^{Паталёгіі ў 4(5)-1999}     .

          да Зьместу 4(5)-1999

паталёгіі грамадзтва

Валерка Булгакаў
Блізіня нуля
Пра філязофію і „філязофію“ беларускіх думаньнікаў

Скутыя нашыя сілы. Нас палохаюць факты, падзеі, словы. Мы палохаемся праўды. Гэты роздум ні ў якім разе не задумваўся як „слова пра праўду“. Прадметам нашай увагі будуць вонкавыя абалонкі словаў, а таму мы не імкнемся здаўмецца, як выглядае „праўда“ ў сваім папярочным разрэзе. „Праўда“, „філязофія“, „розум“ — што можа быць сьмяшнейшым за гэтыя пустыя гукі?

Кажуць, што на нашых вачох разгортваецца драма народзінаў беларускай філязофіі. Калі гэта сапраўды так, то мы знарок абстрагуемся ад пытаньняў ейнай генэзы і ідэалягічных інсьпірацый, а паспрабуем спыніцца на сацыяльным аспэкце гэтай новай зьявы.

Наагул, спыніцца часта азначае „даць пачатак“. Так і зь філязофіяй. Пачатак філязофіі азначае спыненьне забыцьця быцьця. Спыненьне забыцьця быцьця — ня так істотна, у якіх сацыяльных формах яно можа ўвасабляцца — ёсьць найважнейшай адзнакай наявы філязофіі.

 
1. Першафілязофія і філязофія пачатку

Карл Яспэрс у цыклі нарысаў „Уводзіны ў філязофію“ стаічна, хоць і не бяз прысмаку гаркоты адзначае: „Die Philisophie soll sich also rechtfertigen. Das ist unmцglich“. Гэтае, на першы погляд, парадаксальнае цьверджаньне без асаблівай цяжкасьці прачытваецца выходзячы з заходняга дыскурсу філязофіі. Апошні акурат і разгортваўся як пошук, сфармуляваньне і адказы на пытаньні — а што такое філязафічнае пытаньне, як не пункцірная лінія, што адлюстроўвае істотны, і ў той жа час розумасяжны выклік быцьця? — якія стаялі перад эўрапейскім інтэлектам. Чым магутней праяўлялася яго актыўнасьць, тым хутчэй набліжаўся стан вычарпанасьці, сьляды–адгалоскі якога мы знаходзім у зьмешчаным вышэй выказваньні К.Яспэрса. Вычарпанасьць тут азначае дасягненьне мяжы, вонках якой немагчыма агарнуць быцьцё з дапамогай дагэтулешняй паняцьцёвай сеткі.

Доўгачаканы і шмат кім адкрыта вітаны канец філязофіі ці, хутчэй, канец традыцыйных уяўленьняў пра яе ўрэшце і прывёў да канца гісторыі, канца геаграфіі і г.д.

„Віной“ гэтаму перш–наперш угрунтаванае традыцыяй, што сягае клясычных часоў, асноватворнае разуменьне думаньнікамі філязафічных сыстэм як моўных утопій, калі сама лёгіка мовы падказвае адказ: „Філязофія — гэта тое і тое“. Таксама нельга зьмяншаць вагу такога чыньніка „стомленасьці духу“, як сьціраньне межаў паміж філязофіяй і мэтафізыкай. Захоўваючы сваю інструмэнтальную функцыю, філязофія паступова ператвараецца ў форму [чыстага] мысьленьня.

Гэтая старанна культываваная цягам апошніх дзесяцігодзьдзяў „відаль канца“ не павінна, аднак, засланяць ад нас досьведу таго, што праяўляецца стала, па–за кан’юнктурным кантэкстам, што, нарэшце, якраз і складае прадмет праўды: нельга не сканстатаваць залежнасьць разьвіцьця філязофіі ад разьвіцьця літаратурнай мовы, наагул, філязофія — дысцыпліна, твор, тварэньне, пошук і ўдакладненьне таго, што ў прастамоўі называецца „праўдай“.

