^{Вайна ў 2(3)-1999}     .

          да Зьместу 2(3)-1999

слоўніk паняцьцяў

Вячаслаў Адамчык
Леанарда
Недапісаная навэля

Вячаслаў Адамчык — майстар “заходнебеларускай прозы”. Аўтар эпічнай тэтралёгіі “Чужая бацькаўшчына” (1976), сцэнароў да дакумэнтальных фільмаў пра Мележа, Таўлая, Якуба Коласа. Ягоныя сыны таксама сталі пісьменьнікамі: яны друкуюцца пад псэўданімамі Адам Глёбус і Міраслаў Шайбак. Жыў на адной пляцоўцы з Уладзімерам Караткевічам. У 1998 годзе выйшла ягоная кніга “Развітальная аповесць” (“Мастацкая літаратура”), складзеная зь дзёньнікаў і прозы.
 

Іх было пяцёра, сьмярдзючых ад тытуню і самагоннага перагару дужых мужчын, на яе адну, кволую, як падлетак, зь вялікімі перапалоханымі вачыма маладую настаўніцу. Навучыцельку, як казалі яшчэ на польскі лад тутэйшыя людзі.

Страціўшы мужа — няхай крые Бог, яны пражылі разам усяго толькі месяц — і баючыся ўжо сама арышту, яна пры намове і помачы добрых людзей уцякла з гораду сюды, у прылясную вёску. Не спадзявалася, вядома, што і тут няма зацішку: партызаны разьбілі ўправу і застрэлілі інжынэра–дарожніка, што ўладкаваўся быў на працу дырэктарам тутэйшай пачатковай школкі.

Як ня ведала, што яны ўжо напытвалі і пра яе.

І вось яны, апранутыя хто як — у напалову вайсковае, у напалову цывільнае — але ўсе падпаясаныя шырокімі рамянямі, стаялі ў пройме асьвечаных малочнай поўняю дзьвярэй. І ўсе з ружжамі. Хоць не. Той, што насуплена пазіраў з–пад круглай фуражкі зь нізкай туліяй, уздымаў руку, зашчаміўшы ў ёй вострадзюбы пісталет.

Яна і не адсунула б дзьвярэй, каб яе не абхітрыў знарок падасланы імі ціхі, сарамяжы Ільля — школьны вартаўнік.

Савецкі бяжанец, як казалі на яго, прыбіўся сюды, у Косічы, зь Беластоку, дзе ён быў на практыцы — устанаўліваў у клюбе кінапраектар. Аглушаны, як і ўсе, першымі выбухамі бомбаў, першымі сполахамі пажару і першым, ніколі ня чутым стогнам і енкам параненых, ён сарваў з экрану шоўкавае палатно, запхнуў яго за пазуху і ўліўся ў паток бежанцаў. Ён уцякаў на ўсход, у Расію.

Але за Слонімам яго дагналі нямецкія танкі, а палатно, якое ён адрэзамі мяняў на харчы, таксама скончылася. Дайшоўшы да Косічаў, Ільля застаўся тут сьпярша парабкам, а потым, як адчынілася школка, перайшоў у яе вартаўніком, а заадное і прыбіральшчыкам.

Яна і паддалася на падман, калі гэты самы Ільля, асьцярожна пастукаўшы ў шыбу, ціхавата, з хітрай лісьлівасьцю папрасіў:

— Откройте, дело есть.

 
Накінуўшы лёгкі халацік, яна падышла да дзьвярэй.

Думалася пра ўсё благое — пажар, сьмерць, — толькі не пра тое, што ў яго за сьпінаю будуць стаяць яшчэ пяцёра, а ў пройму прыадчыненых дзьвярэй уткнецца руля вінтоўкі, каб ужо іх зачыніць яна не магла.

— Окошко занавесь и огонёк зажги, — загадаў той, што ў шчыліну між вушаком і дзьвярмі ўсадзіў вінтоўку і халоднаю руляю, што запахла нейкім мазутам і гарам, адапхнуў яе на сярэдзіну вузкай бакоўкі.

