^{Паталёгіі ў 4(5)-1999}     .

          да Зьместу 4(5)-1999

кніга

Пэтэр Гандке
Шэршні

Пэтэр Гандке нарадзіўся ў 1942 годзе ў Карынціі (Аўстрыя). Цэнтральная фігура нямецкамоўнага постмадэрнізму. З 1954 па 1959 навучаўся ў гуманітарнай гімназіі для выхаванцаў сьвятароў, з 1961 па 1965 вывучаў права. Аўтар кніг “Шэршні” (1966), “Крамнік” і “Вітаньне” (абедзьве ў 1967), “Нутро формы нутра” (1969), п’ес “Аблайваньне публікі” (1966), “Самаабвінавачваньне”, “Прароцтва” (абедзьве ў 1966), “Крык: Ратуйце!”(1967), “Каспэр” (1968).

“Шэршні” — гэта спроба апісаць паўставаньне раману. Пэўны чалавек ужо ладна гадоў таму прачытаў кніжку, альбо ён нават не прачытаў яе, а яму трапіліся зьвесткі пра яе. İ вось аднойчы летам нейкі зьбег абставінаў, мабыць, паяднаньне таго, што адбываецца зь ім, і таго, што напаткала сьляпога героя раману, нагадвае яму пра тую напаўзабытую кніжку, якую ён нібыта калісь чытаў, а можа нават і не чытаў. З аскепкаў, нізак словаў, сказаў, напаўстрачаных вобразаў чалавек прыдумляе раман, і нельга вызначыць, ці дзея “новага” раману датычыць толькі “героя” старога раману, ці яна датычыць і таго, хто яе прыдумляе. Гэтым вось новым раманам і зьяўляюцца “Шэршні”. У гэтай кнізе ўдалося дасягнуць таго, да чаго імкнуліся і імкнуцца многія сучасныя аўтары: цалкам адкрытая фабула, у якой нічога няма ад зацьвярдзеласьці, але і нічога не выпараецца, фабула, якая служыць для чытача мадэльлю верагоднага жыцьця, і “пульсацыя нежывых рэчаў”. Пісьменьнік і сёньня трымае руку на пульсе жыцьця. Сёлета ён рашуча асудзіў “натаўскую агрэсію ў Югаславіі”.

          Ты пойдзеш
                вернешся
                      не загінеш на вайне

Пачатак успаміну

Тады, сказаў мой брат, я нібыта сядзеў ля печы, утаропіўшыся ў полымя.

Калі ён прыйшоў, яшчэ мераскацеў дождж, яшчэ не занялося на дзень, ён узышоў ззаду на пагорак, не зважаючы на драцяную агароджу ступіў на поле, і дрот падрапаў яму твар; ён пабег уніз праз поле, а яно тады было ўжо пад папарам. Гразь і прыгнанае ветрам гнілое лісьце ліплі да падэшваў; крок за крокам ён набліжаўся да дому, перад дрэвамі ён зноў рушыў подбегам, бег па траве, па дарозе; на гэты бок дарогі ён, не спыняючыся, абцёр з падэшваў зьлева і справа камякі калу і папраставаў уздоўж мура да складанкі дроў. Там ён прасадзіў нагу ў шчыліну між паленамі і спачатку ўроскарач, а потым выпрастаўшыся падаўся па складанцы ўверх, імкнучыся як мага хутчэй ужо цяпер нешта там убачыць у доме за падвойнымі шыбамі — і нібыта ўбачыў! Казаў, быццам убачыў, што нехта сядзіць перад агнём, быццам убачыў, што ўнутры на ложку перад агнём сяджу я.

Ён сказаў, што я быццам бы так стуліў плечы пад пашкуматанай на палоскі кашуляй, што цёмная скура спаміж вузкіх вострых складак матар’ялу, якія набягалі промнямі ад напятага на сьпіне месца аж на рукавы, у спалучэньні зь сьветлым матар’ялам паласаціла сьпіну, а рукі так цесна абхоплівалі грудзі, што Ганс бачыў, як кончыкі пальцаў на сьпіне ўсё больш сьціскаюць кашулю, а пазногці ў вугальных плямах напалавіну пабялелі ад усё больш напятых маіх самаабдымкаў, і таму што яны, як ён сьведчыў, тым больш заглыбляліся ў скуру, чым даўжэй я душыў у абдымках сваё цела, — з гэтае прычыны яны прыцягвалі да рэбраў разам з матар’ялам і скуру. Аднак я ня рухаўся; глыбака апусьціўшы галаву, натапырыўшы ўперад вострыя плечы, якія мала не датыкаліся да вушэй, я сядзеў напалову ў выгіне матраца, напалову на краі ложка, наўскасяк прыткнуўшы ногі да краю адчыненае скрынкі, на дне якой ляжалі шуфлік і пакрышаны вугаль, і адстаронена глядзеў на полымя.

Сьпярша ён (так ён казаў) прыняў мяне за другога. Ён кінуў позірк на тапчан, на якім надоечы спаў з другім братам, але там нікога не было. Доўгі час ён разглядваў пусты ложак. Потым тлумачыў — здавалася, што на падушцы ляжыць чыясьці галава, але хутчэй за ўсё яго ўвялі ў зман водбліскі агню, якія так і скакалі па сьценах.

Ён зноў засяродзіўся, пачаў другім разам аглядаць пакой і яшчэ раз зірнуў на мяне. Ён бачыў, як напята прасоўваюцца пальцы, усё больш бялеюць пазногці. Ён бачыў парэпаную ад рыхлага сухога бруду скуру. Адвёў позірк. Паглядзеў вобмельгам на дзьверы. Яго позірк кінуўся прэч ад пустых дзьвярэй, вярнуўся да агню. Ён глядзеў на полымя, якое ў сталай суладнасьці з рытмам цягі то імкнулася ўсьлед за ветрам сваімі зьвівамі, то застывала, трымаючы штыль. Адразу твар шырака паехаў–глянуў праз шыбу на край мура, але там знутры з–за двайнога шкла пасоўваньня расплюснутай на шыбе шчакі не было чуваць.

Ён стаіўся, закінуўшы назад галаву, і ўзорыўся на выступ даху; яго рука на хаду ўхапіла гзымс над акном, як на тросе выважыла цела, ён выпрастана ўкленчыў на складанцы і наўскось глядзеў на мяне праз даўгія сьляды пальцаў ды шырокую палоску ад шчакі на засмужанай ад пылу шыбе. Я якраз рэзка прыняў ногі з краю скрынкі і паўкругам перамясьціў іх, добра бачныя спачатку, потым ахінутыя цемрай перад сьветлым зыркім агнём, потым зноў сьветлыя ў цёмным пакоі, назад на сяньнік, які яны пры дотыку ўкінулі ў траскучае полымя. Так вось ён нейкі час бачыў галаву таго, хто сядзеў, збоку; ён знаў мяне, таму і пазнаў. Ягоная рука каўзанулася з гзымсу. Ён перанёс цяжар цела на пяткі і схаваў галаву за шырокай сярэдняй рамай; ён прыклаў выгнуты тыл далоні да ілба, распростаў далонь, прасунуўшы яе паміж шыбай ды ілбом і зафіксаваў позірк на мне. А я між тым нібыта павярнуў твар да календара над пустым тапчаном, але вочы, пукатасьць якіх была яму заўважнай збоку, нічога ня бачылі. Не зьмянілася і пастава рук. Цяпер ён чакаў паставаў паўторнага засынаньня. Пальцы адпусьцілі кашулю на сьпіне, пакінуўшы потныя сьляды, рукі, так і не расчапіўшыся, абсунуліся на жывот, верх тулава хіснуўся назад на жалезную бакавіну ложку. У той час як я неадрыўна глядзеў на каляндар, брат мой пачаў шкрабаць пазногцем вялікага пальца па шыбе.

Я не адразу паглядзеў у акно. У той час, калі ён карачыўся і пластаўся на кострыку дроваў, я сонны да зьнямогі сядзеў на траскучым саламяным матрацы. Толькі пасьля таго, як ён укленчыў і ўсьпёрся рукамі на толь, я, быццам гук дасягнуў мяне толькі цяпер з далёкай адлегласьці, пачуў шаргатаньне пазногця па шыбе: спачатку глухі гук бяз рэха, зь якім пазногаць стукаў аб шкло, потым рыпучае церце аб шыбу, нібы па драўлянай падлозе валачылі цяжкую шафу альбо скрынку. Я паволі павярнуў галаву да шыбы і нібыта пачаў глядзець у той бок, а мой брат выціраў кулаком з шыбіны пару ад рытмічнага свайго дыханьня. Ён стаіўся. Я, здавалася яму, глядзеў на акно, а ён глядзеў на мяне; калі я ўдыхнуў паветра, твар мой звузіўся, але не таму, што я ўгледзеў яго, а таму, што я ўсё яшчэ ўслухоўваўся, што цягнуць шафу; дзеля гэтага вочы, зрэнкі якіх цэлілі проста на яго, былі скіраваныя ўнутро на шаргатаньне, сачылі эфэкт слыху.

Ужо гэтым ранкам, як сказаў мой брат, я мірганьнем павекаў прыпадобніўся сьляпому і глядзеў як сьляпы.

За вакном я ўспрымаў толькі змрочнае неба; з расплывістых плямаў я дадумваў таполі і за полем на пагорку як мяжу паміж небам і зямлёй драцяную агароджу; аднак галаву брата, які за вакном нецярпліва чакаў на мой адказ, я ня бачыў.

Як ён сказаў, яшчэ праз колькі часу я ўстаў. Аднак нечакана я пайшоў не да вакна, а да дзьвярэй насупраць, бо ж шафу маглі валачыць толькі тут у доме; мне здавалася, што гук выходзіць з пакойчыка маёй сястры.

Я нібыта хутка адняў засаўку. Калі дзьверы адчыніліся, другая рука, якая ўжо націснула ручку, правалілася ў пустку калідора. Цішыня мінулася, зашчэпленая за церце дрэва па дрэве і рыпеньне шарніраў. Яна трэснула ад удару латуні аб парэнчы лесьвіцы. Дзьверы біліся аб парэнчы гучна ўсё цішэй і цішэй; цёрлася валачэньнем дрэва аб дрэва; потым да мяне зноў падплыла і ўсталявалася цішыня.

Я выгукнуў у яе і ў цемрадзь нейкае імя, якое, адно што выгукнуўшы, ужо не разумеў. Мой брат пачуў гук голасу; што выгукваў мой голас, было яму невядома; ён зноў пачаў шкрэбсьціся ў шыбу. Нерухомы, без уласнага руху, ён застаўся на ранейшым месцы, ня зводзячы зь мяне напружанага позірку. Я перакрочыў парог і ступіў на бэтон, які сваёй сьцюдзёнасьцю ў момант збасаножыў мяне, і зноў а зноў выгукаў ягонае незразумелае імя; потым я выгукнуў яшчэ гучней незразумелае імя другога майго адсутнага брата, быццам ссоўваньне шафы было ўжо знакам іхнага вяртаньня.

Ён ня мог бачыць, што я ў калідоры стаў на дыбачкі і шукаю на сьцяне кончыкамі пальцаў акенца; але ён бачыў, як ад шкрабатаньня пальцаў кот, які драмаў пад лесьвіцай сярод матыкаў і лапатаў, падняў галаву і расплюшчыў вочы.

Мне прыйшло на розум, што я ня чую зумканьня лічыльніка. Толькі тут я ўразумеў, што зьвер з задзёртым хвастом прасьлізнуў праз парог у пакой; галава з тулавам праставала да шыбы. Толькі цяпер я ўспомніў, што ўночы прыляталі бамбіць.

У калідоры мой позірк спачатку прыцягнула засохлая гразь, слой якой на бэтонных плітах з кожным зробленым углыбкі ад уваходу крокам усё танчэў; тое самае было і там, дзе бацька атопваўся мінулай ноччу, трымаючы ў кулаку дрот ад газьніцы, што боўталася ля калена дзеля бессэнсоўных пошукаў; там, дзе ён атопваўся, заставаліся бурачковыя калюжкі; яшчэ адбліскваючы з краёў рэчкай, яны пранікалі аж да маіх дзьвярэй і ў мой пакой у зьменлівае, бо вецер гайдаў каптур лямпы, кола сьвятла на падлозе — я адсоўваўся пасьля ягонага стуку, праклёнаў і баханьня ў дзьверы; я спакойна стаяў ля яго ў сарочцы, а позірк майго бацькі аббягаў пакой, не спатыкаючы апроч мяне больш нікога, і яму нічога не заставалася, як, цяжка гледзячы перад сабой, стаяць на адным месцы пасярод пустога пакою зь сьмярдзючай чадам лямпай, якая пахіла зьвісала зь яго рукі.

Цяпер там, куды я пазіраў, былі рэльефна адбітыя ў засохлай у міжчасьсі ручайнай гразі абцасы ботаў.

Кот гучна замяўкаў ля вакна.

Гук засмактаў мяне з калідору назад у пакой; за шыбай я ўбачыў твар майго брата, і я пазнаў, бо ж я знаў яго.

У цябе скура брудная, сказаў я, і ў чорных пісягах. Кожны раз, калі я хацеў засяродзіць позірк на табе, гойсаючыя водбліскі–адбіткі агню, на які я быў дагэтуль утаропіўшыся, гасілі выяву твайго твару.

Між тым сьнег, што прагнаў, заступіў дождж, спараджаў у пакоі ўсё большую сьветліню, і яна ўзрастала адпаведна з кожным новым узьвівам завеі. Ён не рабіў мне ніякіх знакоў. І я не рабіў яму ніякіх знакоў. Ён і я ведалі аднолькава добра, што бачым адзін аднаго. Я моўчкі глядзеў на галаву перад полем, да якога яна была так блізка, быццам я глядзеў на яе ў падзорную трубу.

Не мяняючы палажэньня пільна ўзораных вачэй, ён абсунуўся тулавам на складанку; на пачатку руху крыху ззаду ад сярэдзіны галавы нахохлілася колькі пасмаў. Яны апалі, перш чым твар зьнік з засягу майго зроку.

Уцёкі

У лістападзе зранку часта ідзе сьнег. Гэтую дзею часта апісваюць так: “Той, хто прачнуўся, і той, хто прачынаецца, глядзіць у акно, каб вызначыць па ступені сьветліні, колькі часу. Звонку ён бачыць, як дождж пераходзіць у сьнег. Кавалак толі, які цэлым слоем споўз з паленаў, бо зь яго, мабыць, нехта скокнуў (кот?), цяпер завальвае шапкай белы сьнег; на месцах, якія яшчэ цёплыя, бо там няйначай сядзела на каленях нейкая цёплакроўная істота, усё яшчэ расплываюцца сьняжынкі. Дождж вось толькі–толькі перайшоў у сьнег. Хмары зьмяшаліся і страцілі форму. Неба аднатоннае. Бачыў ты ці ня бачыў, але вецер перастаў, так што ты ня чуеш анічога. Таполі на краі поля, трава ля дарогі, травінкі на краі поля, засьпетыя зьнянацку хуткай сьнежнай навалай; і таму вось плугу (тут можна было б назваць некаторыя іншыя сельскагаспадарчыя прылады), які пад дажджом, здавалася, дыхаў, цяпер заняло дыханьне. Сьнег падае, але сьняжынак не відаць на фоне хмараў, і ты іх бачыш паасобку толькі тады, калі зірнеш на караставатую кару дрэваў, якая ўсё больш цямнее па меры ўзмацненьня сьнегападу, і яны кладуцца бы пух на кару, але над полем іх не адрозьніць”, і вось зноў яны бачныя паасобку на фоне мокрай цёмнай курткі дзіцяці, якое па барознах бяжыць шляхам, якім прыйшло, наверх, да небасягу, а рукі адстаўлены ад тулава, бяжыць, сьціснуўшы кулакі, якія, бы ўзьвівы ўверх–уніз поля, рухаюцца ўверх–уніз, падэшвы ўтоптваюць у барозны мокрае грудзьдзё, “і ўрэшце ты бачыш, як сьнег зноў раптоўна атуляе падрэзаную плугам зямлю, якая дагэтуль яшчэ ня страціла дажджыстай афарбоўкі”.

У назіральніка, які стаіць на прыстаўленым крэсьле перад расчыненым акном, трымаючы руку перад сабой у сьнежным пуху, абсягі імкліва блытаюцца, захрасаюць разам з пустым позіркам унутро, белая роўнядзь неба прасякаецца бурачковай і жоўтай роўнядзяй палёў, белая роўнядзь поля і пажоўкла–жоўтая роўнядзь неба прасякае белыя роўніцы толі на складанцы, на якой нядаўна з–за цеплыні цела (але гэта быў ня кот) растаў сьнег, а белая роўнядзь неба ды белая роўнядзь поля, працятыя толькі дзідамі таполяў, прасякваюць белую пустку вачэй і прарэзваюць ды крэмзаюць на кавалкі белую пустую роўнядзь мазгоў.

Утойваньне весткі

Цяжкая замкавая бэлька зь верхавіны мура трушком і подбегам набліжалася да героя, які ўзыходзіў па сходах з сваёй весткай, яна ўсё бліжэй і бліжэй прасоўвалася да зьвернутай да яе сеткавіцы, яна торкалася туды–назад, у той час як ён усё пашыраўся і разгортваўся дзякуючы так званаму “пошчаку” і “валачэньню” драўляных, падбітых цьвікамі пантопляў па драўляных прыступках; спачатку, як я прыкмеціў адсюль зьнізу, мне, таму, хто падняўся наверх, быў заўважны толькі адзін абчасаны вэртыкальна бок, над ім вузкія як здалёк, так і зблізку ліштвы, на ім паласаты грубы цень ад крокваў, рэзка падсьвечаных зьверху сьвежым сьвятлом з слыхавога акна на шчыце, так што яшчэ ўтоенымі для набліжэньня позірку былі трэскі–задзіры, пад якімі бэлька была яшчэ больш чорнай, і рассыпаныя дзе–нідзе гарошкам чорныя точыны з купкамі парахна пад імі; але потым, у меру таго як торкаючыся і дрыжучы набліжалася бэлька, гэтыя праявы, якія мне дагэтуль толькі ўяўляліся, зь няпэўнага задняга пляну сягнулі на пярэдні, і стаў бачным бязь ценю гарызантальны бок бэлькі, ад якога кроквы наўскасяк вялі да вільчака, і на іх я заўважыў павуціньне, у якім віселі камякі пылу ды спавітыя і высмактаныя мушыныя цельцы. Пакуль я ішоў зь весткай уздоўж бэлькі зьверху па падстрэшшы і дайшоў да сестрынага пакою, ніці павуціньня, якія я ідучы сьцягваў з цэглаў, ляпіліся да рукі.

“Маленькае круглае люстэрка адразу ахінулі яе распрасьцёртыя пальцы; ёй нават ня трэ было хаваць насьценнае люстэрка, у якім я бачыў яе плечы”.

Але гэтай раніцай я натрапіў на сваю сястру ня ў ейным пакойчыку. Раптам я згадаў, як яна пахне; я згадаў гэтыя пахі, праверыў іх усе. Я праверыў клеевы пах ляку для пазногцяў, пах вадкасьці, пры дапамозе якой яна яго змывала адразу пасьля таго як нанесла і перад тым як нанесьці яго ў чарговы раз, пах астылае рамонкавае гарбаты, якой яна прамывала вочы дзеля большага бліску, пах пірага з назьбіраных пустых пуздрэлачак з–пад пудры, пах “славутай парфумы”, якой яна апырсквала пакой, пах тых падобных да цытрыны яблыкаў, чайны пах адпаведнага ваеннаму часу мыла, якое ляжала ў куфэрку паміж вопраткі, што дасталася ў спадчыну ад маці.

Прадметы ў пакоі падаваліся мне бясколернымі і бляклымі, быццам я перад гэтым доўга безь перапынку глядзеў на сонца і быццам я толькі што прачнуўся і ня мог адрозьніваць нічога апроч цемры і сьвятла; аднак потым мне падумалася, што гэта быў агонь, на які я доўга глядзеў там унізе, а потым сьнег, празь які я сьпяшаўся позіркам усьлед за бягучым братам, — гэта яны рабілі мяне неўспрымальным да колераў, так што мне здавалася, што бясколернае ўспрыманьне прадметаў насьміхаецца зь мяне, трымаючы, каб я ня мог успрымаць гэтага сваім асьлепленым полымем, дальтанічным зрокам, у няпэўнасьці адносна таго, што прадметы самі ў залежнасьці ад таго, ці ў пакоі станавілася сьвятлей, напрыклад, з–за павольнага адкрыцьця дзьвярэй, давалі ненатруджанаму воку знак наконт таго, што адбываецца, давалі тым, што пачыналі граць фарбамі і прыстасоўвацца больш рэзкімі контурамі да большай асьветленасьці, якая ўзьнікала хай сабе з–за таго, што за маёй сьпінай бязгучна шырылася пройма некім расчыняных дзьвярэй.

Некранутасьць стала, шафы, камоды і прыбранага ложку здавалася падманлівай.

Але я не азіраўся, а стаіў быў дыханьне, каб адным крыкам разарваць цішыню.

І тут я пачуў дробны перастук яе пантопляў з боку сходаў, што вялі на падстрэшша. Што яна згубіла на тым падстрэшшы?

Я хутка выйшаў з пакойчыка.

Яна спынілася і з вышыні сваіх высокіх пантопляў на калодцы паглядзела на мяне зьверху ўніз. Мы абое адразу ўнурылі позірк далоўкі і, не прамаўляючы ні слова, рушылі адзін насустрач аднаму да пачатку сходаў на першы паверх.

Яна моўчкі пачала спускацца. Я палез сьледам, смакуючы яе хаду з пошчакам, з наляганьнем на пяты. Я зьбіраў словы, якіх мне забракла, калі я выйшаў зь дзьвярэй ейнага пакою.

Ці магу я перашкодзіць ёй пайсьці і займацца тым, чым яна прывыкла займацца?

Раскінуўшы газэту, яна сядзіць на кукішках, абапіраючыся на гэтыя пяты, якія я цяпер разглядаю, альбо ў нейкай іншай паставе на кухні перад плітой, трымае раўнавагу, узяўшыся за парэнчы, і разгойдваецца на дыбачках туды–сюды, разьдзьмухваючы агонь і выціраючы сьлёзы тылам далоні. Але калі я прамоўлю вестку, я тым самым магу парушыць гэтую натуральную хаду рэчаў, і ўсё можа памяняцца. Аднак словы выйшлі зь мяне перш, чым я іх вымавіў, асобнымі складамі і літарамі, зразумець якія было не ў маіх сілах; я ня мог прадбачыць, што яна пачала б рабіць, каб я сказаў ёй гэта, я ня мог прадбачыць ні таго, як яна будзе выражаць жах, ні яе пасьпешлівых пытаньняў, ні як яна ў роспачы кінецца прэч. І калі ўжо я ня мог сабе ўявіць гэтага, я бадай што хацеў прадыктаваць сабе гэтыя вобразы словамі, — я пусьціўся за ёй па такім тонкім ільдзе, што нічога не сказаў пра вестку.

Калі я маўчаў, і калі маўчала сястра, і калі яна перастуквала пантоплямі, ідучы ўніз па сходах, і калі я спускаўся ўсьлед за ёй, бацька яшчэ гробся цераз трысьнягі.

Перавоз патанулага брата

Калі бацька апавядальніка гробся цераз трысьнягі, па гасьцінцы ішло трое мужчынаў. У той час, як доўжылася яго падарожжа, яны ішлі ад местачковае царквы, дзе да двух зь іх прыбіўся трэці, жандар, да дому, перад якім яны ля сьвінога катуха на прыступках ганка знайшлі двух змучаных цяжкай ноччу дзяцей. Яны ўвайшлі і глуха пратупалі па калідоры і зноў увайшлі і ўсьселіся і сядзелі ля сьцяны ў пакоі, у чаканьні скіраваўшы вочы да дзьвярэй, у той час як бацька апавядальніка гробся цераз трысьнягі, якія ён прыватызаваў, дзякуючы арэнднай дамове зь дзяржавай.

Калі ён яшчэ сам сядзеў тут у доме на гэтай самай лаўцы, на якой цяпер сядзелі прыхадні, падымаў адну нагу ў калене і з сапеньнем сьцягаў бот з нагі за ніз халявы, то спачатку якраз абодва першыя, на выгляд цывільныя, у сутоньні ішлі перад і за адной з звычайных у гэтай мясцовасьці калясак па гасьцінцы зь мястэчка Заморск да мястэчка Пустэльнікі. Адзін зь іх потым пабудзіў у мястэчку жандара, калі бацька апавядальніка на таку над хлявом, ужо трымаючы серп у руцэ, пальцамі намацваў у цямрэчы сурдут і блакітныя брызэнтавыя штаны, якія віселі мокрыя ад дажджу на цьвіку на сьцяне; і калі ён кінуў штаны на воз з драбінамі і выгнаў каня з хлява і запрог яго, другі мужчына з разбуджаным ужо жандарам вярнуўся на царкоўны пляц.

Бацька апавядальніка закінуў сурдут на плячо, нагнуўся і прыстаў раз ці два на калена, каб падняць лейцы, якія конь, што без прынукі ўзяўся наперад з возам, валок за сабой па брукаваным двары; ён выхапіў з–за халявы пугу і яе дзяржальнам па складох адбахаў па раме воза свой праклён; а ў гэты час жандар ставіў мужчыну, які перад царквой пільнаваў каляску, пытаньні, якія патрабавалі ўдакладненьня пасьля таго, што расказаў першы. Той, каго пыталіся, прыхінуўся ля калёны пад купалам, стоячы нагу за нагу; ён адказваў на сваім драўляным нязграбным дыялекце, не мяняючы паставы цела. Яго спадарожнік у адпаведнасьці з загадам жандара скінуў з каляскі мех, а ў гэты час бацька апавядальніка, разагнаўшы каня, прыціснуў тормаз перад блізкім крутым зьездам. Затарможаныя колы то пракручваліся, то ішлі юзам і кідалі ў твар чалавеку, які сагнуўшыся, улягаў у вагу тормазу і бег за возам уніз па схіле, камякі гразі ды пырскалі бруднай вадой, аж пакуль воз, пасьля таго як колы заблякаваліся, не тузануўся мякка туды–сюды і не пачаў прытанцоўваючы гладка абсоўвацца па дарозе. Чалавек, бегучы, выпінаўся, скалупваў з твару гразь, нагінаўся і адтарможваў, спачатку павольна, размашыстымі, цяжкімі рухамі ўсяго цела, потым лёгка, адно кісьцю рукі паварочваў з пошчакам вагу тормаза ў супрацьлеглы бок, так што воз пакаціўся і падпёр каня, а чалавек, выбягаючы ад сярэдзіны возу ўбок і наперад і дзіка напінаючы левую лейчыну, збочыў па гасьцінцы направа.

У той час як бацька апавядальніка з подбегу заскочыў ззаду на воз і апусьціўся на адну з драбін упоперак да напрамку язды, безуважны да ўсяго наўкол, жандар ля каляскі прамовіў словы прызнаньня і кіўнуў галавой. Потым зноў заклалі на павозку мех, жандар зацёр мысам бота ў пясчанік тое, што ён думаў; потым ён прамовіў словы, якія мусілі суправаджаць жэст. Першы мужчына ўступіў у чатырохкутнік паміж дышламі і папярэчынай. Ён зачапіў локцем папярэчыну і выважыў каляску, другі зразумеў гэта як сыгнал, што трэба рушыць, і падабраўся ззаду.

Знаёма для вуха выстуквалі і вызвоньвалі колы аб каменьне, потым гук глух і шорхаў шырокімі, гліністымі каляінамі побач з дарогай і губляўся, чым даўжэй кацілася павозка ў тым напрамку, у якім ехаў таксама бацька апавядальніка, перш чым ён павярнуў на дарогу да става, панура седзячы на драбіне пад сьнежнай завейкай і пачэсваючы дзяржальнай пугі лытку ў халяве бота.

Да гэтых двух месцаў дзеі дадалося, пакуль бацька ехаў да става, а мужчыны ішлі гасьцінцам, яшчэ трэцяе месца дзеі, у якім апісвалася, як апавядальнік выйшаў з адчыненага дому і з ганка глядзеў на двор.

Пры гэтым ён пільна глядзеў у бок сястры, якая перад ім ішла па двары, пільна глядзеў на яе. З пустым кошыкам на локці яна хутка ішла ўздоўж сьцяны хлява да сьвірна. Безуважная пад час хады, яна раптам павярнула галаву да сьвіранога акна і насьцярожылася, уражана спынілася і разгарнулася да акна ўсім целам. Яна падняла галаву. Яна апусьцілася на калені. Апавядальнік пільна глядзеў на яе.

Аднак у той час як яна ўсё стаяла і глядзела, а апавядальнік пільна сачыў за ёю, і ў той час як трое мужчынаў з каляскай ішлі па гасьцінцы, бацька апавядальніка ўжо заматаў ля става лейцы за кусты, нацягнуў брызэнтавыя штаны паверх ботаў і другіх штаноў пад грудзі, прайшоў цераз трысьнёг да дрэва, адшпіліў падцяжкі, адкінуў убок пугу, потым, зашпільваючы і завязваючы гузікі і тармазкі на ўсіх штанах пасьля таго, як справіў патрэбу, залез на хісткую лодку, адчаліў ад берага і пагробся, адштурхнуўшыся вяслом ад слупа, цераз трысьнёг.

У той час як трое мужчын з каляскай ішлі гасьцінцам, бацька апавядальніка укленчыў сьпераду на носе на самаробным трапе зь ліштваў, і калені яго прыгрузьлі ў чорнай бугрыстай гразі, якая выступала з–пад няшчытных ліштваў; тым часам, як яны ўсё ішлі і ішлі гасьцінцам, ён, выцяты распростанай трысьняжынай па твары, пракляў, скрыгочучы зубамі, і зямлю, і ваду, і паветра, выкасаваў сярпом з вады вінаватую расьліну, інэрцыя руху штурхнула яго наперад, ён торкнуўся ад сярэдзіны лодкі празь ліштву да зяленіва, хістаючыся, зьбіў трысьнягі ў жмут, пачаў гуртаваць з рэзанкі (так на чужой гаворцы называецца вельмі прыдатная на корм для скаціны вадзяная расьліна) ахапкі, фармаваў зь іх нягнуткімі грубымі пальцамі снапкі, з шумам усьцягваў рэзанку на лодку, ужо згуртаваў другі снапок, вырваў яго пад шоргат і сіпеньне сярпа па–над трапам, перакінуў у лодку, вырваў яшчэ адзін снапок і паклаў у лодку, і яшчэ наступны, у той час як расьліны ў лодцы нечым малочна–зялёным адцянілі яго сьпіну, моцнымі рухамі вёслаў рушыў далей, паставіў рыпучае вясло напоперак ходу лодкі, з–за рэзкага тармажэньня торкнуўся наперад, зноў сеў ямчэй, седзячы — яго рукі трымалі вёслы, а вада зь яго так і сьцякала цур’ём ды кроплямі — чакаў, калі суцішыцца хлюпаньне, апусьціўся на калені, кленчыў там, сьнег на заломе і на бартах капелюша, дым перад безуважна пыхкаючымі губамі; ён сядзеў, чорны пасярод куп’я травы, абвеяны сьнегам, у той час як мужчыны няўхільна ішлі гасьцінцам з каляскай, браў сабе хвіліну спачыну ў трысьняговай блытанцы, у моры трысьнягу, якое зноў і зноў выклікала ў апавядальніка галавакружэньне, блізка каля сябе выразныя абрысы расьлінаў з бурачковымі патаўшчэньнямі, ззаду безаблічная пустэча як глыбакая, блякла–зялёная прастора, у якую з шоргатам і шапаценьнем падае сьнег.

У той час як мужчыны ішлі гасьцінцам, бацька апавядальніка пагробся па трысьнягу назад. У той час як абодва мужчыны цягнулі і штурхалі каляску, а жандар выкрочваў побач зь імі, сястра апавядальніка несла цераз надворак у кошыку бульбу для скаціны. У той час як апавядальнік моўчкі назіраў з ганка, бацька апавядальніка глядзеў на п’явак, якія клубіліся ў вадзе. У той час як мужчыны з каляскай падышлі да скрыжаваньня дарог, дзяўчына ля катуха гатавала сьвіньням есьці. У той час як яна запаўняла бульбай чоп у катуху, бацька апавядальніка апусьціў руку ў балотную твань, каб злавіць п’явак. У той час як бацька, растапырыўшы пальцы, разглядваў злоўленую п’яўку, мужчыны спыніліся перад скрыжаваньнем і запыталі, куды ісьці далей. У той час як жандар папераджальна жэстыкуляваў рукамі, бацька высыпаў на п’яўку з кішэні загадзя прызапашаную соль. У той час як апавядальнік з ганку папрасіў дзяўчыну, каб яна дала яму бульбіну, мужчыны падабраліся і павезьлі каляску па дарозе дадому. У той час як сястра апавядальніка узяла бульбіну з катуха і кінула яму на ганак, бацька ў лодцы выняў нож. У той час як апавядальнік перакідваў гарачую бульбіну з адной рукі ў другую і дзьмухаў на пальцы, бацька разрэзаў п’яўку на борце лодкі на дрогкія кавалкі.

У той час як бацька апавядальніка пасьля гэтага выціраў нож аб брызэнтавыя блакітныя штаны, а першы мужчына ўбачыў, як вось у завейцы паказаўся дом, і ўсе трое ў згодзе заківалі галовамі, адказваючы на пытаньні, паскорылі хаду і нарэшце дайшлі да брамы, дзяўчына апякла сабе палец аб гарачы запарнік, каровы ў хляве пачалі мычаць ад голаду, а з другога хлява іх падтрымалі сьвіньні.

У той час як бацька апавядальніка заматаў ланцуг за слуп, аўтар апавяданьня на ганку перастаў жаваць, убачыўшы каляску.

У той час як бацька гробся цераз трысьнягі, у ягонага сына, які ляжаў у калясцы, на аблепленым гразьзю твары ляжаў мяшок, які хай сабе і захаваў смак многіх рэчаў, але яму ні адзін смак ня быў больш даступны.

Прамова жандара

Жандар забясьпечвае ў вёсцы выкананьне законаў; у гэтым яму перададзена частка паўнамоцтваў дзяржавы. Ён прасякаецца гэтымі паўнамоцтвамі звонку тым, што дзе б ён ні ішоў, ён ходзіць у трывалых, дыхтоўных ботах, а ў дрэннае надвор’е мае на плячох тоўсты шынэль; адной рукой ён трымаецца за бляху над каўнерам, а другую падымае ў прывітаньні, якое, як і ўніформа, гэтаксама належыць да фармальнага боку ўлады.

Аднак пасьля далёкай дарогі ўніформа ўжо ня тая; карычневыя плямы гразі выглядаюць больш цёмнымі на сьветлым шынэлі і больш сьветлымі на цёмных ялавых ботах. Рыпеньне ботаў, у якіх ён цяпер кіруецца праз двор, вядомае як службовае, але здаецца, што яно яму замінае ў хадзе, таму што ён мяняе крок і цяпер, каб пазьбегнуць гэтага рыпеньня, ступае плоска, ня цягне нагі, перастаўшы напружваць пальцы ў суставах. Але яго боты ўсё яшчэ рыпяць.

Двое першых мужчынаў як прыйшлі, так і засталіся стаяць у браме. Трэба ўявіць сабе сястру, як яна па–ранейшаму прыгорбленая стаіць у водблісках агню ля катуха ўнутры чорнага круга, у якім тае вакол полымя сьнег; пара коса падымаецца ад катуха, ад напоўненага з гарой бульбай чопа каля яе ног, ад яе рукі зь вялікім чарпаком і ахінае яе.

Уявім сабе адсутнага бацьку, як ён на беразе става асаджвае каня з возам назад паміж дрэвамі. Заблякаваны воз ідзе юзам. Ён дае назад аж у хмызьнякі, і калі яму гэта не пасуе, то ён проста кулаком паганяе каня ўперад. Пасьля гэтага ён ставіць воз і каня так наўскось да дарогі, што потым яму можна будзе разьвярнуцца. Націснуўшы абцасам, ён заганяе вілы ў кучу рэзанкі і грузіць, выважваючы другім абцасам і рукамі цяжар і адначасна падымаючы зубы вілак; так ён вызваляе зь пераблытанага зяленіва ўзятку за ўзяткай і перагружае пырскаючую вадой траву з лодкі на воз.