Вось жа, думаньнік насамрэч гэта вечны шукальнік і ўдакладняльнік „філязафічнай“ праўды, гатовы прынесьці сябе ў ахвяру нябачным, але цалкам павабным субстанцыям.

Беларускі філязафічны рух нараджаўся доўга і пакутліва (зразумела, да яго мы не далучаем рознага роду імпэрскія эрзацы, „беларускія“ толькі па літары ў духу Інстытуту філязофіі і права). Каляніяльнаму рэжыму надта рупіла ператварыць дзесяць мільёнаў беларусаў у дзесяць мільёнаў ідыётаў, так сказаць, паразіць іх у правах. Аднак напрыканцы XX стагодзьдзя, калі ізноў здарылася адраджэньне, беларуская філязофія ўрэшце, ці не ўпершыню, набыла інстытуталізаванае выражэньне (яна прадстаўлена спэцыялізаваным часопісам, іншымі выданьнямі, навучальнай установай і г.д.) і аформілася ў сваіх найважнейшых прадстаўнікох–лідэрах — Валянціну Акудовічу і Ігару Бабкову.

Само паняцьце „адраджэньне“ на добры лад ня можа больш задавальняць. Не несучы ў сабе пазытыўнага стваральнага запалу, гэтае паняцьце няўхільна робіцца перажыткам паэтычнага мысьленьня на службе ў аграрнай культуры, выяўным і недарэчным анахранізмам, нечым неадэкватным моманту, накшталт газавых ліхтароў ці спадніцы панёвы, сэнс і прызначэньне якіх ужо цяпер трэба тлумачыць дзецям. За шырмай „адраджэньня“ абярняся крыецца дзіцячая бездапаможнасьць дарослых мужчын, разгубленасьць і дэзарыентаванасьць, прага тлумачыць асабістыя няўдачы фатальным гістарычным працэсам, а часам і наагул войстрая творчая імпатэнцыя. Вобраз „Адраджэньня“ выразна карэлюе з вобразам „Сінявокай Беларусі“.

Чым больш мы гаворым „адраджэньне“, тым больш мы аддаляемся ад праўды і накіроўваемся ў гушчар адвольных дапушчэньняў і неўтаймоўных паганскіх хваласьпеваў непрадметным існасьцям — вонкавым багом. „Адраджэньне“ жорстка і празрыста сыгналізуе блізіню нуля, вакол якога пакутліва абарочваецца беларуская экзыстэнцыя, блуканьне вакол мёртвай кропкі, калі ў імглістай смузе губляюцца як шляхі наперад, так і шляхі назад.

Своеасаблівая містыка „адраджэньня“ выгадавала ў нас нават дагэтуль амаль невядомую грамадзкую праслойку — „адраджэнцаў“. Яны падаюць свой кволы голас у тралейбусах і на паэтычных чытаньнях, іх чуваць па радыё, на шматлюдных мітынгах і шэсьцях. „Адраджэнцаў“ лёгка пазнаць — у іх заклапочаны выгляд, насуплены твар, яны носяць пінскі трыкатаж. А як жа інакш — ім доля судзіла Беларусь адраджаць, штодня прыносячы сябе ў ахвяру.

Страшна ня тое, што „адраджэнцы“ мэтадам пробаў і абмылак выпрацавалі сваю карпаратыўную этыку, страшна другое — іх сьляпое нежаданьне замірыцца з тым фактам, што Беларусь ужо адроджана, г. зн. атрымала сваё месца ў часе і прасторы. І пэрспэктыўнай стратэгіяй нацыянальнага будаўніцтва цяпер проста ня можа быць „адраджэньне“, фармуляванае ў цьмяных паэтычных катэгорыях. Іншая рэч — калі нават не ўрабіць, дык хаця б сьпярша разгрэбсьці неабсяжнае поле новай беларускай нацыянальнай ідэнтычнасьці, якая дагэтуль падсілкоўваецца культурнай архаікай і ненайлепшай літаратурай.