Яна зьняла з ложку лёгкае, пашытае з лапічкаў–ласкутоў коўдра, завесіла акно і тады ўжо на стале каля газоўкі пачала шукаць запалкі — малюсенькі карабок нямецкіх, кардонных зь вялікімі шыпучымі галоўкамі, што нядаўна купіла ў горадзе.

Шыпучая запалка высьвеціла стол, стосік вучнёўскіх сшыткаў на ім, чарніліцу–невылівашку з драўлянаю разьбянаю ручкаю і пухірок газоўкі. А касьнічок дымнаватага агню, што захістаўся на газоўцы ад скразьняку, бо дзьверы яшчэ не зачынілі, іх усіх — найперш іхныя чырвоныя ад перапою, адутлаватыя твары, а потым і чорныя рулі вінтовак, што былі ў іх за плячыма.

Ільля баязьліва таптаўся за імі ў парозе.

— Так вот какая ты, немецкая шлюха, — азваўся нарэшце той, што шчыміў у руцэ пісталет.

Пэўна старшы над імі. Акрамя пісталету, пра гэта сьведчыла і яго нягеглая, ужо добра паношаная фуражка на нізкай туліі. У немцаў фуражкі седлаватыя, ганарыста задзёртыя, а гэтую нібы хто прыпляскаў на галаве.

— Да, ничавось птичка, — рагатнуў другі, мурлаты, у цывільнай кепцы і суконным, вясковае работы фрэнчы.

— Ну что же, ребята, крылышки мы ей почистим, — азірнуўся і сказаў сабе за плячо той, што ў фуражцы.

І маладая, падобная да дзяўчаці–падлетка настаўніца схаладзела душою. З жахам успомнілася ўжо тое, што тыдзень таму ёй сказала рупная, занепакоеная гаспадыня, у хаце якой яна і зьняла гэтую бакоўку з адным венскім акном і асобным ходам.

— Ой, дзяўча, ня ўпору ты прыехала. Спакою нямашука ў нас. Наўкруга лес, а ў ім ужо разьвяліся і віжуюць парцізанты. Яны, перадзеўшыся ў нямецкае, нават удзень прышлі і заарыштавалі Аўсяніка, што да цябе рабіў у нашай школе. І няхай сьцеражэ Бог, каб да цябе чаго ня мелі.

— Ці ёсьць у іх інтэрас да мяне?

— Гэ, дзеткі, — усьміхнулася гаспадыня, нейкім трохі касаватым вокам, агледзеўшы кватарантку, — цяпер бойся кожнага. Вайна. Ніхто ні на каго не зважае. Абы што, так за ружжа і хватаюцца. — І ўскінула абедзьве рукі, нібы адмахнулася ад сваіх слоў. — Во галава! Я ж не спытала, як жа зваць цябе?

— Леанарда. Баброўская Леанарда.

— Во моднае імя. Але ж ці дзіва — навучыцелька.

— Чаму ж моднае?

— Ня чула я.

— Тады кажэце проста — Лявонка.

— Во гэта іншая рэч, — гаспадыня паглядзела зноў гэтым сваім касаватым вокам.

— А як жа вас вялічаць? — спытала ўжо яна, кватарантка–навучыцелька.

— Ужо зь мяне такая вялікасьць, — нібы засаромелася і адвярнула галаву гаспадыня. — Ёўда я.

— Во і я першы раз чую такое імя, — задрыжалі ад сьмеху пухкія губкі ў валавокай, прыгожай з твару кватаранткі.

— Яно палескае. А па–тутэйшаму — Аўдоця.

Мой нябожчык Іванка, калі рабіў за Польшчаю на чыгунцы, знайшоў мяне ажно за Ганцавічамі і прывёз сюды, у Косічы. Во як было...