У той час як жандар ідзе шырокімі крокамі, падыходзіць да апавядальніка, ён бязгучна фармуе губамі словы, якія ўжо падрыхтаваў па дарозе сюды (я аднойчы прачнуўся, ляжаў і слухаў, як бацька ў гасьцёўні што ёсьць сілы біў маці; спачатку я адрозьніваў прывычныя словы, якімі за сьцяной абменьваліся бацькі, і я добра чуў буханьне ўдараў, хоць побач са мной і пачалі ўжо з рогатам і лямантам біцца браты, малпуючы бацькоў; але потым, калі ён пачаў біць мацней, я стаў дранцьвець і здранцьвеў, і кроў зашумела ў жылах і аглушыла мяне, так што я перастаў успрымаць усялякі шум і мог чуць толькі шалёную кроў у сабе).

Жандар пытае мяне тройчы, у той час як я аглушана прапускаю міма вушэй ягоныя словы, ці такое ў мяне імя, — пакуль я нарэшце не пацьвярджаю гэта. Тады я без запытаньня кажу, што бацька паехаў да става, — каб не сядзець проста так і не глядзець моўчкі на гасподу: ён мусіць хутка быць, працягваю я; і папраўляюся — мусіў. Гарачая бульбіна апякае мне руку.

Бацька апавядальніка адмотвае лейцы ад куста, валачэ іх, ідучы ўздоўж воза, заскоквае, але яшчэ скачучы ўзгадвае пра нешта іншае, зноў саскоквае, тупае па мяккім дыване травы да дрэва з цыбулінападобнай адзнакай патрэбы на кары, падымае там забытую пугу, глыбака засоўвае яе за халяву, перад тым як цяпер заскочыць на воз, зноў выцягвае яе і хавае за халяву толькі пасьля таго, як усеўся шырака раскінуўшы ногі на самым версе стога. Конь ужо выцягнуў яго і калёсы з дрыгвяністых каляінаў.

Тая, што адтуль уцякае, гэта мая сястра, рапартую я. Жандар дае знак мужчынам, патайно махаючы рукой. Хоць яны і рушылі з каляскай ад брамы, уражаньне такое, што яны ня рухаюцца; няйначай кручэньне зямлі падганяе іх, застылых, да мяне; чым бліжэй іх падганяе, тым больш падае на безабаронныя вочы мех у калясцы, на якім ужо зьявіўся сьнег.

Нязьменна траскочуць і грукаюць па каменьні і па грэблі розныя колы розных вазоў.

Бацька заціскае верх люлькі паміж указальным і вялікім пальцам і закладае ды набівае ў яе кончыкам вялікага пальца вільготны тытунь. Ён нагінаецца, запальвае і падносіць да тытуню збоку запалку і зацягвае пад каптурком згорнутай рукой доўгае перакрыўленае полымя запалкі ў галоўку люлькі. Нерухома, ня гледзячы на бярвеньні грэблі пад коламі, сядзіць ён там на стозе і выдыхае гарызантальны дым у вэртыкальна падаючы сьнег. Ён хутка будзе тут, паўтараю я, у той час як за мной глуха праходзяць па калідоры ў пакой мужчыны з закрытым грузам.

Тым часам бацька супроць маёй волі нацягвае лейцы і спыняе каня. Ён злазіць шырокім бокам з воза і, паклаўшы растапыраныя далоні на сьцёгны, прыжмурыўшыся, дасьледуе задняе кола. Аберуч ён згінае і выломвае з кустоў алешыну і скалупвае з тармазной калодкі гразь, ужываючы алешыну як вагу.

Жандар не адступаецца. Ён нават падвойвае колькасьць пытаньняў, ходзячы па пакоі ўзад і ўперад. Ён сунімае рыпеньне ботаў тым, што спыняецца. Калі, стоячы, ён больш ня можа выносіць свой рыпучы голас, ён зноў загадвае сабе безупынна хадзіць, і перашкаджае, і заглушае рыпучыя боты, даючы азвацца свайму рыпучаму голасу, дэманструючы яго тым, хто слухае, а таксама ўсебакова дасьледуючы яго прамоўніцкае ўзьдзеяньне, аднак ён ня можа ім прымусіць устаць тых падарожнікаў, што сядзяць ля мура, альбо дабіцца ад іх таго, каб яны, зьлітаваўшыся над ім, прыйшлі яму на дапамогу нейкім малазначным балбатаньнем, — абы бавіць час. Тады ён здаваляецца тым, што сыпле мне свае пытаньні як гарох аб сьценку: быццам яму вядома, што гэта мой брат Матт; для яго навіна, што прапаў мой брат Ганс; і што яго не датычыць, дзе я, апытваны, быў дзень таму назад; ягонае заданьне, тлумачыць жандар, устанавіць, чаму “яму не была даведзеная да ведама нічым не вытлумачальная адсутнасьць двух братоў”; што там думае сабе мой бацька (альбо хто там яшчэ павінен адказваць за гэта), задзірыста крычыць ён з самага аддаленага кутка пакоя, — гэта абсалютна няважна, пра гэта зусім няма чаго гаварыць, пра гэта можна забыцца. Быццам ты быў абсалютны нуль! — вылятае зь яго рота апошні сказ якраз тады, як ён утаймоўвае свае неспакойныя крокі і нарэшце спыняецца. Быццам усё не магло быць зусім іначай! — раззлавана пачынае сварыцца ён ізноў, і напяты твар яго сьведчыць пра незадаволенасьць. Быццам няма спосабаў і сродкаў! — выбухвае ён і адразу, ледзьве кінуўшы з акна на безуважна сядзячых чужаніцаў гэтыя падазроныя словы, зноў занурваецца ў нерухомасьць і маўчаньне, у якім ён, баязьліва касавурачыся наўкола сябе, ідзе супольна з гэтымі зьнерухомленымі сьледам за сваімі вольнымі думкамі.

Між тым бацька зіркае на боты, змрочна ашчэрыўшыся, цыркае праз зубы на гуму. Ён пачынае ўспрымаць глухі перастук колаў. Воз з грукатам перакатваецца зь бярвеньняў грэблі на бярвеньні мосту. Пераехаўшы мост, ён услухваецца ў такі ж вядомы, як чвяканьне і ўздыханьне, гук капытоў у гразі, у зьвяганьне ланцугоў, у ёканьне ў конскай утробе, у знаёмае шаргатаньне сьняжынак у сухой лістоце кукурузнага поля. Ён кіруе да пад’ёму. Стромкасьць асаджвае яго назад і прыціскае сьпінай да дзяржальна вілак, якія тырчаць у стозе. Ён вызваляецца, грабучы рукамі і нахіляючы тулава да каленяў. Потым ён расставіўшы рукі ўпіраецца ў драбіны і ашчапервае пальцамі папярэчкі. Над кожным крокам каня вымахвае ўверх яго галава. Мой бацька падымаецца на ногі і збоку саскоквае з возу. Ён кульгае ўперад да каня, хапае яго за цуглі і прэ ўверх на гару. У каня з–за цяжару задзіраецца ўверх галава; цяпер ён стаіць тут бы на паказ з жоўтымі, у шматках пены зубамі, танцуючы на двух нагах, быццам ён хоча служыць, — а потым з стогнам і жаласным рыпеньнем воз, віляючы з боку на бок, валачэ яго, хоць ён і прыпаў на калені, улучна зь нязгодна ўпёртым чалавекам, кулак якога, бо ён так дзіка ўхапіўся ўсёй даланёй у грыву, ператварыўся ў лапішчу, у кувалду, — у адваротны сьвет уніз па дарозе. Я бачу іх зноў ля падэшвы гары. Рухомая пярэдняя вось вывернула воз на ўзаранае поле. Прыпадаючы на ногі, чалавек абыходзіць каня і вялізнымі крокамі прастуе праз поле аж да круглага бруса, да якога прыкаваная гэтая праклятая ручка гэтага праклятага тормаза; ён нагінаецца да яго і прасоўвае пад брус, падабраўшы ногі і сплёўшы пальцы рук, спалучаныя далоні. Нейкі час ён разважае, стоячы ў гэтай падрыхтоўчай позе, потым распростваецца і вырашае інакш. Не марудзячы ён падскоквае да незацуглянага каня і цугляе яго, безь нічога ніякага расшчымляючы яму пашчу ланцугом. Пасьля гэтага ён паляпвае яму даланёй па шыі і адначасна, хутка ведучы руку з цуглямі ўперад, спрабуе адным скачком вымыкнуць каня і воз з ральлі; ягоная рука не абмякла ў нямогласьці і не апала, яна цяпер знаходзіцца паміж ягоным нахіленым і наструненым у бок руху целам і напятымі цуглямі; яна цяпер цягне, у той час як бацька, твар, грудзі і калені амаль паралельна да зямлі, памыкаецца праз сустрэчную завею па полі, каня, падскокваючую фурманку і цела, да якога яна сама належыць, пад дзікую бесьперапынную лаянку, якой не дае рады нават задышка, да выратавальнай дарогі. Там бацька спыняецца і з зацятым выразам твару аглядаецца на дарогу. Яго позірк падае на люльку, якую ён вытрас з сурдуту, тупаючы па ральлі. Ён пускае цуглі, зачапляе нагой камень, вядзе яго, рухаючы то адным ступаком, то другім, пад задняе кола. Левую руку засунуўшы ў кішэнь, а правую трымаючы напагатове, каб пацягнуцца за люлькай, ён, згінаючыся ў каленях, ставіць ногі на пахіласьць і чэзьне і зьнікае, скурчваецца і сыходзіць на нішто цяпер вось у напрамку ўніз і зьнізу ўверх перад маім няўхільным унутраным вокам ажно пад зямную кулю. Але перш як яму зьнікнуць канчаткова, сапеньне каня і скрыгатаньне колаў, якія пераехалі камень, зноў выкрываюць яго. Пальцы намацваюць у паветры люльку, у той час як астатняе цела ўжо пасьпяшае наперад, пераймае цуглі, абшчапервае грыву, дробна ўпіраецца ботамі ў зямлю, пускае вось цуглі і грыву; аддаючыся цязе воза, губляецца само перад сабой ува ўладзе прыцягненьня зямлі, з возам, збруяй ды палахліва іржучым канём, у якога з–пад капытоў сыплюцца іскры як ад жалезнага абруча; перш як пакласьціся, ён трушком прароблівае свой шлях.

Між тым жандар улоўлівае слыхам, што апавядае адзін з мужчынаў пра падзею, якая прывяла іх сюды. Пасьля кожнага сказу апавядальнік адварочвае галаву, не прымаючы яе ад мура, на які яна ўсьпёртая, у бок другога мужчыны, што побач зь ім на лаўцы, і паўтарае ўбок для свайго спадарожніка тое, што яны абодва, бо ж былі яны разам сьведкамі, і бяз гэтага ведаюць; ён гаворыць да спадарожніка на нетутэйшай, незразумелай гаворцы, хрыпліва і керхаючы выходзяць гукі зь яго глоткі, да таго ж ён, размахваючы рукамі, паказвае жандару, як яны сябе паводзілі. Ён паказвае, як яны, нічога не падазраючы, пасьля работы ішлі сабе сваёй дарогай, ён даводзіць жандару, робячы твар бесклапотным і вясёлым, што ім спадарожнічалі шчырая радасьць і сонца; потым з кожным разам твар яго азмрочвае нешта такое, што адкрывае нейкую жахлівую праўду; словы, якія похапкам сыплюцца зь яго вуснаў, аж запінаюцца адно аб адно, ён вымаўляе цяпер з кеханьнем і падвываньнем, аж пакуль ён і ягоны спадарожнік, які падвываючы пацьвярджае яго словы, ад усьведамленьня таго, што яны там мусілі пабачыць, не хапаюцца рукамі за галовы. Ён ня хоча нічога прыхарошваць, іхны лямант перабівае ад печы жандар — такі ўжо выпаў час, што ты нават як прыватная асоба ня можаш не прыходзіць да такіх думак, якія — тут ён, не даючы сябе перабіць, груба павышае голас — як і ўсё маюць свой зваротны бок, а менавіта, зьбірае ён у адно разрозьненыя словы і сказы, што табе, хочаш ці ня хочаш, а зойме слых і зрок! Нецярпліва глядзіць ён пасьля гэтай натацыі на аціхлых мужчынаў, якім адваротныя бакі думак азмрочана заходзяць і выходзяць праз адкрыты рот. Якраз тут перайшоўшы ад аднаго да другога, супакоена закончыў сваю прамову жандар.

Бацька кленчыць на ральлі, упёршы адну нагу ў баразну, і прыціраецца плячом да перакуленага возу. Зьверху з дарогі ягоныя рухі з–за глыбіні сьнежнай белі здаюцца цельпукаватымі і нягеглымі. Бакавіна возу, якая вольна вісіць у паветры, зноў кратаецца за зямлю, калі ён падбіраецца пад другі канец возу і каленам выважвае яго з поля. Ён зноў ставіць воз на самога сябе, верхнюю частку наверсе, а ніз унізе. Уклаўшы дошкі і прыставіўшы драбіны, ён накідвае траву. Ён убівае ў купы травы зубы вілаў; на вуліцы чутно шаргатаньне сьцяблоў. Ён абчэсвае збоку лішак травы і чапляе абчасанае на вілы. Ягоны твар торгаецца і курчыцца, і ў роце відно шэрагі зубоў. Раз ужо сястра ідзе да яго ўніз з дрыжыкамі ў каленях, то яна можа гэта чуць; яна магла чуць, як ён крые.

Мабыць, там нешта з канём здарылася, кажу я.

Раптам бацька ўвесь зайшоўся ровам.

Што там такое? — пытае жандар.

Нічога, кажу я і адхінаюся на навыперадкі апавядаючых мужчынаў, так што жандар задуменна губляецца ў сваіх развагах.

Бацька жыватом сьпёрся на воз і малоціць кулакамі па траве. Калі сястра перадае яму вестку, ён нутрана ўзвывае, раскідваючы ў бакі шарготкую траву.

Аднак жа яна сустрэла яго на дарозе, апавядала сястра. Калі ён убачыў, што яна падбягае, ён нават не спыніўся; толькі калі яна памалу паднялася ззаду на едучы воз, ён суцішыў бег каня і хутка прытармазіў; калі яна потым паўзла да яго па купе травы, ён паволі павярнуў бараду да пляча і паглядзеў на яе; так вось седзячы за ім, заглыбіўшы рукі ў шорсткія сьцёблы, каб не спаўзьці, яна перадала яму вестку. Тут ён спыніўся. Аднаго дня перад гэтым, апавядаў ён пазьней, калі ён быў п’яны, ён бачыў, як яго сын, у якога на той час валасы, як ён ляжаў пад мяшком, былі яшчэ застыла–сырыя, стаяў на каленях з сваімі братамі адразу за парэнчамі балькону; адзін перад другім, але кожны быў заняты сам сабой, і яны праз выразаную ў дрэве дэкаратыўную адтуліну па загадзя разьлічанай траекторыі цалялі сваім струмянём у двор; выйграваў той, хто даставаўся найдалей. Матт, на чыім твары цяпер як знак адсутнасьці жыцьця напялася заглыбленая вэртыкальная баразна паміж сьценкай носу і сярэдзінай верхняй губы, так што зусім гладкія скура і мяса цяпер як у заколатай сьвіньні адстаялі ад запалага рота і зубоў, быў сярод нас трох пераможцам.

Сястра сказала, што бацька сядзеў ціха так, пакуль яна зь ім сядзела. Потым ён торгнуў лейцы і зноў рушыў.

Шолахі

Гарачы вецер гоніць пыл у акно. Я чую шолах фіранкі. Я чую шолах пяску, які б’ецца аб шкло. Я чую шолах адчыненай шафы. Я чую шолах мокрага лісьця на дрэвах. Я чую шолах травы пад дрэвамі. Я чую шолах колаў вэлясыпэду. Я чую шолах дроту паміж таполямі. Я чую шолах абруча, які вісіць на адрыне. Я чую шолах мокрага адзеньня на дроце. Я чую шум дзьвярэй сьвірна, якія стукаюць аб дрывотнік. Я чую шолах едучага цягніка.

“Сьведчу, што я тады сядзеў перад печчу і ўтрапёна глядзеў на агонь”.

Аповед сястры

Мая сястра праз расьцярушаныя крылы молі глядзела ў адчыненую шафу.

Часта ўвечары, падаўшы на стол вячэру, яна падымалася ў адведзены ёй пакой і там бавіла час перад трумо, пакуль яе ў выпадку неабходнасьці ня клікалі зьнізу.

Тады яна спачатку безуважна глядзела на моль паміж пальцамі, якая несла на сьпіне чорна–кружлясты панцыр. Двума меншымі пальцамі абедзьвюх рук яна асьцярожна расчэсвала чатыры крылы; чатырма пальцамі яна расьцягвала, распрасьцірала гэтыя чатыры крылы, два малыя вузкія і два вялікія, якія былі пад імі. Яна адпускала з аднаго боку пару крылаў, так што моль, пырхаючы, ападала на другія пальцы. Яна нюхала пыл на руцэ і глядзела, усё яшчэ зблізку, нахіліўшыся, на дзьве суседнія кулі, якія былі галавой молі, і на чорны пункт пасярэдзіне галавы. Двума пазногцямі абодвух пальцаў яна пазбавіла моль абедзьвюх галоў, потым яна зноў разьвінула паміж пальцаў яе крылы.

Гэта і ёсьць часіна, калі яна праз расьцярушаныя крылы глядзіць у шафу. Яна адкідае ад сябе моль. У чорным шорсткім строі яна адкідваецца на сьпінку крэсла, у той час як зрэнкі вачэй, пашыраючыся, патанаюць у зманлівым цальнягу шафавае цямрэчы; пад зыркім электрычным сьвятлом, якое зноў уключылі ўвечары (бамбіць больш не прыляталі), яны разглядаюць нерухома павіслыя кадаўбы вопратак і змрочна занавешаную, ахінутую тайнай прастору за імі, якой, здаецца, нідзе не схавацца ад яе позіркаў. Глыбіня прасторы, у якой блукае яе зрок, цяжарам кладзецца ёй на галаву, вочы пачынаюць гарэць; хутка, быццам заклён, яе вусны вымаўляюць слова. Нарэшце вобраз вопратак і засмоктваючай прасторы за імі замыкаецца ў яе галаве на адпаведны запас назоваў, і яна пачынае распазнаваць і называць прадметы. Паліто, прас, моль і пыл. У той час як яна, пазбаўленая чараў гукамі, якія яна прамаўляе, водзіць вачыма навокал, яна працягвае агучваць назовы: акно, мур, дзьверы, ручка, печ, іржа, агонь. Куфэрак, люстэрка, ложак, люстэрка. Адбітак пальца рукі. Адбітак пальца рукі на люстэрку. Яна пачынае сьмяяцца і разглядае свой твар, што сьмяецца. Сьнег, камень, вада. Лёд, цьвік, дошка. Вада, мех, пясок. Калі яна падымаецца і кіруецца ў шорсткім матчыным строі да акна, яна чуе з хлява несумерны зь яе разьмераным поступам грубы звон ланцугоў і шаханьне корму ў каровіных зяпах. Яна хапатліва вяртаецца і проста з руху, якім ідзе назад, апускаецца перад вялікім люстэркам на калені. Тут яна чуе ўжо і мармытаньне людзей, якія моляцца ў пакоі пад ёй. Яна падымаецца. Яна крочыць да шафы, закрывае і замыкае яе нутро. Потым яна кіруецца да люстэрка, якое пажоўкла вісіць на сьцяне, і паварочваючыся паволі закідае назад галаву. Паволі закідваючы назад галаву, яна насуперак павароту касавурыць вочы да люстэрка. Разам шырака разяўляецца рот. Адвальваецца сківіца. Пачынае загладжвацца баразна паміж носам і губой.

Аднак паколькі яна пра гэта нічога ня ведае, то яна зноў нахіляецца наперад і, не адрываючы позірку ад люстэрка, кіруецца назад да крэсла, бярэ яшчэ адно люстэрка. Яна зноў кіруецца да люстэрка, якое вісіць на сьцяне. Яна падымае другое люстэрка. Яна паварочвае твар і разглядае ў другім люстэрку, што трымае воддаль сябе, як праз паступовае заплюшчваньне павек узьнікае і адбіваецца ў люстэрку на сьцяне профіль. Яна разглядае ў люстэрку адбіты разяўлены рот і гладкую порыстую скуру паміж насавой перагародкай і сярэдзінай верхняй губы: тут раней была вэртыкальная вышчарбленая баразна. Яна глядзіць на вобраз, які яна стварыла ў люстэрку паводле свайго брата. У яе атрымліваецца скапіяваць патанулага.

Яна зусім блізка падыходзіць да адбітка, так што люстэрка затуманьваецца ад дыханьня, і ў той час як пальцы выціраюць запацелае шкло, яна цікаўна разглядвае няспынна выцісканыя з глоткі лямант і галашэньне на перакошаным твары. Стол. Акно. Крэсла. Акно, стол, крэсла. Крэсла стол акно. Акно: акно: акно!

Як здарылася тапельства

Апавядаю я.

Я быў найстарэйшы з трох братоў. Мы былі сынамі нашага бацькі і нашай маці, якую я згадваю як зычлівую і прыстойную жанчыну.

Прыйшоў той час, калі мы звычайна хадзілі ў школу. Туды мы ішлі сьцежкай ля рэчкі. Іншым разам мы галасавалі малакавозу на гасьцінцы; пазьней шафёр пачаў спыняцца сам, калі ён бачыў, што мы ідзём альбо стаім. Ён чакаў, пакуль мы не залезем па колах цераз борт і ня ўсядземся паміж бідонамі на свае ранцы. Але часьцей за ўсё малакавоз праяжджаў раней, чымся мы выходзілі з дому на гасьцінец. Тады мы звычайна зрэзвалі дарогу, паварочваючы з гасьцінца і ідучы цясьнінай уздоўж рэчкі.

Школьны будынак знаходзіўся ў мястэчку Заморск. Школа больш блізкага мястэчка Пустэльнікі год таму згарэла. З гэтай прычыны ўсе дзеці школьнага ўзросту мястэчка Пустэльнікі мусілі хадзіць на заняткі ў Заморск. Пазьней, калі вайна закранула і школу ў мястэчку Заморск, дзеці школьнага ўзросту мястэчкаў Заморск і Пустэльнікі мусілі хадзіць у школу мястэчка Ўзвышанск. Мястэчка Ўзвышанск, якое дзякуючы афіцыйнаму статусу было горадам, знаходзілася ў напрамку на поўдзень за столькі і столькі кілямэтраў ад мястэчка Заморск і за столькі і столькі кілямэтраў ад мястэчка Пустэльнікі. Адлегласьць населеных пунктаў адносна адзін другога і іх месцазнаходжаньне зь цягам часу не зьмяніліся. Яшчэ пазьней, незадоўга перад канцом баявых дзеяньняў, пасьля таго як у сэкулярызаваным кляштары мястэчка Пустэльнікі былі зычліва адбудаваныя некалькі памяшканьняў, дзеці школьнага ўзросту гэтага мястэчка пачалі хадзіць на заняткі ў абацтва, у той час як асобы, адказныя за выхаваньне дзяцей школьнага ўзросту мястэчка Заморск, былі пастаўленыя перад выбарам, пасылаць дзяцей у школу мястэчка Пустэльнікі, якая знаходзілася на поўнач у столькіх і столькіх кілямэтрах ля гасьцінца, альбо ў школу мястэчка Ўзвышанск, якая знаходзілася на адлегласьці, якую можна вылічыць, на поўдзень ля асфальтаванае дарогі. Большасьць спыніла выбар у няпэўныя часы, калі ніхто ня ведаў, што мог прынесьці наступны дзень, на мястэчку Пустэльнікі, якое ня мела права гораду, не гаворачы ўжо пра пэрспэктыву стаць жаданай мэтай для паветраных атакаў з прычыны існаваньня на сваёй тэрыторыі небясьпечных ваенных лягероў; мястэчка нават страціла права праводзіць рэгулярны кірмаш.

На дарогу ў школу было тры прыказкі, якія былі ў сталым ужытку: Я іду ў кляштар. Я выпраўляюся за мора. Я іду ўніз на ўзвышша.

Я пачынаю апавядаць яшчэ раз.

Звычайна мы хадзілі ў школу ўздоўж рэчкі. Але аднойчы, у лістападзе, мае браты пайшлі адны. Школьная ўстанова знаходзілася тады ў мястэчку Заморск. Але яны пайшлі не ў мястэчка, а спачатку прабавілі дзень на ставе, дзе яны ламалі трысьняговыя пачаткі і падымалі з трысьнягу фазаны, дзікія качкі ды іншую дзічыну, потым у палёх паміж мястэчкамі, дзе яны раздушвалі ляжачыя дзе–нідзе гнілыя гарбузы і кідаліся наўцёкі з пакрадзенай бручкай.

Можна было б працягваць у гэтым жа духу, апавёўшы, што ў апошні раз іх бачылі разам, калі яны дзесьці ўжо пад вечар, перш як пачаўся дождж, выйшлі з кукурузы, падняліся ўверх па адхоне да гасьцінца і на пэўнай адлегласьці адзін ад аднаго (як кінуць каменем) сядзелі на прыдарожным бардзюры і жавалі скрадзеную бручку. Гэта ўсё толькі прыклады.

Прыкладам будзе й тое, калі я скажу, што іх бачылі з аўтамабіля, які спачатку праімчаўся з мястэчка Пустэльнікі ў накірунку на мястэчка Заморск. Пад час гэтай першай паездкі, як было расказана, іх бачылі, калі яны якраз выбеглі з кукурузы, знаходзіліся на адкрытым месцы і, чэшучы галовы, выглядалі нешта ў паветры і ўслухваліся ў гудзеньне. Такімі іх бачылі, аднак, толькі на працягу шчаўчка фотаапарату, таму што як толькі яны пачулі шум, які стаў узмацняцца, яны адразу зашыліся ў кукурузу і акрылі галовы рукамі, у той час як гудзеньне скокнула ад гарызонту і заспакаяльна прымацавалася да аўтамабіля, чые шыны з скрыгатам і грукатам выстрэльвалі друз з шашы ў поле. Цяпер яны самі, падняўшы галовы, назіралі праз голыя сьцёблы кукурузы пыл, які шыны выдрапвалі з друзу; празь сьцішэньне і заканчэньне гудзеньня зь імклівага аўтамабіля яны чулі аднатоннае безупыннае на высокай ноце выцьцё сабакі.

Калі аўтамабіль імчаўся зь мястэчка Заморск назад у мястэчка Пустэльнікі, яны ўжо бесклапотна падняліся па шэрай траве да гасьцінца і спакойна сядзелі ў нейкіх дваццацёх мэтрах адзін ад аднаго на бардзюры. Яны сядзелі, аднолькава нахіліўшыся наперад і моцна заціснуўшы ў руцэ бручку, у той час як рука беспасярэдне перад раскрытым, а шчакавінай яшчэ часткова жуючым ротам адрэзвала тонкія скрылікі і, яшчэ рэжучы, накіроўвала іх лязом да губаў, так што ім толькі і трэба было, што высунуцца ўперад і падхапіць спажыву. Калі браты ў другі раз пачулі гук, падобны да гудзеньня бамбоўцаў, яны ўтаропіліся ў бок, адкуль ён ішоў, і адразу зьнерухомелі, быццам уцятыя. Нязграбна гарбацілі шчаку непраглынутыя кавалкі. Яны дапялі, што аўтамабіль едзе з другога боку сьвету. Яны з натугай дыхалі. Скура на тварах пачырванела.

Аднак з аўтамабіля іх убачылі, калі яны зноў узяліся актыўна жаваць; было сказана, што яны харчаваліся, не зважаючы болей на аўтамабіль. Яны не зьвярнулі ўвагі і на сабаку, які працягваў бясконца выць унутры аўтамабіля. Тут пайшоў дождж; каб акрыцца, у братоў былі на каленях сумкі; адзін зь іх якраз акрыўся мешкавінай. Гукалі, што ён устаў, устаючы падхапіў сасьлізгнулую з каленяў сумку, зрабіў зь мешкавіны каптур для галавы, акрыўся, перахапіў зьвіслую тканіну і, мокрую, заправіў яе ў штаны; пазьнейшыя яго рухі ўсё больш і больш, у меру таго як аддаляўся аўтамабіль, які шалёна імчаўся, выціраліся дарогай і палямі, якія выцягвалі з сабой прэч аж да небакраю няроўныя купіны маіх братоў, — гледзячы на іх праз залепленую дажджом заднюю шыбу, выглядала на тое, што яны кіпелі, варыліся, — і там разроўнялі, расплаўлялі іх.

Я апавядаю.

Я сьпяшаюся расказаць далей.

Аднаго дня ў лістападзе, як было засьведчана, мае браты сядзелі на бардзюры гасьцінца паміж мястэчкам Пустэльнікі і мястэчкам Заморск.

Цяпер я закончу гісторыю пераказам з другіх вуснаў.

Пасьля таго, як яны пасядзелі на бардзюры, яны прывялі свае ногі ў дзеяньне. Яны пайшлі далей і назад па дарозе, пакуль не дайшлі да скрыжаваньня, дзе яны павярнулі, пакуль не прыйшлі яшчэ да аднаго скрыжаваньня, дзе яны павярнулі і пайшлі далей. Гэтым узбочным шляхам яны выйшлі да рэчкі і ішлі ўздоўж яе, пакуль не прыйшлі да цясьніны. Яны ішлі праз гэтую цясьніну, пакуль не прыйшлі пад мост да скрыжаваньня, дзе яны між тым не паварочвалі. Другімі днямі было так, што яны пасьля гэтага скрыжаваньня збочвалі і паміж мястэчкам Пустэльнікі і мястэчкам Скокі, якое ляжыць на поўнач, зноў выходзілі на гасьцінец, па якім яны ішлі далей, пакуль не дасягалі скрыжаваньня, дзе яны ішлі бакавой дарогай, пакуль не прыходзілі дадому, праз калідор якога яны праходзілі ў гэты пакой, у якім я цяпер ляжу. Але тады яны, нібыта, пачынаючы ад моста не паўтаралі гэтага шляху; яны затрымаліся там і размаўлялі. Пасьля гэтага яны павярнулі і пайшлі назад, у скалістую цясьніну. Тады яны быццам яшчэ былі ўдвух.

Язь–баязь, сказаў адзін. Сам баязь, сказаў другі: вось прыклад іхных размоў.

Цяпер яны стаялі ў цясьніне і размаўлялі; яны крычалі і моцна жэстыкулявалі.

Ты ня скочыш. (Быццам адзін зь іх занадта баязьлівы, каб скочыць.)

Дай мне ліяну. (Другі павінен сарваць першаму з прыбярэжнага дрэва ліяну.)

Баязьлівец. (Першага зноў заводзяць.)

Ліяна. (Маецца на ўвазе, што ня трэба дарма час на размовы траціць.)

Ганс падаў Матту ліяну. Матт зь ліянай вярнуўся да скалы. Дзьве скалы, паміж якімі цячэ рэчка, разам утвараюць цясьніну.

Спачатку я, потым ты. (Пасьля аднаго павінен скакаць другі.)

Так. (Ён згодны.)

Той зь ліянай задраўшы галаву глядзеў на другі бераг. (Гэта дазваляе меркаваць, што ён яшчэ вагаецца.)

Ты баішся. (Яшчэ раз закранаецца гонар другога.)

Не. (Папрок не прымаецца.)

Баішся ты. (Папрок хітра вяртаецца аўтару.)

Раптам ён разьбягаецца. Ганс чуў нібыта шкрабатаньне падэшваў, калі той адштурхнуўся ад скалы. Матт праляцеў высака над рэчкай і ўпаў на калені ў траву на другім беразе. Калі ён скочыў, ліяна стала разгойдвацца, і Ганс, пацэліўшы, злавіў яе. Матт пасьлініў палец і сьлінай выцер плямы ад травы на каленях.

Я перакажу да канца.

Ганс кінуў ліяну Матту. Матт зачапіўся за яе, пераскочыў назад да скалы і адштурхнуўся. Ганс паклікаў яго. Ён не аказваўся. Калі ён скакаў на гэты бок, сіла руху сарвала ліяну з дрэва. Рух сарваў ліяну з дрэва. Ён упаў у ваду.

Назовы шолахаў

Шолах фіранкі на ветры разумеецца сам па сабе як шум; яго можна параўнаць зь сіпеньнем агрэсіўнага агню ў печы; калі фіранка з шчыльнай тканіны, то яе шум на ветры называецца траскатаньнем; гэты выраз ужываецца таксама для сьцягоў. Шолах пяску, які вецер б’е аб шыбы, называецца шорганьнем; магчыма таксама параўнаньне з плескатаньнем дажджу па бляшаным даху; больш жорсткае плескатаньне дажджу аб бляшаны дах называецца дробатам. Шолах шафы, якая адчыняецца на ветры, называецца рыпеньнем. Шолах таполяў на ветры параўноўваюць зь мяккім цурчаньнем вады. Шолах зялезнага абруча, які вецер скідае зь сьцяны адрыны на падворак, разумецца як звон. Шолах мокрай травы пад ветрам называюць шапаценьнем; можна ўжыць тут таксама параўнаньне з шумам галаўні, якую акунаюць у ваду. Калі травінкі сухія, то іхны шум на ветры называецца шаргатаньнем. Шум незамацаванага балотніка на вэлясыпэдзе называецца ляпаньнем. Шолах нацягнутага дроту на ветры называецца зычаньнем; шолах мокрай кашулі на дроце ўспрымаецца як лапатаньне; часта лапатаньне кашуляў на ветры параўноўваюць з глухімі ўдарамі птушыных крылаў; зноў–такі, аднастайны гук шматлікіх крылаў чарады малых альбо аддаленых птушак называюць посьвістам. Шолах сьвіранных дзьвярэй, што па тым баку падворку, калі яны ўдараюцца аб штабель дошак, называецца груканьнем; але калі ці дошкі, ці ліштвы дзьвярэй падгнілі ад мокрадзі, то наскок на штабель дзьвярэй, гнаных ветрам, будзе называцца буханьнем. Шум вэлясыпэда, перш як ён апракінецца, называецца ляскатаньнем; шум сьпіцаў, якія пасьля гэтага яшчэ круцяцца, гэта зумкатаньне, шум штангі, якая перад гэтым удараецца аб камень, гэта стуканьне.

Жамяра на конскіх вачох

Мы ўжо апісалі, як бацька, пераважнай часткай у прыцемках, запрагае каня; як ён, нагнуўшыся, папіхае ўпарта сагнутую пярэднюю нагу каня над капытом паміж бабкай і каленам, каб яна ступіла за дышаль да другіх ног, і як конь паслухмяна ступае гэтай нагой праз дышаль і адначасна выходзіць заднімі нагамі. Я ўзгадваю, як ён вяртаецца, жорстка ўпіраецца плячом і галавой у конскую тушу і шматкроць ляпае плоскай даланёй, сыплючы з рота кароткія злосныя каманды, па тым месцы конскай ляжкі, дзе скура пачынае зьбірацца ў доўгія столкі, як толькі конь, павольна пераступаючыся перад возам, пачынае рух гэтай нагі, і дзе доўгія столкі скуры зноў зьнікаюць, калі конь, мяняючы крок, пачынае цяпер ступаць другой нагой; я ўспамінаю, як яго рука ляпае па конскім крыжы і як ён тады сьціскае руку ў кулак, і як ён піхаецца галавой у заліты потам конскае бруха, і як конь пасьля гэтага манерна ставіць капыт на кант, і як ён манерна–паслухмяна заходзіць за дышаль, як ён перастае крычаць, як выпростваюцца сьціснутыя ў кулакі пальцы і як ён падымае імі капялюш з бруку. Потым ідуць звыклыя рухі, якімі ён закрываецца капялюшам, якімі ён крочыць наперад, якімі ён з мэтай праверкі абыходзіць вакол каня, якімі ён, абыходзячы каня, устаўляе абодва канцы дышляў у прызначаныя для іх колцы ланцугоў, рухі, якімі ён абмотвае ланцугі вакол канцоў дышляў і прывязвае іх. Рухі, якімі ён ацірае мокры твар перадплеччам рукі і якімі ён потым выцірае аб кашулю на грудзёх пот з твару “быццам бруд з нажа”. Але гэта належыць ужо да другога апісаньня, у якім паказваецца, як воз з травой па дарозе са ставу да хаты перакульваецца, як з–за аварыі дышаль вылузваецца з ланцуговага суплёту, як чалавек плячом ставіць на колы воз, які ляжыць збоку поля на крушні каменьня, і як ён вось цяпер зноў запрагае каня. Але і гэта ўжо зроблена, калі ён выцірае з твару пот і заўважае на тыле далоні і на рукаве кашулі кропачкі дробных мухаў (якіх я часта знаходзіў на маім твары, калі я ўлетку езьдзіў на вэлясыпэдзе па ваколіцы, і якіх я адну за другой пераносіў з рукі на пусты аркуш з сшытка, і якія потым на гэтым аркушы былі ў сказах, якія я запісваў на загад бацькі, знакамі прыпынку).