Аб’ектыўна, ролю ў гэтым працэсе новых беларускіх думаньнікаў цяжка пераацаніць. Аднак самі думаньнікі, відаць, так ня думаюць. Гэта іх займае ў апошнюю чаргу. Нашым думаньнікам куды цікавей займацца тым, што ляжыць на паверхні. Наагул, асноўныя праявы іх думальнай актыўнасьці можна схарактарызаваць так:

— маргінальнае зацікаўленьне, часта хваравітае і неадэкватнае бягучаму моманту, да маргінальных тэмаў і тэматычных кірункаў у філязофіі, што тлумачыцца не ў апошнюю чаргу „камунікацыйнай паўзай“ у кантактах з Захадам; што для беларускага філёзафа моднае і актуальнае, то для яго заходняга пабраціма ўжо даўно нагнала аскому;

— нізкая культура беларускай мовы (а мова — гэта „сяродак перамяшчэньня“ філёзафа); для нашых цяперашніх думаньнікаў беларуская мова, як правіла, другая, засвоеная цягам творчага ўзмужаньня;

— фрагмэнтарнасьць і павярхоўнасьць у разглядзе базавых канструктаў і інварыянтаў айчыннай традыцыі і, як вынік, схільнасьць да апісальніцтва і няздольнасьць выпрацоўкі раней не запатрабаваных падыходаў да яе;

— радыкальная і адначасна інфантыльная залежнасьць ад расейскіх гуманітарных крыніцаў, для значнай часткі беларускіх думаньнікаў — першакрыніцаў;

— шматгадовая няздольнасьць навязаць дыялёг зь іншамоўнымі аналягічнымі рухамі ў Беларусі, што тлумачыцца завышанай самаацэнкай і адначасна комплексам непаўнавартасьці.

Відаць, праўду гаварылі старавечныя пра праклён быць першым. Быць першым азначае быць асьлепленым праменьнем уласнай непаўторнасьці і заразом быць закладнікам сваёй нізкавокасьці. Той, хто першы, бачыць вакол сябе рэльефы, не заўважаючы абрысаў. Іх угледзіць стальшы. Быць першым значыць шукаць момант хуткай праўды, аднак страшная праўда палягае ў тым, што не бывае хуткай праўды. Быць першым азначае быць сярэднім элемэнтам паміж прарокам і псыхапатам.

Аргумэнт маіх апанэнтаў будзе такім: нашы думаньнікі самім фактам сваёй прысутнасьці істотна ўплываюць на фармаваньне новай беларускай ідэнтычнасьці, спрыяюць, іншымі словамі, павелічэньню годнасьці „шараговага беларуса“, які цяпер можа з поўным правам сказаць: у мяне ёсьць ня толькі літаратура, але і філязофія. Справа, аднак, датычыць ня голай наяўнасьці, бо на Беларусі традыцыйна існавала і існуе шмат фігураў голай наяўнасьці, а, па–першае, творчай арыгінальнасьці, і, па–другое, грамадзкай рэлевантнасьці. Беларуская філязофія, каб і надалей не заставацца філязафічнай самадзейнасьцю, каб урэшце выйсьці за межы нацыянальнай ізаляванасьці, якраз і павінна ажыцьцявіць разварот да нацыянальнага.

Такім чынам, мы канстатуем існаваньне прымарных і сэкундарных філязафічных дыскурсаў. Ключавой апазыцыяй першага ёсьць філязофія/мэтафізыка, ключавой апазыцыяй другога — філязафаваньне/мысьленьне. Ключавым словам першага дыскурсу ёсьць супярэчнасьць, ключавым словам другога — сутыкненьне. Заганнае кола, у межах якога абарачаецца беларускі філязафічны рух — народ, каляніяльнасьць, супраціў — сурова сьведчыць, куды ён належыць.

Напрыклад, малады беларускі думаньнік І.Бабкоў здабыў сапраўдную вядомасьць ня столькі сваімі нешматлікімі філязафічнымі артыкуламі, колькі кангеніяльнымі прадмовамі да асобных нумароў часопіса „Фрагмэнты“. У адной зь іх ён не праводзіць дакладнай мяжы паміж навукамі аб духу і навукамі аб прыродзе. Што такое прырода, як ня места, мімэсыс, зямля, народ, думае І.Бабкоў. І патэтычна дадае: „У 1996 годзе адбылася падзея, што мусіць мець калясальныя наступствы для беларускага мысьленьня. Памёр “народ”“.

