^{Паталёгіі ў 4(5)-1999}     .

          да Зьместу 4(5)-1999

гісторыі

Вячаслаў Адамчык
Бронікі, альбо Навэля пра каня

Вячаслаў Адамчык— прызнаны майстар “заходнебеларускай прозы”. Аўтар эпічнай тэтралёгіі “Чужая бацькаўшчына” (1977), сцэнароў да дакумэнтальных фільмаў пра Мележа, Таўлая, Якуба Коласа. Ягоныя сыны таксама сталі пісьменьнікамі: яны друкуюцца пад псэўданімамі Адам Глёбус і Міраслаў Шайбак. Жыў на адной пляцоўцы з Уладзімерам Караткевічам. У 1998 годзе выйшла ягоная кніга “Развітальная аповесць” (“Мастацкая літаратура”), складзеная зь дзёньнікаў і прозы. У ARCHE–“Вялікая айчынная вайна” было надрукаванае ягонае апавяданьне “Леанарда”.

Дзьве сям’і, і ў кожнай па два Бронікі — бацька і сын. І межавалі яны ня толькі полем, але і сенажацямі. Хоць якая там сенажаць — адно куп’ё, зарослае стрэлкамі конскай цыбулі ў белых кутасіках — пушніцы, як на яе яшчэ кажуць.

Вось там і пасьвіўся спутаны вераўчаным путам драбнаваты, але цягавіты Варанец — конь Броніка Жука. На пашу ў сьпякотны полудзень прыехаў на ім, прыгнаўшы перад сабою яшчэ пяцёра сівых авечак і цёмна–вішнёвую карову, меншы Жукоў хлопяц.

Ён і згледзеў, нават здалёк, як сюды ішоў, несучы за брызэнтовы пасак вінтоўку і ледзьве не чапляючыся ёю за купіны, іхны сусед па сенажаці і полі, белабровы Бронік Крывеня, па мянушцы Масьлянка, што нядаўна апынуўся ў партызанах. Быў хто болей зь ім ці не, Жукоў хлопяц не заўважыў. Лежачы на разасланым каптане і затоена сочачы за Масьлянкам, ён чакаў нечага іншага, а не таго, што ўзброены Масьлянка падыдзе да іхнага Варанца, які прагна прыпадаў да травы, адмахваючыся доўгім ільсьніста–чорным хвастом ад заедзі, здыме пута, закіне каню за шыю і ціха павядзе з лужка. Вобруць засталася ляжаць на тым жа шарачковым каптане, на якім сядзеў уражаны і перапалоханы ўбачаным басаногі падлетак. Але сядзеў ён да той пары, покуль за зялёным ад мройнага аўсу боханістым грудком не схаваліся чорны пакорны конь і зьлінялая пілётка на белабрысай галаве. Пудкім зайцам хлопяц рвануўся зь месца і цярэз палі паімчаў у вёску. Бацьку ён застаў якраз дома — той на дрывотні, пабліскваючы сякерай, калоў дровы і, убачыўшы ўстрывожанага сына і здагадваючыся, што ўчынілася нешта благое, убіў у калодку сякеру і падаўся насустрач сыну ўжо сам.

— Каня Масьлянка забраў, каня! — ледзьве адсопся задыханы хлопяц.

— Каня, кажаш?

— Каня.

— Тады бяжы назад, глядзі скаціну, а я пайду ў мястэчка, у паліцыю... Накажу Броніку.