“Мухі здохлыя”. Ён скідвае іх спачатку з рукі на грудзі, потым выварочвае руку і скідвае іх таксама з рукава. “Калі ён гэта робіць, узыходзіць сонца. Адначасна з сонцам гарачы вецер урываецца ў шэрасьць, якая ня ёсьць ні цемрай, ні відном, і ў якой рухі здаваліся сьпятрэлымі і змарнелымі, і якая адрывае ад прадметаў, якія стаяць на зямлі, доўгія цені, і выпетрывае і разломвае твар чалавека”, які, не падняўшы галавы на гэтую праяву, атрасае з кашулі кончыкамі пальцаў рэшту мух. У той час як ягоная другая рука цягнецца па цуглі, ён цяпер заўважае расплывістыя чорныя кропкі на нагавіцах: крылцы непашкоджана вытыркаюцца з кропак. Ён напінае на ўказальны палец вялікую насоўку, сашкрэбвае кропкі з нагавіцаў і страсае іх з анучы; пазьней, перад полуднем, ён раскіне насоўку на каменнай падлозе царквы і ў часе ператварэньня хлеба, падцягнуўшы нагавіцы ўверх, каб не пакамечыліся, стане каленам адной нагі на рэшту мух, што прыклеіліся да хусткі.

Але гэта яшчэ ня здарылася. Апісаньне было спынена, калі ён стаіць перад канём, і калі ён пры ўзыходзе сонца разглядвае большыя мухі, “якія згуртаваліся на адкрытых вільготных вачах каня як на сьвежым памёце; дзеля таго, што яны так цесна зьбітыя, што за смактаньнем і піцьцём ледзьве могуць рухацца, бальшыня зь іх, калі конь міргае вачыма, застаецца сядзець на краёх павекаў, быццам яны зьяўляюцца часткай гэтых міргаючых вачэй. Тыя нешматлікія, якія ўзьлятаюць, адразу зноў прыбіваюцца да гурта альбо цікуюць побач. Яшчэ адзін рой жыве ў храпках каня. Цела і выемка пад хвастом па прыпацелых чарэслах таксама наскрозь аблепленая мухамі”. Ён разглядае авадня, які, склаўшы крылы, прабіваецца да вока праз кішачы рой; яго шэрае цела апісваюць як доўгае, пляскатае і вузкае; ён з таго драбнейшага заводу, палёт аднаго прадстаўніка якога амаль нячутны і якога заўважаеш толькі тады, калі ён кусае цябе ззаду на сьпіне. Ад патрэсканай перавязі цугляў пад вухам ён цяпер — руху і пасоўваньня яго ног зусім не відаць — падабраўся паміж мух да края вока. На сагнутых лапках сядзіць ён ля верхняга павека пасярод лускападобнага мушынага рою. Чалавек не спускае зь яго вачэй; яго вочы глыбака пасаджаныя ў чэрап і сьвецяцца бляклым колерам сталага веку. “На ветры з боку крупа кашлацяцца валасы, кашлацяцца травінкі паміж каменьнямі, кашлацяцца цені валасоў над ілбом, цені кашлатай грывы і кашлатых чартапалохаў паміж каменьнямі ператвараюцца ў ветрацені, аднак больш выразны фон мокрай травы на возе, вілаў у траве, самога воза, каня і чалавека ўсё яшчэ застаецца нерухомым”. Аднак калі конь быццам страсае галаву з шыі і быццам скідвае яе і, не зважаючы на гнёт хамута і дышля, падскоквае ўверх і становіцца на дыбкі, зь ім у руху ўзьвіваецца і гэты рой, і сплеценыя адзін з адным цені на краю поля. Чалавек прынукае палахлівага каня да руху. Цягнучы за цуглі, конь зрушвае воз, мухі ўзьлятаюць і пачынаюць атаку, зноў бяруць у асаду на нейкі момант выслабаненыя вочы, трава падскоквае на дошках, вілы пачынаюць хістацца, колы вырэзваюць свой сьлед у полі, мухі зноў роем увіваюцца ля вачэй. “Авадзень, прыдушаны павекам, вытыркаецца, пасьля таго як ён нанёс укус, сваім расьціснутым ушыркі целам наўскасяк з конскага вока.” У той час як я ўзгадваю вобраз каня і вобраз ідучага побач з канём чалавека, у той час як я чую з двара шум падаючага вэлясыпэда і ўсе тыя іншыя шумы, у той час як намацваю пад ложкам чаравікі, мне да галавы прыходзіць згадка пра бзычаньне авадня, вялізнага авадня, да якога, здаецца, прыслухоўваецца конь, іншы конь з выцягнутай наперад галавой, пра тое бзычаньне, якое, калі яно наблізілася, ператварылася ў магутнае брумканьне, якое раптам сьціхла; я адначасна згадваю, як конь, запрэжаны ў воз з снапамі, адразу выбрыкнуў нагамі, яшчэ раней, чымся авадзень уцяў яго, і пачаў біць хвастом па бакох; згадваю, калі я стаю тут, калі я намацваю шлях да адчыненае шафы, як Ганс вырваў з поля сухую саломіну, як конь, калі авадзень упіўся ў ягоную скуру, раптам аслабіў супраціў, як ён бездапаможна сноўдаў галавой у паветры, як ён пачынаючы з шыі здранцьвеў і як Ганс лёгка ўзяў авадня паміж вялікім і ўказальным пальцам і надарваў галаву і зусім адлучыў яго ад конскага трыбуха; згадваю, выбіраючы тут сабе з шафы што апрануць на сьвята, як ужо другім вялікім і ўказальным пальцам мой брат заводзіць вершалінку вырванай з поля саломіны ў мажную заднюю частку аваднёвага тулава, як ён упарта затыкае цьвёрдае гнуткае сьцябло ўнутро авадня, як авадзень таксама гнецца і, курчачыся, спрабуе выкруціцца, і як не беручы да галавы мой брат працягвае яго пратыкаць, як авадзень здаецца; я згадваю, што потым браты ўтрох басанож стаяць на пожні, што яны ўтрох шасьцьма вачыма разглядваюць авадня, што ён, злосны і жоўты, з штучным джыгалам сядзіць перада мной на руцэ, што мы весела сьвістам і воклічамі заахвочваем авадня да палёту, што мае пальцы глыбей засоўваюць джыгала, што ён вэртыкальна ўзьлятае ўверх, што ён застыў у паветры над намі, што, зрабіўшы кульбіт, ён з бзыкам, зыкам і зумкаценьнем адлятае і што яго нельга больш перасьледаваць ні цупкімі рукамі, ні нагамі, ні позіркамі, у той дзень адным летам, дзеля таго што сьвяціла сонца, якое сьвеціць і сёньня, аднаго сонечнага дня, які таксама быў нядзеляй, які ёсьць нядзеляй, таму што я прачнуўся да часу і ляжаў бяз сну і напалову спаў і зноў ляжаў ды спаў, таму што я аж пакуль не заснуў, чуў з падворку шолахі на ветры, таму што я зьдзіўляўся гукам, таму што я думаў і разважаў, таму што я спаў і напалову спаў і больш ня выйшаў са сну, таму што я заўважыў, што зычаньне лініі электраперадачы за домам зьнікла, што зьнікла тое зычаньне, зычаньне, якое нагадвае мне пра брата, якога больш няма тут, якога цяпер няма больш тут, у гэтым будынку, у гэтым мястэчку, у гэтай мясцовасьці, гэтым ранкам і гэтым летам, калі сонца сьвеціць мне ў твар, калі я акунаю рукі ў цеплаватую, пазбаўленую пасьля начной навальніцы смаку і рудую як зямля ваду і глуха стукаю пазногцямі ў дно міскі.

 
Ніхто ня бачыць твар сьляпога ў люстэрку?

Абуджэньне

Час паміж абуджэньнем і выспанасьцю, прамежак пачынаючы з удара сэрца, дзякуючы якому пачуцьці ляжачага вяртаюцца да яго, так што ён зноў можа слухаць і нюхаць і ўспрымаць на смак, гэты час, сказаў мой брат, натрапляе на безабаронную, адкрытую сьвядомасьць; таму што ляжачаму яшчэ не вярнулася ўспрымальнасьць, ён ня можа болей абараніцца ад думак, якія ідуць да яго, у той час як выспаны ён можа зусім добра паразумецца зь імі, адмазаўшыся ад іх добрым абедам, заліўшы іх смачнымі напоямі, заглушыўшы іх сваімі хапатлівымі пальцамі, прымусіўшы іх замаўчаць няспынным балбатаньнем, зьвязаўшы іх успрыманьнем шолахаў альбо аслабіўшы іх празь яшчэ нейкае пачуцьцёвае раздражненьне; наадварот, павучаў ён мяне, час ад абуджэньня і да таго моманту, у які ляжачы прыходзіць у сябе, зьяўляецца часам бяды таго, хто прачнуўся, злым часам, часам каяты, які змушае яго курчыцца ад сораму, часам халоднага поту, часам усьведамленьня, сказаў ён, празрыстым часам, ледніковым пэрыядам часу, ваенным часам, сказаў ён, ліхім часам.

Хоць маё цела яшчэ было спаралюшавана сном, я ўжо адчуваў далоні, якія зьвісалі адна побач з другой з ложка. Калі я сьцяў пальцы і пакратаў іхнымі пучкамі пукатасьці далоні, то мне падалося, што я намацаў на іх засохлы бруд; я адчуваў на пукатасьцях і пучкох пальцаў ня скуру, і дзеля свайго досьведу дацяміў, да чаго я датыкаўся і чым датыкаўся. Скура трашчэла, як высушаная на сонцы нягнуткая папера. Калі ўначы ні ішоў дождж, я даведваўся пра гэта, калі наступаў дзень, па далонях: яны былі засохлыя, скурчаныя і зьвісалі зусім незалежна ад рук, быццам яны былі зацэмэнтаваныя брудам. У мяне ўжо быў аднойчы засохлы бруд на пальцах, калі я спаў. Напярэдадні ўвечары я быў у пясочніцы і ў пошуках некага перакапаў пясок, які з–за дажджу споўз з адхонаў; вярнуўшыся дахаты, я не памыў рукі; схаваўшыся пад коўдрай, я паспрабаваў заснуць. Гэта было як у часы, калі бацька не вяртаўся аднекуль увечары: мы ўсе ляжалі пад коўдрамі і спрабавалі заснуць, і штораз, калі мы ранкам выглядвалі яго, ён ужо патыхаў смуродам у пакоі. Было многа сродкаў для таго, каб заснуць. Напрыклад, часта згадваецца лічэньне. Аднак у некаторыя ночы думкі ўжо даўно ішлі па крузе, перш як я лавіў іх і заўважаў, што я, сам таго ня ведаючы, паралельна з думаньнем усё яшчэ лічу. Таму я ляжаў, стаіўшы дыханьне, каб выціснуць думкі з галавы; між тым яны зноў напаўзалі адусюль зь цемры. Потым я тармазіў адну думку і пераключаў увагу на другую, якая ніяк не хацела аформіцца; я цалкам аддаваўся ёй, у той час як прытарможаная зноў даганяла мяне, таго, хто яе прытармазіў, і авалодвала мною. Альбо я дыхаў так няглыбака, што паветра ў горле, у грудзёх і ў страўніку ператваралася ў сталёвую спружыну, якая прымушала мяне хістацца туды–сюды, пакуль я зноў ня ўсмоктваў паветра на поўныя грудзі, а разам зь ім і дрэнныя думкі. Альбо я, дыхаючы, засяроджваў сьвядомасьць на самім дыханьні, якое ўваходзіла ў мяне і выходзіла зь мяне, і я разважаў над гэтым, пакуль дыханьне і сьвядомасьць не заблытваліся адно з другім і кроў не прылівала мне да галавы. Гэта здаралася, аднак, і тады, калі я разьнявольваўся і пачынаў дыхаць яшчэ да таго, як наступіць голад на паветра, і як я прычэкваў тады, калі цела маё без удзелу волі, дыхаючы згодна з уласнымі правіламі, пачне падымацца і апускацца, таму што цяпер рабілася так, што я стойваўся з запалым страўнікам і нічога ня чуў, акрамя таго шуму ў слыхавай адтуліне, якім я поўніўся і ад якога пухнуў і які мне вельмі дацінаў, так што я нарэшце мусіў браць дыханьне пад кантроль. Потым я меў завядзёнку безвач ісьці па калідоры на кухню, усьляпую адчыняць дзьверы кухоннай шафы і з мурашкамі на пальцах намацваць хлеб і нож. Калі я зноў ляжаў у ложку і еў хлеб, то ў прыкусе імжыла стома; я мог расьцягнуцца і жаваць, безь перастанку напіхваючы хлеб у рот, і дажаваць думкі з хлебам у сьне. Але калі я прачынаўся, яны зноў былі ў сухасьці на языку, а таксама і ў рэшце хлеба, які, нагадваючы мне пра тое, што было, ляжаў у моцна сьціснутай руцэ. Я ня рухаўся. Я прыходзіў да разуменьня, адкуль смак на языку і адкуль пясок, які рабіў ломкай скуру на пальцах, быццам звонку ішоў дождж; аднойчы, так мне гэта прыйшло на розум, у мяне быў на пальцах бруд, калі я спаў. Потым, калі я аднаго разу варухнуўся (калі б я ні пачынаў варушыцца), мае мазгі ўспаміналі пра шолахі, якія вуха чула калісьці даўно, пра пах вуглю ў глотцы і водбліскі ад жару на змрочных мурах, якімі перапоўненыя былі ўжо шырака адчыненыя вочы, у той час як я без супраціву ляжаў яшчэ нейкі час (ліхі час, сказаў мой брат) паміж абуджэньнем сьвядомасьці і абуджэньнем пачуцьцяў.

Потым я нібы сядзеў перад печчу, утаропіўшыся ў полымя.

Вэлясыпэд

“Пару дзён таму”.

Пару дзён таму іду я паўз спартовую пляцоўку і чую, што крычаць дзеці. Я спыняюся і чакаю, калі яны наблізяцца; я чую, як яны падбіваюць перад сабой мяч і як яны паступова перастаюць крычаць, і як яны гавораць перабіваючы адзін аднаго, і як яны гавораць гучней, і як яны ўсё больш расьцягваюць словы, і як яны гавораць больш павольна, чым больш павольна яны набліжаюцца. Я стаю і слухаю, што яны кажуць і пра што распавядаюць, і я слухаю, пра што яны распавядаюць, як яны гавораць і як паўтараюць сказанае. Я чую, што яны без упыну гавораць пра нейкі вэлясыпэд; я чую, як адзін зь іх распавядае і пытае, ці не належыць гэты вэлясыпэд часам мне; потым я чую, як тое самае гаворыць другі, а потым чую, як тое самае гаворыць трэці: ці не належыць гэты вэлясыпэд мне.

Які вэлясыпэд? гавару я.

Той, ля кінатэатру, чую я адказ аднаго зь іх.

Адкуль у мяне мог бы быць нейкі там вэлясыпэд? кажу я.

Нібы я там яго ўчора паставіў, чую, як гаворыць другі.

Калі? гавару я.

Увечары, зноў чую, як гаворыць адзін зь іх.

Калі ўвечары? гавару я.

Я чую, як адзін зь іх называе час.

У гэты час я быў дома, гавару я.

У гэты час ты быў у мястэчку, чую, як гаворыць другі.

Мне не было чаго шукаць у мястэчку, гавару я.

А ты нічога і не шукаў, зноў чую, як гаворыць другі.

Мне не было чаго там рабіць, гавару я.

Яшчэ як табе было што там рабіць, чую, як кажа адзін.

У мяне было, гавару, другіх справаў даволі, чымся ісьці ў мястэчка.

Твой твар выдае, што ты хлусіш, чую, як гаворыць другі.

Ну добра, кажу, я, як вы гаворыце, ішоў па мястэчку і каціў вэлясыпэд.

Я каціў вэлясыпэд паўзь іх, чую, як гаворыць адзін.

Правільна, гавару, вы бачылі, як я ў азначаны час каціў па мястэчку вэлясыпэд, ахвотна вам веру. Такім чынам, я перакінуў куртку праз руль і штурхаў вэлясыпэд па мястэчку, трымаючы яго адной рукой за сядло, а другой за хамут руля; сьцены дамоў, якія пабудаваны адзін да аднаго ўпрытул, давалі мне накірунак. Вы стаялі ля акна, можа быць, вы падцягнулі крэслы, большыя стаялі на падлозе, меншыя на крэслах ззаду вялікіх, вы стаялі за акном, не штурхаючы адно аднаго і ня тоўпячыся і не паказваючы воклічамі, заўвагамі на чалавека, які сьлепа піхаў перад сабой па мястэчку вэлясыпэд; зусім наадварот, вы заставаліся спакойнымі, вы спакойна круцілі галовамі, прапускаючыя мяне позіркам, а я памалу ішоў па шырокай, пыльнай палосе побач з вуліцай паўз муры дамоў насустрач сонцу паўз стойку для вэлясыпэдаў аўтабляхара, паўз стойку для вэлясыпэдаў першага шынка, паўз стойку для вэлясыпэдаў другога шынка, паўз стойкі для вэлясыпэдаў рамізьніка, паўз стойку для вэлясыпэдаў трэцяга шынка, паўз стойкі для вэлясыпэдаў маёй сястры, паўз стойку для вэлясыпэдаў гандляра электратаварамі, паўз стойку для вэлясыпэдаў гандляра напоямі і паўз стойку для вэлясыпэдаў гандляра сельскагаспадарчымі прадуктамі аж да кінатэатру, дзе я нарэшце прысланіў вэлясыпэд да сьцяны пад вітрынай.

Як ні ў чым не бывала, чую, як гаворыць зноў другі, я разьмераным крокам прайшоў праз усё мястэчка.

Такім чынам, акрамя вас мяне мусіў заўважыць яшчэ нехта, гавару я.

Увесь сьвет бачыў цябе, чую, гаворыць другі.

Але ж ніхто з тых, хто мяне бачыў, не прамовіў ні слова, гавару я.

Шмат каго не было, чую, як зноў гаворыць адзін, шмат хто выйшаў з дому; вокны шынкоў, чую, як гаворыць другі, не маглі стрымаць наплыву наведнікаў; тыя, хто выходзіў на вуліцу, чую, як зноў гаворыць другі, ад цікаўнасьці і пасьпеху перадавалі гэта адзін аднаму, але словы, чую, як гаворыць чацьвёрты, яны, зважаючы на мяне, не прамаўлялі.

У адпаведнасьці з гэтым, гавару, я паставіў вэлясыпэд пад вітрынай і зноў пайшоў.

Ды не, чую, як гавораць некалькі чалавек адзін цераз аднаго, я прыткнуў яго да слупа прыпынку ля кінатэатру; потым я стаяў побач і чакаў на аўтобус.

Гэта зразумела, гавару, але як вы растлумачыце сабе, што я паставіў вэлясыпэд туды?

Да яго рамы быў прывязаны цэтлік, чую, як гаворыць адзін; на цэтліку, чую, як гаворыць другі, быў напісаны адрас; адзін з наведнікаў, чую, як гаворыць трэці, набраўся нават сьмеласьці спытаць мяне, каму я хачу пераслаць вэлясыпэд; я нібыта ня доўга думаючы, адказаў, што гэта вэлясыпэд майго брата; я спатыкнуўся на яго сёньня ў сьвірне і ўпаў; пара яму з двара, кінуў я коратка таму, хто пытаўся; нажніцамі я штампануў дзірку, прасунуў празь дзірку палоску паперы і потым прывязаў цэтлік да рамы.

А ну апішэце вэлясыпэд, гавару я.

Гэта вэлясыпэд зь перадачамі, чую, як гаворыць адзін. А тросік перадачы парваны зьверху каля руля; на ім узьдзьмулася фарба; тут і там пухіры ўжо палопаліся, вэлясыпэд занадта доўга стаяў на сонцы і на дажджы; ён занадта доўга стаяў пад адкрытым небам, чую, як гаворыць другі, адышоў задні балотнік і аж да стоп–сыгналу даў касую, вышчарбленую расколіну. “Калі ты будзеш закідаць на яго нагу, ты лёгка можаш зачапіцца нагавіцамі. Трэба зважаць; гума на левым панажы крыху адышла. Найлепш здымай чаравікі, каб не сасьлізнула нага. Ідзі сюды. Гэта зусім проста. Табе трэба толькі паставіць левую нагу на левы понаж, разьбегчыся, прыхінуцца да руля і, адштурхнуўшыся, перакінуць ззаду правую нагу цераз задняе кола. Падкурчы пальцы на нагах, калі стаіш на панажы. Не глядзі на дарогу перад пярэднім колам, глядзі туды, куды ты едзеш. Глядзі на кіёк. Глядзі сюды на кіёк, баязьлівец такі. Ідзі з вэлясыпэдам назад да ганка і станавіся на ніжнюю прыступку. А цяпер стоячы закідвай нагу за раму. Цісьні цяпер пальцамі на понаж і штурхайся. Ідыёт. Уставай. Уставай жа. Падымай вэлясыпэд. Станавіся на прыступку. Падымай нагу і націскай на понаж. Трымай вэлясыпэд роўна. Адштурхніся ад прыступкі. Табе трэба толькі адштурхнуцца і адразу злавіць другой нагой понаж. Потым ты цісканеш яго ўніз, і першы понаж падымецца, і ты нахінеш яго ўніз. Не глядзі на ногі. Глядзі туды, дзе кіёк. Сюды глядзі. Штурхайся цяпер. Глядзі, камень. Выкіроўвай. Выкіроўвай, кажу. Казаў жа, глядзі, камень. Уставай. Уставай ужо. Нічога. Ідзі сюды. Станавіся на прыступку. Не глядзі на ногі. Глядзі туды, куды ты павінен ехаць. Трымайся. Руль трымай мацней. Не глядзі на рукі. Цяпер піхайся. Не забывайся націскаць на панажы. Кіруйся ўбок. Глядзі на кіёк. Націскай нагой на тормаз, сказана табе!”

У вэлясыпэдаў зь перадачамі няма нажнога тормаза, гавару я.

Ніхто і ня кажа пра нажны тормаз, чую, як гаворыць адзін; вэлясыпэд пафарбаваны ў чырвонае і белае, чую, як гаворыць другі; доўгая белая страла ў чырвонай рамцы, чую, як гаворыць адзін; панажы, калі я ішоў, круціліся, пагнуты задні балотнік цёрся аб раму, у адным месцы рамы сьпіцы дзынкалі аб крывы мэтал, і гула дынама–машыны.

Я што праўда сярод белага дня ішоў па мястэчку? гавару я.

Бадай што так, чую, як гаворыць другі, аднак увечары ты зноў ішоў назад.

Расказвайце далей, гавару я.

А менавіта я не аддаў вэлясыпэд у апошні аўтобус, чую, як гаворыць другі; зьдзіўлена абмяркоўвалі тыя, хто выходзіў, маё набліжэньне і непатрэбнае спыненьне перад адкрытай машынай; між тым, чую, як гаворыць другі, зь сьветлых палосак на кантактнай частцы пратэктара яны не маглі зрабіць аніякае іншае высновы, акрамя таго, што я ішоў з вэлясыпэдам па пыльнай палосе побач з вуліцай.

Добра, гавару, няхай я стаяў, як вы сьцьвярджаеце, перад адчыненымі дзьвярыма, пакуль сьціснутае паветра не затуліла створкамі дзьвярэй выхад; потым я на месцы і адразу, трымаючы вэлясыпэд у руках, без аніякага выніку пасунуўся да сябе назад празь мястэчка.

Ня так, чую, як гаворыць адзін. Якраз наадварот, чую, як гаворыць другі, я застаўся і прастаяў ня рухаючыся да познай ночы.

Я пярэчу, гавару я, наўрад ці маглі б вы да познай ночы быць там.

Нам гэта перадалі, чую, як гаворыць адзін.

Хто? гавару я.

Людзі з кіно, чую, як зноў гаворыць адзін.

І вы ані не сумняяцеся? гавару я.

Гэта ж быў кароткі фільм, чую, як гаворыць другі; гэта і ня быў нават фільм, чую, як зноў гаворыць другі; у кінатэатры быў сход, чую, як гаворыць яшчэ адзін.

Гэта быў кароткі фільм, чую, як гаворыць адзін, альбо рэклямная акцыя, чую, як гаворыць адзін, альбо вучэньні грамадзянскай абароны, чую, як гаворыць адзін, альбо разявакі зьбегліся, чую, як гаворыць адзін, не, заклік адміністрацыі, чую, як гаворыць другі, агалошаньне абвесткі, чую, як зноў гаворыць другі, трывога, чую, як гаворыць адзін, абвяшчэньне надзвычайнага становішча, чую, як гаворыць адзін, публічная перасьцярога, чую, як гаворыць яшчэ адзін; і я слухаю, як яны гавораць наперабой і падказваюць адзін аднаму словы і гавораць ціха і гучна і цішэй і зусім ціха, і выгаворваюць, і я чую, як яны адно ставяць пад сумлеў, другое прызнаюць і пярэчаць адзін аднаму і падказваюць адно аднаму супярэчнасьці, і я слухаю, як яны гавораць і выгаворваюцца, аж пакуль справа не даходзіць да таго, што я стаю, магу стаяць, магу стаяць сабе тут і гляджу на іх. Хоць я і сьляпы, я гляджу на іх.

Апрананьне

Тымчасам Ґрэґар Бэнэдыкт (так яго клічуць альбо нешта накшталт таго) апрануўся па–нядзельнаму.

Ён сядзеў на ложку і чысьціў чаравікі. Ён пагаліўся і памыўся. Ён пайшоў да ложка і мяккай шчоткай навёў бліск на скуру. Ён пайшоў да стала і прысеў ля стала на ўслон.

Ён апрануў на ногі шкарпэткі. Ён устаў і пайшоў да шафы.

На гэтую дзейнасьць ён патраціў многа часу. Апранаючы шкарпэткі, ён патраціў менш часу.

Ён павярнуў ключ і адкрыў дзьверцы шафы. Ён выняў з шафы гарнітур. Ён сьцягнуў з плечыкаў нагавіцы і паклаў пінжак на ложак. Ён сеў побач зь пінжаком. Ён залез левай нагой у калашыну. Ён залез правай нагой у калашыну. Ён патраціў на гэта, і не таму што ён сьляпы, шмат часу.

Ён устаў і падцягнуў нагавіцы. Ён зашпіліў іх. Ён працягнуў пас праз спражку. Ён зашпіліў спражку. Вялікім пальцам накіраваў ён цьвічок спражкі праз звычную, пашыраную ў параўнаньні з другімі дзірку. Паступова ён прасунуў канец паса праз усе петлі.

І на гэта ён патраціў даволі часу.

Цяпер ён стаяў паміж сталом і ложкам.

Ён пераадолеў нерухомасьць і падышоў да шафы. Ён узяў з шафы гальштук.

Ён пайшоў да акна. Па дарозе ён працягнуў пятлю гальштука праз галаву. Ён зашпіліў кашулю і паставіў каўнер тырчма. Ён узяў вузел гальштука двума пальцамі, а другой рукой зацягнуў пятлю вакол шыі.

Завязваньне гальштука доўгі час займала яго.

Ён пайшоў да ложка і ўзяў пінжак. Ён накінуў пінжак на плячо і пайшоў да шафы. Ён зачыніў дзьверцы шафы і павярнуў ключ.

Ён скінуў пінжак з пляча. Рукой ён адтуліў яго ад сябе.

У гэты час ён стаяў пасярод пакоя.

Правую сьціснутую руку прасунуў пад левую руку і ў пінжак. Ён нацягнуў пінжак на правае плячо. Правай сьціснутай рукой ён замацаваў пінжак на правым плячы. Ён растуліў кулак правай рукі на плячы.

Растульваньне кулака каштавала сьляпому многа часу.

Левай рукой ён хватануўся ззаду. Ягоная левая рука ўехала ў пінжак. Ён пацягнуў пінжак уверх і нацягнуў яго на плячо.

Ён пайшоў да ложка. Ён нахінуўся, каб узяць шчотку. Ён паклаў шчотку ў адпаведную скрыньку. Ён пайшоў з скрынькай да стала. Ён засунуў яе пад стол.

Гэты працэс забраў у яго колькі часу.

Ён пайшоў да мыйніцы і выліў праз мыйку ваду зь міскі.

Ён стаў побач.

Тылам далоні ён пачасаў бараду.

Потым ён даволі доўгі час ішоў да дзьвярэй, доўгі час ішоў па калідоры і вельмі доўгі час спускаўся з ганка.

Ён хутка перайшоў падворак.

Ён вярнуўся.

Цяпер ён, глыбака засунуўшы рукі ў кішэні, стаіць прытуліўшыся да сьцяны дому побач з прыступкамі ганка. Трэба ўявіць яго сабе, як ён стаіць, курыць, зь вялікай, урачыста нахіленай галавой, шыя ў ценю, у ценю і рука, якая, як заўсёды, абхоплівае ніжні рант крыса, а твар у сонцы, не заняты нічым, акрамя таго, што выпускае дым з рота і адтулінаў вачэй.

Думкі прыходзяць і адыходзяць.

 
Ён уяўляе сабе едучы цягнік.

Зьяўленьне жанчыны

Пасьля гэтага я зноў дому і сяджу на кухні, і я чую, як мой бацька, які скончыў працу, праходзіць тыя пару крокаў па бэтоне ў калідоры і як ён, стоячы на месцы, скідае боты, спачатку прытрымліваючы ззаду за ўнутраную частку пад’ёму адзін, і як ён такім чынам вылузвае пятку да халявы і як мяч прысаджвае на нагу пусты бот і з стукам пуляе яго аб сьцяну пад сходы, як ён пасьля гэтага вольнай ужо цяпер нагой, якая, упёртая ў раму дзьвярэй, служыць яму лаўкай для здыманьня ботаў, турзаючы і тупаючы цягне з нагі другі бот і, не перастаючы быць у рухах разчэйшым альбо спакайнейшым, пуляе па сьцяне і гэтым ботам. Потым я чую, як ён з сапеньнем уваходзіць, ідучы далей выхоплівае з пліты коўш і тыцкае яго пад кран. Я чую гергатаньне крану і глухое помканьне паветра, калі бацька засоўвае ў кран палец, пустое смактаньне пальца, якое абрываецца глухім помканьнем, калі ён зноў вымае палец. Я зноў чую ў трубе толькі гергатаньне. У той час як ён вешае коўш на край мыйкі, ён схінаецца ўніз і абхоплівае кран губамі; як толькі ён уцягвае ў сябе паветра, я чую ў ягоным страўніку тугое, высокае керханьне, якое я сам сабе параўноўваю з крыкам фазана. Ён з чмяканьнем прымае губы ад латуні і стаіць згорбіўшыся, з губ цяпер ужо пры каўшы з ломкім гукам падае вада на бляху, а потым, зьвёўшыся амаль да бязгучнасьці, вада на ваду; аднак перш чым яна падступае да губ, бацька хутка апракідвае коўш і вылівае яго. Калі потым ліючая з крана вада становіцца халоднай, ён зноў набірае яе і пачынае сёрбаць і глытаць, пастаянна паварочваючы судзіну наперад у рот, аж пакуль яму не закрывае рот. Праз паўкруг перад сваім тварам ён глядзіць на мяне вачыма, якія зусім ня рухаюцца, і п’ючы выплюхвае ў ваду пытаньне, якое я не разумею; толькі па падвышаным тоне апошняга слова я пазнаю, што ён пра нешта пытаецца, таму я належным чынам ківаю і прамаўляю слова, якое належыцца пры ківаньні. Ён выпростваецца на ўсю сваю велічыню, выцірае рот, аднак ня тылам далоні, а яе патаўшчэньнем перад вялікім пальцам, і размыкае губы, пакідаючы маленькую адтуліну. Пасьля гэтага ён вешае коўш назад на гучок і закручвае за сабой кран; сьпінай да мяне, падняўшы спачатку левае, потым правае плячо, ён шкрабе сябе пад пахай, потым залазіць рукой у нагавіцы і чэша пад чэравам, напасьледак вялікім пальцам правай нагі скрабе костку левай і ставіць сваё пытаньне ў другі раз. Ён пытаецца ў мяне (другімі словамі), дзе я быў увечары. Я быў у мястэчку, адказваю я, прайшоўся крыху сабе. Было некалькі дробных справаў, паправіўся я, бяз справы я там не застаўся. Чуць такое яму радасна, гаворыць бацька (другімі словамі), тручы пальцы аб анучу для посуду. Але дзе ж ты там бадзяўся? Я заходзіў у глядзельную залю кінатэатру, пярэчу я, але там было зусім пуста. Тады я памкнуўся да сястры ў шынок і там спытаўся пра сёе–тое. Вечарам, заканчваю я свой аповед, мне ўжо нічога іншага не заставалася, як ісьці дахаты. Ня гледзячы на мяне, бацька круціцца на адным месцы, нешта выглядаючы, і прастуе да судніка. Я пазнаю ціхае шмяканьне пантопляў, калі ён адсланяе ідучы босыя ногі ад падлогі, і потым шчоўканьне ў каленях, калі ён прысядае на кукішкі і адчыняе дзьверцу шуфляды. Я чую, як ён, адно засунуўшы руку ў суднік, ужо зноў дастае яе і патэльню, прысядае на калені, зноў выпростваецца, пальцамі нагі наўскась закрываючы шуфляду і на хаду прапіхвае мне да стала часткамі сваё наступнае пытаньне, апошняе слова якога вымаўляе ўжо вяртаючыся да пліты: ці гэта я паставіў вэлясыпэд ля сьвірна? Бо ён наўрад ці мог. Ён гаворыць, што можа лёгка паверыць, што вэлясыпэд мне дзе–небудзь, хай сабе ў мястэчку, настолькі абрыд, што я ніяк ня мог зрабіць іначай, акрамя як прывалачы яго сюды. Я хітаю галавой і гавару словы, якія належаць да хітаньня. Ці гэта праўда? пытаецца ён (другімі словамі). Гэта праўда, настойваю я на сваім адказе. Калі я прыйшоў? Я кажу яму час, калі я прыйшоў, спачатку з свайго месца за сталом проста ў твар, калі ён нахіляецца і вымае з шуфляды нож, потым такім самым цьвёрдым голасам яму ўсьлед да халадзільніка, зь якога ён бярэ масла.

