, што краска твая, у якой усьмiхалася ружа,
Была сэрцам, цяжкiм, набрынялым сьлязамi майго дзяцiнства. О сябра!
Джалы iншых шыпоў зранiлi маё сэрца!
I крынiца з такiм цiхамiрным, прыгожым позiркам,
Дзе ад гучнае сьпёкi знаходзiла схоў усё тое,
Што яшчэ на зямлi засталося ад ценю i цiшы!
Колькi сёньня па твары маiм бруднейшай вады цячэ!
Але ўвечар зь дзiцячага ложку, дзе краскамi пахне, бачу
Звар'яцелы месяц у нiмбе позьняга лета. Ён паглядае
Праз суплёт вiнаграднай лазы, i ў павохнай ночы
Брэша зграяй сабак Маркота, скуголiць у сьне!
Потым Восень прыходзiла з грукам сякераў, рыпеньнем калодзежа й колаў.
Як бег
Белага зайца па першым сьнезе, кароткi дзень
Раптоўнасьцю ўражваў маркотныя нашыя сэрцы. Тады
Каханьне, якога няма ўжо, не нарадзiлася шчэ.
II
Мацi мая, самота, апавядзi мне жыцьцё маё зноў!
Вось сьцяна без крыжа, i стол, i закрытая кнiга!
Калi б немагчымае, але так доўга чаканае
Раптам пагрукала ў шыбу пазяблай малiнаўкай,
Хто б тут падняўся яму адмыкнуць? Клiч паляўнiчага,
Што прыпазьнiўся сярод зьнежывелых багнаў,
Апошнi воклiч юнацтва слабее, змаўкае: адзiны лiст, ападаючы,
Жудасьцю напаўняе маўклiвае сэрца лесу.
Чым жа ты ёсьць, о маркотнае сэрца? Сонным пакоем,
Дзе марнатраўны сын, паклаўшы локцi на кнiгу,
Слухае, як гудзе старая блакiтная муха дзяцiнства?
Люстрам, што згадвае? Можа, магiлай, абуджанай злодзеем?
Шчасныя далi на крылах нясе вечаровы павеў, залатыя аблокi,
Гожыя караблi з грузам манны анёльскай! Цi праўда,
Што ўсе вы, усе перасталi кахаць мяне й болей нiколi,
Нiколi ня ўбачу я вас праз чароўнае шкло
Дзяцiнства? Што колеры вашыя i галасы, i каханьне маё,
Што гэтае ўсё было мiзарнейшым ад блiскавiцы асы
На вятрыску, ад гуку сьлязы, што спадае ў труну, -
Суцэльным падманам, бiцьцём майго сэрца, пачутым у сьне?
Сам-насам iз старасьцi ледавiком! Толькi я
Ды iмя адгалосак! А вусьцiшнасьць ночы i вусьцiшнасьць дня
Стаяць, замiрыўшыся ў горы, як родныя сёстры,
На гэтым i тым берагох майго сну, адна аднэй робячы,
робячы нейкiя знакi!
Як камень гаротны, у цёмнае возера
Кiнуты пекнай i лютай дзiцячай рукою,
У сэрцы, на дне найгарчэйшай маркоты, спачыла
Мiж соннага мулу ўспамiнаў цяжкое каханьне.
Лiстападаўская сымфонiя
Гэта будзе зусiм як у гэтым жыцьцi. Гэты самы пакой.
Так, дзiця маё, гэты самы. I колiшнi птах на сьвiтаньнi
Ў лiстоце бледнай, як мёртвая; вось абуджаюцца слугi
I чуваць халодны й глухi бразгат вёдзер
Каля крынiцы. О вусьцiшнае юнацтва! Пустое сэрца!
Гэта будзе зусiм як у гэтым жыцьцi. Пачуеш
Галасы галечы й зiмы iз старых прымесьцяў
Ды абрыўкi песьнi шкляра,
Ды сiвую бабулю, якая з-пад бруднай хусьцiны
Выгукае назовы рыб, мужчыну ў блакiтным
Хвартуху, што плюе на сьцёртыя працаю рукi
I крычыць немаведама што, як Анёл Суднага часу.
Гэта будзе зусiм як у гэтым жыцьцi. Гэты самы стол,
На iм Бiблiя, Гётэ, атрамант з пахам былога,
Рысы белай жанчыны, якая чытае думкi,
I партрэт, i пяро, i папера. Дзiцянё маё, дзiцянё!
Гэта будзе зусiм як у гэтым жыцьцi! Гэты самы сад,
Цёмны, цёмны, глыбокi, густы. А блiжэй да поўдня
Усьцешацца людзi, якiя сабралiся тут,
Адзiн аднаму незнаёмыя, ня ведаюць
Пра засталых, а ведаюць толькi, што трэба прыбрацца,
Як на сьвята, i йсьцi ў глыб ночы,
I самотна зьнiкаць без каханьня i безь лiхтара.
