Славянская Еўропа. ARCHE 1(6)-2000. Тэма нумару: Панславізм: думка і злачынствы. "...Большасць нашых людзей аб славянах ведае хiба з курсу гiсторыi савецкай школы, дый тое ў многiх выветрылася з галавы. Справа ўскладняецца i тым, што ў наш час на карце Еўропы з'явiўся шэраг новых славянскiх краiнаў, што нават прыводзiць да блытанiны..."

Балгары

У другой палове VI ст. племя булгараў цюркскага паходжання пад кiраўнiцтвам хана Аспаруха перасялiлася на тэрыторыю Балканскага паўвострава. Булгары заключылi саюз са славянамi, i Аспарух стаў галоўным князем у тым саюзе. Адбываецца змешванне славян i булгараў, у вынiку чаго славяне прымаюць назву булгараў, а булгары — славянскую мову. Так з’явiлiся продкi сучасных балгараў.

У пачатку IХ ст. Балгарыя была ўжо буйной дзяржавай. Цар Сiмяон I далучыў Македонiю i Сербiю, аднак Сербiя аддзялiлася ў 930 г. У 1256 г. Балгарыя сама трапляе ў залежнасць ад Сербii. У 1396 г. гэтыя вобласцi захапiла Асманская iмперыя. 500-гадовае турэцкае панаванне скончылася ў вынiку расійска-турэцкай вайны 1877—1878 гг. Былi нават планы далучэння Балгарыi да Расеi ў якасцi Задунайскай губернi. Вiдаць, помнячы аб гэтым, у абедзвюх сусветных войнах Балгарыя ваявала на баку працiўнiкаў Расеi.

Сербы i харваты

Першая харвацкая дзяржава сфармавалася на мяжы VIII—IX стст. на тэрыторыi, якая атрымала назву Далмацiнская Харватыя — уздоўж пабярэжжа Адрыятычнага мора. Культура сярэднявечнай Далматыi зазнала вялiкi ўплыў заходнееўрапейскiх краiн, з якiмi падтрымлiвалi гандлёвыя сувязi далмацiнскiя гарады. У пачатку ХIII ст. Харватыя страцiла незалежнасць, падпаўшы пад уладу Венгрыi.

Сербскiя плямёны стварылi свае дзяржаўныя аб’яднаннi ў VIII—IХ стст. Сербскiя княствы ўтварылiся таксама i на тэрыторыi сучасных Чарнагорыi i Герцэговiны. У пачатку ХI ст. сербскiя абшары падпалi пад уладу Вiзантыi. У 80-х гадах ХII ст. Стэфан Неманя адмовiўся падпарадкавацца Вiзантыi i стаў на чале аб’яднаных сербскiх плямёнаў.

Яшчэ з Х ст. сербы належалi да грэцкай праваслаўнай царквы. У ХIII ст. у Боснii i Герцэговiне склалася самастойная хрысцiянская царква: яна спавядала вучэнне багамiлаў, якое Вiзантыя лiчыла ерэтычным. Царква гэтая праiснавала да сярэдзiны XV ст., да турэцкага заваявання, а пасля многiя баснякi-багамiлы прынялi мусульманства.

У 1389 г. адбылася бiтва на Косавым полi, у якой сербы i баснiйцы бiлiся з туркамi. Большая частка сербаў i баснiйцаў загiнула, i Сербiя трапiла ў залежнасць ад Турцыi. У 1690 г. вялiкая колькасць сербаў вымушаная была пакiнуць родныя мясцiны, перш за ўсё Косаўскi край, i шукаць ратунку ў Ваяводзiне, якая тады належала Габсбургскай iмперыi.

Горная вобласць Чарнагорыя яшчэ ў канцы ХVIII — пач. XIX ст. вызвалiлася ад турэцкага панавання i стала княствам, а затым незалежным каралеўствам.

У 1850 г. у Вене прадстаўнiкi сербаў i харватаў падпiсалi пагадненне аб стварэннi адзiнай сербска-харвацкай лiтаратурнай мовы. Сёння гэта адна мова, якой карыстаюцца сербы i харваты. Сербы выкарыстоўваюць кiрылiчны алфавiт, а харваты — лацiнiчны.