Цётка Ёўда, накульгваючы на левую нагу і нібы трохі перавальваючыся на левы бок, падышла да дзьвярэй, узялася за клямку, але не адчыніла:

— Я кажу — было. Немцы неяк стараною прайшлі ад нас. Толькі потым, ужо ўсьледа за хронтам тут на хутарох савецкіх байцоў выпорвалі. А з гэтай восені ўсё пагоршала. Ужо адныя за аднымі палююць: парцізанты за паліцыянтамі, паліцыянты за парцізантамі. Сьвет калоціцца, як на верацяне...

 
І вось іх пяцёра, першы раз убачаных, стаяць і цяжка, як загнаныя дыхавічныя коні, сапуць перад ёю, адзінокаю і бездапаможнаю маладзіцаю. Што ж рабіць ёй, як бараніцца ад іх, неразважных, п’яных і агідных?

— Ну, рассказывай, — ня ўстояў на нагах і пахіснуўся на яе той, што трымаў у руцэ сінявата–чорны пісталет.

— Што вам расказваць?

— А с каким заданием фашисты подослали тебя.

— Ніхто мяне нікуды не падсылаў, — сказала ўжо цьвёрда, спадзеючыся яшчэ, што тут выйшла нейкая абмылка. — Я прыехала сама. Уцякала ад нямецкай жандармэрыі, што застрэліла майго мужа.

— Да–да, от имени жандармерии открывать фашистские школы.

— Школа ў нас беларуская.

— Ха–ха, — зарагатаў мурлаты ў пляскатай кепачцы і ў суконным вясковым фрэнчы. — Школа с портретом Гитлера на стенке.

— Дзяцей трэба вучыць.

— Конешно, на немецкий лад.

Ім, мусіць, нічога не дакажаш. Яны настроіліся на адно: забіць ці згвалціць яе. Няўжо той кажан, рыжавата–сухі, як кажурынка, з сабачай мордачкай, што зачапіўся раніцаю за лату над парогам, прынёс бяду. Леанарда, баючыся яго чапіць, паклікала тады гаспадыню.

Трымаючы, як у муфце, рукі пад шарым фартухом, старая падышла да парога, прыскаліла адно вока і, паказваючы ў роце чорны дуплявы зуб, глухавата, нібы сама сабе сказала:

— Нешта ліхое яго прынясло, гэтага кажана.

Старая азірнулася наўкруга сябе, убачыла пры плоце сухі арэхавы кій і парнула ім у ржавую сухую кажурынку. Але кажан толькі разявіў сабачую мызу з натапыранымі вушкамі, вышчарыў вострыя зубы і тоненька, як драцінка, зазьвінеў.

— Во, яшчэ й не ўцякае, нячыстая сіла, — гаспадыня прыцэлілася і зноў парнула доўгім кіем.

Ён нарэшце адарваўся ад латы, нячутна, па–матылінаму пырхнуў і ўлукаткі паляцеў пад стрэху блізкага гумна.

— Нядобрую ён табе новасьць прынёс, — зноў пацьвердзіла сваё цётка Ёўда і заківалася ў хату.

А яна, Леанарда, увесь дзень была як сама не свая. Прыгадвала Наваградак. Тую ж ноч, калі прайшла павальная аблава — нехта падклаў міну пад парог таго дому, дзе кватараваў гебітскамісар, але падарваўся ўсяго вартавы. Арыштоўвалі чамусьці найбольш беларусаў. Шукалі тых, хто калісьці палітыкаваў ці быў на прыкмеце, як падазроны. Хоць яе Франак ні з кім вельмі і ня знаўся.

 
Але во кажан прынёс новую бяду. Нібы не хапіла той, што прылучылася ў Наваградку. Праўду ж кажуць: бяда адною ня ходзіць. Яны толькі пабраліся, і ім нібы пашэнціла: Франак напытаў работу у транспартным аддзеле гарадзкой управы, а яе, Леанарду, узялі карэктарам у рэдакцыю павятовай газэты.

Надарылася тым часам зьняць і кватэрку — вузкі пакой за дашчанаю перагародкаю ў шарай неашаляванай хаце заўсёды п’янага балагола — ці не татарына? — і яго рослай, заўсёды пакорна прыгорбленай, як яна сябе называла, — Разаліі.