Гэта будзе зусiм як у гэтым жыцьцi. У тых самых прысадах,
Адвячоркам асеньнiм, на павароце алеi,
Там, дзе сьцежка сыходзiць унiз, баязьлiвая, нiбы кабета,
Што зьбiрае шпiтальныя краскi, - паслухай, маё дзiця -
Мы сустрэнемся тут, як калiсьцi.
Ты забыла колiшнi колер сваёй сукенкi,
А я шчасьлiвых iмгненьняў пазнаў няшмат.
Ты будзеш убраная ў бледна-лiлёвае, о найпякнейшы смутак!
I красачкi на капелюшы тваiм будуць журлiвыя,
Я ведаць ня буду iхных назоваў, бо знаў у жыцьцi
Адной толькi кветкi iмя - незабудкi, маркотнае красачкi,
Заснулае некалi ў ровах краiны Хованкi, краскi
Сiрочай. Так, сэрца! Так, бездань! Бы ў гэтым жыцьцi.
I сьцежка там будзе цянiстая i вiльготная
Ад рэха струменяў. I я табе апавяду
Пра места, якое стаiць на вадзе, бахераскага рабiна1
I флярэнцыйскiя ночы. Яшчэ там будуць
Рэшткi нiзкага муру, дзе дрэмле водар
Даўнiх, даўнiх дажджоў, i з халоднай, тлустай,
Пракажонай травы будуць падаць бясплодныя краскi
Ў нямы ручай.
1Ход пра апавяданьне Г. Гайнэ „Бахераскi рабiн", якое цалкам не захавалася, загiнуўшы пры пажары, але было ўлучана аўтарам у цыкль артыкулаў „Салён". Напiсаньне твору было водгукам Гайнэ на т. зв. „дамаскую справу". Запасочаныя ў рытуальных забойствах дзеля выкарыстаньня хрысьцiянскай крывi, колькi дзясяткаў дамаскiх габрэяў, улучна зь дзецьмi, былi арыштаваныя ў лютым 1840 г. Бальшыня ахвяраў загiнула пад катаваньнямi.
Няскончаная сымфонiя
Ты ведала мала мяне - там, пад сонцам адплаты,
Што ценi людзкiя яднае й нiколi - людзкiя душы,
Дзе сэрцы людзкiя вандруюць у сьне
Самотна празь цемру i жах, немавед да якое краiны.
Было гэта вельмi даўно - паслухай, каханка тужлiвых нябёсаў, -
Далёка-далёка адсюль - добра слухай, мая зямная сястра, -
На Поўначы роднай, дзе зь белых азёрных лiлеяў
Спрадвечны ўздымаецца водар, пах яблыневых садоў iз забытых легендаў.
Далёка ад нашых абтокаў руiнаў, лiянаў ды арфаў,
Далёка ад гор нашых шчасных.
- Там лямпа была, памятаю,
І стукат сякер ў тумане;
I я быў адзiн у доме, табе незнаёмым,
У доме дзяцiнства, маўклiвым i цёмным,
Схаваным у парку густым, дзе птах у ружовых паўпрыцемках
золкага золку
Ледзь чутна пяяў пра каханьне даўномiнулых памерлых;
У гэтых глыбокiх пакоях iз соннымi вокнамi,
Дзе нашыя продкi жылi
I куды пасьля доўгiх вандровак мой бацька
Прыехаў памерцi, -
Я быў там адзiн, i была, памятаю,
Пара, калi вецер ад нашай краiны
Нясе пах ваўкоў, i вiшы, i мокрага лёну
Й зацягвае сьпеў на руiнах ночы, як ведзьма, што крала дзяцей.
II
Апошнi вечар прыйшоў, а зь iм хваляваньнi,
I бессань, i страх. I ня мог я твайго прыгадаць iмя.
Ахоўнiк, пэўна, пайшоў у дом сьвятара,
Бо з зэдлiка зьнiкла лiхтарня.
Усе нашыя слугi старыя памерлi; iх дзецi
Ўсе эмiгравалi; я быў чужанiцам
У скошаным доме
Свайго дзяцiнства.
Пах гэтае цiшы быў водарам збожжа,
Знойдзенага ў магiле; ты, пэўна, ведаеш тую
Iржу занядбаных мясьцiнаў, сястру пахаваных,
Чый колер - як месяц над Мэмфiсам, нiзкая сьпелая поўня.