...Ня вельмі хацелася старому Жуку ісьці на паклон да старэйшага сына, зь якім летась, звозячы з поля снапы і ўкладаючы воз, яны пабіліся. Праўда, біўся ён, бацька, калі ўкладзены сынам і ўжо ўціснуты рублям воз, пахіснуўшыся на разоры, раптам рассыпаўся. Нядобра і няспрытна ўложаныя снапы высьлізнулі з–пад рубля і шухнулі на яго, на старога Жука. Злосны, пунтовы і не заўсёды разважны бацька, як трымаў у руцэ ядлаўцовае пужальне, так і смальнуў ім па галаве і па сынавых плячах. Перад гэтым яшчэ перавярнуўшы тое пужальне тоўстым канцом. Сын адбегся, знайшоў на іржышчы камень, але ня кінуў у бацьку — асьцярогся — шпурнуў міма. І ў той жа міг, і тут жа ўцёк з поля. Дзе ён бадзяўся, што рабіў, але прыйсьці нанач дадому не прыйшоў. А празь дзён колькі старога Жука нібы аглушыла нечаканая і балючая новасьць — яго старэйшы Бронік запісаўся ў паліцыю. Жонка, праўда, зьбегала ў мястэчка, але сына да хаты ўжо не прытурыла. Сам Бронік Жук, помсьлівы і злосны на сына, нікуды не хадзіў і нічога не дамагаўся — ведаў, што ўсё гэтае стараньне марнае і дарэмнае.

Сустрэліся яны выпадкам праз тыдняў колькі на вуліцы ў тым жа мястэчку — сын быў у дзюбатай шапцы і ў чорнай форме зь сівымі закарвашамі і каўняром. Яны абодва толькі зьдзіўлёна зіркнулі адзін на аднаго і моўчкі, нібы чужыя, разьмінуліся.

Трохі адышоўшы ад крыўды і зьнявагі, паліцыянт тады–сяды прыходзіў дадому ў вёску, але на бацьку паглядаў скрыва, помнячы тое гарачае пужальне, што апякло голаў і плечы, і гаварыў толькі да мацеры. На бацькавыя роспыты адклікаўся няхочучы і суха, нават абыякава, даючы гэтым знаць, што з бацькам ніякага знашэньня мець ня хоча.

Можа і ён, стары Жук, не паступіўся б сваім гонарам, каб справа мела іншы паварот. Але ж шапка ня зваліцца, калі пераступіць цераз сваю пыху, бо гонар гонарам, а конь канём. Безь яго ў гаспадарцы, як бяз рук. І трэба схадзіць ня толькі да сына, каб ведаў з каго і які спрос, а ў блізкія Панікарты да Броніка Крывені, сын якога нарабіў столькі бяды — ды каб чый сын, а то іменьніка і равесьніка, зь якім калісьці ў маладыя гады ён, Бронік Жук, таварышкаваў, піў чарку, на вечарынкі ў далёкія вёскі хадзіў і зь якім нават жаніўся ў адзін дзень. Яны тады, маладыя, пад’юджваючы і падзадорваючы адзін аднаго, нават спрачаліся, чыё вясельле будзе гучнейшае.

А выйшла, што яго, Броніка Жука, на якім ігралі ажно тры музыканты — дудар, скрыпач і гарманісты, а ў Броніка Крывені трэнкалі адны цымбалы.

Пасьля польскай камасацыі, калі доўгія шнуры былі парэзаны на хутаранскія дзялкі, яны, абодва Бронікі, і па полі сталі суседзямі — іхныя надзелы апынуліся поруч, церазь зялёную калматую мяжу. Ужо і будынкі зьбіраліся перавезьці на хутар. Але ён, Бронік Жук, капаючы калодзесь, не дастаў да вады. Апусьціў у глыб васямнаццаць труб, а вады — ні кроплі. А ён, Бронік Крывеня, купіўшы яшчэ не старую хату ў суседніх Панікартах, не пасьпеў перавезьці на свой надзел — усё перабіла вайна. Прыйшлі бальшавікі, зьдзівіўшы і зьняверыўшы ўсіх арыштамі і вывазамі на Сібір, прымусовымі згонамі на „трудовое участие“ і запісамі ў калгасы. І Крывеня, перабраўшыся ў купленую і даволі спраўную, зрубленую з непадсочанай сасны хату, да часу застаўся ў Панікартах.

А цяпер ужо, на трэцяй раце, зьявіліся немцы, перайначваючы ўсё на свой лад — касуюць тыя калгасы, зганяюць яўрэяў за калючы дрот у гета і вывозяць дужых маладых дзяўчат і хлапцоў у Нямеччыну. Таму і ўцякаюць падшыванцы — хто ў лес да партызанаў, хто ў мястэчка ў паліцыю. А там ужо і паразбэшчваліся, узяўшы ў рукі зброю. І во прыйшоў, забраў каня — і ня знайся. Што ўжо ня будзе, а цягавітага Варанца трэба вярнуць.