Аднак перш як ён, з патэльняй пад пахай, у адной руцэ масла, у другой нож, паварочваецца да пліты, перакочвае масла з адной рукі ў другую, якая трымае нож, свабоднымі пальцамі мацае пад пахай да дзяржальна патэльні і перастаўляе інструмэнт з–пад пахі на роўнядзь пліты; перш як я пазнаю аддаючае рэхам у пліце клёканьне выключальніка, шкрабаньне нажа аб паперу, у якую загорнутае масла, мяккі гук падзеньня і спаўзаньня масла на награванай патэльні, сіпеньне і гатаваньне таючага масла; перш як бацька зноў прастуе да пліты, разьбівае на патэльню яйка, выкідвае шкарлупіны ў сьметніцу, перш як ён сыпле на яйка соль; перш як я пазнаю насупраць мяне за сталом шоргат крэсла, перазвон сталёвага судзьдзя для яды, турзаньне за перакошаную шуфляду; перш як бацька, штурхаючы шуфляду адначасна грудзямі і чэравам, пры хцівым маўчаньні сядае да мяне за стол і з занесенай для захвату над лустай хлеба на воскавым абрусе левай рукой закалвае зубцы відэльца наўскась зьверху ўніз у яйка на патэльні і праз плячо, адварочваючыся, кідае, перабіты ў ядзе, позіркі на яе; і перш як я чую выбух увушшу — увайшла яна, ідучы, павесіла хвартушок на пліту, сухімі босымі нагамі ходка і спакойна рушыла да канапы, я пазнаў пах хлява, яна цяжка і спакойна апусьцілася на канапу, грузна паставіла ў шырокай сукенцы ногі адна побач з другой, зачапіла ўласнай нагой ножку канапы, прытулілася там, седзячы, да сьцяны і глядзела сюды, не міргаючы павекамі і не падглядваючы на мяне цішком, — альбо не глядзела. Потым, раз гэта выконвае ён, раз ён гатуе на пліце сабе вячэру, яна сядзіць занурыўшыся ў сябе, сядзіць з адсутным тварам, калі ўжо ён з поўнай патэльняй наведвае стол, калі ўжо цяжка апускаецца на крэсла, калі ўжо хапатліва пачынае зьядаць вячэру, сядзіць нахіліўшыся наперад на скосе седзіва, выпускае з шырака разамкнутага рота згаданыя гукі, бяздумным позіркам глядзіць на маўкліва–чуйнага сьляпога; нарэшце амаль не адкрываючы рот пытае бацьку пра гэта, быццам яго і не было тут самога, ці ўжо сыты сын, чуе, як над сталом бацька з боку перажоўваючых зубоў пытае (другімі словамі) сына, ці ён, сын, ужо сыты, чуе, як ён, сын, дае бацьку для яе, для бацькавай жонкі, адказ, што ён, сын, наеўся, павячэраўшы ў мястэчку ў сястры і што ён дзякуе за пытаньне; і чуе цяпер, як бацька, напіхаўшы рот, пераказвае ёй другімі словамі адказ, што сын ужо сыты; нажэрся ў сястры. Памалу–памалу яна ўстае і разглядвае чэзлыя потныя сьляды ад падэшваў яе мужа на падлозе і чорныя палосы поту на голых нагах пад сталом, якія падымаюцца і курчацца, як толькі галава торгаецца па ежу.

Што са мной? пытае яна, пасьля таго як у маіх вушах выбухнуў гук. Ён перадае пытаньне другімі словамі. Гэта відэлец упаў? пытаю я ўслухваючыся.

Але гэта толькі выпала ў яе з рук альбо з сукенкі, калі яна ўстала, нягнуткая папера ліста.

Лінія электраперадачы

Драты лініі электраперадачы выходзяць з электрастанцыі Бронц. “Яны цягнуцца адтуль ува ўсходнім накірунку да мястэчка Чау, збочваюць на паўночны ўсход, праз прасекі цягнуцца на гару Вал, у тым самым накірунку апускаюцца да мястэчка Грудэн, неўпрыкмет пакідаюць мястэчка Шланц, мястэчка Рыч, мястэчка Полаш, мястэчка Чэрнаглаў, мястэчка Дзявіцк, мястэчка Прокі, мястэчка Акоп, мястэчкі Дваццаць, Трыццаць і Балоты, неспадзеўкі паварочваюць на поўнач і цягнуцца далей у гэтым накірунку празь мястэчка Гразі, празь мястэчка Прух, празь мястэчка Смакі, празь мястэчкі Сродма, С’ютра, Трэкіш, Крыж і цягнуцца далей празь мястэчка Узвышша і празь мястэчка Заморск да мястэчка Пустэльнікі”, дзе я стаю пад бакавінамі апоры і прыкладваю вуха да бакавой нясучай, пасьля таго як я, з нагой на бэтонным фундамэнце, стукнуў каменем па гулкім рыштаваньні там, дзе я стаяў, і пачуў над сабой гул і шаргатаньне шорсткіх крылаў, дзе я цяпер чую далёкае водгульле, на поўнач, “куды ўверх па полі вядуць драты, ад мястэчка Пустэльнікі празь мястэчка Скокі, празь мястэчка Канары, празь мястэчкі Сьвятакаламанаўку, Сьвятабэнэдыктынаўку, Сьвятаянаўку ў ценю, Сьвятакасьмінку–і–Даміянаўку пры дарозе, Сьвятагатаўку, Сьвятаагнэсаўку, Сьвяталюцыеўку (просіць за нас)” і ў гэтым накірунку далей праз падобныя месцы, аж пакуль мне ня чутна болей бамбардавальнікаў.

“Ідыёты стаяць з ранку да вечара ля сьцяны дому, пускаючы сьліну з рота, і гуляюць з сваім ценем у сонечны гадзіньнік”.

Час, праведзены ля сьцяны

У той час, як я стаю ля сьцяны (апісаньне яшчэ не прасунулася далей), я наважваюся ісьці цераз падворак да сьвірна і паставіць на колы вэлясыпэд. Ноччу я чуў, як вецер альбо дождж зрабіў зямлю пад коламі сьлізкай, апракінуў яго. Так будзе прынамсі пазьней за сьняданкам спрабаваць растлумачыць гэта бацька. Я зьбіраюся зрабіць гэта, не перастаючы церці абедзьвюма даланямі справа і зьлева па сьцяне. Я стаю ля сьцяны дому і паказваю сваім ценем час. Цяпер толькі бярэцца на дзень. Я зьбіраюся ісьці да сьвірна, растлумачваючы сам сабе, як гэта карысна падняць там вэлясыпэд. Я нерухома стаю ля сьцяны. Дождж парным цяплом падымаецца ад зямлі. “Перад справамі гаворыцца многа слоў. Паміж словамі і справамі праходзіць час”. Цела цяжка набрыньвае млявасьцю. Пальцы шорстка шкрабуць сьцяну. Прыходзяць шмат якія думкі, аднак ні з воднай зь іх не гавораць млосныя члены. Мой цень на сьцяне дома мізарнее. Загады мазгоў натыкаюцца на глухое каменьне. Я не магу сысьці зь месца і прайсьці ў сьвіран. Шоргаючыя кончыкі пальцаў млява соўваюцца па зярністай тынкоўцы. Час праходзіць у руках, дарма што я шалёна злуюся на млявасьць, — я з–за шаленства амаль губляю над сабой кантроль. Я не магу перасіліць сябе і накіравацца з гэтага месца празь бездань падворку ў другое месца. Што я ні камандую сваім нагам, гэта ня зрушвае мяне зь месца ў дарогу, якой дзесяць крокаў. Сьцяна пыльная. Круглястыя павукі торкаюцца на доўгіх нагах уніз і ўверх. У тынкоўцы адтуліны бы кеглявідныя ўваходныя адтуліны стрэлаў. У адтулінах цэлы дзень вісяць, растапырыўшы крылы, заснулыя молі. Пальцы маглі б распрастацца і пагладзіць адну з моляў. Але моль застаецца бяз руху. Я адштурхваюся. Я стаяў ля сьцяны з завязанымі вачыма. Я выкарыстоўваю час, шукаючы з гэтымі завязанымі вачыма дарогу ад сьцяны да сьвірна. Я іду спатыкаючыся, быццам я толькі што стаў сьляпы. Між тым каля сьвірна я не знаходжу ніякага вэлясыпэда. Ці там хоць калі быў які? Мой бацька яшчэ едзе ад става. Бацькава жонка яшчэ ня выйшла з дому. Пра нейкую трэцюю асобу я да гэтага часу ня чуў.

 
Я ўяўляю сабе едучы цягнік.

Кот

Хоць у сьвірне і няма травы, але там пахне травой. Пах ідзе ад другога воза, стаіць з паднятым дышлем ззаду на вяршыні бэтоннага мура; першы воз яшчэ ў дарозе; для яго прызначаныя пляц і прастора, куды я ступаю. Я адчуваю пад падэшвамі адбіткі капытоў у стаптанай гліністай глебе, пілавіньне і рыпучыя кавалкі кары, якія паадвальваліся, калі пілавалі бярвеньні. Каленам я натыкаюся збоку на дзяржальна сякеры; калі я намацваю яго, я заўважаю, што лязо ад штуршка вызвалілася з амаль разваленай ударам калоды і цяпер паступова выходзіць наперад, а дзяржальна ў маёй руцэ ідзе ўніз. Перш як сякеры вываліцца з калоды, я перахопліваю яе, вымахваю над сабой, даю дзяржальну прасьлізнуць праз адно зьлёгку абнялыя яго пальцы амаль да самага зялеза і дрыготкай рукой уганяю лязо цераз усю шыю ў дробных жылах ў калоду. Іншым разам тады курыца, калі моцна не трымаць яе за крылы, лятае без галавы па сьвірне; яна імчыцца па бэтоне, б’ецца аб складанку дроў, аб ліштвы, аб бэлькі столі, аб пілы, якія вісяць на ліштвах, аб дрыжачае яшчэ дзяржальна сякеры, зьмятае з калоды ўласную галаву і яшчэ раз стукаецца ў мур, які што мага адмахвае яе на падлогу, дзе тая, ляпаючы крыламі, бегае па крузе і малоціць па пілавіньні чырвоным шлянгам шыі, які рытмічна выкідае на драўляны пыл кроў. Альбо ты што другое хочаш? спытаў ты.

З воза, на якім я сяджу, чуцён магутны плюскат вады, якая праз поўны вадасьцёк абрыньваецца на падворак спачатку з даху сьвірна, потым далей з даху хлява і з даху дому. Мала што бачна: куры пасталі ў дзьвярах хлява, на гзымсах двух вакон і на гзымсе перад чорнымі дошкамі току. Яны стаяць шчытна адна пры адной, ня рухаючыся. Не, яны не натапырваюць пер“е. Вось адну зь іх выціскаюць з падваконьня; летучы яна разьвінае крылы. Я слыхам распазнаю лапатаньне крылаў і пырсканьне калюгі. Курыца справа і зьлева заточвае аб камень дзюбу і пярэкулем кідаецца да дзьвярэй хлява; яна шчыміцца праз шэраг другіх; сярод нерухомых жоўтых ног яе больш нельга адрозьніць. У калюжынах я бачу варонкі ад кропляў, заглыбленьні і выкіды ад апалых струмянёў, якія потым гонка плывуць бурбалкамі па вадзе. Я чую плескатаньне дажджу па бляшаным даху сьвірну і бесьперапыннае сіпеньне і пошчак на надворку. Ніжняя частка брамы ўжо цёмная ад вільгаці; на фарбе бачныя адштурхнутыя ёю кроплі; там, дзе яна аблушчылася, дрэва ўжо паглынула ваду. Дзьверы цяпер крышку падаюцца ўнутро, але клямка застаецца на сваім месцы; рух дзьвярэй пазнаецца толькі па растучай цені, якая пашыраецца з боку клямкі. Я нічога ня чую. Зьяўляецца кот. Ты што, нічога лепшага ня змог прыдумаць? Гэта кот, сказаў ты. Яго нясе ўніз па прыступках; пад вадасьцёкам ён пракоўзваецца ўздоўж сьцяны хлява, застывае цяпер перад каленам вадасьцёку, пераскоквае трубу і шыбуе ўздоўж сьцяны далей. Цяпер ён узіраецца на чародкі курэй. Я між тым нічога ня чую. Ён паварочвае галаву да курэй, якія дрэмлюць на гзымсе акна. Тады ён рэзка павяртае галаву да сьвірана. Ён усё яшчэ цікуе пад дахам хлява. Я чую толькі сіпеньне і пошчак кропляў на падворку; наўрад ці твой покліч даляцеў да ягонага вуха. Ён пачуў мяне. Ён подскакам кіруецца сюды. Вось ён ужо ў сьвірне. Я ня чуў, як ён прыбег. Я ўсё яшчэ ня чую яго. Ён стаіць на пілавіньні і абтрасаецца. Калі ён бег ўжо па дажджы і калі ўжо дождж вогкімі аблокамі туга прыпускае па падворку, гэтага руху варта было чакаць. Цяпер ён, нічога не падазраючы, скача цераз паленьне, заскоквае на козлы і сядае там на драбінах. Ён зноў падымаецца, каб рухацца. Сасьлізгвае ўніз і неспакойна цялёпаецца да складанкі дроў. Гэта вельмі кашчавы кот; ён блізкі да галоднай сьмерці; вочы па кутках поўныя гною; на хрыбце месцамі бачная голая скура. Цяпер ён прысеў наверсе на складанцы; ён зноў рушыў; ён кідае касы позірк сюды; ён круціцца на месцы і па паленах бяжыць у дальнюю палову сьвірну. У баразьне, якую выбілі кроплі, пад дахам ляжыць на зямлі кантаватае палена. Гук кропляў, якія падаюць на палена, адрозьніваецца ад гуку кропляў, якія падаюць на друз, пясок і калюгі вадасьцёку. Кот стаіць на кучы дроваў у дальнім кутку сьвірну; ягоная поўсьць дыбіцца; ён высочвае зьверху, ён круціць галавой. Вось ён, неадрыўна гледзячы на воз, на якім мы сядзім, кіруецца цераз дровы ўздоўж задняй сьцяны. Ён надта худы. Пад поўсьцю бачныя скабы: адна, другая, трэцяя, чацьвёртая...

Я чую шум кропляў, якія падаюць з цэглаў на кантаватае палена; ад кропляў у драўніне зьяўляецца шум; хай сабе ён глушэйшы і цішэйшы за шапаценьне кропляў па друзе і калюгах вадасьцёку, але ён выразна чутны мне. Драўніна пакрытая шкляністым слоем вады; у дзірках ад сучкоў выбліскваюць кроплі, перш як быць паглынутамі наступнымі. Дождж сьціхае. Кот скача на бэлькі столі, ён скача яшчэ раз, ён зачапляецца лапамі за драты, якія тырчаць з бэтону. Я чую, як кроплі падаюць у баразну. Іхнае шапаценьне цяпер паўсюль аднолькавае. Кот бяжыць назад у куток, там ён прыціскаецца да падлогі і падкрадваецца бліжэй; ён адскоквае ўбок і затойваецца за дровамі; ён раптам пачынае віскатаць і якатаць нешта дзіцячае, становіцца на заднія лапы і цягнецца да бэлек столі; ён цягнецца, аж пакуль не стаіць адно на кіпцях, і прыціскаецца жыватом да сьцяны. Пры гэтым яго сьпіна пайшла ямамі; галава ў яго торгаецца са сьпіны; ён паглынае позіркамі непразрыстую столь; пярэднімі кіпцямі ён дзіка шкрабе бэтон. Я чую шкрабаньне, казаў ужо я. А цяпер я чую сьвіст паветра і ўдар цела. Ён адно скура і косьці, ты ўжо казаў: ты можаш памацаць — у жываце адбіліся канты бэтоннай апалубкі. Я чую ўдар і якатаньне; якатаньне выцясьняе ўдары, а ўдары спрычыньваюць якатаньне. Я чую ўдары, скуголеньне, якатаньне. Потым я чую толькі якатаньне. Потым я чую ўдары і якатаньне. Потым я чую толькі ўдары. Потым я чую ўдары, скуголеньне і якатаньне. Усе гэтыя гукі ўтвараюць трохтактнае адзінства.

Я паслабляю пальцы і нарэшце адпускаю дзяржальна сякеры. Я чую, як па надворку, з кашулямі цераз руку, крочыць жонка бацькі. Яе рухі пераходзяць адзін у другі; мае рухі, якія я цяпер пачынаю рабіць, настолькі аддаленыя адзін ад аднаго, што яны зь цяжкасьцю чаргуюцца; спыненьне яшчэ ідучых целаў роднаснае адно аднаму. Менавіта я першым успрымаю гэта і крычу тое, што пачуў, ёй усьлед: пасьля гэтага ўжо яна вачыма пацьвярджае пачутае. Потым мы, перш як увайсьці ў дом, разам слухаем, яна наверсе ля дзьвярэй, я ўнізе на падворку, як воз паварочвае з гасьцінца наверх на дарогу да дома і як зьнізу бацька з патрэскваючай пад яго вагой купы трысьнягу яшчэ здалёк у добрым настроі выкрыквае прысутным свае вітаньні.

Пачатак эпізоду за сьняданкам

“Калі я быў там”.

Калі я быў там у доме, я па начах чуў, як едуць цягнікі, і да паўночы чуў, як унізе ў горадзе езьдзяць трамваі, і ўсю ноч напралёт чуў на аб’язной дарозе цяжарнікі дальняга прызначэньня. Я адрозьніваў шумы і адным надзяляў маторы, другім рэйкі, другім сігнал, адным стрэлкі, адным пару; я надзяляў шумам матораў барзьдзіню, а барзьдзіню чаравікам і нагой, якая наском наступае на понаж, і рукой, якая цягнула за вагар, і я надзяляў чаравік і руку чалавекам, а чалавека надзяляў галавой паміж плячэй, а галаву вузкімі стомленымі вачыма і вочы позіркамі. А позіркі я напачатку нічым не надзяляў. Але потым я надзяліў іх адваротным бегам асфальтавай смалы, а бег межамі берагоў, бардзюрнымі камянямі, а межы расхінаньнем зеўраньня кашэчых вачэй і чэзлымі кружляючымі ценямі.

Я надзяляў шумы, якія я чуў, вобразамі. Я надзяляў вобразы шумамі, якіх я ня чуў. Я надзяляў шумы, якія я ня чуў, вобразамі. Шум счапленьня і сучляненьняў я надзяляў заднім вагонам трамвая. Сьветлы сьлед трамвайных вагонаў я надзяляў асобнымі вобразамі пасажыраў за вокнамі, калені пасажыраў кішэнямі, рукі складзенымі, яшчэ пахнучымі кіслай газэтнай фарбай, пасьведчаньнем, капелюшом, белымі пальчаткамі зь сьлядамі губной памады на пучцы сярэдняга пальца. Вобраз рота я надзяляў гукамі, і варушлівы рот я надзяляў адпаведнымі гукамі. Я ўявіў адзін рот і другі рот і прымусіў іх памяняцца гукамі, а вобразы ўзаемазаменных целаў прыхінуцца адно да другога. Я надзяліў губы вобразам рухомага рота, а рухомы рот гукамі. Я надзяліў прыхінутыя адзін да аднаго вобразы целаў размовай. Я прымусіў вобразы целаў устаць, зрабіў так, што вобраз аднаго твару, ідучы наперад, паглядзеў на вобраз другога твару, прымусіў вобраз другога твару ззаду кіўнуць галавой вобразу першага. Я пабудаваў дакладны вобраз гэтага ківаньня, я ўявіў вобраз выцягнутай вэртыкальнай прамой рукі і пальцаў, якія моцна абхапілі парэнчы. Парэнчы я надзяліў потым вобразам пустых хісткіх петляў. Я правёў па вагоне шэраг людзкіх постацяў. Я прымусіў іх зайсьці, прайсьці, я прымусіў іх выйсьці. Заціханьне вагону і цішу я надзяліў сьветлавым колам канцавой станцыі, бэтоннымі лаўкамі на газоне, паўценем павеці і замкнёнай прыбіральняй. І гэтыя нябачныя вобразы я надзяляў шумамі, якіх я ня чуў, а гэтыя шумы зноў нябачнымі вобразамі людзей, якія зьнікалі зь сьветлавога кола ўва ўсе бакі сьвету, цёмным і сьветлым веяньнем вопратак над асфальтам, паваротамі галавы перад тым, як перайсьці вуліцу, патуханьнем цыгарэтаў і сьветлым водбліскам газэты ў сьметніцы. Пасьля таго, як я нячутныя гукі надзяліў вобразамі, я надзяліў нячутную цішыню, якая наступіла сьледам, вобразам кандуктара, які сядзеў на больш высокім сядзеньні перад адчыненымі дзьвярыма і запісваў лічбы, вобразам кіроўцы, які хадзіў туды–назад у коле сьвятла, падбіваючы нагой скамечаны талён, і вобразам чалавека, чый абрыс, спачатку сьветлы, потым зацемнены з–за сустрэчнага сьвятла з другога боку вуліцы, зь цемры рухаўся па дзірване да трамвая. Аднак потым пачалі праяўляцца шумы ад’езду, якія я чуў і ўспрымаў, так што я стаміўся надзяляць у гэтым месцы шумы вобразамі і нябачныя вобразы іхнымі шумамі. Я надзяляў другія шумы, якія я чуў, другімі вобразамі.

Я чуў далёкае пагрукваньне едучага цягніка. Я выклікаў у сабе вобраз едучага цягніка. Я дадаў да пагрукваньня гукі, якіх я ня чуў, і з гэтых гукаў я ствараў вобразы, таксама і тады, калі пагрукваньне цягніка ўжо аддалілася і змоўкла. Кожны гук я абазначыў вывучаным сымбалем і імем і, дзеля таго каб бавіць час, параўноўваў з другімі гукамі. Я бавіў час, называючы гук тармажэньня бруеньнем і раўнуючы бруеньне з шумам парывістага ветру пад час залевы.

Потым бруеньне раптам перапынілася. За ім настала амаль бясшумнае качэньне колаў; я параўнаў яго з шумам рамянёў бэтонамяшалкі, матор якой ужо адключаны. Я чуў усё больш пругкі вецер, усё больш частае падвойнае татаканьне і глухі паўтор буфэраў, і з гэтых шумоў, якія я яшчэ чуў, я стварыў сабе вобраз цягніка на цяпер яшчэ вольнай каляіне. Цягнік я надзяліў пырскаючым алеем, лятучымі ўздоўж вагонаў іскрамі і матава–чорнымі вокнамі вагонаў. За вокнамі я паклаў пасажыраў. Іх я надзяліў лаўкамі, складзенымі як падушкі паліто, якія ляжалі ў галаве да згібу локця, паміж тварам і посьцілкай падсунутая рука, якая абараняла скуру ад гузікаў, а тых, хто сядзеў ля акна, я надзяліў фіранкай і пальцамі, якія нацягвалі фіранку на галаву, і галава апускалася торгаючыся. Я ўявіў сабе купэ, біркі зь імёнамі на валізках у багажнай сетцы, парасоны, якія хістаюцца на кручках, разьвязаныя матузкі чаравікаў на падлозе, абсунутыя панчохі, падцягнутыя да жывата калені, бачныя палоскі скуры паміж нагавіцамі і панчохамі. Цішыню, у якой я цяпер ляжаў, я надзяліў цягніком, які па цемрадзі ехаў праз прасьцяг, і сьцішаным дыханьнем сьпячых у едучых вагонах. Вагоны я надзяліў напаўгучным пошаптам і рыпеньнем, а сядзеньні ў яшчэ пустым купэ патрэскваньнем.

Потым я рашчыніў усе гукі ў гудзеньні расьсяканага паветра. І я параўнаў гудзеньне з чутным выцьцём электрастанцыі і з посьвістам вады ў кране перад тым, як яна пачынае ліцца. Гудзеньне набралася сілы, зноў аслабла і зноў набралася сілы. Я ўявіў пустое купэ. Я надаў яму пах халоднага дыму, апэльсынавага шалупіньня, вільготнай гумы, расталага шакаладу, і да пахаў я далучыў вобразы тых, хто быў у купэ раней. Я прымусіў вобразы пальцаў з пазногцямі аблупліваць садавіну і надзяліў вобраз ціхім сапеньнем адстаючага шалупіньня, а над шалупіньнем унікаючыя адны другіх губы. Гэтыя губы я надзяліў пытаньнем, а галаву насупраць адмоўным хітаньнем. Потым я прымусіў вобраз вялікага пальца разьдзяліць вобраз плада і падаць скрылік вобразу другога, і хоць я ўяўляў сабе вобраз другога адмоўнага хітаньня галавой, я ганебна дазволіў вобразу рукі ўзяць вобраз скрыліка плоду і паднесьці яго да вобразу рота, які я перад гэтым надзяліў адным словам. Цяпер я даў магчымасьць абодвум пасажырам зьесьці часткі плоду, аднаму, уласьніку, з хуткай мімікай і жаваньнем па ўсім твары, другому з павольным смактаньнем і грызеньнем перапалага яму скрыліка. Потым я адключыў вобразы пахаў і абязьлюдніў купэ.

Я надзяліў цішыню, у якой я ляжаў, гудзеньнем. Гудзеньне я не надзяліў нічым: я ляжаў і ўяўляў сабе гудзеньне. Потым я надзяліў цішыню грукатам тармажэньня, зноў павольным, амаль бязгучным качэньнем колаў, другім грукатам тармажэньня, кляцаньнем стрэлак, выездам на іх цягніка. Неўзабаве я падпусьціў пранізьлівае сіпеньне пары, глухі стук вагонных дзьвярэй аднекуль, торганьне назад, ясную, выразна чутную цішыню. Я надзяліў цішыню цішынёй, потым вобразамі людзей, якія прачынаюцца, гукамі запытаў, рухамі галоваў, што паварочваюцца да акна, гукамі адказаў, размовамі, якія раптам сталі зразумелымі, яркімі гукамі, якія даносяцца з пэрону.

Я ствараю вобраз пэрону. Я надзяляю яго электракарам. Я гашу вобраз рухомага электакара і пакідаю пэрон пустым. Я ствараю вобраз чакальні. Для гэтага я прымушаю шчоўкнуць дынамік. Я ствараю вобраз падвойных адкрываных у абодва бакі дзьвярэй чакальні і прыладаў для сядзеньня за дзьвярыма. І лаўкі чакальні я ствараю пустымі. Аднак дзьвярніцы целяпаюцца. Я ствараю вобраз вадзянога крана ў сьцяне вакзалу і вадазбору пад ім. Я ствараю вобраз пустога купэ. Цяпер я надзяляю фантан постацьцю мужчыны. Я прымушаю вялікі палец чалавека заглыбіцца пад матузок марацкай кайстры на плячы і пацягнуць, а локцем паддаць марацкую кайстру вышай і на сьпіну. Я ствараю вобраз чалавека, які нахінаецца, я надзяляю яго вобразам загнутай коўшыкам рукі і вобразам сёрбаючых губ. Далей я запускаю аб’яву па гучнагаварыцелі. Я адначасна ствараю вобраз п’ючага і вобраз пустога купэ. Я прымушаю чалавека піць хутчэй. Сам сабой наплывае вобраз электрычнага гадзіньніка. Я выключаю гэты вобраз. Я прымушаю чалавека пацягнуцца і выпрастацца. Я прымушаю яго выцерці рукавом мокрыя губы. Я гашу гэты вобраз. Я бачу чалавека, які стаіць ля вадазбору. Я гашу, зацямняю вобраз электрычнага гадзіньніка. Я гашу вобраз цягніка і зацямняю вобраз пэрону. Між тым паміма маёй волі пагашаны вобраз надзяляецца вобразам цярпліва стаячага ў мроіве чалавека, ад якога адыходзіць вобраз сьветлага раскудлачанага матузка марацкай кайстры, ад якой на куртцы набухаюць столкі. Хутчэй, кажу я. Я бачу загнуты крукам палец паміж ключыцай і матузком. Міжволі я бачу вобраз шчыліны паміж дзьвярніцамі дзьвярэй у чакальню. Я аддаюся гэтым вобразам. Чалавек сам сабой надзяляецца крокамі, крокі надзяляюцца гукам, гук крокаў — шумам каляхуючай вады, якая перад ад’ездам выбягае з паравога катла. Я ствараю вобраз чалавека, які ставіць нагу на падножку. Хутчэй, кажу я. Аднак гэты вобраз гасьне. Я бачу, як ён шоргаючы ідзе ад вадазбору да чакальні. Я бачу шчыліну паміж дзьвярніцамі дзьвярэй у чакальню. Само сабой выплывае пустое купэ, пад якім я адчуваю непазьбежнае торганьне ад таго, што спрацоўваюць буфэры. Я ствараю вобраз чалавека ў вагонным праходзе. Вобраз чэзьне. Я зноў бачу, што чалавек стаіць ля вадазбору; я бачу, як ён прыгінае плячо і спускае марацкую кайстру па матузку на згіб локця. Я гашу вобраз пэрону і ствараю вобраз едучага цягніка. Я прымушаю чалавека спатыкаючыся ісьці па вагонным праходзе. Я ствараю вобраз коса пасаджанай галавы чалавека і матляньне марацкай кайстры. Я надзяляю цішыню прыглушаным сіпеньнем чалавека. Я надзяляю шумы цягніка шумам другога цягніка, які набліжаецца па другой каляіне. Я надзяляю цягнікі, калі яны пачынаюць ехаць упоравень, адным грукатам і ровам, ад якога адстае абшыўка вагону. Я прымушаю чалавека на хаду трэсьці замкнутыя дзьверы, я ствараю вобраз сонных істотаў за дзьвярыма. Аднак я бачу, што чалавек стаіць каля вадазбору. Я гашу гэты вобраз і надзяляю стаячым чалавекам дзьверы ў пустое купэ. Гэты вобраз гасьне. Я надзяляю зноў узьніклае купэ стаячым звонку абрысам чалавека, а вобраз чалавека ў праходзе вагону, які прыкладвае лоб да дзьвярэй і ў роздуме падзёргвае губамі, я надзяляю рухам рукі, а руку гарызантальнай ручкай.

Між тым чалавек зноў закідвае марацкую кайстру на плячо. Я бачу, як ён ідзе назад да чакальні. Я гашу гэты вобраз. Я ствараю вобраз чалавека, які адчыняе грымоткія дзьверы. Аднак я бачу, як ён нагой расхінае дзьвярніцу дзьвярэй у чакальню і ўваходзіць туды, і я гашу гэты вобраз. Я бачу, як ён зноў ідзе ўздоўж лавак. З гэтага я ствараю прагінастыя лаўкі пустога купэ; аднак я бачу лаўкі чакальні. Я гашу вобраз. Я бачу, як ён садзіцца і яшчэ сядаючы вызваляецца ад кайстры. І тое, што я бачу, перамагае волю.

Я бачу цела чалавека на лаўцы паміж вольна зьвіслымі пальцамі. Ён у памяшканьні без кампаніі. Ён падымае пагляд над чаравікамі. Ляжаць на лаўках станаўко забаронена. Ён разглядае зьбіты ў лямец пыл у зморшчынах чаравіках. Потым ён выпроствае сьпіну і блукае позіркам па сьценах. Нідзе не відаць выключальніка, пры дапамозе якога ён мог бы зацямніць памяшканьне, каб паспаць.

Ён сеў і прачытаў на пыле сваіх чаравікаў свой шлях. Ён паслухаў гудзеньне сьвятла. Перад дзьвярыма пэрону зьявіўся паліціянт, рукі ў звыклай паставе там, дзе заканчваецца сьпіна; гнаны клопатам пра парадак і цішыню, ён палічыў за лепшае ўвайсьці і стоячы ўступіць з чалавекам, які сядзіць і пазьбягае глядзець яму ў вочы, у размову пра ягоны ўзрост, месца жыхарства ды прафэсію; чалавек адказаў яму, як было на самой справе. Потым паліцыянт, які тым, што ён пытаў і гаварыў, хацеў ператварыць бясконцую ноч на вакзале ў хуткаплынны дзень, учыніў чалавеку запыт наконт ягоных плянаў; ані не прамарудзіўшы, той раскрыў яму свае пляны, аднак незадаволеным позіркам ён даў паліцыянту зразумець, што хацеў бы спыніць размову. Абодва былі адзіныя і яшчэ ў тым, што разам выйшлі празь дзьверы ў вялікую залю, аднак звонку іхныя шляхі разышліся: паліцыянт з палёгкаю пайшоў да акенца, якое пачало зь ляскатам расчыняцца, а мужчына з кайстрай, пазьбягаючы кампаніі другога, панура пашыбаваў да туалета.

Там ён згружае марацкую кайстру з пляча і вымае з кішані дзьве мядзяныя манэткі, адну зь якіх ён засоўвае ў аўтамат для продажу парфумы. Далей ён прысядае і націскае на вагар, так што парфума пахкай балачынай пырскае яму на кашулю.

Ён выпростваецца і паціхеньку цягне марацкую кайстру за сабой па плітах падлогі, схапіўшыся за яе матузок. Ягоны твар як заўжды неспакойны і ўзбуджаны, хоць цяпер, напарфуміўшыся, ён выглядае задаволеным.

Другую з манэт ён кончыкам вялікага пальца папіхае ў манэтапрыёмнік кабіны. Цяпер ён звыклым рухам адчыняе дзьверы, апускае марацкую кайстру пад ногі і цялёваецца далей да бачка. Без цырымоніяў ён ступае на вызваленую прастору, накідвае кручок і зачыняе дзьверы.

Абедзьвюма нагамі ён штурхануў марацкую кайстру аж да сьцяны. Прысеўшы на кукішкі, ён аслабляе на кайстры матузкі і дастае газэту. Аркуш за аркушам ён расьсьцілае яе на плітах. Ён назірае, як вільготныя плямы распаўзаюцца на паперы. Ён пакрывае і высушвае плямы другой газэтай. Шалёны выбух вады ўва ўсіх кабінах скрадвае шамаценьне паперы.

На посьцілцы ён уладкаваўся адпачываць. Абапершыся на палову вышыні на рукі, ён яшчэ разглядае здымкі і малюнкі, надпісы, напісаныя і выдрапаныя на сьценах навокал.

Потым ён паклаў шыю і патыліцу на марацкую кайстру.

Кабіна занадта кароткая, таму ён пераварочваецца на бок і падцягвае калені да чэрава.

Цяпер ён ляжыць зусім як той, хто сьпіць у едучым цягніку.

На эмалі ачка ён бачыць адбітак нечага, што ён называе сваім тварам; у шчыліне паміж плітамі падлогі і пасадачнай часткай ракавіны ён заўважае карычневы акатыш засохлага салідолу; ён бачыць у ім кароткія калючыя валасы і падобны да пуху пыл на яго тыльным баку, што спакушае яго да таго, каб падзьмуць; ён бачыць, што эмаль вакол адной дзіркі для вінта абколатая; ён бачыць вінт, якога не стае.

Не абараняючыся ад таго, што ім апаноўвае, чалавек, з шарготкай рукой пад вухам, заглыбляецца позіркам у пералівы белага, якія пашыраюцца, паглыбляюцца і захопліваюць яго, аж пакуль ягоныя вочы не становяцца белымі, бы глязура.

“Ён сьпіць”.

Абедзьвюма рукамі я шукаю кубачку дарогу ад рота на стол. Пасьля таго як я наткнуўся на стол, воскавы абрус пачынае клеіцца да пальцаў, калі я хачу прыняць рукі, хоць здаецца, што скура пацее толькі знутры.

Кабета, якая млява сядзіць ля пліты на ўслоне і да дрыжыкаў захапляецца сьпінай жуючага бацькі і тварам глытаючага сына, аднатонна пытаецца ў бацькавае сьпіны, што я кагадзе гаварыў. Бацька, у якога на зубох рыпіць скарынка, перш як заглынуць кавалак, самазабыўна з поўным ротам перапытвае, не прыглушваючы між тым рыпеньня, у мяне тое самае амаль тымі самымі словамі.

“Ад каго быў ліст?” хацелася спытаць мне.

Аднак я толькі голасна пытаюся ў адказ, ці не пара выходзіць. Калі трэба будзе, ён мне пра гэта скажа, адказаў бацька другімі словамі, надаўшы сабе пэўнасьці тым, што адкашляўся з горла. Пасьля гэтага я чую, як скочваецца з шыкаценьнем, выразна памяншаючыся, на пліту вадзяная кропля. Я ўздрыгваю. Кабета падымаецца.