Было яно гэтае мядовае шчасьце ці не, Леанарда разабрацца не пасьпела. Бо можа ня вельмі і любіла наіўнага і, здаецца, яшчэ нясьпелага як мужчыну свайго Франака. Ёй падабаўся яго таварыш, шыракаплечы з валасатымі рукамі Жэнік, што працаваў загадчыкам складу ў гандлёвай нямецкай фірме.

Але ў тую трывожную ноч яна якраз ня спала. Сэрца нібы чула бяду. У двары баязьліва цяўкнуў чуйны гаспадароў сабачка. Ад яго брэху яна заўсёды прачыналася, як і ад Франка, калі ён гарнуў яе да сябе, і яго рука шкраблася ў яе між ног і нахабна, упарта разводзіла іх...

Перапуджана цяўкнуўшы, сабачка больш не аказаўся. Леанарда нават ня ведала, што сабакі, як і людзі, баяцца ўзброенага чалавека, — яны мусіць, чуюць, як пахне гарачаю сьмерцю настылая руля вінтоўкі.

Леанарда ўжо ня спала — прачнулася ад цяжкага і страшнага сну. Угнуўшы і пагрозьліва набычыўшы чорную голаў зь белай зоркай між шырока раскінутых вострых рог, на яе ішоў вялікі бык з кутасікам над шырокім чэравам. І гэты кутасік варушыўся.

Яна ўцякала, але ногі адымаліся. Спрабавала крычаць, але голасу не было. А ўбуялы, расовы бык, бушуючы і дзеручы пярэднім капытом зямлю і кідаючы яе на сябе, упарта і разьюшана блізіўся да Леанарды. Яна нават убачыла яго налітыя крывёю, вялікія, як сьлівы, лілова–сіняватыя вочы. Яна закрычала зноў, але бяз голасу... і прахапілася.

Дзесьці ў прыцемку ночы натужна вуркатала ценжароўка — можа тая, доўгая і чорная, з адсечаным радыятарам і накрытым кузавам, што была пры турме. У фортцы брамы востра дзынкнула жалезная зашчапка. У двары зноў ашалела заскавытаў і аціх перапуджаны сабачка.

Здаецца, мільганула, як начная трапяткая маланка, сьвятло кішаньковага ліхтарыка. Леанарда палахліва прыгарнулася да Франка, і яго халодная рука настойліва прасунулася ў мяккае цяпло яе ног. „Дурны“, — хацела сказаць, але ўжо ня трэба было: у гэты міг ў дзьверы моцна і адчайна загрукалі і каля акна шаргануўся нечы размыты цень. Мусіць, пільнавалі, каб ніхто ня выскачыў.

Дзьверы адчыняць пайшоў сам гаспадар. І счакаўшы, у сенях загаварылі то па–нямецку, то па–беларуску. У кватэры пад аранжавым абажурам засьвяцілася сьлепаватая жароўка–лямпачка. Загрукалі нямецкія шыпаватыя боты...

Раніцою яна прыбегла да турмы. Паліцыянты з вузкімі падбрытымі вусікамі, што адчыніў быў аконца, хаваючы свае вочы, каротка адсёк:

— Тут нікога не шукайце.

— А дзе ж?

— За кашарамі.

У Леанарды падкосіліся ногі. За даўнейшымі польскімі казармамі, дзе цяпер стаяла нямецкая вайсковая часьць, у ровішчах пры горадзе ў першы год расстрэльвалі савецкіх актывістаў, а ў гэтае жніўнае лета — набожна пакорных яўрэяў.

Леанарда яшчэ зьбегала туды, але ўжо блізка да ямаў, дзе яшчэ ўспыхвалі адзіночныя тупаватыя стрэлы, яе не пусьціла старая жанчына ў чорным, зьедзеным мольлю плюшавым каптане, што падпасвала ў прышашэйнай канаве мігітлівую казу:

— Ня йдзі туды, маладзічка. Тут адзін мужчына быў пайшоў шукаць і напытваць сына і сам не вярнуўся.