...Стары доўга стаяў перад ганкам карычневага ашалёванага дому на высокім падмурку і накрытага памутнелым ужо, як старое вядро, цынкавым дахам. Наўкруга карычневага дома з расхрыстанымі аканіцамі мігацела сетка драцяной агароджы. Выштукаваны прыгожы будынак да нядаўняга прыналежаў ганарыста–нізенькаму пры дзябёлай жонцы Моўшу Ліпскаму, гаспадару тутэйшага местачковага тартака, восеньню спаленага партызанамі. А самога Моўшу, пратрымаўшы паўгоду на пасадзе інжынэра ў сваім жа тартаку, пасьля пажару немцы ўсё ж расстралялі. Казалі, што гэта быў самы апошні яўрэй, якому Бог падараваў яшчэ некалькі месяцаў жыцьця.

Як ні турзаў Бронік Жук хітры замок у жалезнай фортцы, ён ніяк не адмыкаўся. І так і гэтак круціў ручку, але фортка не адчынялася. Покуль з дому на прыгожы ганак з баляскамі, убачыўшы дарэмныя мукі няспрытнага старога, ня выйшаў хлюставата–ганарысты з падбрытымі тонкімі вусікамі сам камэндант паліцыі ў чорнай уніформе. Стары Жук прызнаў у ім колішняга местачковага сальніка, што трымаў найлепшы кілбасны магазін.

— Я на пастарунак, — стары зноў пагрукаў жалезнаю форткаю з загадкавым замком.

— Па якой справе?

„Казаць ці не? — запнуўся стары і схаваў свае вочы. — Мусіць не“.

— Я пытаю, па якой справе?

— Справу маю да сына. Ён служыць тут у вас.

— Прозьвішча як?

— Браніслаў Жук.

— Ён дзяжурыць пры складзе за вакзалам. Там яго можна знайсьці.

Але знайсці склад было ня проста і яшчэ горш — небясьпечна: хадзіць каля чыгункі і цераз чыгунку было забаронена. І ні ў кога не распытаеш — наўкруга адны непадступныя немцы. І найбольш у чорнай форме чыгуначнай паліцыі ці аховы.

Але прыгледзеўшыся да аднога, трохі недалужнага і нягеглага, на якім форма сядзела вахлакавата, Жук здагадаўся, што гэта нехта з тутэйшых — і загаварыў. Салдат аказаўся сапраўды сваім тутэйшым хлопцам і нават ведаў Броніка.

Паказаўшы на доўгі пакгаўз за рампаю, на якой стаялі вялікія, зьнятыя, мусіць, з касьцёлаў, пацямнелыя званы і ляжалі медныя снарадныя гільзы і зломкі каляровага мэталу — усё ўжо гатовае да пагрузкі, — вуграваты хлопец у чорнай форме яшчэ гукнуў у крайнія, шырока рассунутыя (на кольцах) дзьверы:

— Жук, тут да цябе!

Вясёлы і ў добрым настроі малады Бронік, убачыўшы прыгнутага, зьнябожанага бацьку, раптам спахмурнеў:

— Ты чаго?

— Інтэрас маю да цябе.

— Які?

— Ты ж ведаеш, як на яго кажуць, Масьлянку... Ну, таго, што ў партызанах.

— Дзіва што.

— Ён жа ж забраў надоечы нашага каня.

— А чым жа я памагу? — насупіўся меншы Бронік.

— А тым, што скажаш немцам, дзе я прапаў.

— Як прапаў? — недаўменна зажмурыўся паліцыянт.

— Як драпянка за тры грошы. Я заўтра пайду ў Панікарты да Крывеняў і скажу, каб вярнулі каня.

— Ты здурэў, бацька.