Я доўга бегаў па сьвеце сьледам за братам,
Не адпачываючы; я ня спаў у трывозе
Ва ўсiх харчэўнях гэтага сьвету. Цяпер я быў там,
Галава сьсiвела, як брат мой - воблака. Больш не было там нiкога.
Мне водгульле крокаў, трушок старой мышы прынесьлi б радасьць,
Бо той, хто тачыў маё сэрца, рабiў сваю справу бяз шуму.
Я быў, нiбы лямпа ў мансардзе на досьвiтку,
Нiбы партрэт у альбоме брудэркi.
Бацькi ды сябры памерлi. Ты ж, сястра, была ад мяне
Далейшаю за карону сьвятла, якой спавiваецца ў студзенi
Поўня, нябёсная мацi сьнягоў. Ты ледзь мяне ведала,
А калi гаварыла, я ўздрыгваў, пачуўшы голас уласнага сэрца.
Ты ж спаткала мяне аднойчы, толькi аднойчы,
У дзiўным сьвятле сьвяточных лямпаў
Мiж красак ночы i золата пышных прыдворных, -
I я прамовiў „бывай!" адно твайму люстраваньню.
Самотнасьць чакала мяне -
Рэха цёмнае галерэi.
Дзiця там было зь лiхтарняю ды ключом
Ад могiлак. Зiмы вулiцаў
Пахам галечы мне дыхалi ў твар.
Здавалася мне, маладосьць iдзе за мною i плача;
Але ж пад лямпаю, з Гiпэрыёнам маiм на каленях,
Сядзела старасьць - i не падняла галавы.
III
Добра слухай, зямная сястра мая. Гэта быў даўнi блакiтны
Пакой у доме майго дзяцiнства.
Я там нарадзiўся.
I гэта там
Мне некалi ўпершыню ў задуменьнi куцьцi паказалася
Першая мая елка, мёртвае дрэва, што стала анёлам,
Якое выходзiць з глыбокага й горкага лесу,
Якое выходзiць, зьзяючы з даўнiх глыбiняў,
З халоднага лесу й вандруе самотна,
Царыца сьнежных балотаў, у бледных агнёх
Каяты й асьвячэньня, у белых маўклiвых i гожых палёх.
А вось залатыя вокны ў доме слухмянага хлопчыка.
Даўнiя, вельмi даўнiя днi! Такiя пекныя й чыстыя! Гэта той самы пакой,
Але назаўсёды халодны, нямы i шэры.
Ён, здаецца, забыў назаўжды
Пра былы агонь i былога вячорнага цвыркуна.
Не было нi бацькоў, нi сяброў, анi слуг.
Была толькi старасьць, i цiша, i лямпа.
Старасьць люляла мне сэрца, нiбы вар'ятка - мёртвае дзiцяня.
Цiшыня больш мяне не любiла. I лямпа згасала.
Але пад цяжарам Гары цемнаты
Я чуў, як Каханьне, бы ўнутранае сьвяцiла,
Ўставала над даўняй краiнаю памяцi, i я ляцеў
Далёка, далёка, як некалi, у падарожжа па снох.
IV
„Прыйшоў трэцi дзень". - I мяне скаланула, бо голас
Iшоў з майго сэрца. Голас майго жыцьця.
„Прыйшоў трэцi дзень". - I я ўжо ня спаў, бо я ведаў: прыйшла
Гадзiна раньняй малiтвы. Ды я стамiўся
I думаў пра рэчы, што мусiў убачыць iзноў; бо там
Быў вабны архiпэляг i востраў Сярэдзiны,
Засмужаны, чысты, што некалi зьнiк ад мяне
З каралаваю магiльняй маёй маладосьцi;
Ён спаў каля ног цыклёпа з лавы. А перада мною
Ўгары была воданапорная вежа
Ў лiянах Эдэму i аксамiце старэньня
На сходах, нашараваных ступнямi месяца; справа,
На пекнай прагалiне мiж гаёў,
Руiны колеру сонца! I там нiводнага
Скрытага пераходу! бо ў гэтай пустэльнi блукаў я
Зь нямым каханьнем пад хмараю поўначы. Ведаю,
Дзе шукаць найчарнейшых ажынаў; высокiя травы,
Дзе разьбiтыя стоды хаваюць свой твар,
Мне сяброўкі, а яшчаркi ведаюць з даўняй пары,
Што я зьвеставальнiк мiру, і ніколі пярун
Не грымiць сярод хмар майго ценю. Тут усе мяне любяць,
Бо бачылi, як пакутую. „Настаў трэцi дзень,
Устань, я твая Заснулая з Мэмфiсу.
Твая сьмерць - у краiне сьмерцi, а жыцьцё - у краiне жыцьця.
Наймудрэйшая i заслужаная"...