У вузенькі завулак зь белымі двухпавярховымі мураванкамі, адную зь якіх займала рэдакцыя, яна ўжо ледзьве дабрыла.

Нізенькі, сыта–ружовы рэдактар, прыладжваючы абедзьвюма рукамі за вушы свае рэдзенькія, напамаджаныя валасы, для прыліку толькі паспачуваў:

— Але чым жа ж я вам памагу. Мы ўсе пад памялом.

А потым і падстрашыў:

— Я баюся, каб не арыштавалі і вас.

Як абязьвечаная, Леанарда вярнулася ў свой цемнаваты кабінэт, што адным акном выходзіў у заслонены дрэвамі двор, села за столік насупраць рыжавата–агністае машыністкі, што перастала ляскаць па старэнькім рэмінгтоне, і затрасла худзенькімі плячыма ад нестрыманага плачу.

— Ня траць часу, — неяк трохі суха і нібы абыякава сказала машыністка. — Зайдзі ў аддзел народнай асьветы, да інспэктара. Ён у недалёкую школу напытвае настаўніка... У Косічы, здаецца... Перачакай бяду там.

І вось яны, Косічы, дзе Леанарда хацела знайсьці зацішак і ўратавацца ад арышту, гвалту, сьмерці... А перад ёю стаяць пяцёра ўжо гатовых на ўсё страшнае і агіднае дурнавата–п’яных мужчын.

Ня дзіва, што сёньня ў школу прыйшла менш як палова дзяцей. Непакою ці чагосьці таемнага, загадкавага дадала яшчэ бялявая дзяўчынка з другога класу ў доўгай плаценкавай сукенцы з нашытымі ў падоле чырвонымі паскамі і ў зморшчаных скураных хадаках.

Цярпліва стоячы каля стала і пазіраючы з–пад краплістай хусткі валошкавымі вачыма на Леанарду, яна нарэшце адважылася і спытала:

— Скажыце, пані навучыцелька...

— Цяпер трэба называць мяне грамадзянка настаўніца, — падказала Леанарда.

— Ага, грамадзянка, — пацёршы кулачком свой нос, паўтарыла бялявая дзяўчынка. — Чаму ўсе кажуць, што ня трэба хадзіць у нямецкую школу?

— А хто кажа?

— Ня ведаю. Але мы баімося, што нас могуць пастраляць.

— Хто? — сумелася Леанарда.

— Усе: і немцы, і партызаны.

— А за што ж вас, малых дзяцей? Глупства гэта.

— О, не кажыце так. Бо і вучыцеля вунь забілі.

Толькі цяпер Леанарда здагадалася, чаго на вочы не паказваўся Ільля. Недзе ўсё туляўся. Значыць, нешта ведаў. Пэўна ж баяўся, каб ня выдаць сябе. І цяпер туліцца ў парозе, як пабіты сабака. Хаваецца за шырокія сьпіны гэтых пяцёх.

— Анутка, Илья, — махнуў чорным, зашчэмленым у руцэ пісталетам старшы сярод іх. — Напомни ей, какие она немецкие агитки привезла с собой.

— Да, привезла, — зноў нясьмела з прыцемку адгукнуўся вартаўнік, але на сьвятло газоўкі ня выйшаў. — Журналы с портретами всяких гебельсов.

Ах, Божа, гэта ж ён віжаваў за ёю і ўсё пераказваў ім. Ці ж не яго гэта справа — адзін скрадзены нумар „Новага шляху“. Усім класам па чарзе яны чыталі зь яго апавяданьне пра санітарку.

— Ну, так скажы, кто тебя подослал сюда? — перад ёй зноў махаецца гэты чорны пісталет.

— Мне даў накіраваньне школьны інспэктар.

— Инспектор, говоришь, — той мурлаты, што быў у суконным вясковым фрэнчы, імгненна выцягнуў зь вінтоўкі чорны востры шомпал.