— Не, яшчэ пры розуме. — Стары памаўчаў і, абцершы жменяю перасьмяглыя губы, сказаў нарэшце тое, дзеля чаго ішоў да сына: — Калі не вярнуся, каб ты ведаў, з каго спрос. Замальдуй, ці заяві немцам, яны ўміг разьбяруцца.

— Ну намудрыў, бацька, ты на сваю галаву, — пакруціў чорнаю дзюбатаю шапкаю кірпаносы паліцыянт і схаваўся ў пакгаўзе, дзе зноў выбухнуў вясёлы сьмех.

...Дзень выдаўся пагодны. На сонцы тлуста ільсьнілася маладая, але ўжо шырокая ў пер’і ярына. Чародка белых хмарак сплывала ў ліловыя сутожкі неба. Пеністымі хвалямі на гарбаты грудок набягаў сьветлы, яшчэ не пацямнелы бярозавы гай. Па перадзе яго ружаваў, выгнаўшы залатыя стрэлкі, малады сасоньнік. Шарая дарога з грывамі травы абапол яе, дзе грэлі сьпіны замшэлыя каменьні, дабягала да сіне–ліловага жыта, што выпусьціла срэбна–сівы, вусаты колас, і хавалася ў ім.

Вялікімі босымі ступакамі Бронік Жук пляскаў па тупкай сцежцы збоку каляін. Смуглы, ужо добра загарэлы на вясновым сонцы, з срэбрам сівых кудзеркаватых валасоў, што выбіваліся з–пад старое заношанае кепкі, ішоў ён цяжкавата, па–старэчы падаўшыся ўсім тулавам наперад.

Абнюхваючы дарогу і час ад часу азіраючыся, каб не згубіць гаспадара, яго апярэджваў чорны вялікі сабака зь белым нагруднікам на персях.

Усё вечнае і паўторанае ў сваім харастве — маладое блакітнае неба, салаваты лес, мройна–трапяткая на ветры ярына — і нязводнае чалавечае зло на гэтай зялёнай зямлі — усё блыталася і мяшалася ў гарачых, адчайных думках старога Жука. Яны цяклі і кружылі, як кружыць вір вакол карча, набягаючы на страчанага каня.

Сабака, абнюхаўшы мышэй, драў лапамі іхныя норы, то гэльцаў за палахлівым жаваранкам, што мякка пырхаў з травы і нізенька ляцеў, адводзячы няхітрага сабаку ад свайго гнязда.

А стары Бронік Жук ужо даўно быў думкамі ў Крывеневай хаце, што адным доўгім пашаркам расьцягнулася ад брукаванай вуліцы да лужка, што зарос ружовым вобаратнікам і агоньчыкам смолкі, і дзе шмыгаў, як вуж, ручай, атулены вербамі.

Хацелася ж угадаць, хто будзе ў той хаце? Каго ён застане — аднаго Крывеню ці яго сына са зграяю недавяркаў і што скажа ім, ужо, ня дай, Божа, п’яным.

За думкамі і ня ўбачылася, як былі ўжо Панікарты. Чужыя, патаемна–цёмныя вокны з–пад саламяных застрэшкаў, здаецца, падазрона і ўважна пазіралі на старога Жука. За імі там–сям мільганулі і цікаўныя вочы. Згледзеўшы чужога калматага сабаку зь белым нагруднікам, у дварах на розныя галасы забрахалі ўсе панікарцкія. Ажно Бронікаў вялікі і, здаецца, не баязьлівы Рэкс падтуліў хвост.

— Ну ты чаго спалохаўся? — гаспадар паляпаў яго па загрыўку. — Ня бойся, я тут, пры табе.

Крывенева сядзіба была якраз пасярэдзіне кароценькай, на хат пятнаццаць, вёскі. За бусловым гняздом, што чорным вялікім вянком зачапілася за верхавіну старое грушы з дупламі для шпакоў і вераб’ёў. У гнязьдзе на адной назе стаяў, пэўна, над малымі, яшчэ не аперанымі бусьлянятамі, трохі смутны, зьнябожаны бусел.