У 1918 г. у вынiку распаду Аўстра-Венгерскай iмперыi ўтварылася самастойнае каралеўства Сербii, Харватыi i Славенii (з 1929 г. — Каралеўства Югаславiя). Кiраўнiчыя колы Сербii мелi тэорыю „iнтэгральнага паўднёваславянства“, якая прадугледжвала злiццё нацыяў i культураў у новую этнiчную злучнасць.

Пасля другой сусветнай вайны была створаная Югаслаўская федэрацыя, у якой мовы ўсiх народаў Югаславii прызнавалiся раўнапраўнымi i сталi афiцыйна ўжывацца ў адпаведных рэспублiках. Пасля распаду саюзнай дзяржавы Югаславiя ўключае ў сябе Сербiю i Чарнагорыю. Чарнагорыя вядзе падрыхтоўку да стварэння незалежнай дзяржавы.

Славенцы

Славенская мова стаiць блiжэй да паўднёва-заходняй групы славянскiх моваў, у якую ўваходзяць чэшская i славацкая мовы.

Славенцы аселi на сваёй тэрыторыi ў канцы VI ст. У 626 г. славенскiя плямёны ўвайшлi ў заходнеславянскае палiтычнае аб’яднанне на чале з князем Само. Пасля распаду гэтай дзяржавы славенцы стварылi ў Карынцii, на тэрыторыi свайго рассялення, самастойнае княства. У час нашэсця авараў яны папрасiлi апякунства ў баварскага караля. У 788 г. славенцы апынулiся пад уладай франкаў i ўвайшлi ў склад iмперыi Карла Вялiкага. У 1282 г. тэрыторыя Славенii стала належаць да Аўстра-Венгерскай iмперыi i была ў яе складзе аж да 1918 г.

Чэхi i славакi

Ратуючыся ад нашэсця авараў у канцы VI ст., славяне прасунулiся на Захад, дасягнуўшы Багемii. Багемiя — даўняя назва Чэхii — верагодна, паходзiць ад назвы кельцкага племенi бояў, якiя насялялi Багемiю да славянаў. Сучасная Чэхiя ўключае ў сябе Багемiю (уласна Чэхію) i Маравiю.

Калi Вiзантыя разграмiла авараў, военачальнiк славянаў Само заснаваў дзяржаву з цэнтрам у Багемii. У 869 г. на аснове Маравii князь Святаполк стварае Вялiкую Маравiю, куды былi ўключаныя таксама Багемiя i заходняя Славакiя. Гэты князь спыняе дзейнасць балгарскай хрысцiянскай мiсii, а ў 885 г. наагул выганяе паўднёваславянскiх царкоўнiкаў i аднаўляе даўнейшую паганскую рэлiгiю. Канец Вялiкай Маравii прыйшоў каля 907 г. у вынiку нападу мадзяраў (вуграў).

Пасля падзення Вялiкай Маравii Багемiя дасталася нямецкаму каралю Генрыху I. Маравiю захапiлi палякi, а цераз сто гадоў яе заваявала Багемiя. Славакi з 1037 да 1918 г. знаходзiлiся ў сферы венгерскага ўплыву. У сувязi з турэцкай пагрозай Славакiя разам з Венгрыяй у XVII ст. далучылася да Габсбургскай iмперыi.

Карл Маркс у 1848 г. казаў, што чэхi як нацыя вымруць, i Чэхiя бачыцца яму ў будучынi толькi як частка германскiх земляў. Тым не менш у 1918 г. была створаная незалежная Чэхаславакiя, а ў 30-х гадах Чэхаславакiя была адным з вядучых прамысловых вытворцаў свету. У 1992 г. яна раздзялiлася на дзве незалежныя дзяржавы — Чэхiю i Славакiю.

Палякi

Польская дзяржава спачатку ўяўляла сабой саюз некалькiх плямёнаў у басейне Вiслы. Першым польскiм князем быў Мешка з роду Пястаў. Ён кіраваў у 960—992 гг. як князь Велiкапольшчы, Сiлезii, Мазовii, Куявii. Ягоны сын Балеслаў I (992—1025) падпарадкаваў сабе Малапольшчу з Кракавам i Памор’е. У 1025 г. ён прыняў тытул караля.