Але калі я з вобразамі дасягнуў межаў досьведу, мне больш нічога не дапамагло. Я ляжаў у змрочным памяшканьні сярод сьпячых і ня сьпячых сьляпых і ня мог больш ані з чога стварыць вобраз. Пачаўся быў шум трамвайных стрэлак, шум цяжарнікоў на аб’язной дарозе, шум цягнікоў, якія зьехаліся, і я называў шумы, якія я чуў, і я зноў і зноў паўтараў назовы гэтых шумоў і даваў назовам шумоў назовы вобразаў, і назовам вобразаў назовы шумоў, якія я ня чуў, але ні для воднага я ня мог стварыць сабе вобраз. Я ўзгадваў вакзалы, у якіх цяпер, калі ўжо я ляжаў тут, натоўпамі стаялі людзі, і я ня мог гэтага зразумець; я згадваў равучыя грукатлівыя цягнікі, якія едуць празь цемру, павеці на станцыях, лаўкі пад павецямі, дзьве надкусаныя складзеныя скібкі хлеба на лаўках, пырхаючую пад ветрам паперу пад хлебам, і я ня мог зразумець і гэта. Тых заснулых у цягніку згадваў я, асьветленыя чакальні, людзей, сьпячых на лаўках чакальняў, сьпячых у прыбіральнях вакзалаў, сьпячых і не пад паветкамі станцыяў, расплюшчаныя вочы сьпячых, заплюшчаныя вочы тых, хто ня сьпіць, сьліну на губах сьпячых, неакрэсьленыя вобразы і словы ў галовах нясьпячых і сьпячых, людзей, жывых істотаў, дзе б яны ні былі — удома альбо ў дарозе, але ўсяго гэтага я ня мог болей зразумець, таму што я там ляжаў ня сьпячы і сьляпы сярод сьляпых, таму што час, пакуль не паверне на дзень, быў мне доўгім як сон, і таму што я так думаў пра здарэньні і рэчы, якія можна ахапіць думкай, быццам ёсьць толькі іхныя назовы.

Нешта выпала ў апісаньні. Не. Не згадана наўмысна. Не, забыта. Не. Я ня ведаю, пра што

Бацькаў твар

Пасьля таго як было апісана, як бацька вяртаецца са става: як ён прывязвае каня, як ён абярэмкамі носіць траву ў хлеў і як ён скіроўвае воз за канцы дышляў на патрэбнае месца ў сьвірне, апісаньне адразу спыняецца на пераапрананьні і потым сьняданку; але пасьля таго як было апісана, як бацька на кухні есьць сьняданак, далей ідзе доўгае апісаньне ягонага твару. Між тым ён гаворыць з сынам, нешта яму апавядаючы. Звонку твар бацькі апісваецца як лагодны. Мая галава павернутая набок, каб ён мог гаварыць мне ў вуха. Я чую таксама, як звонку сьпяшаецца па сходах, падабраўшы сукенку і не дакранаючыся пятамі паверхні прыступак, жонка. Цяпер я яе больш ня чую. На адной прыступцы яна спынілася і заглянула наверх; яна бачыць ужо апісаную раней бэльку на версе мура і ніжнюю паверхню чарапіцаў. Я чую, як яна паволі ідзе далей; адна яе рука цягнецца за ёю сьледам па парэнчах, так што я чую, як скура рыпіць па дрэве. Яна нешта ўбачыла. Нешта забыта ў апісаньні. Мой бацька мне нешта апавядае. “Пры гэтым здаецца, што ягоны твар утароплены на ўласны рот, які выпускае з–пад вусоў словы бы ваду, і здаецца, што ягоная галава слухае ўласны голас”. Калі бровы ўздрыгваюць, лоб падскоквае аж да валасоў і такім чынам паглынае палоску, белую ад ценю капелюша, і бародаўка на найвышэйшай зморшчыне лоба заціскаецца гэтым зморшчваньнем; аднак калі ён зноў апускае бровы і зводзіць іх на пераносьсі, то пасярэдзіне лоба паўстае вэртыкальная зарубка, і столкі напінаюцца ў гойстрыя рыскі, на краёх якіх адбліскваюць аб’ёмныя палоскі поту; і карычневая бародаўка выпаўзае з валасоў, і за ёю апускаецца чырванавата–гарызантальны адбітак ад капелюша. Не падымаючы рота і шчок, бацька костачкай сагнутага пальца трэ вока; у той час як ён выдаляе праз павеку на сьлёзным мяшэчку чорную пляму і пазногцем выдрапвае муху з твару, рот працягвае ўжо аповед у ранейшым нязьменным тоне. Ён упіраецца локцямі ў стол. Рукавы сурдуту напаўзаюць на рукавы кашулі. Ён упіраецца тварам у паднятыя кулакі. Кулакі асьвятляюць твар. Ён сядзіць павярнуўшыся ад акна, і твар падсьвечваецца яшчэ водбліскам сонца ад сьцяны, так што здаецца, што косткі прасьвечваюць знутры; скура над ярэмнай косткай, якая цягнецца ад краю нашых вушэй да сярэдзіны вушной ракавіны, адблісквае матава, як і ўсялякі раз пасьля галеньня. Валасы яшчэ цёмныя ад поту і пасмамі прыгладжаныя да галавы, аднак пад адбіткам капелюша яны ўкруг падняліся заблытанымі пасмамі, на якіх пот ужо засох. Валасы шчаціністымі пучкамі растуць у яго з вушэй і з носу; калі паглядзець бліжай, то ўбачыш, што зьляжалыя ў лямец бровы адлеглымі канцамі вытыркаюцца на скроні; праз вусы, дзе іншым разам бачная вэртыкальная столка, сівая пасма цягнецца аж да сярэдзіны рота”. Парывіста дыхаючы, чалавек падсмоктвае ніжнюю губу. Так ён услухваецца з тонкай, усё таўсьцеючай ніткай сьліны паміж верхняй і ніжняй губой; сказы і словы, якія ён ужо ўтварыў у глотцы, цяпер гучаць зь яго больш суха і ціха, як бы самі сабой; нарэшце рот зачыняецца для ўсялякай артыкуляцыі і засыхае. Чалавек сядзіць ля стала на крэсьле; яго твар упёрся ў кулакі; ногі, згодна з апісаньнем, ён адставіў ад тулава і падсунуў наўскась у мой бок пад лаўку. Ён перапыніў аповед: нешта заняло яму мову. Вось ён уцягвае паветра і выперхвае яго зноў. Як ні ў чым не бывала ён высоўвае наперад губу і пачынае гаварыць усім тварам. Ён пачаў гаварыць і ніткай сваёй сьліны зноў зачапіў нітку свайго аповеду. Прыкладам, ён апавёў пра тое, як яму давялося ўпірацца зь перакінутым возам і зноў нагружаць траву.

Забыты прадмет

Бэлька была названая. Дзіркі ад шашаля ў бэльцы былі названыя. Пілавіньне вакол некаторых дзірак было названае. Аднак нешта было забыта. Не, гэта было прапушчана наўмысна. Можа. Сукі ў бэльцы. Напісаныя цясьлярскім алоўкам на драўніне лічбы. Чырвоныя сьляды ад шнура адвесу на кантах. Задзёртыя шчэпкі. Пыл ад цэглаў на стружках. Павуціньне на стружках. Крылы і пустыя чорныя целы мухаў у павуціньні. Кроквы пад дахам. Кара на некаторых кроквах. Закамянелыя грудкі цэмэнту на адной дрэнна сфармаванай цагліне. Застыглыя кроплі смалы на кроквах. Шэраг вішнёвых костак на гарызантальнай паверхні бэлькі. Засохлае карычневае мяса на костках. Не. Нешта было забыта. Нешта наўмысна не было згадана. На бэльцы? Не. На муры? Не. На падлозе? Не. На цэглах? Так.

Страта назову

Шумы пад дахам, якія я пачуў, я ўспрыняў. Я ўспрымаў шумы і гукі на кухні. Шумы і гукі на падворку і ў хляве, якія я пачуў, — я ўспрыняў. Нешта на кухні, што гаварыла: я ўспрыняў гэта; нешта другое пад дахам у каморцы, што хадзіла: я ўспрыняў і гэта; і нешта другое я ўспрыняў, што хадзіла потым па сходах; нешта другое яшчэ перад гэтым прайшлося па сходах, але яшчэ раней было нешта, яно прайшлося пад дахам побач з мурам, і яшчэ нешта другое зноў сядзела яшчэ да мяне на кухні, яно гаварыла, яно яшчэ гаворыць: яно блядое сядзела на кухні, і я ўспрыняў яго. Гэтае нешта ўспрыняло гэтае другое нешта: яно сядзела на кухні і прасяклася прысутнасьцю другога. Аднак было таксама нешта, што здранцьвела на прыступках, што здранцьвелае ішло па прыступках; яно стаяла на прыступках, калі зышло да іх, стаяла, ідучы па іх, і рабіла сукенкай і чаравікамі шолахі, якія я здуру ўспрымаў за сапраўдныя. Гэтае нешта нешта апавядала; другое, якое не было нечым, слухала; тое, што не было нечым і што слухала, слухаў я, хто ня быў нечым, слухаў і ўсё–такі не ўспрымаў. Дом зеўраў пустэчай. У пакоях стаялі крэслы і лаўкі, ложкі і сталы. У зьліве вады пад кранам лопнула бурбалка. Гэта ўсё мяне, хто адасобіў сябе ад усяго і быў другім, зрабіла зьдзіўленым і адчужаным, і я вельмі зьдзівіўся і не знаходзіў болей назову ні для чога ў доме, але я ўсьведамляў яго прысутнасьць. Нешта, што было нечым іншым, чымся я, то ўзыходзіла на сходы, то спускалася па іх: я ўсьведаміў яго прысутнасьць; нешта іншае выслухоўваючы расказвала мне на кухні нейкую гісторыю — я ўсьведамляў гэта. Аднак нешта слухала, і я не ўсьведамляў яго, не ўспрыняўшы раней.

 
Асінае гняздо на кроквах? Але.

Паход у царкву

Калі жанчына з сумкай вярнулася з сваёй каморкі, яна запыталася, ці можна нам ісьці. Бацька, падымаючыся, паведаміў ёй, што мы гатовыя. У адказ на гэта я кіўнуў галавой і падняўся ўсьлед за ім. Ці не хачу я ўзяць кій, спыталася яна пасьпешліва. Ці ня маю я намеру ўзяць з сабой кій, перадаў інфармацыю бацька. Так, пасьпяшаўся адказаць я. Так, ператлумачыў бацька ўскоснаю мовай, ён хоча яго ўзяць. Яна пайшла ў мой пакой і прынесла палку. Яна працягнула яе бацьку, а бацька перадаў яе мне. Я ўзяў кій і пайшоў да дзьвярэй, якія яна трымала адчыненымі; бацька пайшоў сьледам. Жанчына апошняй ступіла ў калідор і зачыніла за сабой кухню. Потым яна паўз нас прайшла да брамы і выпусьціла мяне на прасьцяг. Бацька ішоў сьледам. Яна замкнула дзьверы брамы і спытала, ці не забыліся мы што–небудзь. Нібыта нічога такога, што было б яму вядома, запэўніў бацька, мы не забыліся нічога вартага размовы. Грошы на ахвяраваньне? спытала жанчына. Вось, праўда, гэта ён забыўся, адкрыта прызнаў бацька. Яна ўзяла з кішані ключ і адамкнула дзьверы. Яна пайшла па грошы на ахвяраваньне, а мы стаялі і размаўлялі. Пасьля, калі дзьверы зноўку былі замкнутыя, яна сышла ўніз па прыступках і ўручыла грошы бацьку. Ён паклаў грошы ў кішэнь і маўчаньнем абазначыў падзяку. Ці мы цяпер ужо пойдзем? запыталася яна ветліва. Ён ня ведае, што б ім яшчэ магло замінаць, зазначыў бацька, а сын у такой ягонай якасьці хуценька падтрымаў яго. Яна азірнулася; яна стала паміж намі, мы расступіліся, бацька падставіў ёй сагнуты локаць, яна ўзяла пад руку бацьку, які быў ёй мужам, мы пакрочылі цераз двор да сьцежкі, мы пакрочылі ўніз па сьцежцы да дарогі. Будзе парыць, заўважыў па дарозе бацька, і кожны з нас традыцыйна па–свойму падтрымаў яго: ужо цяпер даволі парыць, сказаў я. І як гэта там будзе далей, заклапочана сказаў бацька. Бо ж ён пасьля яды зьбіраўся згуляць з суседзьмі ў карты. А яна хоча пайсьці спаць, уставіла сваё жанчына. Пад вечар яны абое плянуюць падыхаць чыстым паветрам вонках дому. Між тым мы цэлымі асягнулі выратавальнае шашы. Мы выйшлі на яе і цяпер пакрочылі хутчэй. Ці езьдзіць у нядзелю малакавоз? запытаўся я. Нічога падобнага, запрацівіўся бацька, у нядзелю, наколькі яму вядома, ніякі малакавоз ня езьдзіць. Але ж бідоны стаяць на стэлажах! не адступаўся я. Але, але, пацьвердзіў бацька. Аднак, перш як ён перавёў дыханьне і змог працягнуць сваю лінію, нам, што ходка рухаліся па шашы, напаткалася на супрацьлеглым баку не сказаць каб непрыгожая жанчына сталага ўжо веку ў сьвяточным строі. Тут бацька падняў капялюш і павітаўся гучна ды прыязна; яна ціха і прыязна адказала на вітаньне і зазначыла, калі мінала нас, што пачынае парыць. Бадай што, — знайшоўся пасьля гэтага мой бацька. Але ж гэтыя бідоны на стэлажах, зьвярнуўся ён адразу зноў да мяне, — яны ўжо пустыя, бо на такой гарачыні малако да наступнага рабочага дня скісла б. Гэта я ўжо разумею, ня даў сябе спалохаць я, хоць мне і моташна стала пасьля бацькавай заўвагі, і я пачаў без упыну стаўляць далейшыя пытаньні і запытаўся, калі прыедзе аўтобус. Пра які гэта я аўтобус, заглыбіўся ў тэму бацька. Ну, пра наступны, даў я адказ. Гэты, што ў дзесяць, удакладніў ён. Так, гэты, пацьвердзіў я ягонае пытаньне. Першы пайшоў яшчэ ў сем, рабіў свае выкладкі бацька, другі пойдзе, як ён ужо сказаў, пасьля кірмашу а дзесятай, недзе каля другой, як ён узгадаў, будзе трэці; расклад, згодна зь якім рухаецца чацьвёрты, выпаў яму з памяці, апошні будзе ісьці ўвечары ў восем. Я падзякаваў яму. Павітаўшыся, нас перагнаў — аж вецер зашамацеў — вэлясыпэдыст; мы запаволілі крокі і адказалі на вітаньне. Бацька гукнуў яму ўсьлед належнае. Так, гэта правільна, крыкнуў цераз плячо, аддаляючыся, вэлясыпэдыст, гэта самае яму кінулася ў вочы, яшчэ калі ён ехаў сюды. Мы зноў паскорылі крокі; я спытаў, хто быў той вэлясыпэдыст, і, як звычайна, бацька назваў ягоную прафэсію. Мы ў надзвычайным пасьпеху крочылі далей. Перад выездам зь мястэчка да нас далучыліся другія; пасьля таго як яны павіталіся і пасьля таго як мы прывіталі іх у адказ, яны гаварылі ўва ўнісон і выказвалі тое, што адпавядала іхным думкам. Так, гэта правільна, падмацаваў іхныя погляды бацька, ён можа толькі пацьвердзіць тое, што яны сказалі: бо і для яго гэта не засталося незаўважаным. Між іншым нас ніхто не падганяе, прыцішыў ён наш пасьпех, падняўшы голас да мяне, у нас яшчэ часу аж занадта, ані каліва мы ня страцім. Што гэта за мужчыны, спытаў я гучна. Як? адразу зьдзівіўся тут бацька, я ня ведаю гэтых старых знаёмых, няўжо я забыўся на тое, як гучыць іхны голас? Дзеля ўсяго на сьвеце, працягваў дзівавацца ён, гэта нешта для яго новае, гэта запраўды сьмеху варта; як гэта я раптам, працягваў ён, прыдумаў такое — пытацца пра знаёмых? Як гэта? дапытваўся ён, і дзе ты сёньня ў думках? І пра што я пры гэтым думаю? Ну як, пасьпяшаўся я адказаць, не даючы волю словам, так што пасьля паўзы яму нічога не заставалася, як з добрым тварам пачаць адказваць; вось гэта каваль, даваў тады адказ бацька, гэты батрак з маёнтку, гэны дарожны рабочы. Я напышлівымі словамі падзякаваў і павітаўся з мужчынамі; яны адказалі на прывітаньне ў той час, як мы ўсе ўжо рушылі далей. Сярод іх мы ўвайшлі ў мястэчка і направа ды налева віталіся зь людзьмі, якія стаялі сабе на ўзбочыне адзін побач з другім дый гаварылі, і людзі, якія стаялі адзін побач з другім і гаварылі, віталіся з намі, хто з кавалём, кавалёнкам і кавалішкай, батраком з маёнтку, дарожным рабочым і дачкой дарожнага рабочага крочылі празь мястэчка да царквы. Тыя, хто ішоў, віталіся першымі; тыя, хто стаяў, адказвалі на вітаньне; вітаньне, сказанае ідучы, гучала іначай, чымся тое, якое прамаўлялася стоячы. Усе з тых, хто гаварыў, калі мы пасьпешліва ішлі ўздоўж шыхтоў, з вохканьнем ды ўздыханьнем выказвалі боязь, што гэта можа стаць прыкладам для перайманьня і што гэта зноў–такі не выключае, што зь сёньня на заўтра шмат чаго можа памяняцца, без таго каб тут патрэбныя былі нейкія закляцьці. Хто гэта быў такі? бесьперапынна пытаўся я, і хто там, і хто стаіць там побач з тым з вэлясыпэдам, і чаму ён маўчаў, калі я толькі што наткнуўся на яго. Ён яго ня ведае, адказваў мне на гэта мой бацька, і той побач з тым з вэлясыпэдам яму незнаёмы; можа, два сябры, меркаваў ён, выехалі на вэлясыпэдзе па ваколіцы, дзе–небудзь з Узвышанску, гаварыў ён больш сам да сябе, альбо і наогул зь мястэчка Крыж, бо нешта яму незразумелае паходжаньне іхных абліччаў. Не спыняючыся, мы крочылі па мястэчку і кіраваліся па завулку ў царкву; мы загаворвалі адзін да аднаго і віталі направа і налева груды людзей, адзіночных асобаў і групы, якія стаялі ля муроў; бяз дрыжыкаў у каленях мы разам падняліся па прыступках у царкву. Бацька з гатоўнасьцю даў дарогу кавалю; такім чынам, першым увайшоў той. Трымаючы на руках сына і дачку, сьледам прайшоў з жонкай і сынам спадар Бэнэдыкт; за ім пашыхтаваліся дарожны рабочы і дачка дарожнага рабочага, апошнім увайшоў батрак з маёнтка. Між тым разам і паасобку мы прыйшлі на сьвята запозна. Аднак ня надта клапоцячыся пра гэта, жанчыны адразу далучыліся да жанчын і селі на прытрыманыя для іх месцы, дзеці пакрочылі да дзіцячых лаваў і селі там, а мужчыны спадобіліся стаяць пад хорамі. Дык няхай вырву я, крычаў якраз сьвятар з амбону, вока сабе, калі я злуюся, каб мне быць пакараным вечнай цемрай, дзе я, прамаўляў ён да мяне, жудасна стагнацьму і зубамі скрыгатацьму датуль, пакуль мне, за тое, што я так сваволіў і ганарыўся і трымаў людзей за дурняў, ад каяты і болю цела не пачне агідна сьмярдзець да неба. Зь вечнасьці ў вечнасьць, сьцьвярджаў ён з усёй сур’ёзнасьцю.

Мужчына з марацкай кайстрай

Пасьля таго як мужчына прачнуўся, ён сядае і рукамі бярэцца за наскі чаравікаў. Ён хістаецца ўперад і назад. Устаючы, ён прыпадымае з падлогі марацкую кайстру. Зноўку нехта грукае ў дзьверы. Мужчына яшчэ раз стаўляе кайстру на падлогу, рыецца ў кішані і дастае зь яе пачак цыгарэтаў; ягоны палец нырае пад дно пачка, губы наўскась выхопліваюць зь яго цыгарэту. Распрастана, апусьціўшы рукі, стаіць ён ля бакавой сьцяны туалету і курыць. Нехта адбівае сабе кулак, малоцячы ў дзьверы. Недапалак сіпіць у вадзе ўнітазу. Мужчына зьбірае з падлогі паперу, камечыць яе і нагой запіхвае ўва ўнітаз. Ён тузае за ланцужок. Пачапіўшы марацкую кайстру на сагнутую руку, ён выходзіць. Той звонку глядзіць на яго; ягоных слоў пасьля запуску вады не чуваць. Мужчына не аглядваецца і не адказвае. Пад кранам ён змывае з рук пыл. Ён выйшаў з кабіны; ён ідзе з туалету; ён пакідае вакзал.

Агляд мура

“Браты часта запаўзалі, прычым адзін вёў другога”, так было напісана ў адным месцы, “па стромкіх сходах царкоўнай званіцы наверх у памяшканьне, дзе былі званы”.

 
За магіламі ўнізе ля мура бачныя карычневыя, іржавыя пасмы дажджу, зьверху на вяршыні мура няшчытныя гонты даху на муры, пад дахам тоўстыя папярэчныя бэлькі, паміж дахам мура і мурам даўгая палоска неба, на тле неба хвалістая, прыгорбленая хада ката.

Кот.

Я бачу, як кот крадучыся паглынае неба. Я бачу, як з мура падае камень. Я бачу, як на магілах грабуцца куры. Я бачу, як на могілкі заходзіць нейкая жанчына.

Парэнчы.

Я стаю ля парэнчаў. Я стаўлю нагу на ніжнюю ліштву. Я падымаю другую нагу. Я зусім сядаю на парэнчы. Я абхопліваю пальцамі верхнюю ліштву. Я плюю на жанчыну ўнізе.

Жанчына. Жанчына нясе судзьдзё. У левай руцэ ў яе шкляная ваза. Яна распасьцірае вялікую руку над вазай. Я не гляджу праз руку на дно вазы.

Дно вазы.

Дно вазы чорнае ад гнілога лісьця кветак. Вада разьядае рэшткі кветак. Часткі рэшткаў узбуруньваюць ваду. Яна нясе і цягне вазу а чайнік шыхтамі надмагільляў. Другая пасма сьліны распырскваецца ў паветры, як і першая. Жанчына няўхільна рухаецца шыхтамі надмагільляў. Яна ставіць судзьдзё на жвір. Яна ставіць шклянку на гзымс пастамэнту. Яна ставіць другую вазу з гзымсу на жвір, яна выцягвае з гэтай вазы пучок пачарнелых сьцёблаў. Яна пераварочвае далонь. Яна трэ тылам далоні нос. Яна нюхае. Яна адчувае пах загнілай вады, гнілых лістоў, згнілых пялёсткаў кветак. Яна зморшчвае твар вакол носа.

Парэнчы.

Я еду конна па парэнчах. Пяткамі я стукаюся ў ліштвы. Я нахіляюся ўперад. Я выцягваю нагу. Я дасягаю пальцамі гзымсу мура. Я ўзмахам далучаю да першай нагі другую. Абедзьвюма нагамі я стаю на гзымсе камяніцы. Я стаю па той бок парэнчаў. Я стаю на муры і гляджу ўніз.

Жанчына.

Жанчына ідзе да студні. Яна вылівае зеленаватую ваду разам з кветкамі на кучу. Яна апаласквае вазу. Яна хутка ідзе назад. Куры, дробна перабіраючы нагамі, разьбягаюцца ўбакі. Яна падымае і апускае судзьдзё. Яна хутка абыходзіць магілу.

Надмагільле.

Я апускаюся на калені. Я кленчу на гзымсе. Я высьлізгваю на каленях за гзымс.

Жанчына.

Я выводжу пяткі за межы гзымсу. Я сасьлізгваю ўніз пальцамі. Я спаўзаю каленьмі з гзымсу.

Жанчына.

Я вішу ў паветры, я трымаюся пальцамі за ліштвы, о, я вішу на муры.

Жанчына выцірае закрайкам сукенкі пыл з каменьняў. Яна выцірае сукенкай пыл з надпісу. Яна выпускае пакамечаную сукенку з рукі. Ты бачыш на сукенцы шэрыя адбіткі надпісу.

 
“Наш любы брат Матыяс Бэнэдыкт, тапелец”.

Літургія

Але калі вы цягнеце сьвіньню на падворак, яна вішчыць. Трэба чацьвёра мужчынаў, каб выцягнуць сьвіньню на падворак, па адным на кожную нагу. Калі сьвіньня раве, куры лапочуць крыламі, з–пад іхных кіпцюроў разьлятаецца ўва ўсе бакі пясок, куры квохчуць, віруюць у паветры, заскокваюць на дах, ад вільчака бы хрыпатае вароніна карканьне даносіцца яўканьне ката. Калі б’е трывогу птушыны вывадак, у хляве зьвіняць ланцугамі каровы. Упёршы ногі ў раму дзьвярэй ды ў мур, двое мужчын рыўком выцягваюць сьвіньню праз выхад сьвінарніка; у дзьвярах дому чакаюць дзеці; пасярод двара ля запарніка стаіць доўгае мэталёвае карыта. З чопу, што стаіць пасярэдзіне двара, уздымацца пара. Двое мужчынаў трымаюць за пярэднія капыты, двое за заднія, напятае цела сьвіньні, якое торгаецца ўва ўсе бакі, спаміж уласнымі напятымі нагамі і сагнутымі, падскокваючымі нагамі мужчынаў. Хто там заткнуў рукамі вушы? Ніхто не заткнуў рукамі вушы. З драўлянай сьцяны сьвірну абрыньваецца жалезны абруч, валасаты вусень ападае з шыбіны хлява, і абруч куляецца праз падворак. Але калі сьвіньня завісае над мэталёвым чопам, яна моўкне, упадаюць у моўкнасьць курыныя дзюбы, куры кіпцямі скрабуць верх мура, дзеці напружваюць зрок, кот цікуе сярод курэй, жалезны абруч канвульсіўна прылягае набок, адзвоньвае на камянёх сваё падзеньне, перастаюць зьвінець у хляве ланцугі кароў. Адзін з мужчынаў падае вокам знак другім. Потым куры зноў зьлятаюць з даху, вусень пхнецца па шыбе, пара белым і шчытным выпарэньнем засьціць вочы мужчынаў.

 
Пабачце баранчыка божага, сказаў сьвятар, які здымае. Пабачце баранчыка божага, паўтарыў ён, пабачце яго, які здымае грахі. І ў трэці раз ён сказаў: пабачце баранчыка божага, пабачце яго, які здымае грахі сьвету. Асьцярожна, каб той не зазьвінеў, служка падняў з кіліму званочак, сьціснуў яго ў кулаку і тройчы рэзка выкінуў руку ўперад, расьціскаючы, а потым зноў адразу сьціскаючы яе ў меру вяртаньня ў кулак. Тройчы званочак адбіў час. Зрабіўшы гэта, служка не паклаў званочка; наўмысна ўзяўшы пальцамі другой рукі язычок званочка, каб той не зьвінеў, ён распрастаўшыся чакаў, пакуль сьвятар ня ўкленчыў; але калі сьвятар укленчыў, служка пазваніў у чацьвёрты раз. Адразу потым ён сьвядома паклаў званочак назад на кілім і павярнуў галаву да другога служкі; той сядзеў зьлева на самай ніжняй прыступцы; абодва адным духам зьняліся пасьля гэтага з прыступкі, адным духам сталі проста над кілімам і адначасна, прыставіўшы складзеныя чаўнаком рукі да барады, зрабілі крок адзін насустрач другому. Яны цалкам павярнуліся да аўтара і прыхілілі перад ім калені; пасьля таго як гэта было зроблена, яны скіравалі пагляд уверх да скляпеньня і ўніз на грамаду, і наўскась налева і направа, нажніцы ў момант раскрыцьця, яны накіраваліся да вячэрных лаваў. Тым часам як яны, быццам апісваючы ножкамі цыркуля паўкругі, насустрач адзін аднаму ссоўвалі разам рухомыя часткі лаваў, замыкалі іх у фронт і такім чынам адгароджвалі прастору аўтара, грамада таксама, скрыжаваўшы рукі на грудзёх, апусьціўшы галаву, спора кіравалася з нэфаў царквы наперад; тут з чарай і аплаткамі, неяк бокам, гледзячы на кілім, да народу прыступкамі, потым па каменных плітах падлогі прайшоў сьвятар. Служкі сьвятара дзелавіта раскінулі на лаўцы затканыя, вышытыя ўзорамі посьцілкі, чорны шыхт народу з лаваў абсунуўся на калені, сьвятар, цягнучы ў хадзе адну нагу, надзяліў кожнага аплаткай хлеба на языку. Потым здарылася наступнае: народ, схіліўшыся і праглынуўшы аплаткі, адвандраваў назад у прытворы, служкі зноў сьцягнулі з лаваў посьцілкі, потым яны, стоячы паўкругам адзін насупраць аднаго, зноў разамкнулі фронт лаваў; сьвятар з сваім рыштункам таксама падаўся назад да аўтара; тут ён посьцілкай выцер келіх і паставіў за створкі. Аднак пасьля гэтага здарылася наступнае: разьбіты на купкі народ супакоена запаўняў пустыя месцы на лаўках; загнутыя языкі далізвалі рэшткі хлеба з паднябеньня; служкі, склаўшы рукі, хуткім крокам адразу папраставалі ўсьлед за сьвятаром да аўтара; адным духам яны потым прыхілілі калені перад сярэдзінай прыступак; потым рэзка адасобіліся і, склаўшы рукі пад барадою, пашыбавалі адзін ад аднаго ў належны бок; адзін пайшоў направа да нішы ў муры, другі налева да свайго месца на самай ніжняй прыступцы. Але пасьля гэтага, ані хлусячы, здарылася наступнае: зь нішы ў муры той, хто быў справа, узяў судзіну з крывёй Хрыстовай і вадой, збоку ўзьбег па прыступках, абліў над чарай віном і вадой пальцы сьвятара. Левы адразу ў поўны рост падняўся да далматы; асьцярожна, як сьвятар чару да народу, ён наўскась паднёс далмату з падстаўкай. Але потым здарылася наступнае: пасярэдзіне служка спаткаўся з другім, каторы вярнуўся з пустымі рукамі ад нішы ў муры; яны прыхілілі калені, той, які быў справа, пашыбаваў налева, а левы з далматай наўскась перад сабой падняўся адразу направа і паставіў цяжар на аўтар. Зноў з пустымі рукамі ён якраз па прамой сыйшоў уніз, і абодва яны адначасна прыпаднялі прыполы строяў і апусьціліся на калені. Сьвятар, у гэтым можна было не сумнявацца, пайшоў направа да далматы і адкрыў разьдзел надзённы; маючы намер нешта сказаць, ён пайшоў назад на сярэдзіну; domnus wobisku, сказаў сьвятар да народу; etkuspiritutu, адгукнуліся служкі як прадстаўнікі народу. Пасьля сьвятар, скажы і запішы, зноў пайшоў направа да далматы; там ён прачытаў апошнюю малітву; ён вярнуўся назад на сярэдзіну, яны зноў сказалі свае словы, сьвятар хутка пацалаваў аўтар і адкрытым жэстам выпрастаўся да народу і адпусьціў грахі. Сьвятар зноў накіраваўся да аўтара, зноў павярнуўся і шырокім жэстам рук дабраславіў народ і служак. Пасьля гэтага ўсе ўсталі, правы служка папраставаў да далматы, між тым як левы пайшоў да сярэдзіны, а правы пайшоў наўскась налева з далматай, і сьвятар, вось што здарылася, пайшоў налева, ён прамаўляў, зьлева збоку на другой прыступцы служка ківаючы рэагаваў на ягоныя словы, ён сыйшоў уніз па прыступках, ён стаў зьлева, і сьвятар стаў зьлева, справа стаяў толькі правы служка, нешта пэўна ж здарылася, народ перад гэтым разам падняўся з лаваў, нейкі кароткі час прасейвалі ў сіце пясок з друзам, яшчэ раз усе разам прыхілілі калені, сьвятар зачыніў далмату і пайшоў на сярэдзіну, левы узяў далмату, правы мітру, усе ўтрох, падняўшы твары да купалу і ўбок да народу, мерным крокам падняліся да аўтара, яны павярнуліся, як адзін ў сваіх строях прыхілілі калені, правы падаў сьвятару мітру, сьвятар узьнёс яе сабе на галаву, яны зноў павярнуліся да народу, правы пайшоў наперад, нага ў нагу за ім накіраваўся з далматай перад грудзьмі левы, з часткай свайго рыштунку сьвятар, гонячы іх удвух перад сабой, пакрочыў ззаду; аднак ня здарылася нічога. Je k smerti obsojen –– пачаў я з свайго месца на лаве чытаць на чужой гаворцы; useme te krish na suoie rame –– працягваў мой брат з другога месца; pade prauish pod krisham –– працягваў я; srezha svoie sholostno mater –– працягваў ён; pomagh krish nositi –– працягваў я; poda petni pert –– працягваў ён; pade drudesh pod krisham? спытаў я; troshta te Jerusalemske shene? –– запытаўся ён у адказ; pade trekish pod krisham –– павёў быў я; je do nasiga sliezhen inu jemo so te grenki shauz piti dali –– працягнуў ён; po na krish perbit –– працягнуў я; je pouishan inu umerie na krishu –– працягваў ён; je od krisha dou uset inu na roke Marie poloshen – працягваў я; bo u grob poloshen, прачытаў ён да канца. Чуў гэта? спытаў я. Ужо прайшло, сказаў ён. Я чуў, сказаў я. Яны да гэтага ня дойдуць, сказаў ён. Берагуць сябе для большых местаў. Чуў ужо, сказаў я.

Што? пытае бацька. Аўтобус, кажу я. Дакладна а дзясятай, кажа бацька.

Упарадкаваны адыход з царквы

Народ напірае да выхаду. Аднак адчыненая толькі адна зь дзьвярніцаў. Дык як тады народ зможа ўпарадкавана прайсьці праз выхад? Тым больш што з абодвух бакоў дзьвярэй мураваныя чары для вады. Не пакратаўшы пальцамі ваду ў чарах, народ ня пойдзе да дзьвярэй. Народ напірае да выхаду. Адзін з народу цяпер нахіляецца да зачыненай дзьвярніцы. Але другія ціснуць на яго, і чалавека так шчытна прыціскаюць да дзьвярніцы, што ягоная рука і далонь ня маюць больш свабоды выцягнуць вэртыкальную засаўку дзьвярніцы з гнязда ў падлозе. Маса народу нарэшце выціскае чалавека да адчыненай паловы і на двор. Народ напірае да выхаду. Пры гэтым рукі народу працягнуты да чараў з вадою: рукі мужчын да правае, рукі жанчын да левае. Як зможа той, хто стаіць пасярод народу, памачыць пальцы ў вадзе? Ён ня можа дастаць ні справа цераз галовы і плечы мужчынаў, ні зьлева цераз зачасаныя па–нядзельнаму высака валасы жанчынаў. Рукі яму прыціснутыя напіраючым народам да цела; выглядае на тое, што ня ён намацвае сабе дарогу наперад сваімі нагамі, а месца, на якім ён застыў, быццам нясе яго далей у пасоўваньні і шорганьні народу. Аднак другому там наперадзе, які ўпёрся каленам у зачыненыя дзьверы, удасца вырваць зялеза з гнязда ў падлозе. Але дзьверы адчыняюцца ўнутро. Так што якая карысьць з таго, што засаўка выцягнутая з гнязда ў падлозе, калі народ, які напірае, не дае адчыніць дзьвярэй? Таму, можа, чалавек хоча назад у царкву?