Але яго перапыніў ён, старшы:

— Пастой маленько. Она нужна нам чистенькая...

Аднак шомпал разьюшана сьвіснуў над ёю. Як ад удару перуна, яна заплюшчыла вочы. І ёй убачыўся той высокі пагодны дзень бабінага лета, калі яна на спадарожнай фурманцы ехала сюды з сваім невялікім пажыткам — плеценаю карзінаю. Дарэчы, вёз яе не абы–хто, а тутэйшы багатыр, саракагадовы, усмалелы, як корч, гарбаносы і чорны, як корч, з навіслымі бровамі і сінімі хітрымі вочкамі Гервас Сапега.

Памогшы ёй з карзінаю і пасадзіўшы поруч з сабою ў фацэтную, з прэтэнзіяй на нейкае шляхецтва, рысорную брычку, ён адразу і назваўся:

— Гервас буду, а па прозьвішчы — Сапега, — махнуўшы выгінастымі прыгожымі вейкамі, ён неяк сарамяжа заплюшчыўся, а потым раскаціста зарагатаў: — Кажуць, знакамітая княжацкая фамілія. А тут, наўкруга нашых Косічаў, яе носіць столькі галадранцаў, што і не зьлічыць.

Пад’ехаўшы да самое школы, што была ўпрытык з управаю — прыгожым драўляным домам пад нямецкі вугал, крытым драніцаю і з прычолкам, падпёртым дзьвюмя выштукаванымі калёнамі, нечакана запрапанаваў:

— А можа паедзем да мяне. Хата вялікая, на два канцы. Не раўня гэтай школцы.

Зазірнуў у вочы і вялікаю жорсткаю далоняю злавіў яе руку:

— Мне гаспадыня патрэбна.

— А што вы кажаце, дзядзька.

— Во яшчэ і дзядзькам называе, а я — нежанаты.

— Даруйце, як вас па–бацьку? — сумелася Леанарда.

— Бацьку Цімохам называлі, — ён неяк паволі, нібы ня хочучы, зьняў з брычкі яе плеценую карзіну і паставіў на зялёную мураву каля шырокае сьцежкі. — Я чалавек адкрыты, прызнаюся. Адчыняю ў горадзе краму. Буду гандляваць шапкамі. Мы аднога жыдка краўца прыхавалі. Ён ужо іх шые. Мне патрэбны граматны супольнік ці памочнік. А што ваша школка? Ці пратрывае да зімы. Тут партызаны ўсё спрытком паляць — і ўправы, і школы. Што ні ноч, то пажар. Вунь колькі ўжо згарэла двароў і фальваркаў.

— А як жа дзеці? Без навукі? Не, буду трымацца школы.

— Дарма даяце ганьбу майму дому. Я ж платы не вазьму. А ў мяне і садок, і пчалярня...

Яго рысорная брычка доўга і, здаецца, зласнавата падлясквала на ружовым выбоістым бруку вуліцы.

А назаўтра, знайшоўшы нейкую зачэпку, зазірнуў да гаспадыні. Потым і яе, Леанарду, перастрэў на падворку. Нацягваючы яшчэ ніжэй барашкавы каўпак і пільна азіраючы яе сінімі быстрымі вочкамі, загаварыў:

— Еду ў горад. Можаце што заказаць. Сахарыну, ніткі, іголкі...

— Ой, што вы, дзякую, нічога покуль ня трэба, — як магла аднеквалася Леанарда.

Яго жаўтлявая вялікая рука тым часам пакапашылася ў адтапыранай кішэні шарага ў клетку пінжака і выцягнула колькі цёплых, мусіць толькі з печы, падсушаных груш.

— Цукровыя, — падказаў Гервас і, варухнуўшы чорнымі навіслымі бровамі, цераз парог у сені падаў іх старой Ёўдзе.

— О, дагаджае вам, — сьмяялася і паказвала чорную шчарбіну ў роце ўедлівая старая.