У 1386 г. польскiм каралём быў выбраны лiтоўскi князь Ягайла, якi пад iмем Уладзiслава II амаль 50 год быў польскiм каралём. З таго ж году ўступiла ў дзеянне Крэўская унiя памiж Польскiм каралеўствам i Вялiкiм Княствам Лiтоўскiм, якая дазволiла аб’яднаць сiлы супраць Тэўтонскага ордэну.

У канцы XVIII ст. Польская дзяржава перастала iснаваць у вынiку трох падзелаў памiж Расеяй, Прусiяй i Аўстрыяй. Аднавiла сваю дзяржаўнасць пасля першай сусветнай вайны.

Малыя славянскiя народы

На поўднi Польшчы, у раёне Катавiцаў, а таксама ў раёне Цешына ў Чэхii, жывуць слёнзакі (сілезцы), яны ўяўляюць сабой этнас, памежны памiж чэхамi i палякамi. Гуралi — жыхары гор у польскай частцы Бяшчадаў, iх мова стаiць памiж польскай i славацкай.

Да паўночна-заходнiх моваў, акрамя польскай, належыць кашубская мова ў паўночна-заходняй Польшчы, што некалi ўваходзiла ў Заходнюю Прусiю.

Мовы слёнзакаў, кашубаў i гураляў часцей разглядаюцца не як асобныя мовы, а як дыялекты польскай.

Лужыцкiя сербы (лужычане) жывуць у Германii ў ваколiцах гарадоў Котбус i Баўцэн (Будышын), у землях Саксонiя i Брандэнбург. Iх мову можна разглядаць як пераходную памiж польскай i чэшскай.

Яшчэ ў Х—ХII стст. былi вядомыя славянскiя дзяржаўныя ўтварэннi, што iснавалi на берагах Эльбы. Пазней яны трапiлi ў залежнасць ад нямецкiх дзяржаваў i знiклi, а таксама знiкла i палабская мова, якая была распаўсюджаная на поўначы цяперашняй Германii.

Цiкавае нацыянальнае ўтварэнне русiны — невялiкi народ, частка якога мiгравала з Карпатаў на Балканы ў XVIII ст. (тады i Балканы, i Карпаты былi ў межах адной дзяржавы — Аўстра-Венгрыi). Фактычна гэта змяшанае або пераходнае ўкраiнска-славацкае насельнiцтва асобных карпацкiх вёсак. Русiны лiчаць сябе i сваю мову абсалютна самастойнымi. Частка з русiнаў лiчыць сябе этнiчнай групай украiнцаў, а iншыя сцвярджаюць, што яны — „рускiя“.

Славяне на ўсходзе

Калi, напрыклад, гуцулы — самы вялiкi па колькасцi карпацкi субэтнас украiнцаў — прызнаюць сваю прыналежнасць да ўкраiнскага народу, то бойкi i лэмкi не толькi нiколi не прызнаюць сваёй „украiнскасцi“, але i не скажуць свайго саманазову незнаёмаму чалавеку. Пасля другой сусветнай вайны большасць бойкаў i лэмкаў, што жылi ў межах Польшчы, былi гвалтоўна выселеныя польскiмi ўладамi са сваiх родных месцаў.

Заходняя частка сучаснай Украiны ўваходзiла ў рэгiён першапачатковага рассялення славянаў. Рассяляючыся на ўсход, славяне асiмiлявалi плямёны рознага паходжання, што насялялi стэпы i лесастэпы, як, напрыклад, полаўцаў i iнш. Ад тых плямёнаў засталiся вядомыя шаравары i казацкая прычоска „асяледзец“. Вiдаць, такое ж паходжанне мелi i даўнейшыя казакi на поўднi Расеi. У летапiсах, якiя пiсалiся звычайна праваслаўнымi манахамi, полаўцы звалiся „паганымi“. Але навукоўцы схiляюцца да думкi, што полаўцы спавядалi хрысцiянства, але не ў вiзантыйскiм, а ў нестарыянскiм варыянце, чым i было выклiкана варожае стаўленне да iх летапiсцаў. У Х ст. была створана Кiеўская дзяржава. Кiеўскiя князi часта бралi сабе за жонак палаўчанак. Яны ваявалi са сваiмi стэпавымi суседзямi, але, урэшце, не больш, чым з суседнiмi славянскiмi князямi-сваякамi. А вось у 1067 г. адбылася бiтва войскаў полацкага князя Ўсяслава Чарадзея i паўднёвых князёў Яраславiчаў. Быў разбураны Менск, i паведамленне аб гэтым лiчыцца першым упамiнаннем аб Менску ў летапiсах. Так што ў 1997 годзе мы фактычна святкавалi не 930-годдзе заснавання Менску, а юбiлей яго разбурэння.