Ня можа ня радаваць такое дакладнае датаваньне скону гэтага таямнічага „народу“ (які „народ“? скуль ён узяўся? дзе, у якім канцы сьвету ён памёр?), бо акурат у такіх тонкасьцях, недаступных нават уяўленьню простага чалавека, філёзаф і пацьвярджае сваю, Богам дадзеную, годнасьць. 1996 год быў багаты на рознага роду падзеі. Прагматыка сытуацыі падказвае, што пунктам адліку ў вызначэньні гэтага, скажам шчыра, заўчаснага скону для І.Бабкова служыць інсьпіраваны рэжымам другі рэфэрэндум, калі так дарагія кожнаму адраджэнскаму сэрцу вартасьці і сымбалі былі спляжаныя і пайшлі на глум. Адраджэнскаму сэрцу ясна, што ў гэтай невыноснай, можна сказаць, скандальнай калізіі вінаваты „народ“, што, у бабкоўскай фармулёўцы, „бачыўся як натуральная (амаль прыродная), этнічна й генэтычна вызначаная супольнасьць... (курсіў наш — В.Б.)“.

Больш, хіба, ня бачыцца.

І.Бабкоў гуляе са сваім чытачом у хованкі, ідучы ў рэчышчы адмысловай эстэтыкі замоўчваньня. Чытач дасьведчаны, хай ён сам і разьбіраецца. Тым часам аўтар піша адно слова, маючы на ўвеце тры: „Нам засталася адно самота скрыптара ды la culture revolte“. Як бачым, узьнікае амаль оруэлаўскі newspeak, за якім праглядаецца цень Янкі Купалы і постаць аднаго невядомага францускага гуманітарыя.

Але вярнемася да „народу“. Наколькі павінен быць магутны раздражняльнік, каб гаварыць такія жудасныя рэчы! І адначасна — заўважце — як спакусьліва іх гаварыць! Не нясеш ніякай адказнасьці за прамоўленае, а калі твой дыягназ пацьвердзіцца, абавязкова трапіш у аналы. А ўсё ж такі, які „народ“ памёр? Ці не памерла ці, хутчэй, аджыло проста яшчэ адно яўна недарэчнае ўяўленьне пра яго, культываванае дзесяцігодзьдзямі „адраджэнцамі“? А тады ці ня маем мы тут перад сабой падмену паняцьцяў, свайго роду вэрбальную гульню, калі тыя ці іншыя паняцьці адвольна нагружаюцца такой сэнсавай глыбінёй, якую немагчыма рацыянальна абгрунтаваць? Да таго ж, нацыянальная традыцыя прапануе ўважліваму аналітыку сваё разуменьне „народу“, вячыстага неўміручага народу, існаваньне якога ня вымерыць звычнымі нам адрэзкамі часу: да гэтага народу належаць Францішак Скарына, Янка Купала, Уладзімер Караткевіч...

Беларускі філязафічны рух, як правіла, не вытрымлівае крытыкі. Ён дагэтуль перабывае ў агрэгатным стане, да якога немагчыма ўжыць звычныя ацэнкі „добра–блага“. Знаходжаньне па–за крытыкай абумоўлівае яго канстытутыўныя рысы і характэрныя слабасьці: самадастатковасьць, самакаштоўнасьць, самазаспакоенасьць, інтравэртыўнасьць, зарыентаванасьць на бягучы момант і, што найважнейшае і што можна выказаць пры дапамозе зьбітага савецкага штампу, „неразуменьне глыбінных патрэбаў і жаданьняў беларускага народу“.

Зразуметая так філязофія яшчэ доўга ня будзе нічым іншым, як няпэўнай агульнагуманітарнай дысцыплінай, своеасаблівым узмоцненым літаратуразнаўствам, заўсёды скіраваным усьлед...