Пусьціўшы за браму сабаку і загадаўшы яму тут сядзець, Бронік Жук увайшоў у чужы двор, чуйна азіраючы яго. З расчыненых хлявоў густа пахла гноем, і рохкала, шукаючы ратунку ад гарачыні, і рылася ў сваім загарадку кормная сьвіньня.

Бронік ступіў босаю нагою на гарачы камень, што ляжаў перад парогам, і, прыгнуўшыся, увайшоў у сені, а потым — у хату, успалахнуўшы чорны рой зьвінючых мух, што ўзьляцелі з падваконьня і лавы.

Нападобе было, што ў хаце нікога няма.

— Ёсьць у дома хто? — галосна спытаў Бронік Жук, зазіраючы яшчэ за печ, на ложкі.

На голас яго, жалосна мяўкнуўшы, з–пад стала выбегла мурзатае белае кацяня. І, задраўшы хвосьцік, прытульна пацерлася аб калошыну чужога чалавека, прызнаўшы, мусіць, за свайго.

— Дзе ж яны? — Бронік плячыма падаўся назад да дзьвярэй.

З надворку ўжо ўбачыў, як вуліцаю бегла дзяўчына–падлетак. Але нечакана зьніякавела перад брамаю — згледзела страхатліва вялікага сабаку, а потым і яго, Броніка Жука.

— Вой, хто ж гэта ў нас?

— Свой я, — Бронік падцягнуў на клубах шарачковыя порткі з латкамі на каленях і падаўся насустрач дзяўчыне. — А ты не дачка Броніка Крывені будзеш?

— Ага, — яна ўсё скоса паглядала на вялікага чорнага сабаку. — Вой, які ён у вас страшны.

— Ды сабака як сабака. А бацька дзе?

— Вуньдзека, — азірнулася на вуліцу і пачала адчыняць, зьняўшы крук і папхнуўшы дзьве палавіны разам, шырокую браму.

Ідучы за плугам, што парыпваў на суваку — шырокай дошцы са скабою, — з ворыва варочаўся сам Бронік Крывеня ў сподняй расхрыстанай сарочцы, у круглай, яшчэ царскай фуражцы, як яе называлі — картузе, зь няголеным колькі дзён тварам, сівым, нібы абсыпаным попелам. Над стомленым, натруджаным за дзень у плузе канём віўся і дацінаў яго разьюшаны гмыз.

Убачыўшы ў сваім двары Броніка Жука, Крывеня, нібы зьбіўся з хады, прыстакнуў на які міг, а потым выпрастаўся і, спыніўшы каня, падаў суседу руку. У поціску Крывеневай рукі Жук нібы ўлавіў, што яна трохі дрыжала. Ён, Крывеня, мусіць, ведаў пра забранага каня.

— Здароў быў, я да цябе, — Бронік Жук прытрымаў нахіленую палавіну брамы, каб лепш і вальней праехаў у двор Крывеня.

— Ды бачу, што да мяне, — Крывеня даехаў да шырокіх дзьвярэй падпаветкі і пачаў распрагаць каня.

— Арэш на сваім, а дзе схаваў майго?

— Не ў мяне трэба пытаць.

— А ў каго ж?

— Сам ведаеш, мы сваім сынам ужо не расказ.

— Я зьбегаю, яны тамака, — раптам страпянулася дзяўчына, — у Дземянісі п’юць.

— Тады пачакай, — прыпыніў дачку Крывеня, — якая з п’янымі гутарка.

— Конь у цябе ёсць, і ты можаш чакаць, — не стрываў і сарваўся на крык Бронік Жук.

— Ты на мяне не крычы, браце, — падняў на яго свае сінявата–ліловыя, як у барана, вочы заўсёды спакойны і разважны Крывеня.

І гэтых вачэй, іхнага колеру, нібы спалохаўся трапятліва–нэрвовы Бронік Жук і ўжо сам загаварыў лагадней:

— Не крычаць я прыйшоў, а папярэдзіць: не аддасьце каня — будзе кепска. Бо немцы і паліцыянты ведацьмуць, чый сын ходзіць з ружжом.

— А твой хіба не?

— Мой чужых коней не забірае.