Хрысцiянства ў Кiеў было завезенае з Вiзантыi ў 988 г. У 1239 г. Кiеўскае княства было заваяванае татара-манголамi, потым з’яўлялася ўладаннем Вялiкага Княства Лiтоўскага. У 1569 г. ВКЛ саступiла Украiну Польскай кароне. У 1654 г. Левабярэжная Украiна далучана да Маскоўскай дзяржавы. Другая частка Украiны адыходзiць да Масквы пасля падзелаў Рэчы Паспалiтай. Заходняя Украiна, украiнскi П’емонт — толькi ў 1944 годзе. Стабiльную сучасную дзяржаўнасць Украiна займела ў 1991 годзе.

У VII—VIII стст. н.э. славяне прыйшлi на тэрыторыю сучаснай Беларусi, якая была заселеная балцкiмi плямёнамi, роднаснымi продкам сучасных латышоў i лiтоўцаў. Па звестках антраполагаў, асноўная частка насельнiцтва Беларусi захоўвае пераемнасць на працягу 1500—2000 гадоў, з чаго можна зрабiць выснову, што змянiлася толькi мова. Ад балтаў засталiся заўважныя сляды ў беларускай мове, назвы рэк i мясцiнаў, прозвiшчы людзей, многiя элементы традыцыйнай культуры. Астраўкi балцкага насельнiцтва заставалiся яшчэ да пачатку ХХ ст. З X ст. вядомае Полацкае княства. У 1230 годзе ўтварылася Вялiкае Княства Лiтоўскае, у 1918 годзе была дэклараваная незалежнасць Беларускай Народнай Рэспублiкi.

На паўночным усходзе свайго рассялення, у Окска-Волжскiм мiжрэччы, славяне асiмiлявалi шматлiкiя вугра-фiнскiя плямёны: меру, мураму, мяшчэру, эрзянь i iнш. Так, некаторыя навукоўцы лiчаць, што назва горада Уладзiмiр паходзiць ад назвы аднаго з падпарадкаваных плямёнаў (Влади-Мерь). У вынiку з’явiлiся продкi сучаснага расейскага народу. Звычайна iх славянiзацыя пачыналася з прыняццём хрысцiянства, таму ў сучаснай расейскай мове вялiкi ўплыў мовы царкоўнаславянскай. У сярэдзiне ХIII ст. гэтыя землi былi падпарадкаваныя манголамi. Маскоўскiя князi пачалi падпарадкоўваць сабе iншыя паўночна-ўсходнiя землi, маючы на гэта дазвол ад мангола-татараў. Гэты працэс працягваўся i пасля таго, як у XV cт. Масква перастала плацiць данiну татарам. Як пiсаў Н. Трубяцкой, прадстаўнiк эмiгранцкай гiстарычнай школы еўразiйцаў, папулярнай цяпер у Расеi: „Расейскi цар стаў спадкаемцам мангольскага хана... Адбылося абрусенне i абправаслаўленне татаршчыны, i маскоўскi цар аказаўся носьбiтам гэтай новай формы татарскай дзяржаўнасцi“. Доўгi час пасля падзення Вiзантыi Маскоўская дзяржава была адзiным у свеце праваслаўным гаспадарствам, што прывяло да асаблiвай месiянiстычнасцi i iзаляцыянiзму свядомасцi расейцаў. Iншымi фактарамi фармавання расейскай нацыi сталi геаграфiчнае становiшча дзяржавы — адкрытасць у Азiю i амаль неабмежаваныя магчымасцi для тэрытарыяльнай экспансii.

Падрыхтаваў В. Л.


	^{Панславізм у 1(6)-2000} .




_{Панславізм у ARCHE 1(6)-2000} .