Стандарт новай беларускай філязофіі, як і новай беларускай літаратуры, узьніклай у 30 гадох адыходзячага стагодзьдзя, у пазбаўленасьці мужчынскай сілы — халоднай адчужанасьці й ледзяной бязмоўнасьці, якая не спараджае душэўных парываньняў, а ўганяе ў роспач і адчай.

 
2. Валянцін Акудовіч і літаратурна–мастацкі рух „Бум–бам–літ“

В.Акудовіч у дадзенай сувязі нас цікавіць ня як асоба, якая вось ужо дзесяць апошніх гадоў неадменна перабывае на вастрыю інтэлектуальнага жыцьця ў Беларусі, а як „хросны бацька“ „Бум–бам–літу“. Прадмет нашых развагаў якраз і будзе ў тым, у якой меры выпадковае ці заканамернае гэтае спалучэньне Акудовіч плюс „Бум–бам–літ“, і што з гэтага вынікае.

В.Акудовіча можна зразумець. Для яго „Бум–бам–літ“ — гэта новыя мастацкія практыкі, сынкрэтычны акт эстэтычнага асваеньня сапраўднасьці на сутыку авангарднай літаратуры, выяўленчага мастацтва і тэатральнага відовішча, творчы аглямэрат унікальна абдораных індывідаў. Як жывая пульсацыя чалавечых мазгоў, „Бум–бам–літ“ захапляе В.Акудовіча настолькі, што апошні наважваецца стаць ягоным „хросным бацькам“, так сказаць, уступае зь ім у сваяцкія адносіны. Такім чынам, нельга не сканстатаваць кранальную блізіню В.Акудовіча і „Бум–бам–літу“.

Можна зразумець В.Акудовіча яшчэ і таму, што „Бум–бам–літ“ сапраўды быў пэўнай альтэрнатывай апрыкралым, спракуджаным афіцыйным утварэньням, якія ў савецкія часы ажыцьцяўлялі ідэалягічны кантроль над беларускай літаратурай. В.Акудовіч заўсёды дыстанцыяваўся ад гэткіх „ідэалягічных кантралёраў“, адмаўляючыся ад магчымых матар’яльных дабротаў на карысьць свабоды творчасьці.

Падтрымліваючы і збліжаючыся з „Бум–бам–літам“, В.Акудовіч мяркуе, што адначасна падтрымлівае і рэалізуе права на свабоду творчасьці.

Існуюць, відавочна, і іншыя матывы, якія мы проста не змаглі ўстанавіць і якія аказалі свой уплыў на дынаміку прыняцьця такога рашэньня.

Але калі В.Акудовіч сапраўды думае так, то тым самым ён радыкальна ідэалізуе „Бум–бам–літ“ і ўсё тое, што крыецца за ім. Гэтае аморфнае эклектычнае ўтварэньне дае немалую карысьць каляніяльнаму рэжыму. Не сакрэт, што новы савецкі каляніялізм збольшага пераадолеў тупіковыя лініі свайго ранейшага паводле часу аналяга — расейскага імпэрскага. Згодна зь яго абноўленай дактрынай, якая праводзіцца ў жыцьцё шмат дзясяткаў гадоў, не выпадае прытном адмаўляць існаваньне беларускай мовы і літаратуры. Досыць адно сфальшаваць — выкастраваць — іх унівэрсальную нутраную існасьць, ператвараючы мову ў псэўдамову, а літаратуру — у псэўдалітаратуру, агідную кожнаму нармальнаму чалавеку, існуючую па–за нарматыўнай, сусьветна прызнанай эстэтыкай і прадукуючую дэфэктыўныя ці, прынамсі, неадпаведныя духу часу вобразы і сэнсы.