— Кінь перад сабою, знойдзеш за сабою, — трапна, слова на слова, адказваў хітраваты Гервас.

А потым, нібы незнарок, уцягнуўся да яе ў баковачку, агледзеў адзін табурэцік, налёгшы на яго, праверыў, ці моцны і стойкі, і ўжо папрасіў:

— Я з вашага дазволу прысяду?

— Садзіцеся, што ўжо зробіш з вамі.

Зьняўшы з чорнай густой чупрыны, што ўжо іскрылася першай сівізною, свой барашкавы каўпак, загаварыў:

— Я ж вам ужо казаў, што хачу мець пры сабе пісьменнага чалавека. Знаюся ў арыхмэтыцы, але з драбямі рэч благая.

— І што пры вас буду рабіць я?

— Памагаць у рахунках.

— І ня болей? — зьедліва ўсьміхнулася тады яна.

— А калі прыгледзіцца адзін да аднаго, то...

— Ну, дагаворвайце.

— А хіба вы ўжо не дагадваецеся?

— Ня вельмі, бо намёкаў шмат.

— Прызнаюся, шкада мне вас, маладзенькую.

— Нешта страшыце, ці што?

— У страху, як кажуць, вочы вялікія... Бо наўкруга столькі брыды. І на вас, адзінокую і харошую з твару, кожны спакусіцца.

— Во пра што вы загаварылі.

— Неласкавая вы нашто са мною, — ён зарыпеў табурэтам, падняўся зь яго. У парозе яшчэ сказаў. — А я вам хачу дапамагчы і заступіцца.

Хітраваты і трохі як нахабны Гервас гаварыў праўду — як на тое ідзе: яны, гэтыя пяцёра п’яных начных гасьцей, будуцца дамагацца яе. Яна ўжо адчувае, як прагна гараць іх асалавелыя з шкляным водбліскам вочы, як яны разьюшана дыхаюць.

І яна, трацячы над сабою ўладу, ужо крыкнула ім у чырвоныя, налітыя крывёю твары:

— Што вам трэба ад мяне?

— А разве не знаеш, что мужыкам надо?..

— Пайшоў вон, брыда! — крыкнула яна ўжо таму рыжаватаму, у пілётцы, што высунуўся наперад і намагаўся схапіць яе за руку.

— Слушай, Шубін, — закамандаваў старшы. — Сделай кляп і закрой ей хайло.

Леанарда забегла за стол, нібы ён мог яе ўратаваць. Але сюды ўладна ступіў стрыжаны пад нулёўку, на галаве ў якога шырока разьлезлася зьлінялая пілётка з чырвонай, аблушчанай на адным куце зоркай.

Ён і схапіў Леанарду за грудкі, моцна, да болю, рвучы на ёй леткі халацік. Яна нават не пасьпела апомніцца, як бразнулася плячмі ўпоперак ложку. Леанарда закрычала зноў, але яе дыханьне перахапіла ўваткнутая ў рот, гаркаватая ад тытунёвай пацярухі нейкая анучка, што была ў некага зь іх заміж насоўкі.

— Ильюха, давай, первым пойдёшь? — нечыя халодныя дужыя рукі схапілі яе за аголеныя калені, якія яна сілілася стуліць.

—Ильюха, не трусь, целина у неё уже вспахана, — нехта душыўся ад рогату з прадчуваньнем блізкае асалоды.

— Ты что, плачешь?

— Ну, это от радости, — расшпільваючы дрыготкімі рукамі рамень і пазвоньваючы спражкай, крычаў той, што апошнім станавіўся ў калейку.

— Зырь, Ильюшка не дотерпел.

— Га–га! Пацан ещё...

„Якая пакутлівая, якая зьдзеклівая і нечалавечая сьмерць у мяне“, — яшчэ падумала Леанарда, сілячыся супраціўляцца гэтым пяцём. Пасьля ўжо, зьнясіленая, ледзьве памятная, учула, як першы ўдар штыка палыхнуў ніжэй жывата, а потым яшчэ адзін, гарачы, як агонь, нібы дзеля збаўленьня ад доўгіх мук, знайшоў яе сэрца...