Высунуўшы твар і шыю ў адчыненую палову, ён вычэквае звонку перад зачыненай дзьвярніцаю і дарэмна цісьнецца плячыма ў выцісканыя масы людзей. Як толькі ён ставіць нагу на парог, яму адсоўваюць калені і плечы. Хоць ён тое, што мае сказаць, пасярод народу лёгка мог бы крыкнуць другому, ён захоўвае сьвятасьць месца, трымаючы поўную цішыню, адно што ён трудна дыхае, закусіўшы зубамі губу. Народ напірае да выхаду. Аднак у той час як народ напірае да выхаду, ён часьцяком топчацца на месцы; некалькі чалавек, моцна прыціснутых да зачыненае дзьвярніцы, закліньваюць наплыў другіх, праціскаючыся да пратуліны збоку; і тыя, хто мочыць пальцы ў вадзе, прымушаюць сваёй затрымкай наплываючы натоўп стаяць. Як жа тады той, хто, скажам, хоча прайсьці звонку ўнутро, зможа перадаць сваю навіну таму, хто засеў унутры пасярод народу? Як зможа той пасярод народу падняць руку і памахаць ёю, каб гэты першы яго ўбачыў? Прынамсі, народ цясьніцца на месцы, мушынае віраваньне на конскім воку. Між тым другому ўдалося крыху прасунуць дзьвярніцу ўнутро царквы. Тут трэба было чакаць, што звонку падыдуць многія, каб канчаткова плячыма і рукамі прапіхнуць дзьвярніцу ўнутро. Аднак звонку толькі адзін улягае ў дзьвярніцу. Белыя рукавы кашуляў, імкнучыся да каменнай чары, замыкаюцца перад выхадам у сетку. Ззаду народ пачынае выказваць незадавальненьне ў адрас чалавека, які ў непрыдатны час хоча выйсьці; сьпераду народ пачынае выказваць незадавальненьне ў адрас чалавека, які ў непрыдатны час хоча ўвайсьці. Аўтобус прыбыў дакладна а дзясятай. У перагудзе званоў чалавек пасярод народу ня чуў, як ён ад’ехаў. Можна было разьлічваць, што ён будзе стаяць каля кіно столькі і столькі хвілінаў. Між тым пасажыры ўжо напэўна выйшлі. Таму, хто бачыць, як яны выходзяць, каб дабегчы да царквы, патрэбна столькі і столькі хвілінаў. Ці зможа чалавек, які дарэмна спрабуе цяпер адчыніць дзьверы ўнутро, своечасова паведаміць пра тое, што ён убачыў? Народ напірае да выхаду. У таго, хто стаіць пасярод народу, выступае вакол вачэй пот; пальцы другой рукі мочаць цяпер ягоныя пальцы; ён вырывае руку зь цеснаты і абмочвае пальцамі лоб; ён праводзіць рукой па лобе і па валасох і трымае яе над галавой; цяпер ён мог бы зьвярнуць на сябе ўвагу, памахаўшы ёю. Жанчына побач зь ім памачыла сабе пальцы вадою. Хто была гэтая жанчына побач зь сьляпым? Ці ўдасца яму зь яе дапамогай трапіць на вуліцу, не запазьніўшыся? Паколькі ён ня можа апусьціць руку, ён працягвае трымаць яе распростанай над плячом. Ён адчувае, як у яго на сьпіне халадзее скура; пад рытмічнае прыляганьне натоўпу ён адчувае пад зьмерзлай скурай канвульсійнае жыцьцё сырога пякоткага мяса; ад цяжару цела раптам падкошваюцца ногі; пад каленямі і ў ступакох пачынае моцна сьвярбець, дзьверы, думае ён, трэба, каб адчыняліся навонкі на выпадак пажару; але можна ўявіць сабе і іншыя выпадкі. Ён уцягвае галаву ў плечы і напірае да выхаду. Народ напірае да выхаду. Ці ўдасца народу выбрацца на двор, перш чым

 
Спатыкаючыся, я вывальваюся зь дзьвярэй. Жонка бацькі падымае з бруку мой кій. Яна працягвае яго бацьку. Бацька працягвае яго мне. Я дзякую. Ён кажа нейкае адно слова аб прамове сьвятара. Так, але, заўважае нехта другі па суседзтве. Што праўда, тое праўда, згаджаецца ён. Пад засеньню брыля над уваходам мы падымаемся, пляткарачы, па прыступках на месца, асьветленае сонцам.

Сьвіньню колюць

“Цяпер сьвіньню акунаюць у мэталёвы чоп і пераварочваюць у кіпні. Потым шчаціньне сашкрабаецца нажом з сыходзячай ад пары скуры. Разам са шчаціньнем аб край чопу здымаецца зь ляза нажа лоісты бруд”.

Абвяшчэньне распараджэньняў на вясковым пляцы

Чалавек, які з ходніка, вялікі палец у згіне аркуша, пад аркушам другія пальцы, чытае наплываючаму натоўпу, які ўсё яшчэ вымыкаецца з царкоўнага завулка, распараджэньні адміністрацыі, сьпёрся локцем на рог дому; адно калена ён прыпадняў, пятой упёрся ззаду у цокаль мура; ягоны левы вялікі палец зачэплены крукам за самую ніжнюю пройму пінжака. Гэта яшчэ малады чалавек. З высокага каменя, ягонага заўсёднага месца, ён можа па–над тварамі, якія прагна ўглядваюцца ў яго, бачыць вуліцу, а таксама тыя шырокія, яшчэ тлуставата адбліскваючыя пасьля ночнага дажджу палоскі абапал дарогі, на якіх дзеці і падлеткі, праходзячы міма прыпаркаваных машын, могуць пісаць на блясе і шкле свае словы.

“Апошнім часам часта можна было назіраць, што падлеткі і дзеці на працягу дня заставаліся без аніякага нагляду. Яны бадзяюцца па мястэчках і чыняць шкоду. Яны пэцкаюць і пішуць крэйдай на сьцяне кінатэатру розныя словы”. Калі чалавек падымае галаву, ён бачыць над тварамі, якія ўтаропіліся ў яго, і за дзецьмі і падлеткамі, якія павярнуліся і разглядваюць яго, закопчаную сьцяну кінатэатру зь яркімі адбліскваючымі рэклямнымі вітрынамі, а перад будынкам апырсканую засохлым брудам шыльду прыпынку.

“Каля слупа прыпынка стаіць вэлясыпэд, колер белы з чырвоным, апырсканы засохлым брудам, на чырвонай раме белая страла, даволі прыхоплены іржой, зь некалькіма перадачамі, тросік пераключэньня барзьдзіні парваны, на балотніку няма катафоту, званок бяз накрыўкі, сядло моцна пацёртае”, адзін з хлопчыкаў, праходзячы міма, б’е кулаком па сядзеньні.

Ён чуе, як у зачыненых аўтамабілях выюць сабакі. “У часе сьвята некаторыя ўладальнікі сабак маюць звычку неабдумана зачыняць сваіх сабак у машынах; тыя скачуць на шыбы і сваім выцьцём парушаюць нядзельны спакой; альбо яны запаўзаюць пад сядзеньні, куды не дастае сонца, і там выюць і вішчаць, злуючы многіх грамадзянаў”. Калі потым дзьверы адчыняюць, у машыне сьмярдзіць гнілаватай вадой; суха шорхае замоўклы сабачы язык па заспакаяльных руках, а вочы ў жывёлы набраклыя крывёю. Цяпер сабаку дзеля таго, каб праветрыць машыну, найперш адпускаюць крыху пабегаць. Ён абпаўзае вакол машыны, хаваецца ў цень ад яе і там сядае на зямлю. Толькі празь нейкі час ён, высалапіўшы язык і задышліва хехаючы, вяртаецца ўсё ж да нармальнага дыханьня. Хоць дзьверы машыны цяпер адчыненыя, унутры ўсё яшчэ сьмярдзіць гніласнымі выпаражненьнямі; уладальнік аўта і жонка ўладальніка махаюць дзьвярыма, нагнятаючы ў аўтамабіль паветра. Скура задніх сядзеньняў апякае мацаючыя пальцы; яны з гэтага робяць выснову, што аўтамабіль пакрыты цёмнай фарбай. Сабака па абутку пасажыраў паўзе на сваё месца.

“На гэта зьвяртаецца ўвага”.

Чалавек, адводзячы пагляд на твары, якія прагна ўглядаюцца ў яго, працягвае правай рукой левай руцэ аркуш і ставіць другую пяту на цокаль мура. Потым ён зачытвае зь месца на перагібе апошняе распараджэньне, якое да гэтага закрываў ягоны вялікі палец.

Вось так далёка прасунуліся справы, як тут яго перапыніў сьвіст.

Сьвіст замінае сходу.

Ён адзіны з прысутных, хто глядзеў у накірунку сьвісту, усе іншыя глядзелі на яго; і тыя ў аўтамабілях апусьцілі ў дзьверах шыбы і паглядзелі на яго; нават тыя у самых задніх шыхтох праглынулі сваё мармытаньне і прагна паглядзелі ў ягоны бок; тое самае і тыя, хто ўжо безуважна кіраваліся дахаты, пасьля таго як ён замоўк, ідучы павярнулі галовы да яго назад. Каго клікалі? Каму падалі пра нешта сыгнал? Каму з прысутных быў прызначаны гэты сьвіст?

Той, хто ідзе, спыняецца. Той, хто стаіць, адыходзіць убок, каб можна было бачыць таго, хто сьвістаў. Чалавек на ўзвышшы быў адзіны, хто глядзеў у накірунку сьвісту; але паколькі ў ягонай памяці застаўся толькі расплывісты вобраз вялікага пальца, ён ня ведае, хто сьвістаў. Той, хто нічога ня бачыць, таму што ён невісны, вымушаны задаволіцца дзейкамі другіх. Седзячы ў аўтамабілі, ён нахіляецца наперад і ўслухваецца ў пытаньні і мармытаньне. Нарэшце той, каго паклікалі, адказвае такім самым сьвістам. Той, хто там цераз дарогу сьвіснуў першым, крычыць, навошта ён сьвістаў. Іду, крычыць той, каго клікалі, у адказ. Сьвет не абрынуўся долу. Сход зноў гуртуецца; твары зноўку прагна ўзіраюцца на чалавека на ходніку, які вышуквае пальцамі словы на аркушы. “Парушэньні такога роду надалей забараняюцца”, чытае ён.

Ён складвае паперчыну на калене і пальцамі абцірае пыл з пляча. Калі натоўп пачынае разыходзіцца, на ім паўстаюць расколіны. Яны разьдзіраўліваюцца да пустых, адшкрэбленых да карычневага палосак з гэтага і з таго боку вуліцы. Шыбы аўтамабіляў адбліскваючы вырастаюць перад тварамі, маторы затушоўваюць выцьцё сабакі, дыханьне якога горача патыхае на лытку пасажыра. Уладальнік аўто, побач зь ім жонка ўладальніка, на задніх сядзеньнях трое запрошаных спадарожнікаў пасьля таго, як машына зь месца рэзка бярэ на дарогу, зноў перамяшчаюць свае целы, што запалі былі ў заглыбленьні сядзеньняў, наперад.

Аповед сястры

Мая сястра сказала, я стаў сьляпым у той дзень у лістападзе. Па глыбокім сьнезе мяне нібыта даставілі аднекуль назад у мястэчка на ваеннай машыне двое вайскоўцаў. Гэта было ўжо пад вечар. Праз акно, калі яна сядзела перад люстэркамі, сьвятло ад прымчалага па калдобінах аўтамабіля паволі, у суладзьдзі з калдобінамі, кружляла па столі пакойчыка.

Мужчына з марацкай кайстрай

Ганс, мабыць, прапусьціў гэты аўтобус. Перш як прыйсьці на пляц, ён бадай што бачыў, як аўтобус ад’яжджае. Відаць, ён стаяў і назіраў ягоны ад’езд. Ён хутчэй за ўсё ня бег. Бадай што, ён ішоў па горадзе, апусьціўшы галаву, мыс чаравіка як перасьледаваньнік уласнага ценю. Ён ведае гэты горад. Ён там часта бываў. Бадай што, ён не забыўся, якія там вуліцы. Відаць, ён моўчкі ішоў праз горад, зь непакрытай галавой, на ўзроўні сьцягна — варушлівая марацкая кайстра. Калі час яшчэ ня выйшаў, то ён мог бы ля выезду з гораду альбо яшчэ далей чакаць аўтамабіля побач з шашой, абапёршыся рукой на памост для малочнай тары. Ён ведае кіроўцу малакавозу з ранейшых часоў; ён часта езьдзіў у школу паміж малочнымі біклагамі, маючы пад сабой, калі апісаньне ня хлусіць, замест сядзеньня сумку. Паколькі гэта было даўно, то кіроўца яго, відаць, не пазнаў; тым ня менш ён, мабыць, спыніўся, каб паставіць на машыну біклагі з памосту. Бадай што кіроўцу дапамагаў рабочы; чалавек з марацкай кайстрай назіраў за абодвума. Рабочы чалавеку незнаёмы, і рабочаму незнаёмы чалавек, які, паставіўшы нагу на самую ніжнюю ліштву памосту, моўчкі глядзіць, як яны, наўскась паставіўшы біклагі, у якіх іншым разам плёхае малако, на абруч, перакатваюць іх па кадаўбе машыны. Кіроўца хутчэй за ўсё зноў закрыў задні борт; адначасна рабочы няйначай як перакінуў пустыя біклагі з шашы праз калена на памост; сьледам за няпэўным блуканьнем яго позіркаў чалавек з марацкай кайстрай між тым усё яшчэ будзе стаяць моўчкі. Кіроўца падымаецца ў кабіну; з другога боку заскоквае рабочы. У той час як ён выцірае рукі ў малацэ аб нагавіцы, кіроўца выцягвае рукі з рукавоў сьпяцоўкі; аднак ён ня вешае яе ззаду сябе на кручок, а, пасьля таго як яна вольна аб’яжджае яму з пляча, прыціскаецца да сьпінкі і такім чынам прыладжвае жмут матар’ялу да ніжняе часткі сьпіны. Мы часта назіралі за ім такое. Бадай, толькі потым ён штурхне рукой рабочага; рабочы паглядзіць на кіроўцу; кіроўца, не выглядаючы на чалавека звонку, мабыць, толькі падыме адно з броваў, пасьля чаго рабочы выгляне да чалавека. Гэй, коратка зьвяртаецца такім чынам рабочы да чалавека. Чалавек паварушыў барадой і ўсьміхнуўся. Ён, бадай што, падышоў бліжэй, рабочы адкрыў яму дзьверцу, чалавек хіба што залез у кабіну і няйначай як паставіў марацкую кайстру паміж каленьмі. Калі час яшчэ ня вышаў, то ён хутчэй за ўсё пад’ехаў малакавозам. Ён моўчкі сядзеў паміж абодвума; можа быць, ён нават спаў, ківаючыся галавой на грудзі. Ураньні кабіна бадай што яшчэ не патыхала сьпёкай, як цяпер. Відаць, цяжарнік спыняўся ля асобных памостаў; кіроўца і рабочы ставілі ў кадаўб біклагі; тыя, хто ішлі міма, бадай што не маглі не заўважыць проста сядзячага ў кабіне чалавека. Ён моцна заматаў за далоні матузок кайстры. І твар яго таксама быў закрыты.

Сабака

Ціха, бухціць жонка ўладальніка. Ты супакоішся? Пытаецца яна. Ты цяпер нарэшце супакоішся? удакладняе яна пытаньне. Ты супакоіўся нарэшце? Пытаецца яна з горыччу. Супакойся, упрошвае яна. Супакойся.

Мужчына з марацкай кайстрай

Пазьней у кабіне напэўна стала горача. “Як пырхаючыя крылы вусяка” дрыжэла бадай што пад рукой кіроўцы чорнае наверша пераключальніка барзьдзіні. Рабочы лупай запаліў цыгарэту; ад гэтай цыгарэты ён потым прыкурыў другую і засунуў кіроўцу паміж губ. Дым, відаць, пабудзіў сьпячага чалавека. Нават калі ён і ня спаў, то дым бадай што змусіў яго падняць галаву. Мабыць, ён папрасіў спыніцца. Мабыць, потым ён, не падзякаваўшы, выйшаў з кабіны. Гэта хутчэй за ўсё здарылася яшчэ на гасьцінцы, можа каля аднаго з скрыжаваньняў. У той час як мы былі ў царкве, ён хутчэй за ўсё ўжо ішоў ад гэтага скрыжаваньня ўздоўж рэчкі празь цясьніну. У той час як я высеў тут і яшчэ гаварыў з уладальнікам і жонкай уладальніка, ён бадай што ўжо пераадолеў шлях церазь цясьніну. У той час як мы крочым па дарозе наверх да хутара, ён няйначай як ужо дасягнуў другой дарогі. І ў той час як мы цяпер перад брамай, пачуўшы гукі, павернемся, ён ужо, відаць, рэзка матляючы кайстрай над галавой, задышліва пачаў падымацца па сьцежцы ўсьлед за намі і выгукваць маё імя.

Але ў нядзелю цяжарнікі ня езьдзяць.

Сьмерць маці

Тады, казала сястра, калі памерла маці, яна бачыла, як хворая сядзела там наверсе ў крэсьле з высокай сьпінкай. Нібыта жанчына выглядала нешта ў двары праз выразныя парэнчы. Яна як мага болей нахілілася наперад і сьпёршы выстаўленую ўперад галаву лобам на руку, здавалася б, адсочвала яе зьверху. Дзяўчына ўбачыла, як за жанчынай прабегла дзіця; гэта нібыта быў я. Я ня помню такога, сказаў я. Ты добра помніш, сказала сястра. Я бачыла, як ты бег, сказала яна; яна бачыла, як падалі з шчылін у падлозе, калі я бег, сухія травінкі і кукурузнае зярнё; таксама пад нагамі рыпелі дошкі на калідоры. Яна павесіла кошык на сьцяну сьвірну і адтуль галёкнула да жанчыны наверсе. Яна адышлася туды і паказала свае жэсты і як яна галёкала. Хворая не адгукнулася; не падымаючы галавы ад рукі, яна праз карункі разьбы галоднымі вачыма выглядала нешта на падворку; зьнізу, хоць яна і паднялася на дыбачкі, дзяўчына ўбачыла толькі руку і пільныя вочы. Калі куры, квохчучы і натапырваючы пер’е каля галавы, пабеглі ад сьвірну, яна празь іхную гурму кінулася ў дом. У калідоры яна згубіла туфлік; яна паскакала на адной назе назад і бегучы абула яго на босую нагу. Яна сказала, што яна ўзьбегла па сходах. Але яна ўпала на калена і не пачула, як наверсе над ёю на калідоры перакінулася крэсла; і другога гуку, “бзычаньня”, перад перакульваньнем крэсла яна таксама ня чула. Потым яна не глядзела на ляжачую жанчыну, сказала яна. Больш за тое, яна спачатку паставіла ўпалае крэсла і старанна склала на яго коўдры. Яна паказала мне, як яна паставіла крэсла. Я ня помню такога, сказаў я. Маці кленчыла на дошках; твар яна моцна прыціснула да дзіркі ад сучка. Цяпер здавалася, што яна пільна глядзіць праз падлогу калідора ўніз на курэй. Сястра сказала, што яна ў шаленстве прасунула кончыкі пальцаў у дзьве шчыліны вакол адной дошкі і паспрабавала адарваць дошку ад падлогі, прычым яе шыя торгаючыся біла галавой аб падлогу. Дзяўчына стаяла адвярнуўшы твар, яна гладзіла, разгладжвала коўдры на крэсьле. Яна спачатку ня бачыла, што жанчына плюе, сказала сястра; яна ня рухалася зь месца; я глядзела на жанчыну, якая стоячы на каленях прылегла да дзіркі ад сука і плявала на падворак на курэй. Сястра паўтарыла рухі, якімі жанчына плявала. Яе не апракінулася на сьпіну, сказала яна; больш за тое, як яна там сядзела і керхала, так раптам ёй выкінула з глухім стукам ногі; жанчына прылягла вухам да дзіркі ад сука і з адкрытым тварам ўслухвалася ў сварку і квахтаньне курэй. Вочы выступілі з вачніцаў; з шчакі выпаўзьлі вырынутыя рэшткі яды. Яна скасавурылася на раман у мяккай вокладцы побач з сабой; ня побач з сабой, сказаў я: побач з сваім целам. Што зьдзеялася? сказала сястра. Што зьдзеялася? Я ня мог згадаць: ні цыбулю, якая сушылася над маці на вяроўках і ад павеваў ветру памалу гайдалася туды–сюды, ні пытаньняў дзяўчыны, якая нахінулася да жанчыны і выцягвала яе пальцы з шчылінаў падлогі. Цыбуля гайдалася яшчэ да грукату, зь якім упала крэсла, сказала сястра. Цені ці не засталіся на месцы. Яна саскочыла з плота, на якім сядзела, і паказала, як яна цягнула рукі жанчыны з шчылінаў: так, сказала яна і выпрасталася; валасы закрывалі ёй твар. Яна праз пасмы глядзела на мяне. Я застаўся сядзець на самай высокай жэрдцы плоту і абапёрся рукой на слуп; раз–пораз я падымаў плечы і бездапаможна глядзеў на прахон уверсе. Ня ведаю, сказаў я. Што гэты выпадак наогул мае супольнага з усёй гісторыяй?

 
“Ґрэґар Бэнэдыкт — манюка”.

Надпіс, вышкраблены на муры

Той, чыё імя напісана на муры, абвінавачваецца ў правапарушэньні, непаўнавартасьці альбо ганебным учынку. Ягонае імя вялікімі літарамі выпісана крэйдай на муры. Паколькі зярністая тынкоўка зьядае крэйду, той, хто піша, маючы толькі адзін кавалачак, відаць, эканоміць неяк; гэта не адзіны мур, які ён хоча пакрыць надпісамі. Калі ён піша, пяткі падымаюцца ад зямлі, а рука так высака задзіраецца над галавой, што пальцы, калі пішуць, пачынаюць трэсьціся; аднак у меру выкананьня надпісу, калі суставы ног пачынаюць балець, радок памалу абсоўваецца ўніз. Калі мур сьветлы, тады той, хто піша, ужыве нябелую крэйду; у гэтым выпадку імя таго, каго абвінавачвае надпіс, будзе зьзяць на муры блакітным альбо чырвоным. Той, хто сярод белага дня штурхаў па мястэчку вэлясыпэд і нахабным чынам адмаўляе гэта, — таго называюць манюкам. Яго імя зьзяе на муры дому. Той, хто адмаўляецца, між тым напэўна ня маніць: ён толькі аспрэчвае тое, што прыпісваюць яму другія. Мажліва, ён нават упэўнены ў тым, што гаворыць праўду, а другія, мажліва, упэўненыя, што пішуць на мурах хлусьню; тым ня менш ён, калі яго спыталі, і ён адказаў адмоўна, называецца манюкам, а ягонае імя зьзяе на муры. Але толькі напісаць імя на муры было б недастаткова, бо там зьзяе занадта шмат такіх і другіх надпісаў з ранейшых часоў, каб той, хто праходзіць міма, учытваўся ў гэты адзін як у асаблівы. Таму імя таго, хто абвінавачваецца ў праступку, будзе напісана і на сьвірнах; перад тым, як напісаць, з дошак абарвуць перадвыбарныя плякаты і заклікі рабіць якую–небудзь добрую справу, каб расчысьціць месца для надпісу. Сьцяна току будзе збольшага чорная; такім чынам, для яе адпаведнай будзе сьвятлейшая крэйда; ёсьць небясьпека, што надпіс затруць анучай, так што трэба падкрасьціся позна ўначы зь лесьвіцай альбо знайсьці для напісаньня кравецкую цьвёрдую крэйду альбо наагул гіпс. Пражылкі дошак накіроўваюць, куды пісаць; з гэтае прычыны трэба будзе выбраць для напісаньня дошкі з простымі пражылкамі. Імя падазраванага будзе белымі літарамі зьзяць на сьцяне сьвірну; у пыле ля падвалінаў будзе бачнае заглыбленьне ад пальцаў; у іншым выпадку ночны вецер зноў ужо засыпле сьляды пальцаў ды скошаныя ямкі ад лесьвіцы. Тыя, хто праходзіць міма, будуць гучна чытаць абвінавачанаму, нават калі ён хай сабе вярнуўся з праходкі і, абдумваючы сваё становішча, занурыўся ў сябе ля адчыненага акна, словы зь сьцяны тока. Ён зможа слухаць іх, выцягнуўшы ногі над мыцельнікам пасьля доўгай вандроўкі; пэўна ж, ён імі ня надта будзе турбавацца.

Слова “дзеяцца”

Нешта дзеецца. Каб дзеялася, трэба каб адмянілася другая дзея; альбо каб нешта, што дагэтуль было бяз руху, мусіла нарэшце зрушыцца. Калі нешта усё яшчэ знаходзіцца ў стане спакою, зь ім нічога ня зьдзеецца; яно альбо будзе рухацца само сабой, альбо нешта звонку прывядзе яго ў рух: і тады яно ўжо зьдзеялася. Няма патрэбы другому бачыць рух; няма патрэбы яго чуць; і думка ёсьць рухам, хай сабе яна й нябачная: калі паўстае думка, то гэта дзеецца. І боль, які ўзьнікае, ёсьць рухам; ён узьнікае ў целе, якое разглядае нехта, без таго каб той, хто разглядае, адчуваў яго; дзеецца, таму што нешта, што дагэтуль было ў целе бяз руху, прыйшло ў рух. Калі нешта пачынаецца, то дзеецца; калі нешта зьмяняецца, тады дзеецца; дзеецца таксама нешта, што заканчваецца; але калі нешта ўсё яшчэ застаецца бязь зьменаў, хай сабе гэта будзе стан спакою альбо нязьменнага руху, але калі нешта ні зьмяняецца само сабой, ні зазнае зьменаў звонку, то зь ім нічога ня дзеецца; калі нешта праходзіць зададзеным яму натуральным чынам, не мяняючыся як–небудзь, то, хай сабе яно нават і рухаецца, зь ім нічога ня дзеецца. У мыцельніку, зь якога спрадвеку сьмярдзіць гнілым малаком і падгнілай вадой, нічога ня дзеецца і ня зьдзеецца, але вось з тым, хто нахіліўшыся наперад, раптам уцягвае ў сябе гэты пах, дык напэўна.

 
Што між тым зьдзеялася:

Ключ

Трэба заўважыць, пачаў бацька, які стаяў перад брамай з расшпіленым пінжаком, упёршы рукі ў бакі, гаворачы да жонкі, якая стаяла побач зь ім; трэба заўважыць, гаварыў ён прыгмурваючы вочы і гледзячы ўніз на сьцежку, што ён нікога не падазрае ў наўмыснай перадачы ключа; размова ідзе для яго толькі пра тое, каб вызначыць месца яго страты, — каб мы маглі б нарэшце скрануцца зь месца. Што ўжо зьдзеялася, сказала на гэта жонка, таго нельга зьмяніць. Хіба ён ляжыць на сьцежцы, разважыў бацька, не надаўшы ўвагі яе рэпліцы. Ніколі нельга ведаць, дадаў ён, безуважна кінуўшы позірк на курэй. У царкве, сказала жонка, ён яшчэ быў у сумцы. Магчыма, ты яго згубіла ў аўтамабілі, дапамог ёй бацька. Там, адказала яна, я не трымала сумку ў руках. Дык тады гэта бадай што здарылася ў мястэчку, разважыў сам сабе бацька. Там ён яшчэ напэўна быў унутры, расчаравала яго жонка. А ці напэўна? запытаўся бацька. Напэўна, бяз роздуму дала адказ жонка: калі я, так сьведчыла яна, нешта вымала з сумкі, ключ трапіў ёй з–за таго, што яна гэта шукала, паміж пальцаў. Але што яна вымала з сумкі? Ліст, адказала яна; яна аддала яго сваёй сястры. Скажы, дзе гэта адбылося, падбадзёрыў яе бацька. У царкве, узгадала жонка, калі народ напіраў да выхаду. І там, дапоўніў яе бацька, ён яшчэ быў унутры? Я ж гэта ўжо сказала, сказала жонка. Павінен жа ён дзесьці быць, даў выхад свайму раздражненьню бацька, ня мог жа ён скрозь зямлю праваліцца. Тут ён бадай што мае рацыю, сказала жонка, але ў нас яшчэ ёсьць твой ключ. Згодзен, пакпіў у адказ бацька, і тым ня менш ён хоча ведаць, дзе згублены ключ; што праўда, тое праўда — ён гаворыць ня проста дзеля забавы. Твой ключ, сказала жонка, у пінжаку. Бацька запэўніў, што яна хоча занадта хутка ўсё замяць.Так, ня стала спрачацца яна. Мне здаецца, я нешта ведаю, раптам прыйшло яму ў галаву. Не, адкінуў ён сваю ідэю падумаўшы, нічога з гэтага ня выйдзе. Стоп! усклікнуў ён цяпер нечакана — ці пэўная яна, што яна не чапала сумку ў аўтамабілі? Не чапала яна яе, прыняў я бок жонкі. Захоўвай спакой, крыкнуў на мяне бацька. Гэта яшчэ што! Няхай бы ён пасьпяшаўся, сказала жонка, каб ёй пасьпець зварыць есьці. Вось дык сьмех! — усё больш запальваўся бацька, не чапала! Мы не чапалі сумкі! Даўно ўжо пара, абураўся ён, каб з рэчамі так абыходзіліся! Мы яго яшчэ ня ведаем! шматабяцальна працягваў ён. Мы, здаецца, яшчэ ня ведаем, якім ён можа быць!

Ужо паверце, такімі самымі словамі напампоўваў чалавек сваю значнасьць перад сынамі, вы ня хутка забудзеце гэты дзень! Слухайце, сварыўся ён далей, каб жа залежала ад яго, то нам бы давялося цяжка! Мы насьмельваемся, нагнятаў ён свой шал, стаць перад яго вачыма? Пра гэта мы яшчэ пашкадуем! разьятрыўся ён. Вы навалач паганая! ужыў ён імя ўласнае. Вы махляры! Прэч з вачэй маіх! І адразу! загадаў ён. Ці ведаем мы, хто мы такія? спытаў ён. Нягоднікі і ліхадзеі! сам сабе даў ён адказ, лайдакі, бандыты, рабаўнікі зь вялікай дарогі! Вы немарасьць ночная! і аспрэчыў сябе: круцялі, байструкі! Ён нас яшчэ навучыць іншаму! Не пакіне, абвясьціў ён, каменя на камені!

Аднак ён разважыў сабе гэта інакш, супакоіўшы свой гнеў доўгімі ланцугамі слоў і выгаварыўшыся да лепшага настрою. Пасьля гэтага ён павярнуўся на абцасах і пачаў быццам сьвярдзёлкам тыцкаць ключом у дзьверы; перад тым як увайсьці, ён усё яшчэ бухцеў, няхай жа будзе чыстым яго абутак, хоць самую вялікую гразь трэба пакінуць на жалезцы ля ўваходу. Зьверху ўніз, нахіліўшы галаву да пляча, ён глядзеў на нас у сваім цёмным гневе. І калі ён увайшоў, сыны ўсё яшчэ чулі вышчарбленае і расьцягнутае даўжынёю калідора хрыпатае буркатаньне ягонага бясконцага праклёну. Мы ціха пайшлі сьледам за бацькам у дом.

Мыцельнік

Тут, у кутку пакоя, дзе цяпер стаіць шафа, падлога з бэтону; перад гэтым тут стаяў сэпаратар; тут зь сярэдзіны столі, адкуль цяпер зьвісае толькі чорная шчэць дратоў, вісеў раней той абажур, пад якім цэлы дзень раіліся мухі; але тут пасярэдзіне шырокага падваконьня, дзе цяпер сьмярдзіць мыцельнік, раней таксама сьмярдзелі з мыцельніку раздушаныя мухі і гнілыя рэшткі малака; за сталом у кухні язык адчуваў, аблізваючы пасьля яды пальцы, мушыныя крылы і кішкі разам з крошкамі гарэлай хлебнай скарынкі. Тры разы на тыдзень у сэпаратары вяршкі аддзяляліся ад малака. У прамежкавы час унутры сэпаратара і ў чопах на бэтоне гнілі рэшткі малака і вяршкоў. Толькі перад работай яны выпалоскваліся цёплай вадой. Аднак найчасьцей яны настолькі засыхалі, што іх трэба было адшкрабаць ад бляхі нажом; потым памыі вылівалі з чопу сюды ў мыцельнік. Я сядзеў перад ім на крэсьле альбо я ставіў да сьцяны ўслон, станавіўся на яго і ўцягваў у сябе пах; рот мой быў шырака адчынены, ноздры ня рухаліся; я дыхаў павярхоўна, як быццам бы я бег; твар быў бязь ценяў. На перакошаны твар скочылі б цені, шчокі сталі б тоўстымі, губы запалі б унутро. Гэта звычайны выраз гідлівасьці, сказаў мой брат. Ён стаяў пад абажурам, вакол яго кружылі мухі, мушыныя галовы, калі яны летучы стукаліся аб ягоную скуру, былі халодыя, — як ён гаварыў. Чаму кружылі мухі пад абажурам лямпы? Чаму яны не сядзелі на чопах альбо на сэпаратары альбо тут пад маім тварам вакол зьліву ў мыцельніку? Брат стаяў нерухома, з дрыготкімі пальцамі, толькі рот падступна прамаўляў да мяне; ягоныя рукі памалу ўзьбіраліся ўверх па целе. Я ціха павярнуўся, вуха было скіраванае ў ягоны бок; я чуў, што ягоны рот разьляпіўся; потым ён урэзаў кулаком па абажуры, лямпа хвалямі завагалася ад удару, асталыя мухі вярнуліся ў свой калаварот і зноў пачалі ганяцца адна за другой пад усё больш роўным торганьнем абажура. Ён пайшоў да мяне і працягнуў руку, сьціснутую ў кулак, да мыцельніку; я чуў, як цёрліся і малолі пальцы; рука ўзьлятала ўверх; калі ён ўзмахваў ёю, я чуў, як у кулаку зумкаціць яшчэ адна муха; між тым ён ужо пабег да сэпаратару і, не асабліва дбаючы, запаласкаў тое, што злавіў, рэшткамі гнілое масьлянкі з чопу, які ён узяў з сабой, ды выліў у мыцельнік: панюхай, казаў ён потым, панюхай цяпер. Я перагнуўся і пачуў, як гэта ўсё цячэ па трубах. Усё яшчэ нічога? спытаўся ён, усё яшчэ нічога? Не, адказаў я і зрабіў выдых. Аднак адразу пасьля гэтага пада мной у зьліве стала ціха; паколькі я, прамовіўшы, зноў зрабіў удых, то заглынуў зь ім, бо ня мог закрыць адкрытую глотку, і хвалю смуроду, які, быццам полымя, падняўся са зьліву і прагнаў усе жаданьні. Цяпер пахне? спытаў брат, пахне? Не, упарта адказваў я, нічога ня пахне, зусім нічога ня пахне, ня пахне нічога навогул.

Асінае гняздо

“З жмуцікам паперы паміж сківіцамі аса паступова выконвае сваю будаўнічую работу, паўзучы наўскась зьверху ўніз; яна накіравалася па ўскрайку ўжо гатовай часткі і праткала мяккую, змочаную яе сьлінай палоску далей; але работа часта перапынялася, потым узнаўлялася, бо хутка вычэрпваўся запас. Тады трэба было паблізу току абшкрэбсьці зубамі збуцьвелую ад мокрага паветра і выбеленую сонцам галінку дрэва, выцягнуць валокны, расшчапаць іх, зьвіць у гнуткі лямец; з гэтага новага жмуціка потым працягвалася будаўніцтва над намі. Мы бачылі, як аса закруціла ніжнюю частку тулава і нырнула ў зеў яе пабудовы. Боязь, сказаў ты. Сам боязь, запярэчыў я. Гаворачы так, мы стаялі па калена ў сене і ішлі яшчэ далей і глядзелі немігаючымі прагнымі ўтаропленымі наверх вачыма на цагліны току”.

 
Што зьдзеялася далей:

 
Мы абодва пайшлі на гумно, сказаў я. Мы прыцягнулі з гумна лесьвіцу. Праз падворак мы вярнуліся на ток.

У гумне я поўз уздоўж мура па складанцы дроў, казаў ты. Я зьняў лесьвіцу з крука. Рукамі я спусьціў яе да цябе. Канец лесьвіцы я паклаў поперак складанкі дроў.

Я праціснуў мой канец лесьвіцы мыскамі да падлогі, сказаў я. Ты прапоўз з складанкі па папярэчынах лесьвіцы ўніз. Я паставіў лесьвіцу на рабро і павалок яе па гумне. Ты адным скачком дагнаў і злавіў задні канец і панёс яго сьледам за мной на падворак.