Гэтая самадэструктыўная літаратурная традыцыя пасьпяхова датрывала да нашай сучаснасьці, увасабляючыся ў безьлічы „Бум–бам–літаў“ — незьлічоных „Узьлётах“, „Першацьветах“ і „Сьвітанках“. Гэта выгадна амаль усім — стварае ўяву літаратурнага жыцьця, каналізуе ў выгадным рэжыму рэчышчы культурастваральную энэргію беларусаў і пры гэтым не аказвае ніякага рэальнага ўзьдзеяньня на хаду падзеяў, ніяк не спрыяе нацыянальнай эманцыпацыі нашага нацыянальна паняволенага — цяпер ужо „знутра“ — народу. Што ж тады „Бум–бам–літ“, як ні яшчэ адзін эстэтычны сурагат, крывы выгін небясьпечна хворай сьвядомасьці, нежыцьцёвае спалучэньне вечных няўдачнікаў?

Загнаныя Масквой у рэзэрвацыі, беларусы ліхаманкава хапаюцца за кожную адзнаку таго, што яны яшчэ „ня ўмерлі“. Вонкавая хімэрычнасьць іхнага стану рэхам згукаецца ў празе стварэньня нутраных хімэр успрыняцьця. Вока В.Акудовіча ня бачыць рэальных абрысаў „Бум–бам–літу“ і дазваляе ўяўленьню несумерна дабудоўваць абраз.

 
3. Беларуская савецкая інтэлігенцыя і новыя беларускія інтэлектуалы

Беларуская савецкая інтэлігенцыя мае свае рахункі да новых беларускіх інтэлектуалаў. „Прадажнікі, здраднікі, зусім сорам згубілі, адно даляры ім уваччу мільгочуць, а радзіма ім збоку–прыпёку“, — гаворыць беларускі савецкі інтэлігент, тыцкаючы пальцам у бок новых беларускіх інтэлектуалаў. І дадае: „Нават беларускай мовай па–людзку гаварыць не навучыліся“. Ён збольшага мае рацыю — шмат новых беларускіх інтэлектуалаў з паўзамі гавораць па–беларуску і зацікаўлены найперш у няўхільным павышэньні свайго ўласнага дабрабыту, і толькі пасьля гэтага — „адраджэньнем Беларусі“.

Не застаюцца ў даўгу і новыя беларускія інтэлектуалы–думаньнікі. Больш таго, якраз ім ямчэй а спарней выступаць у ролі „выкрываньнікаў“. Таму іхныя фармулёўкі больш рэзкія і безапэляцыйныя: „Здрадлівая, прадажная беларуская інтэлігенцыя, якая ў сваёй пераважнай бальшыні ізноў узялася абслугоўваць рэжым, ня мае права на існаваньне і непазьбежна зь цягам часу адамрэ“. „І ніякая наркомаўка вас ня выратуе“, — зласьліва вястуюць новыя беларускія інтэлектуалы. Іх нельга не зразумець — тое, што яны называюць „беларускай савецкай інтэлігенцыяй“, уяўляе насамрэч друзлую, лядаштую і сапселую масу, якую лёгка апляваць.

Сутыкненьне новых беларускіх інтэлектуалаў і беларускай савецкай інтэлігенцыі вельмі паказальнае, калі прасачыць матывы, якія рухаюць гэтымі двума асяродкамі. Далёкасяжная мэта і першых, і другіх у тым, каб паказаць несамастойнасьць свайго суперніка: і першыя, і другія ў рэшце рэшт імкнуцца пераканаўча давесьці, што іхныя візаві выконваюць пэўным чынам аформлены сацыяльны заказ.

Сацыяльны заказ — гэта, відаць, сапраўды той супольны пачатак, які неад’емна лучыць новых беларускіх інтэлектуалаў зь беларускай савецкай інтэлігенцыяй. Жывая сувязь пакаленьняў абумоўлівае іх рэальную пазыцыю: бурна паразытаваць на зьменлівай палітычнай кан’юнктуры, пакінуўшы ў баку ўсе гэтыя байкі пра выпрацоўку аўтэнтычных культурных вартасьцяў. Тым часам ніякая, нават такая працяглая інэрцыя сьвядомасьці ня ў стане пахіснуць відавочнасьці праўды: якраз стварэньне аўтэнтычных культурных вартасьцяў і дае праўдзівую легітымацыю ўсім тым, чыім пакліканьнем стала мысьленьне ў любых незастыглых формах.
 

_{Паталёгіі ў ARCHE 4(5)-1999} .