Старая Ёўда прачнулася ад першага стуку ў суседняе акно. Падумала адразу пра благое. Гэтаксама і ў гэткую пару стукалі тады, калі забіралі нядаўняга кватаранта, прыгожага рослага мужчыну з бародкаю і ў скураной карычневай куртцы, што толькі і пасьпеў парабіць у школе ня больш як месяц. І, на табе, прыйшлі за ёю, ціхенькаю, прывабліваю і адзінокаю маладзіцаю.

Сьпешна, блытаючыся ад страху і перадрагі ў спадніцы, старая праз голаў нарэшце нацягнула яе, знайшла на біле ложку кофту. Косы слупок мройнага, вадзяністага сьвятла ляжаў на стале — месяц, набраўшы вышыню, пераходзіў на другі бок хаты. Старая, адшморгнуўшы фіранку, прыпала да халоднай шыбы. На вуліцы пры плоце цямнела фурманка. Нехта нецярпліва і размашыста расходжваў каля каня. За сьцяною ў бакоўцы чуліся глухаватыя неразборлівыя галасы, цяжкае і невядомае грукатаньне, нібы хто падаў.

Тады як арыштоўвалі кватаранта, такога грукату не было — забіралі яго сьцішком, нібы крадучыся.

Ах, Божа сьвяты, што робіцца там? Што чыняць яны над безабароннаю маладзіцаю. У яе і так ледзьве ліпіць душа. Можа рашыцца на ўсё і зьбегаць паглядзець? Але ж ці будуць гэтыя злыдні зважаць на тваю старасьць. Заб’юць ці ўкалечаць — і ня знайся.

Ёўда, як сама не свая, як адрашоная, пасядзела на лаве пры акне, а потым рашуча ссунулася і парыўна падышла да дзьвярэй, націснула на язычок клямкі і з усяе моцы папхнула іх. Яны, нямазаныя колькі гадоў, моцна і ржава зарыпелі на петлях. Ажно ў яе ад страху перахапіла дых і прапала раптоўная гарачая рашучасьць.

Неўзабаве на падворак выкаціўся сыты рогат. Цэлаю плоймаю, нясучы за плячыма страхатлівыя вінтоўкі, яны, нехрысьці, ішлі да фурманкі.

Старая вярнулася да лавы, прыкленчыла на яе адною нагою і зноў лобам ткулася ў халодную шыбу.

Загрукаціўшы коламі, фурманка нарэшце зьнікла ў сутоках вуліцы.

Вобмельгам, выскачыўшы з хаты, старая Ёўда абабегла яе і спынілася каля дзьвярэй бакоўкі. Наўкруга шапаткім звонам сыпалася цішыня і старая адно чула, як тахкае і разрываецца яе сэрца. Яна пастукала ў зачыненыя дзьверы, але за імі ніхто не адклікаўся. „А можа забралі яе, як таго кватаранта?“ — старая пацягнула за клямку і ў зеленаватым месячным сьвятле на ложку ўбачыла белае цела. Леанарда лежала ўпоперак ложку, бездапаможна зьвесіўшы на падлогу аголеныя ногі.

У бакоўцы пахла газаю, але газоўка ўжо не гарэла.

— Лёнька, Лявонка! — закрычала старая, трасучы яшчэ цёплую, але ўжо маўклівую Леанарду.

Нахіліўшыся бліжэй над мёртвым целам, старая нарэшце ўбачыла анучу ў роце і на абедзьвюх грудзях чорныя, мусіць ад штыка, ранкі. Адна зь іх, як у Хрыста на абразах, была з падцёкам крыві ніжэй карычневага зморшчанага саска. Як здагадалася старая, штык прышоўся якраз у сэрца.

Ёўда дзіка, адчайна заенчыла, асунулася на каленкі і пачала хрысьціцца.

7—23 красавіка 1999 г.

_{Вайна ў ARCHE 2(3)-1999} .