Мы пранесьлі лесьвіцу праз падворак назад на ток, сказаў ты. Ты ўвагнаў нагу ў дзьверы; пры гэтым табе у твар пасыпаліся струкі ад зерня, якіх надзьмула ў пазы. Ты адпіхнуў мяне і лесьвіцу.

Мы без адвалокі накіраваліся на ток, сказаў я. Я з вузейшым канцом лесьвіцы пайшоў проста да задняга канца. Я бяз шуму выпусьціў з рук свой канец лесьвіцы.

Цяпер я падняў лесьвіцу, сказаў ты. Крок за крокам, падымаючы рукі ўсьлед за плывучымі ўверх папярэчынамі, ты прасоўваўся пад лесьвіцай. З–за рухаў жывата выехала з нагавіцаў кашуля. Ты шырака расставіў ногі і ўпёрся імі ўпоперак канцоў лесьвіцы. Ты, як і я, падымаў лесьвіцу і падсоўваў яе вэртыкальна бліжэй да сябе. Я перадаў лесьвіцу табе.

Мы прыставілі яе да бэлькі пад дахам, сказаў я. Ты падаў мне палку. Заціснуўшы палку ў руцэ, я падняўся наверх.

Лезучы ўверх, ты глядзеў на абутак, сказаў ты. Ты глядзеў на мяне праз згінаньне і выцягваньне ног. Гразьзю з сваіх падэшваў ты наскроб брылі на кантаватыя папярэчыны.

Я глядзеў празь мяняючыя адна другую ногі на цябе, сказаў ты. Ты пада мной прыціснуўся каленьмі і лобам да лесьвіцы. Ты адвярнуў галаву і глядзеў часта і ўсё часьцей на дзьверы. Дзьверы току былі яшчэ адчыненыя.

Пасярэдзіне лесьвіцы ты спыніўся, сказаў ты. Зьверху ты, зачапіўшы туфлі каля пяты за папярэчыну, паскідаў іх уніз. Ты стаяў у шкарпэтках. Пальцы зачапіліся за папярэчыну. Ты адхінуўся назад.

Я сеў на лесьвіцу, сказаў я. Дзьверы ўсё яшчэ былі адчыненыя. Ты ўцягнуў галаву ў плечы.

Абедзьвюма рукамі ты абшчаперыў палку і папіхнуў яе ўверх, сказаў ты. Ты ня трапіў у гняздо. Удар адно зрушыў зь месца цэглу зь перавязной бэлькі. Мы абодва нахінуліся і праз адчыненыя дзьверы паглядзелі на падворак.

Толькі ты нахінуўся, сказаў я. Я адразу саўгануў яшчэ раз. Зноў я ня трапіў у гняздо. Але я зачапіў яго, і яно адстала ад цэглы.

Яно адляцела ўніз, сказаў ты. Я прысеў на самай ніжняй папярэчыне. Нашыя галовы рухаліся, адсочваючы падзеньне гнязда. Спачатку мы абодва глядзелі ў падстрэшша. Потым нашы галовы паступова апусьціліся ўніз. Спачатку апусьцілася твая, а мая была скіраваная проста перада мной на падлогу. У такой паставе мы больш ня рухаліся.

Гняздо падала па сьпіралі, сказаў я. Яго гнала праз пыл паветра і пераварочвала па падлозе току.

Мы захоўвалі цішыню. Перад дзьвярыма на мякіне і зерні адтулінай уверх ляжала гняздо. Яно выдрапала на запушаным пыле падлогі свой сьлед.

Адтуліна заставалася пустой і ненаселенай, сказаў ты. Яны пажэрлі зерне толькі вакол яе. Пасьля я ўстаў.

Ты, нахінуўшыся, адпіхнуўся ад лесьвіцы, сказаў я. Адну руку з сагнутымі напагатове пальцамі ты страхуючыся завёў за сьпіну. Нахінуўшыся, ты на дыбачках падышоў да гнязда. Аднак асінае гняздо было пустое. Ты бачыў, як яно падае з падстрэшша пустое.

Гняздо было не пустое, сказаў ты. У адной з сотаў я нешта знайшоў.

Ты нічога не знайшоў, сказаў я. Ты толькі стаяў каля гнязда гатовы да ўцёкаў. З падворку на ток задзьмуў вецер. Павевам ветру гняздо падняло ў паветра. Ад страху ты скочыў на гняздо.

Я ўзяў яго ў рукі, сказаў ты. Я па адным ададраў наўзы. Да гэтага моманту ты сядзеў на папярэчыне.

Я падняўся зь лесьвіцы, сказаў я.

Мы разьмясьціліся з гняздом на сене. Ты выцягнуў раздушаную асу за крылы зь яе ячэі.

Вецер паразганяў курэй і з рыпеньнем і грукатам зачыніў дзьверы, сказаў ты.

Я больш не магу бачыць асу на тваёй руцэ, сказаў я.

Яна яшчэ ня мёртвая, сказаў ты. Яна ківае галавой. У цела стромка, як голка, уваткнута крыло. Пярэднія лапкі хапаюць паветра.

Ну, цяпер, сказаў я.

Не, сказаў ты. Яна курчыцца і шкрабатліва абмацвае скуру майго пальца. Нага дрыжыць. Тулава дрыжыць. Асу ўсю выгінае. Яна падымае дрыготкія крылы для палёту. Яе трасе знутры. Боль ці яшчэ што скаланае яе ўсю. Яна ляжыць тут. Яна крыжуе лапкі над целам. Яна падбіраецца і курчыцца. Крылы торгаюцца. Яна калзыча скуру. Нешта стаўляе яе дагары нагамі; яе скаланае нутраное трымценьне. Яна ўгінае ў сябе брушка. Ты можаш чуць, як шоргаюцца і шапочуць крылы. Боль ці яшчэ што апракідвае яе, яна выгуквае гэта. Яна ганяе на месцы па крузе. Яна лямантуе. Яна выгінае зь сябе брушка. Яна курчыцца, яна выцягваецца і

Паводка

У рацэ стаіць нейкі чалавек, сказаў брат. Ён стаіць пасярод крушні апусьціўшы галаву; рукі зьвісаюць яму ўздоўж тулава. Ён спусьціўся ў рэчышча зь берага, на якім мы сядзім, і па каменьнях памалу пайшоў да вады; паколькі мы так далёка ад яго, то здаецца, што ён стаіць беспасярэдне перад хвалямі: адным крокам ён няйначай можа зайсьці па калена ў ваду, пасьля другога крока плынь пацягнула б яго з сабой. Але ён не стаіць так блізка ад вады, а ў некалькіх мэтрах пасярод валуноў перад калюгамі з стаячай вадой; уласна кажучы, ён павінен быў бы чуць, як я гавару.

Ён ня чуе цябе, сказаў я. Альбо ён чуе цябе толькі як бульканьне вады вакол галіны. Калі ты крыкнеш, ён павернецца.

Не, кажу я. Ён спалохаўся б. Калі ён хутка павернецца, ён пасьлізьнецца на камені і ўпадзе.

Хіба ён выглядае нешта? спытаў я.

Ня ведаю, сказаў мой брат. Я бачу яго толькі ззаду; палоска ягонага твару адсьвечвае сонцам, так што я не магу нічога разабраць.

У яго рот адкрыты ад стомы, сказаў я. Ён ішоў па каменьнях не замачыўшы ног і стаіць там і сьпіць у рэчышчы. Пасмы паветра ўлягліся вакол яго і заляпілі ягоны твар.

Ён ня сьпіць, сказаў мой брат. Ён глядзіць цераз ваду.

Ён саскочыў тут, сказаў я, і паміж вёдрамі і матрацамі прайшоў да вады.

Ён не прайшоў да вады, сказаў брат. Ён паволі ішоў па каменьнях і спыніўся пасярод крушні.

Вазьмі мяне за руку і дапамажы мне спусьціцца ўніз, сказаў я. Я пайду да чалавека і спытаю ў яго, што ён там выглядвае.

Ідзі, сказаў брат.

Ідзі цішэй, сказаў я. Ён павернецца.

Ён нас ня чуе, сказаў я. Ён якраз скрыжоўвае рукі на грудзёх і засоўвае далоні пад пінжак, каб пагрэцца. Ён стаіць і глядзіць проста перад сабой.

А сонца ўжо зайшло? спытаў я.

Сонца? спытаў брат.

Холадна стала неяк адразу, сказаў я.

Ты зайшоў у цень, сказаў ён.

У цень дрэваў з другога берага? спытаў я.

Не, сказаў брат, у цень чалавека. Твой твар у ценю чалавека.

Што робіць чалавек? спытаў я.

Ён глядзіць на камень, сказаў ён.

Ён не аглядваецца на нас? спытаў я.

Ён увесь час глядзіць на камень, сказаў ён.

Кантаваты камень? спытаў я.

Камень круглы, сказаў брат. Ён ляжыць ніжняй часткай у ставе, да якой ад ракі вядзе пратока. Вада вакол каменя празрыстая і спакойная, бы перад тым, як замерзнуць. У глеі на дне я магу бачыць сьвячэньне; гнілая галіна тырчыць з глею; за яе канец заматалася палоска нейкага сукна.

І там ніякіх зьвяроў? спытаў я. Ніякага рака ані чарвяка?

Камар, сказаў брат.

Ён ня рухаецца? спытаў я.

Ён плывае па крузе, сказаў ён.

Ён здохлы? спытаў я.

Але, сказаў ён.

Калі ён здохлы, то напэўна вада рухаецца, сказаў я.

Вада прыбывае, сказаў ён.

Чаму прыбывае вада? спытаў я.

Пачынаецца прыліў, сказаў брат.

Гэта ж рака, сказаў я, а ня мора.

Гэта мора, сказаў ён. Гэта акіян.

Гэта рака, сказаў я, і мы адныя. Перад намі няма ніякага чалавека.

Так, сказаў ён. Мы адныя. Мы ад берага па адхоне спусьціліся ў рэчышча і стаім перад каменем пасярод крушні. Верхняя частка каменя яшчэ не занятая вадой; на ёй барозны, як зьвівы на сьлімаковым доміку; там лёг засохлы бруд; больш нічога не відаць.

Можа, мурашка, сказаў я.

Дзьве, сказаў брат, дзьве мурашкі. Яны выратаваліся, уцёкшы на скалу, і цяпер поўзаюць па ёй. З самалёту яны выглядаюць мурашкамі. Запракінуўшы галовы, яны махаюць рукамі і крычаць.

Гэта дзеці? спытаў я.

Але, сказаў брат. Яны ляжаць на скале, аброслай лішайнікам. Адно дзіцё ўстае і глядзіць па–над вадой: ці прыбывае яшчэ? кажа яно другому: я не магу нічога бачыць. Мне холадна.

Мне таксама холадна, сказаў я.

Апрані мой швэдар, сказаў брат.

Пайшлі валей назад, сказаў я.

Не, сказаў ён. Што такое? спытаў я. Чаму ты крычыш?

Вада, сказаў ён.

Гавары гучней, сказаў я. З–за гудзеньня матораў я не магу нічога пачуць.

Вада рухалася наперад і выціскала абодвух на маленькую пляцоўку, сказаў ён. Адно дзіця цягне за сабой другое. Аднак вада яшчэ падымаецца; па ёй самой нельга заўважыць руху. На ёй уверх–уніз гойдаецца саламяная страха; флюгер на вільчыку моцна круціцца адначасова з разгойдваньнем страхі: вецер там унізе, напэўна, штармавы. Там, дзе салома аддзертая з крокваў, трапечуцца адзежыны, якія павымыла з скрыняў і куфраў; вада сплюснула і перакасіла страху.

Што робяць дзеці? спытаў я.

Яны гавораць, сказаў брат.

Што гавораць яны? спытаў я.

Яны гавораць пра ваду, сказаў ён.

Колькі месца ў іх яшчэ ёсьць? спытаў я.

Ты змог бы зрабіць там тры крокі, сказаў ён. Яны, скрыжаваўшы ногі, сядзяць адзін побач з другім, сьпёршыся пляскатымі далонямі на скалу; каля іхных пятаў стаіць вада; яна празрыстая і спакойная. Між тым яны гучна крычаць; я бачу гэта па чорных, рухомых дзірках на тварах, якія скіраваныя да нас; з носу аднаго зь іх ідзе кроў. У гэтага дзіцяці толькі правы чаравік, які мыском таксама зьвернуты да нас; на пальцах левай нагі я бачу споўзлую шкарпэтку. Ногі другога дзіцяці голыя; косткі цяруцца адна аб другую.

Дзе наш трос? спытаў я.

Мы забыліся на яго, сказаў ён.

А вада? спытаў я.

Вада яшчэ стаіць вакол нас абодвух, сказаў ён. Яны сядзяць пасярэдзіне сухога круга і ціха ды хапатліва гавораць. Раптам яны падымаюць галовы і глядзяць уверх на флюгер; толькі цяпер, калі ён нерухомы, чутнае яго рыпеньне; мы тут наверсе нічога ня ведаем пра гэта. Вада ў адным месцы якраз крыху прасоўваецца ў круг і замочвае абцас аднаго зь дзяцей. Хоць яны і ня бачаць ваду ў цемры, абодва адразу перастаюць гаварыць; аднак яны не прыціскаюцца адзін да аднаго — яны сядзяць услухваючыся з адкрытым ротам. У гэты момант

Не, сказаў я.

У гэты момант, сказаў брат, зь цемры выносіць мёртвую сьвіньню, і яна паволі праплывае паўзь дзяцей. Не кантралюючы рухі рук, яны труць тыльным бокам далоняў вочы і здранцьвела глядзяць на сьвіньню. Сьвіное бруха з смочкамі пагойдваючыся адсьвечвае белым з вады; яно стукаецца аб страху, коратка шкрабе аб бэльку і валюхаецца далей. Сьвіньня, кажа адзін да другога, поўны сподзіву. Сьвіньня, кажа другі і ў зьдзіўленьні аблізвае кроў з губы. І ў той час як яны сядзяць і гавораць пра сьвіньню, на гарызонце на фоне вады ўзьнікае трымценьне, якое ідзе празь вёскі і лясы, і мы яго ня бачым.

Пайшлі назад, сказаў я, пайшлі назад!

І адным махам, сказаў ён, адным махам, адным махам вада падымаецца, вада падымаецца, адным махам вада падымаецца і, вада падымаецца, адным махам вада падымаецца, вада падымаецца і і і і і і і і і і іііі

Не! сказаў я.

І                   цяпер, сказаў ён.

Мёртвая аса

Яна пахне як спалены запалак, сказаў я. Яна пахне як разжаваны хлеб. Яна пахне як глей пасьля паводкі. Яна пахне як агонь пад дажджом.

Чалавек з марацкай кайстрай

Да абеду дамы і другія будынкі мястэчка стаяць у празрыстым кіпені. Назіральнік можа бачыць, як мкнуцца і трымцяць хвалі над дахамі, дзе чырвоныя цэглы пачынаюць запальваць ваду. І жар бясколернага дыму, пад якім у кожным жытле смажыцца мяса на абед, узрушвае і рабацініць ваду. Над дахамі дамоў, над асфальтам і над дахамі прыпаркаваных аўтамабіляў вада ад парываў полымя набягае павалокай і восьпінамі. Вада паглынае гук крокаў; з вараным, перакрыўленым тварам, наўскась трымаючы рукі перад вачыма, тупае той, хто знаходзіцца там звонку, супраць масы. Губы глуха белыя і адслоеныя ад зубоў, зрэнкі выпаленыя да чарнаты, па–над высунутым языком вада праз шырака адкрыты рот праліваецца ў горла, і йдучы, рухаючыся без упыну, ня можа яе праглынуць: ён нават ня йдзе: ня йдучага, яго памалу зносіць наперад плынь. Палосы пылу на гасьцінцы гэта водарасьці, якія наскрозь спавіваюць ваду; на дне бязгучна перакочваюцца жмуты паперы і пасмы сена, што ўпалі з фурманкі; вусені на асфальце, хоць яны ўстаюць на дыбкі і выцягваюцца, ня рухаюць ужо целам самахоць, а іржа, на якой яны ляжаць, згінае і гняце іх уверх; іхныя рухі пазычаныя, падобна рухам пылу, сена і паперы.

Тут, дзе йдучы ўжо даўно пакінуў мястэчка за сьпінай (бо ў населенай прасторы мястэчка на вуліцы няма поўзаючых жывёлаў), вада кіпіць ужо толькі над асфальтам на мяжы сушы і неба, якое расшыраецца і расьцягваецца ў меру таго, чым далей прасоўваецца вандроўнік, а таксама вакол самога йдучага, які апрануты ў цёмнае і нясе на плячы чорную аблямаваную скурай марацкую кайстру. Ён больш ня можа павярнуць вочы ўбок; яны таксама зварыліся і кругла–нерухома выпучыліся з вачных праёмаў. Ён больш ня чуе гуку ўласных крокаў; ніхто, нават калі б ён ступіў да яго і пачаў бы прыслухоўвацца, ня змог бы пачуць на мяккай вуліцы яго адыходзячых крокаў. Назіральнік убачыў бы, што яго як паперу бязгучна нясе над дном. Чалавек ня змог бы прысесьці на бардзюр; і седзячы ён ня змог бы сьпёршыся ззаду рукамі намацаць нагамі край каменя, каб прыдбаць апору: безупынная плынь, не даючы чалавеку з марацкай кайстрай засяродзіцца, зрушыла і панесла б цела далей яшчэ перад тым, як яно асела.

У кіпню папера ўсплывае не адразу; яна хутчэй паступова разьядаецца віруючай гарачынёй і запаволена выбухае шматкамі, якія, спавітыя токам вады, адзін за другім усплываюць наверх са дна.

Трава ля гасьцінца пакрытая бросьняю; колцы смалы на слупох лопаюць і цякуць; шаргатаньне ўнутры слупоў набухае ўвушшу да конскага тупату.

Абвараныя вочы сталі безабаронныя і перад позіркамі: вобразы, якія памяць выпрадукавала на сятчатцы як абаронны вал, ад полымя расплавіліся ў невідушчасьць; у той час як вандроўнік ідзе, агонь безь перашкоды падае ў ягоныя мазгі.

Зьнізу ягоныя падэшвы падсьвечваюцца. Кароткі тоўсты цень, якому марацкая кайстра надае яшчэ і гарба, рэзка высьвечваецца за ім. Калі б назіральнік задаў сабе працу падысьці бліжэй, ад ягонага вока не схавалася б, што на падэшвы чалавека прыклеіліся плямы смалы. Выглядае на тое, быццам ён меў жаданьне йсьці да наступнага мястэчка ўва ўласным цені.

Калі плынь заварочвае шыю і галаву назад, ён бачыць, што над ім стаіць у полымі без астачы ўся вадзяная паверхня. У другі раз ён заўважае, што ў гэтым полымі стаіць вымерлае мястэчка, празь якое ён ідзе.

Паабедзе ляпаюць па дрэве званы.

Тармозячыя аўтамабілі глуха высморкваюцца ў вуліцу.

Калі ты прыслухаешся, ты ў пустэчы пачуеш, як пазяхае сонца.

Перад тым як вада ў рондлі канчаткова пачынае кіпець, яна выпарае са дна бліскучыя пэрліны: вада ідзе пэрлінамі, так гучыць выраз.

Цень карацейшы — думкі куртацейшыя.

 
Апошнюю прымаўку ўплёў у свае праклёны бацька, ідучы калідорам.

Стома

Іншым разам, калі я сяджу тут, мяне агортвае стома. Якраз толькі што я адчуваў пад разьняволенымі рукамі яшчэ і круглыя падлакотнікі крэсла; дрэва ўрэзалася ў напятую столку скуры паміж указальным і вялікім пальцам; якраз вось цяпер я чуў яшчэ, як стукнула дзьверца шафы; мыцельнік пах абваранымі мурашкамі; пакой апісваюць як даволі халодны; звонку гурма птушак порстка паднялася з плоту і прашумела нізка над дахам. Але тут наверсе без майго ўдзелу ногі паволі выцягваюцца на падлозе, і абцас шкрэбаючы выпісвае на дошках жэст стомленасьці; галава цяжка адкідваецца на сьпінку крэсла.

У адзін момант цела наглуха заплывае воскам. Незнаёма прабіваецца з даху рагатаньне птушак, стук шафы ператварыўся ў скрыгатаньне і шапяляваўленьне, замоўклыя драты лініі перадачы, на якія да гэтага яшчэ рэагавала вуха, цяпер настолькі нячутныя, што іхнае маўчаньне мяне не кранае. Шумы і пахі зьбіраюцца на скуры, не пранікаючы ўнутро. Цела заплаўленае воскам і нерухомае ад стомы. У той час як я сяджу, ува мне паўстаюць разважаньні; паколькі я ня ведаю, дзе я, паколькі я забыўся сам на сябе, з–за таго, што звонку ў мяне больш нішто не пранікае, паведамляючы такім чынам, дзе знаходзіцца маё цела, і паколькі маю ўвагу больш не прыцягвае ні адзін шум, думкі носяць мяне па нічыйнай зямлі; тое, што я сабе ўчыняю, гэта ня думкі, а думкі, учыненыя мне.

Я бачу, як ува мне мільгаюць месцы і відалі, якія я яшчэ ніколі ня бачыў; чорная бананавая шалупіна на пыльнай палявой дарозе адчужвае мяне; я дзівуюся на пажоўклыя валокны на нутраным баку шалупіны і на трапяткую постаць нейкай птушкі зь белым брушкам на тым самым месцы.

Але я яшчэ ня спаў. У хвалях паветра шуміць, паўтараючыся і ўзмацняючыся, прыбой гукаў, цьвёрдых і халодных, як целы мух па здранцьвелай скуры. Я чую іх, седзячы тут, як гукі без паходжаньня, спароджаныя ротам альбо чым бы там ні было яшчэ, што спараджае яго звонку. Потым у пустое памяшканьне, дзе я сяджу, абрыньваецца град каменьня; дзякуючы шуму галава пасоўваецца ад сьпінкі крэсла наперад, так што яна са сьвістам абрыньваецца на шыю зь вялікай вышыні, і пад час доўгага падзеньня галавы ўвушшу зьвініць паветра.

Гукі, якія да гэтага наслаіліся на скуры, цяпер таксама ўрываюцца ў цела. Гэта гукі, якія спачатку праходзяць гладка, але потым прыліпаюць да скуры і там праштурхваюць самі сябе вастрэй і цьвярдзей і таму горача ўсьвідроўваюцца ў цела. Гук робіць вадкім воск і разьбівае стому. Ён цяпер такі блізкі, што вуха адрозьнівае яго як гук, які азначае нейкае, маё імя. Воклічы падымаюць галаву ад сьпінкі і адрываюць рукі ад падлакотнікаў; яшчэ здаецца, што яны пляскатыя, але калі (цяпер) звонку ў калідоры адчыняцца дзьверы, то яны, расьцягнуўшыся ўва ўсе бакі, упадуць у пакой і пабудзяць мяне.

Аповед сястры

Яна кажа, што калі яна ўбачыла, як фары джыпу кружляюць па сьцяне, то зьбегла ўніз у залю, дзе бабы, сабраўшыся пасьля таго як даведаліся пра вестку, прамаўлялі над мёртвым братам, чые твар і цела ўжо былі памытыя і ўрачыста прыбраныя, свае малітвы; яна, аднак, нічога не расказала жалобным госьцям пра джып, які набліжаўся; адвярнуўшы твар, яна нібыта падышла да труны і куды папала папырскала крапілам крыху вады з шклянкі, якая раней ужывалася для піцьця, на паднятую дзе–нідзе столкамі ільняную посьцілку, якая пакрывала цела патанулага брата. У той час як яна потым адхіснулася да лавы пры сьцяне і сядзела на ёй, цесна сьціснуўшы калені, і вялікімі вачыма глядзела на дзьверы, за сталом бабы гаварылі тое, што яны гаварылі, толькі бязладна варушачы губамі наперад і назад, і да таго ж яны не датыкаліся адна да адной, так што словы іхнае малітвы, якія былі пазбаўленыя гукаў, пагатоў што бабы яшчэ і сьпявалі хорам, здавалася, паходзілі не ад жывых істотаў, а ад мёртвых стварэньняў з–пад зямлі; рукі, нават калі бабы не гаварылі, ляжалі счэпленыя адна ў адну на стале і сваім мерным рухам наперад і назад, які прадыктоўваўся бязмоўнай раўнамернасьцю хора, заціралі на нацёртай сольлю драўлянай стальніцы мокрыя кругі ад чайных сподачкаў.

Не апрануўшыся яшчэ да гэтага часу ў цёмныя строі і не павязаўшы на галовы чорныя ядвабныя хусткі, яны цесна згуртаваліся вакол стала, ногі ў высокіх гумовых гамашах. З кропкамі бруду на ваўняных панчохах, яны прыйшлі ў тым парадку, у якім сядзелі за сталом; атрымаўшы вестку пра тапельца, яны пакінулі ўсё як яно ляжала ці стаяла і праз усё больш і больш густа падаючы сьнег расхрыстаныя прыбеглі з суседніх дамоў, каб прыбраць нябожчыка, забясьпечыць яму патрэбнае; зрабіўшы гэта, яны пасьля таго як сьцямнела, сядзелі вакол стала і маліліся: адна зь іх пыталася, на што другія ў ейнай манеры падымалі галаву і наперабой мармыталі адказы, пакуль першая, якая пад час адказу трымала галаву апушчанай, зноў падняўшы галаву, не працягвала свае пытаньні.

Яна глядзела на дзьверы, сказала мая сястра, ніхто з бабаў нібыта не пачуў, як спыніўся джып; тым ня менш яна чакала, што яны адразу перапыняць сваю малітву і, спадцішка паглядзеўшы на яе, стуляцца галовамі і пачнуць шэптам натуральную размову. Але нічога такога: заглыбленыя ў сваю малітву, яны не ўспрынялі, што адбывалася там на падворку. Перад брамай прадстаўнікі ўзброеных сілаў, якім, што зусім пэўна, пры ўваходзе былі ўчыненыя перашкоды з–за нейкага інцыдэнту, з–за якога, яна не магла на месцы высьветліць, затрымаліся на час хіба што кароткіх перамоваў, якія адбыліся звонку, так што яна ўпала ў аблуду, што, магчыма, пачутае ёй толькі прымірсьцілася; аднак пасьля жаўнеры, абабіўшы з ботаў сьнег, цяжкай хадою ўваліліся ў калідор.

Дзьверы ў залю, у якой знаходзіліся спачуваючыя госьці, а таксама сястра, былі апрацаваныя карычневай марылкай; коса і няшчыльна, зь якое прычыны гэта ні было б, унутры ў замку тырчэў ключ.

Локцямі і насілкамі жаўнеры чапляліся за сьцяну, аднак на кола малельніц нават гэты выразны шум не зрабіў уражаньня.

Яны панесьлі мяне калідорам. Голас, сказала яна, які падказваў тым, хто нёс, дарогу і дзьверы, так уразіў іх сваім гучаньнем, што яна пасьпешна паднялася з лавы і накіравалася да дзьвярэй; альбо інакш, удакладніла яна: яе ўвагу, чаму, ёй і цяпер незразумела, адразу прыцягнулі дзьверы альбо відаль дзьвярэй, якія зараз вось маглі расчыніцца. Між тым, як апавядала яна, ля ўваходу пачуўся шоргат абутку некага трэцяга і некага чацьвертага.

Што, спытала яна мяне, ты рабіў бы, калі б ты якраз працягнуў руку да клямкі, альбо калі ты навогул ужо ўзяў клямку ў кулак, і яна адным махам разам з тваёй рукой адціснулася ўніз, і незамацаваны ключ вываліўся зь дзьвярэй?

 
Увайшла жанчына і бяз слоў запрасіла мяне да стала.

Пачатак яды

Унурыўшы галаву ў газэту, бацька на кухні, моўчкі, не чытаючы, ахоўвае свой гнеў. Я, каленьмі адсунуўшы стол ад лавы, каб можна было прайсьці, праціскваюся на месца насупраць яго. Жанчына адыходзіць, вяртаецца і, не зьвяртаючы ўвагі на мужавы пальцы і на адкрытую газэту, сьцеліць безь нічога ніякага на стале белы абрус. Бацька моўчкі выцягвае рукі з газэтай і круглымі вачыма назірае, як яна распраўляе і разгладжвае абрус. Калі яна замацоўвае абрус па крузе на кантах прышчэпкамі, ён апускае рукі з газэтай назад на стол і распрастоўвае паперу пальцам, пакуль я ня чую, як тая прарываецца на сярэднім згіне; пасьля гэтага ён пускае газэту з рук, і яна млява падае на мае рукі. Я памалу высоўваю пальцы, так што газэта, якую ён нібыта чытае, спаўзае і плоска сьлізгае на стальніцу. Гэта павінна прымусіць яго альбо перагнуцца цераз стол, каб можна было расшыфраваць літары, альбо працягнуць далей рукі, падсунуць газэціну ў свой бок, а для гэтага пасунуцца з крэслам бліжэй да стала, калі ён ня хоча паступіцца выглядам чалавека, якому за чытаньнем няма справы да ўсяго на сьвеце; ён наважваецца на тое, каб паставіць локці перад сабой на газэту і ўтрымаць галаву ад падзеньня, падпёршы яе пад барадой кулакамі. Пляскатыя талеркі на талерцы далоні, вялікі палец зьверху, у другой руцэ супавая талерка, як па канаце набліжаецца да стала жанчына. Я сьлепа выкладваю руку наперад і стаўлю яе з талеркай перад сабой на стол. Мужчына зацята чытае артыкулы з газэты, варочаючы ўнутры сябе свой пякучы гнеў, у той час як жанчына падсоўвае яму пад старонкі судзіну пад суп. Аднак ён маўчыць; ён толькі выпростваецца на крэсьле і з чутным чмяканьнем праглынае нявымаўленыя словы. Паколькі я гэта чую, я бяру зь яго прыклад і падцягваю, як ён, ногі пад сябе. Жанчына ставіць на стол круглую дошку і потым ставіць на дошку рондаль. Між тым мужчына аніякім чынам не дае адхіліць сваю ўвагу ад чытаньня; ён моўчкі вытрымлівае нават пару ад супу, што ахінае яму твар. Цяпер яна пачынае разьліваць суп у талеркі; з поўным апалонікам яна чакае над газэтай; потым, калі бацька нічога ня робіць, яна зноў выцягвае талерку і перакідвае ў яе апалонік. Хоць пырскі трапляюць мужчыну на камізэльку, ён усё яшчэ не загаворвае; ён таксама не зьбіраецца спыніць свой занятак, пакуль ён ня чуе, што перад ім і побач зь ім ядуць. Відаль дзьвюх асобаў, якія ўжо задавальняюць сваю патрэбу, нахінаючыся да талеркі і адхінаючыся ад яе, у той час як ён усё яшчэ павінен супрацьстаяць ім, не падыходзіць для таго, каб умацаваць яго ў цярпеньні. Хіба ён павінен углядацца, як яны тут за яго грошы наядаюцца? Такім чынам, ён падымае газэту, складвае яе і дапытліва цікуе вачыма навокал. Жанчына ўстае, замест яго бярэ газэтныя старонкі і нясе іх да судніка. Я пад сталом бяру ў прыгаршчы краі абруса, якія пасьля мыцьця ад крухмалу склеіліся ў кутасы. Між тым яна зноў моўчкі далучаецца да нас. Мужчына усім целам падсоўваецца да талеркі; калі ён цяпер апускае лыжку ў рот, пара шыбае яму ў вочы; ён затрымівае свой інструмэнт для яды ў супе і зноў цёмна–пагрозьліва аглядваецца. І жанчына таксама падцягвае ногі пад сябе, так што пальцы шкрабуць па падлозе. Усе, хто цяпер гатовы да яды, шчытна падцялі пад сябе ногі; паміж гэтым трыкутнікам ног напружылася вольная прастора, у цэнтры якой з двума промнямі ляжыць магніт. Мужчына тыцкае лыжкай у суп і зачэрпвае, ціснучы на яе і топячы вялікім пальцам, а потым закрыўленай рукой вымаючы яе з талеркі. Мы робім так, як ён. Адначасна звонку на падворку ад падножжа мура ўсё больш вялікай калёнай да акна кухні кіруюцца мурашкі; таму што мы ўжо глытаем, і таму што да таго ж мужчына яшчэ злосны, ніхто з нас не пачынае гаворкі, ніхто з нас ня хоча распачынаць гаворкі!

Гнеў праходзіць

Ці можа ў чалавеку, які есьць, існаваць гнеў?

Калі ўгнеўлены есьць хлеб, і хлеб ужо чэрствы і пакрыўся цьвіляй, так што скарынкі і сухары драпаюць дзясны, тады вочы ў яго стануць змрочнымі, небясьпечнымі, і ён пачне жаваць яшчэ мацней і хіжэй. Мацнеючыя вібрацыі шыі паказваюць нарастаньне пачуцьця; пальцы ў чаравіках падымаюць у вышыні разьюшаную нагу.

Але цяпер, на шчасьце, угнеўлены есьць ня гэты хлеб, а добра запраўлены спэцыямі суп; да гэтага яшчэ далучаецца тое, што да гасподы, у якой ён есьць, амаль не даходзіць шум другіх, зь якімі ён утварае цесную супольнасьць; каб не злаваць яго бязь меры, яны стараюцца есьці суп ціха. Такім чынам, ён змушаны абставінамі ўслухоўвацца ўва ўласныя шумы, дарма што ён усё–такі намагаецца любымі сіламі працягваць гнявіцца.

Спачатку ён есьць так, як мае звычку есьці заўсёды, — нахіліўшыся над талеркай і засмоктваючы лыжку губамі ад краю ўглыбкі рота, ледзьве рука напалову правядзе яе ад талеркі; але цяпер, паколькі на кухні амаль ціха, ён зь непрыемнасьцю чуе, як суп гучна пераліваецца з лыжкі назад у талерку; ён ня можа пазбавіцца ад сьвісту паміж зубамі; падступна катуе яго чмяканьне губ; нарэшце і храп ды хруканьне ў шыі пры кожным каўтаньні наводзяць чалавека на іншыя думкі.

Такім чынам, ці можа ў ім, калі ён есьць, знаходзіцца гнеў? Ці не адхіляць яго ад распаленых пачуцьцяў шумы ў амаль ціхім пакоі?

Нарэшце ён зробіць так, што ён, каб другія больш ня чулі ягонага дакучлівага глытаньня, спачатку адтэрмінуе сваю помсту, сядзе проста і пачне зь імі размову, можа пра мурашыную матку, якая, кульнуўшыся праз адчыненае акно на падлогу кухні, цяпер зьбіраецца, перакуліўшыся праз галаву, схаваць сваё брушка ў шчыліну і назад у зямлю, хоць пад кухняй толькі сьмецьце і гліна.