— Яшчэ як сказаць, — і з–пад чорных броваў, што закручваліся вострымі коскамі, на Жука зноў патаемна зіркнулі сіне–ліловыя вочы.

— А ты, як ні кажы, а майго каня вярнуць мусіш! — Бронік Жук прыляпнуў рукою па сьцягне, клічучы за сабою чорнага, вялікага, як цяля, сабаку і выйшаў за браму.

Яго ніхто не аклікнуў. І праклёну не паслаў усьлед. І гэта яго душыла помсьліваю злосьцю і адчайнаю крыўдаю яшчэ больш. Ішоў ён сьпешна, забыўшыся нават, што ў калене баліць пабітая рэпка, якою ён сёньня зранку выцяўся аб кубеляц у цёмнай варыўні.

У крайняй хаце, чуваць было, стаяла п’яная гамана. Нехта спрабаваў нават зацягнуць песьню, але зьбіваўся, бо, пэўна, ня ведаў яе слоў.

„Не, гэтыя злыдні каня не прывядуць. Не!“ — усе шырэй і цьвярдзей ступаў Бронік Жук. Крыўда балючым камяком падступала да горла.

Выходзячы на палявую дарогу, яшчэ раз азірнуўся на шара–саламяныя, прымрэлыя ад гарачыні Панікарты. Перад гародчыкам крайняй хаты, дзе крэмавымі кветкамі сьвяціўся язьмін, сінела сукеначка таго самога дзяўчаці, што парывалася зьбегаць да Дземянісі і паклікаць брата, што забраў чужога каня.

„Напэўна, там дзе–небудзь у хляве і мой Варанец?..“ — раптам падумаў і прыпыніўся на ясна–зялёным ад падужэлай аўсянай руні крутаватым грудку разгарачаны і ўзбунтованы Бронік Жук.

„А можа, вярнуцца?“ — цяжка адрываючы ногі, ступіў на сьцежку, зацярушаную пухкім, як попел, і цёплым, як попел, сівым пылам.

Сабака азірнуўся на голас гаспадара. Недаўменна чакаў яго, седзячы пасярод дарогі.

Вялікая загарэлая рука з чорна–сінімі, вострымі, як маладзік, канцамі пазногцяў пагладзіла па галаве даверлівага і паслухмянага сабаку:

— І што скажаш рабіць? Ісьці казаць немцам? Тады пагібель усёй Крывеневай сям’і.

...Стрэл пачуў хіба сабака, бо палахліва ўздрыгнуў. Але ўжо пасьля таго, як прашыты куляю навылёт з замежка, з дарогі ў мройна–трапяткі ад парыўнага ветру і кусьцісты, шырокі ў пер’і авёс упаў яго гаспадар.

Стралялі з–пад крайняе хаты, рассунуўшы частакол і паклаўшы на жэрдку вінтоўку. Стралялі, пэўна, наўгад. Але куля сама іншы раз выбірае цэль.

Перапуджаны сабака яшчэ пастаяў над мёртвым гаспадаром і нарэшце, панура апусціўшы голаў, пабег у вёску. Ён і прынёс дадому трывожную і загадкавую новасьць, чаму не вярнуўся гаспадар і што яго трэба ісьці шукаць...

На трэці дзень, гэтакі ж самы бяcхмарны, сьпякотны і зь ветрам сухавеем, нямецкая танкетка, а усьлед за ёю два грузавікі з паліцыяй і коннаю казацкаю сотняю, падымаючы горкі пыл на палявой дарозе, марудна сунуліся на груд, зь якога ўжо былі відаць Панікарты — саламяна–шарая вёска ў пятнаццаць хат і чорным бусловым гняздом пасярод яе.

Стральбы ў навакольных вёсках ня чулі — кароткія аўтаматныя і кулямётныя чэргі глушыў парывісты вецер. Ён прыгінаў да зямлі і сіва–рудаваты дым. Але ў тым боку, куды яго слаў і зносіў вецер, смуродна і чадна пахла спаленым чалавечым мясам.

6--23 чэрвеня 1999 году
Валоўшчына-Менск
 

_{Паталёгіі ў ARCHE 4(5)-1999} .