Мурашкі

У кожным леце ёсьць дзень, у які яны падымаюцца з сваёй земляной гасподы; перад гэтым і пасьля можна пабачыць толькі калі–нікалі некалькіх зь іх, адну за другой, на іхных мурашыных сьцежках. Ты якраз абсунуўся з падваконьня па тынкоўцы на падворак; ты іх не адчуваеш на руках і ззаду на нагавіцах; але перад тым, як пайсьці, ты ўжо чуеш, як яны вывальваюць гурмой зь зямлі праз гарызантальны праход. Ты аглядаешся; ты бачыш, як цякучая смала зьнізу выплывае на мур; ты бачыш, як у смале плываюць шэрыя плоскія каменьчыкі; ты бачыш, як каменьчыкі на сьпіне рою кіпнем пырскаюць да акна; ты не адрозьніваеш, нават калі падыдзеш бліжэй, у роі асобных інсэктаў, хіба што вунь тую з крыламі, ты ня бачыш пад імі ані пясчынкі ў тынкоўцы. Адступаючы, ты ўтарапліваешся на рой, які без упыну лезе ўверх па муры; ты глядзіш і глядзіш, пакуль ты ня можаш больш адвесьці пагляд, — вось ты і даглядзеўся! Яшчэ адчыненае акно кухні. Калі ты паклічаш, нехта выгляне. Той, хто падыдзе да акна, пакладзе рукі на падваконьне і высунецца; паколькі ён яшчэ стомлены ад яды, то рукі ўціскаюць далоні ў падваконьне, так што ён ня можа іх болей выслабаніць; такім чынам, ён стаіць нахіліўшыся наперад з разьняволенымі рукамі; як толькі ён бачыць, што яны набягаюць, у яго вырываецца з горла вокліч. Але яны між тым ужо дасягнулі ягоных пальцаў і прабіваюцца ўверх праз рэдкія пучкі валасоў на пальцах, праз лагчыну паміж косткамі, па венах і супраць валасоў да закачанай кашулі. Ты чакаеш, што ён адскочыць, што ён выкіне рукі перад сабой углыб кухні і што ён іх будзе ўдоўж і ўпоперак размазваць аб раму дзьвярэй, аб стол і аб падпорку пліты. Аднак ён застаецца ў той паставе, у якой стаіць цяпер; ён толькі рассоўвае пачарнелыя, скручаныя рукі і такім чынам закрывае акно. Між тым рой не спыняючыся ўжо зацякае пад кашулю; тыя з крыламі ўздымаюцца ў паветра і пырхаюць яму ў твар. Потым ты можаш бачыць, як звонку другія кучамі набягаюць на мур і на падваконьне: яны пералазяць адна цераз адну; заднія скідваюць пярэдніх на шыбу як вал; высьлізганьне лапаў, адскокваньне галоў, распырскваньне мурашынай вадкасьці, шуршаньне крылаў ты чуеш як лёгкае кіпеньне, як шыпеньне ветра ў кароткай мокрай траве. Яны насыпаюць перад шыбай чарнаватую гару. Ты ня можаш ні глядзець на кухню, ні чуць там што–небудзь: ты стаіш зачараваны спэктаклем. Калі дзьверы дому падаюцца ўнутро, ты бачыш, што ў тваім застыглым паглядзе перамяшчаецца адно нейкі цень, які ўздоўж мура вандруе да акна. Тады ты хутка трасеш галавой, так што цень праяўляецца перад тваімі вачыма; ты распазнаеш рукі, якія трымаюць карычневы эмаляваны чайнік, ты распазнаеш на руках цяпер ужо спушчаную кашулю, а на твары, на які пырхалі тыя з крыламі, ты распазнаеш пад рэзка сапучым носам вусы, якія добра вядомыя табе. Чалавек трымае чайнік не паміж абедзьвюма вэртыкальна закругленымі рукамі; больш за тое, ён накінуў насоўку на ручку і такім чынам трымае чайнік у адстаўленай руцэ; калі ён апускае дзюбку чайніка, ты бачыш, як над ёй віруе паветра; аднак да гэтага часу адтуль яшчэ не выдзяляецца пара, не выцякае вада, і табе здаецца, што вадкасьць учэпіста прыклеілася ўнутры судзіны. Потым нарэшце выскоквае струмень і робіць упырск у вал. Чалавек адразу перахоплівае чайнік, адстаўляе яго далёка ад сябе і, нахіліўшы галаву, разглядае акно. Ты можаш бачыць, як рой блішчыць і ільсьніцца; пах абвараных целаў закрадваецца табе нечым новым у глотку; ты пракоўтваеш і глядзіш, пакуль ты ня бачыш, што штурм акна яшчэ працягваецца і што тыя наверсе, якія ўжо мёртвыя, адпіхваюцца жывымі зьнізу і падаюць. Чалавек адыходзіць убок, па шырокай дузе вымахвае за сабой чайнік, глыбака ўнізе набірае размах і размашыста ліе варатак, забіраючы ўверх, на вайсковую калёну і аж да сярэдзіны шыбы. Потым ты бачыш, як ён кулаком гваздае па шыбе і як пасьля там авангард рою курчыцца, разьдзяляецца на асобіны і ападае да другіх на падваконьне. Ён зьвяртаецца да цябе і даручае, рэзка кінуўшы галавою, бегчы ў дом. На кухні ты сустракаеш жанчыну, якая ўжо апалонікам нясьпешна пералівае ваду зь ёмістасьці на пліце ў вялізную выварку; ты хапаеш з стала кубак і дапамагаеш ёй. Абматаўшы вушкі пярэднікам і лахманамі колішняй фіранкі, вы, згорбіўшыся і кульгаючы, цягнеце выварку да мужчыны на падворак. Толькі калі вы ўжо выйшлі з дому, табе раптам кідаюцца ў вочы скукожаныя зернеткі на фаерках пліты, стуленыя і раздушаныя зернеткі ў шчылінах падлогі, і на талерках ды ў місках, якія, напоўненыя смачнымі стравамі, яшчэ ледзьве былі кранутыя гатовымі да яды людзьмі, падпаленыя, адасобленыя часткі членаў, як мышыны памёт, які мае кіслы смак, а пад і над імі адорваныя крылы тых, што мелі іх. Вы паставіце выварку перад акном, ты вымеш з вушка ручнік. Калі ты пачнеш выстукваць яго аб мур, ты ўбачыш гэтыя раздушаныя члены таксама і ў столках ручніка; далей мужчына вачыма дасьць табе знак, каб ты адышоў. Такім чынам, ты адскочыш да прыступак; ты прысядзеш і будзеш назіраць, як муж дабівае рою. Калі ён, захаваўшы адлегласьць, уціскае чайнік у выварку, калі ён вывалакае чайнік, які поўны, аж пераліваецца, з вываркі, калі рука з чайнікам адно мільгае ў паветры, калі пасьля вада поўніцай плюхаецца на сьцяну, ты ўсё яшчэ чуеш, што рой атакуе шыбы, табе яшчэ здаецца, што ты чуеш, як вал бзычыць і сыкаціць, ты ўсё яшчэ пракоўтваеш, як бы ты ні дыхаў, гэты ёдкі і кіслы пах. Ты бачыш, што тут жа стаіць жанчына; яна не глядзіць на цябе. Стоячы так, як кажуць, рукі ў бокі, яна не глядзіць нікуды; альбо калі яна і глядзіць куды–небудзь, яна гэтага ня ведае. Ну мог бы ўжо скончыць, кажа яна да мужчыны; мог бы ўжо скончыць. Аднак ён не супыняецца: не мяняючы руху, так што ён, чым часьцей ён яго выконвае, тым больш адасабляецца ад яго і замыкаецца на самім сабе ды застывае, ён схіляе галаву над вываркай, уціскае судзіну ў ваду, выплюхвае вар на мільгаценьне, зноў заціскае пасудзіну ў ваду і зноў плюхае на мільгаценьне. Між тым ты можаш бачыць, як дзьве з тых з крыламі (альбо болей) учапіліся яму ў твар, які, здаецца, ні за, ні супраць гэтага; другія сплываюць рэкамі і вадаспадамі ўніз па муры, маленькія і раскрышаныя плывуць назад у шчыліны зямлі. Потым жанчына зь яе спакойнымі рухамі становіцца паміж мужчынам і акном. Хоць ён цяпер і спыніў свае рухі ўверх–уніз і чакае, аднак тым самым ён пазбаўляецца застыгласьці. Гледзячы на яе, ён пытаецца; яна нічога не адказвае, а скамечаным пярэднікам выцірае па крузе калюжыны, утвораныя кроплямі з падваконьня, ён выпускае чайнік з рукі, і той падае ў пустую выварку. Ён засыпае шчыліны, падсоўваючы туфлямі пясок з двара да сьцяны; ён трамбуе пясок, топча нагой, пакуль зямля не становіцца сухой. Пры гэтым ён зважае на жаночыя ногі, каб не наступіць на іх; я патрапляю заўважыць гэта да таго, як ён падыходзіць з мурашкамі на твары і сядае вышэй мяне на верхнюю прыступку.

Потым я нечакана чую размову асобаў аднекуль з другога месца; у яго нешта на лобе, чую, як кажа жанчына. Мужчына ўсё яшчэ не маўчыць. Але потым ён адчувае на скуры: мурашка, — чую, як кажа ён аднекуль з другога месца. Аднак ён не адважваецца кінуць нож, якім ён толькі што адрэзаў мяса, на край талеркі і стукнуць тылам далоні па лобе; ён нават перастае жаваць; ён таксама ня рухае вачыма, хоць рух зрэнкаў сюды і туды ня стаў бы цягнуць за сабой скуру. Кавалак у ягоным роце робіць яго твар шышкаватым; косьці сьвецяцца “бляклай фарбай дамоў перад навальніцай”. Ён не адважваецца паварушыць павекамі альбо падняць бровы на лоб; нязьедзены кавалак адкідвае на ягонае вуха нерухомы цень; глянец на ярэмнай косьці выпараецца. Колькі ён яшчэ зможа сядзець, не даючы сьліне змыць кавалак унутро, з–за чаго ўвесь твар прыйшоў бы ў рух, які хіба што спалохаў альбо раздражніў бы інсэкта? Бо гэта не мурашка, сказаў мой брат.

 
Перастань, сказаў я.

Не, сказаў ён.

Але.

Не.

Але, сказаў я.

Не.

Але!

Але, сказаў ён.

Не, сказаў я.

Перастань, сказаў ён.

Не.

Таму што ён працягвае есьці, таму што ён працягвае гаварыць, “як быццам нічога ня зьдзеялася”, таму што ягоны голас, як ён падняў руку да лоба, толькі крышку зьмяніўся і запаволіўся, бацька, напэўна, толькі змахнуў абгарэлы вяршок нейкай травы з твару.

Дзьверы

“У доме тым было пяцёра дзьвярэй”.

У доме там было і ёсьць пяцёра дзьвярэй, празь якія я іду, пакуль не зайду ў мой пакой. Дом быў і ёсьць пабудаваны над горадам, адкуль я падымаюся да дому. Спачатку ідзе брама ў муры, празь якую я іду да брамніка ўва двор. Потым я наўскась цераз двор і празь дзьверы іду ў дом; цяпер я ў вітальні. Трэція дзьверы адчыняюцца ў абодва бакі; празь іх я зь вітальні ўваходжу ў калідор, які ідзе па крузе праз увесь першы паверх; праз гэты доўгі калідор я іду да двухбаковых дзьвярэй, якія выводзяць зь першага паверху на лесьвічную пляцоўку; нарэшце я праз калідор на верхнім паверсе іду да дзьвярэй у мой пакой.

Такім чынам, я ад трамвая ўнізе іду пад гару да брамы ў муры. Я нясу з сабой скураную сумку, колер якой я не магу распазнаць, аднак якая, так мне здаецца, цёмная, таму што яна набірае цяпла ад сонца, у якім я іду. Я іду крок за крокам, я стаўлю адну нагу перад другой, я нясу кій і сумку ў адной руцэ, вольнымі пальцамі я ідучы трымаюся за ніжнюю аблямоўку курткі. Перад тым як падысьці да брамы, я чую, як нехта мяне даганяе і абганяе. Па тым, што ён ідзе хутка і што ён ставіць ногі на дарогу жвава і ўпэўнена, я разумею, што ён відушчы. Ён мінае мяне, гэта мужчына, мабыць ня з гораду альбо густа населенай мясцовасьці, ён ідзе ў высокіх, нягнуткіх падкаваных чаравіках, ад яго сьмярдзіць козамі і гноем. Ён падыдзе да брамы раней за мяне; таму я іду павольней і для гэтага, сьціснуўшы сумку пад падбародзьдзем, выцягваю закладкі з спражак сумкі і пачынаю калупацца ўнутры яе, залазячы туды і сюды і робячы такім чынам перад ім выгляд, быццам я нешта шукаю, так што я, шукаючы, натуральна, іду памалу. Аднак потым я чую, што мужчына, хоць ён і адчыніў ужо браму, і нішто не замінае яму прайсьці ўва двор, усё яшчэ стаіць, заціснуўшы клямку ў руцэ, і чакае; я думаю, ён чакае, што хто–небудзь, хто ідзе знутры двара да выхаду, прыкладам, высакапастаўленая асоба, выйдзе, і такім чынам толькі вызваліць мужчыну праход, так што і я застаюся там, дзе стаю, і чакаю. Аднак пасьля гэтага я чую, што і мужчына стаіць і чакаючы глядзіць на мяне. Я зацягваю сумку, пасьпешліва для прыліку засоўваю быццам бы знойдзеную паперу ў куртку і хутка праходжу міма мужчыны ўва двор. Калі я іду праз двор, то чую, як ззаду мяне мужчына мыском чаравіка і абедзьвюма рукамі зачыняе браму, вольна прыхіляецца да будкі брамніка і вясковым голасам вымаўляе пытаньні, звычайныя пры першым наведваньні. Маючы на мэце выйграць між тым як мага болей часу, каб я мог адчыніць дзьверы адзін, я іду цераз двор да будынку; ад пасьпеху я пачынаю кульгаць, нагавіцы тармозяць ногі. Я чую, як мужчына мімахадзь прамаўляе сваю падзяку за даведку і потым ідзе за мной; ён пакуль яшчэ ідзе паволі; азіраючыся, ён упэўніваецца, ці тыя гэта муры і дом, куды яго накіравалі; ён нават спыняецца і глядзіць назад, ці той, каго ён распытваў, не пакажа яму жэстам галавы, правільна ён ідзе альбо не. Цяпер у мяне быў бы час увайсьці ў дом; між тым я стаю там, дзе я ёсьць, у нагавіцах, якімі вецер шчытна абляпляе мне шчыкалаткі. Так склалася, што мужчына нерашуча глядзіць на мяне; пасьля ён мінае мяне, праходзіць наперад і сьпяшаецца да дзьвярэй. Я іду ўсьлед за ім; ён стаіць за адчыненай дзьвярніцай і назірае, як я іду, праходжу міма яго ў дзьверы і ўваходжу ў вітальню. Я маўчу і адразу прастую да двухбаковых дзьвярэй; у мужчыны між тым зьяўляецца працы зачыніць дзьвярніцу, бадай што яго зьдзіўляе, што дзьвярніца, якую ён хоча заціснуць у паз, не паддаецца, бо ён ня ведае дзьвярэй, якія зачыняюцца самі сабой. Аднак ён не зважае на ўпартую дзьвярніцу: не затрымліваючыся ён мінае мяне, пры гэтым яшчэ дадае кроку і яшчэ перада мной піхае двухбаковыя дзьверы. Ён цісьне на дзьвярніцу, праходзіць, адначасна бярэцца за ручку з навершам і старанна цягне сябе і дзьвярніцу па дузе назад да сьцяны. І я таксама з майго боку дзьвярэй ухіляюся да сьцяны, каб дзьвярніца не адмахнула мне, ідучы назад, у твар. Але яна не адмахвае; мужчына стаіць насупраць мяне і ўсё яшчэ працягнутай рукой ветліва прытрымлівае перад сьляпым дзьверы. Не гаворачы і пазьбягаючы мімікі, я торгаюся наперад і міма мужчыны праходжу ў калідор. На сьценах былі і ёсьць гарызантальныя рэйкі, якія суправаджаюць насельнікаў дому ў іхным шляху як парэнчы; калі мужчына цяпер выпускае дзьвярніцу з рук, паветра ад маху дзьвярэй штурхае мяне ззаду да рэйкі. Я трымаюся за яе і так іду па калідоры, пакуль не пачынаю чуць і крокі мужчыны: адна з падковак на ягоным чаравіку паламаная, так што ён крочыць па каменнай падлозе з рыпеньнем і скрыгатам. Я цяпер шыбую справа (альбо зьлева) перад ім да дзьвярэй, якія вядуць на лесьвічную пляцоўку. Па другой рэйцы кіруюцца сагнуўшыся сьляпыя, якія ідуць у залу на абед. Потым я спыняюся; я чую, як насупраць мяне доўгай чарадой праходзяць сьляпыя; я чую, як яны соўгаюць і шоргаюць нагамі; яны старанна праводзяць свае знаёмыя і незнаёмыя целы з вывернутымі навонкі ступакамі, якія яны пляската прыціскаюць іх да падлогі; яны азіраюцца, не выпускаючы з рук рэйку, ля якой яны пашыхтаваныя, і гучна і ўсхвалявана гавораць пра вяскоўца, які ім сустрэўся; яны яго ня ведаюць, і гучнымі галасамі яны просяць адзін аднаго даць даведку. Між тым ён ідзе да дзьвярэй, спадзеючыся адчыніць іх; калі ён, адчыніўшы дзьверы, адтуль паглядзеў бы назад на калідор, то ён мог бы ўбачыць нейкага чалавека, які хутка ідзе, павярнуўшы вуха да дзьвярэй і выставіўшы паперадзе руку з растапыранымі пальцамі, каб абмацваць дарогу; ён мог бы бачыць, як гэты адзіны сьляпы, ідучы бокам ля рэйкі, порстка прасоўваецца наперад. Мужчына цярпліва чакае; ён пацягнуў дзьвярніцу на сябе і чакае, што я прайду. Я шляхотна праходжу і дзякую. Калі я ішоў доўгімі сходамі, ён бадай што прычэкваў там наверсе, каб адчыніць і дзьверы ў пакой. Мы падняліся разам; паколькі ён усё яшчэ маўчыць, то я прамаўчу свае словы. Мы шчасьліва дасягаем верхняга паверху. Цяпер кожны з нас можа выбраць адну зь дзьвюх дарог. Я іду сваёй, ён глядзіць у другі бок, але потым ідзе сьледам за мной. Калі ён мяне ведае, ён будзе глядзець на тое, перад каторымі зь дзьвярэй я спынюся, і ён падыдзе і адчыніць мне яе. Адзін за другім мы памалу і ўсё больш памалу ідзем калідорам; перад аднымі — нейкімі — дзьвярыма я спыняюся, стаю і чакаю; кароткімі мацаючымі крокамі, мармытліва счытваючы з шыльдаў нумары, ён праходзіць праз гэты прасьцяг паміж мною і дзьвярыма і кіруецца, мармычучы, па калідоры далей. Я іду сьледам за ім.

Спакуса

Твая рука растапыранымі пальцамі набліжаецца да вады. Паколькі скура рукі чакае халодную ваду, яна наперад скарачаецца і закрывае свае поры. Перш як акунуцца, яна прымае меры па абароне ад холаду, скарачаючы скуру ля кончыкаў пальцаў, і гэта так, што ты нічога не заўважаеш. Адначасна ў руцэ ўзьнікае цяжкасьць касьцей, якая выклікаецца ўсмоктваючай сілай набліжэньня вады. Цяжары, якія прырастаюць на кончыках пальцаў, цягнуць руку да вабнае паверхні. Перш як рука акунецца ў ваду, напружацца вільготныя паскі поту і волка выступяць з столак скуры; потым іх паглыне вада. Уласна кажучы, не цяжар у кончыках пальцаў прыцягвае руку да вады, а вада сама стварае, бо яна здаецца табе халоднай, для рукі цяжары і прысмоктвае да сябе кончыкі пальцаў, калі ты без сумлеву ідзеш працягнуўшы руку і растапырыўшы пальцы да чопу, каб халодная вада асьцюдзіла цябе. У касьцях рукі, чым бліжэй ты падыходзіш, тым больш узрастае тое падзёргваньне, якое выпраменьваецца холадам, што чакае цяпер руку. Вадкасьць, у якую цаляе твая мокрая ад поту рука, паводле твайго меркаваньня, такая халодная, як гэта звычайна бывае з вадой дзе заўгодна на прыродзе. Перад тым як пайсьці да вады і ўжо па дарозе да вады твая рука прыстасоўваецца да холаду, і ты пра гэта ня ведаеш.

Усё яшчэ разгублены, ты акунаеш руку ў чоп.

Аднак вада ў ім яшчэ клякоча, нагрэтая адкрытым агнём.

 
Пасьля абеду посуд брудны; каб ён зноў быў чысты да наступнае яды, для мыцьця посуду тарнуецца цёплая альбо і наогул гарачая вада. Яшчэ загадзя на вялікую фаерку пліты пастаўленая была выварка альбо прынамсі ладны рондаль зь яшчэ халоднай вадой; на пасудзіне была бляшаная накрыўка, прызначаная для таго, каб, затрымліваючы ў казане цёплае паветра, а пазьней пару, прымусіць булькатаць і бурліць ваду, пасьля таго як фаерка будзе нагрэтая токам.

Між тым увесь ужыты посуд складзены стосамі на пліце перад мыцельнікам, так што ён заўсёды пад рукой, калі яна яго хапае. У мыцельнік засоўваюць круглы гумовы корак, і вада выліваецца з вываркі ў мыцельнік. Трасучы рукой, туды ў вільгаць усыпаюць белаваты парашок, які, напачатку сухі і зярністы, падтапляецца і завісае ў верхнім слоі вады, але потым, калі вада, якая пайшла гарбамі, паглынае яго, расьсейваецца пылам і асядае на дно. Наматаўшы на палец раскудлачаную анучу, рука цяпер чысьціць кубачкі з–пад ранішняй кавы, рондаль, у якім было гатаванае малако, і чайнік з чорнай павалокай ад кавы. З кубачкаў дрыготка падаюць у ваду бляклыя лохмы каўнае плеўкі і драбкі зацьвярдзелага цукру, якія паступова рассмоктваюцца. Драцянай вяхоткай выдрапваецца з малочнага рондлю тоўсты, набрынялы вяршковы вобад; ад дна рондлю адстаюць блакітнаватыя, карычневыя і жаўтлявыя з–за вады крыгі прысталай да каструльнае бляхі малочнай плеўкі; з чайніка булькочучая вада сама партыя за партыяй вымывае воблакі вязкага бруду. Чысты посуд складваецца ў другі аддзел мыцельніка. Пры гэтым другая рука з анучай ужо ўхоплівае па–над плітой і па крузе вывозіць адтуль брудныя талеркі; першая рука, вызваліўшыся ад памытых талерак, зноў кіруецца ў ваду, так што рукі амаль сустракаюць адна адну, і абшчапервае асобныя талеркі, у той час як другая рука кругамі вышароўвае яе анучай. Азярынкі супавага туку адасабляюцца адна ад адной і выплёхваюцца цераз край у ваду, пылінкі перцу без пабочнай дапамогі выстрэльваюць з глыбіні талеркі да паверхні, перац і мігатлівыя вочкі туку пагойдваючыся кіруюцца поруч з плеўкамі вяршкоў у засмужаныя цяпер парай булённыя віры.

Рука без анучы выцягвае памытыя талеркі і перакідвае судзіны адну ля адной у другі аддзел мыцельніку. З патэльні яна вымывае карэлую цыбулю, нажом вышкрабае з бляшанкі халодны застыглы тук, шчоткай выграбае расшкуматаныя чорныя лісты спэцыі з дна патэльні, яна перакідвае патэльню на чыстыя талеркі, яна акунае рондаль у ваду, яна, паварочваючы і нахіляючы, сашкрэбвае зь сьценак рондлю прысохлы жоўты накіп, яна нарэшце накрывае памытым рондлем чыстыя сподачкі і талеркі і патэльню.

Цяпер яна акунае ў булён мяшалку; пальцы з анучай праціскваюцца паміж яе перапонкамі; расьцягваючы і згінаючы перапонкі, пальцы ссоўваюць кашу буйнымі камякамі ад дзяржальна мяшалкі да пукатай верхавіны і адтуль як зьбіты ўжо камяк выштурхоўваюць у ваду. Пасьля гэтага яна засоўвае інструмэнт у пратуліну паміж чыстымі рондлямі, так што ён тырчыць там, і, не спыняючыся, вышароўвае ўжо з драпінаў кухоннай дошкі валокны сырога адбітага мяса. Пазногцямі яна выкалупвае валокны таксама з драўляных зубцоў кухоннай доўбні. Потым яна кладзе доўбню і дошку на чысты стос.

Апошняй яна акунае ў ваду місу з рэшткамі салаты, пакуль яна цалкам не напаўняецца вадой і не патанае. З дна булён падфарбоўваюць празрыстыя зялёныя пасмы воцату, а травіны зёлак сягаюць наверх і дакранаюцца да берага місы, калі рука нырае паміж іх і вылоўлівае з дна сталовы рыштунак. Нажы, відэльцы і лыжкі, якія рука выстаўляе на сьвятло, яна адразу зьбівае ў абойму і рассыпае налева пасярод чыстага стосу. Другая рука ўжо высьвідроўвае са зьліву круглую затычку. Хоць яна і нерухома застыгла ў калыханьні вады, яна, здаецца, падымаецца ў апусканьні булёну, чый мазкі чорны сьлед штуршкамі ападае на голай руцэ. Вольная рука бесьперапынна адкручвае кран зьверху, так што выбух вады адтуль выпалосквае лоісты бруд, пасмы зёлак, валокны мяса, малочныя плеўкі і аблеглыя рэшткі бульбы з рукі і далей у дзіру, у прызначаную для ўсіх іх яму.

У такім вось стане знаходзяцца справы, калі высьвятляецца, што патрэбен кубачак для піцьця з самага дна посуду. На гэта мыцьцёха пярэчыць, што шумам можна парушыць спакой тых, хто пасьля яды ўжо накіраваўся адпачываць. Навошта тут увогуле кубачак? гучыць нястрыманае пытаньне. Навошта зноў разьбіраць талеркі, судзьдзё, рондлі, патэльню, мяшалку і місу, якія сьпёртыя адно на адно такім чынам, што зьмяненьне іхнага палажэньня абумовіць абрыньваньне ўсяго, навошта перастаўляць іх у другі аддзел мыцельніка? Калі цябе ўжо мучыць смага, кажа жанчына, дык можаш, хіба, каб напіцца, скласьці коўшыкам далонь альбо ўзяць адзін з кубкаў там у судніку, альбо кубак вунь перад табой на стале, альбо тут каля мяне бляшаны кубак, які стаіць на пліце. Чаму навогул ты хочаш піць? Ты хочаш толькі паслухаць, як будзе разьбіты посуд? Альбо хочаш сам яго разьбіць? А як жа, кажу я, і яна ад свайго робленага зьдзіўленьня пачынае сьмяяцца: ідзі, кажа яна, ідзі сюды; і калі я не разумею: ну ідзі ж, ідзі да мяне, ты пойдзеш, нарэшце, ці не?

“Кожны раз”, гаворыцца ў апісаньні, “калі жанчына, усё роўна дзе, усё роўна чаму, усё роўна як, усё роўна калі загаворвала да мяне, што я нібыта маю ісьці да яе (ідзі, ідзеце да мяне, ну дык ідзеце, ідзеце ж), альбо пытала мяне, ці хачу я ісьці да яе (хочаш, ці не хацелі б Вы прыйсьці, калі ты хочаш прыйсьці), гэтыя словы, колькі б гадоў ні было жанчыне, праціналі мяне страхам да пят, так што я нейкі час ня мог зрушыцца зь месца”.

Мёртвы час папоўдні

У гэтую пару году бацька мае звычку пасьля яды адпачываць. Ён ляжыць адзін у залі на сваім ложку, рукі, згорнутыя ў кулакі, побач, тварам да акна. Ён сьпіць з шырака раскрытым ротам.

Перад тым як пайсьці, ён доўга моўчкі сядзіць за сталом і трымае перад сабой у руках пустую талерку; незадаволена праніклівым вокам ён высьвечвае прысутных; ён цёмна і пагрозьліва падглядвае глыбака пасаджанымі вачыма. Туфлі пачаргова цьвёрда выстукваюць па падлозе, у той час як ён аслабаняе талерку і ляпае яе на стол. Але паколькі абрус тоўсты і воскавы абрус зьнізу кампэнсуе ўдар, гук ад яго атрымліваецца плоскі і несапраўдны. Гэта зноў выклікае ў бацькі бачнае незадавальненьне; ён узгадвае пра некага яшчэ і раптам падымаецца. Цішыня лопаецца. Прагнучы ўнутры сьмертазабіўства, ён робіць крок разьбегу; пасьпешліва і бязладна ён суне, закачвае і падцягвае рукавы аж да плячэй і, шэпчучы нешта, нагінаецца наперад; неласкава ашчапервае ён рукой люльку і накіроўваецца адпачываць.

 
Потым (калі гэта прайшло, калі гэта зьдзеялася, пасьля, пазьней, пасьля гэтага), потым ён (сьляпы) хоча абсалютна сьлепа ісьці ў мястэчка, каб чакаць на плянавы прыезд аўтобуса.

Восы

Яна, жонка мужа, адпачывае ў пакоі, які перад гэтым належаў сястры; пакой, згодна з апісаньнем, сьветлы, гардзіна такога роду, што яна не зацямняе акна, а хутчэй ад сонца яно прасьвечваецца; аднак шафа не павінна быць адкрытай. Яна бяз сну ляжыць на ложку; яна спачывае, як спачывае, яна спачывае, як хоча спачываць. Таксама не павінна быць, альбо павінна быць, што яна распранаецца памалу, хутка альбо памалу і, скінуўшы вопратку, накрывае ложак. Яна ляжыць у такой паставе, што яе цела разьняволенае, у той час як ногі зьведзеныя і падцягнутыя. Яна ляжыць апранутая, яна была апранутая, за выняткам чаравікаў, якія там ляжаць абцасамі ўверх растрэсеныя па ўсім пакоі; аднак абраз ні ў якім выпадку ня сьведчыць пра тое, што яна задумала нешта іншае, чым адпачынак, які можа прайсьці толькі дрэнна, калі ляжаць з падцягнутымі нагамі.

Яна апранутая. Яна спачывае, як муж, да гэтага часу ня зрушыўшыся зь месца. Яна яшчэ ня рухаецца. Не праходзіць моманту, каб яна ня выглянула хутка ў акно. Рукі яна паклала на грудзі, далоні рук на процілеглыя плечы. Яна глядзіць, яна сьмяецца, яна сьмяецца і глядзіць убок. Яна ня склала рукі на грудзёх; бо цяпер дзеецца тое, што яна як бы выцягвае вырослыя ў яе з двух бакоў крылы з–пад галавы; яна таксама не выцягвае іх ад сябе, а квола апускае іх побач зь целам і паступова шырэй раскрывае нутраную паверхню далоняў уверх, так што гэты паварот далоняў стварае ўражаньне, што быццам чым больш яна разгортвае сьвятлейшыя ў параўнаньні з тылам далоняў нутраныя паверхні рук, тым ярчэй падсьвечваецца пакой. Паколькі вочы закрытыя, яна сьпіць альбо закрыўшы вочы робіць выгляд, хоць дрыжачыя павекі відавочна выдаюць яе, быццам сьпіць; да непаўніні адпачынку дадаецца тое, што вушы ўлоўліваюць звонку, з даху, з крокваў даху тое агіднае гудзеньне. Пальцы сухія, разьняволеныя, шырака растапыраныя на посьцілцы, альбо на дошках на той выпадак, калі жанчына ляжа на падлогу. Але яна ляжыць на ложку. І твар сухі, валасы пахнуць яшчэ вадой з кухні, яны маюць смак сухіх пер’яў, у той час як карані валасоў пахнуць дымам. Рот цяпер цьвёрды альбо зацяты, застыглыя да закарэласьці губы змыкаюцца, быццам зросшыся, у роце, там, куды не сягае сонца, покрыва губ будзе вільгатнейшым і мякчэйшым. Гэтая закарэлая палоска на губах, падпаленая і высушаная сонцам, сьцінае і склейвае яе рот так, што яна шуршыць і трэскаецца; між тым яна не крывавіць, адно прыадкрывае пад сабой блядую паску новай скуры. Адна паска вырвалася з палоскі вакол губ і цяпер вісіць перад моцна сьцятым ротам; аднак падбародзьдзе, якое ўжо дрыжыць, перадае гэты свой рух вышэй і скаланае зярністую скуру пад вачыма і прымушае яе дрыжаць, прычым гэтае дрыжаньне зноў–такі выганяе на лоб глянец і пот па ўсім прасьцягу ад скроняў і да месца, дзе пачынаюцца валасы, якія над вухам, дзе чуецца гудзеньне, маюць ужо смак вільготных, мокрых ад булёну курыных пер’яў. Цяпер рот растуляецца, аж пакуль ён не пачынае зеўраць і не выкочвае зь сябе тоўсты язык, быццам імкнучыся задушыцца.

Мірна ляжыць жанчына ў пакойчыку і сьпіць.

Не. І “не” гэта ня слова, якое яна гаворыць, таму што яна не гаворыць нічога, а маўчыць, у той час як у асіным гнязьдзе звонку пачынаюць люта гудзець восы. Смыляць губы; і пальцы жанчыны цяпер больш не сухія: яны сталі потнымі і глыбака ўчапіліся ў пасьцель. Выглядае на тое, што жанчына ня можа знайсьці сну, якога шукае, бо яна няспынна напінаецца і кідаецца туды–сюды; мала таго, яна кладзецца, працівячыся другой сіле, на бок так, што яе цела стаіць на сьцягне, і малапасьпяхова змагаецца рукамі і нагамі. Як (няхай гэта будзе яе клопат) яна зможа ў гэтым палажэньні спаць, з гудзеньнем і зумкаценьнем восаў ля галавы, як зможа яна адпачыць з шчытна прыціснутымі сьцёгнамі, з напухлай скурай на сьцёгнах, якія знутры ўжо зусім сьлізкія, гарачыя, увільготненыя? Няхай і гэта будзе яе клопатам.

У адпаведнасьці з гэтым здарыцца так, што яна ляжа вольна на сьпіну і нарэшце выканае жаданьне. Тут на калене ёсьць шнар, але ёй не патрэбная прыкмета, у яе няма шнару, гэта маршчакаватая скура, якая потым, калі яна падцягвае калені да тулава, разроўніваецца і становіцца гладкай. А цяпер ільга пастаянна і настойліва расколваць гэтыя калені іншымі каленьмі, зьверху прыціснуць ёй язык, які мае пошлы смак гліны, да паднябеньня, рукамі раскласьці ёй рукі, пасьля гэтага ўпоперак пакласьці іх па краёх ложка і так поўнаму цікаўнасьці глядзець уніз на яе ўскудлачаны твар, што зайшоўся сьмехам, бо яна ляжыць зьнізу, прыціснутая і зеўраючая, разважліва глядзець на яе, як яна ўпрэцца локцямі, аж падымуцца плечы, як мала будзе не ставаць, каб яна паднялася, як яна бясьсільна адкінецца назад і будзе хапаць паветра дрыготкімі пальцамі, у той час як пяты, у залежнасьці ад месца, дзе яна ляжыць, узрушваюць посьцілкі на ложку альбо потна соўгаюць па дошках падлогі, і як яна гэтым ротам, гэтым вось чужым ротам з прыдушаным стогнам змагаецца за паветра, як паступова ад гаснучых вачэй твар абкрышваецца і набывае дурнаваты выраз, як яна з натуральнай, а ня робленай мінай упадае цяпер у сон, у неспакойны, з уздрыгамі, ліхаманкавы сон, зь якога толькі цяпер, адзін раз, як з вады выскоквае яе цела, аднак без таго, каб з губ з плямамі зацьвярдзелай крыві зьляцеў яшчэ хоць які гук, такім чынам, як цела падскоквае, прасьвяціў мяне брат, і яшчэ ў паветры скаланаецца неўтаймоўным надцятым трымценьнем, якое не сунімаецца, калі рой восаў з гудзеньнем увальваецца ў гардзіну, якая ўсё болей прыпадымаецца і едзе ўверх, у той час як рой цеснай кучай асядае на вадкую, дыхаючую скуру і горача і раскошна ўсаджвае джалы ў мяса; але гэта малыя восы, супакоіў я сябе, сярэднія восы, сказаў ён, нават не такія доўгія, як пазногаць на тваім пальцы на назе, наўрад ці як вось гэтыя на маёй руцэ, сказаў ён.

Жанчына

Жанчына адпачывае ў пакойчыку, як яна і павінна была адпачываць; яна адпачывае, як яна хоча адпачываць. Паколькі яна адпачывае, то яна загароджвае дарогу другому. Другі сядзіць ля сьцяны і разважае, што яму рабіць. Вецер, які дзьме ў фіранку, з шаргаценьнем перасоўвае прышчэпкі па гзымсе і робіць у столках гардзіны ямы і бухты. Ён сьлепіць мяне сонцам і скіроўвае сьвятло на жанчыну, якая рукой ад локця затуляе вочы, так што яна сьлепа выглядвае з рота толькі шэрагам заголеных зубоў. Яна стуліла плечы і апусьціла іх назад на сьпінку: у мястэчка? пытае яна: цяпер? чаму цяпер у мястэчка?

Яна можа таксама нахіліцца наперад, яна можа яго, які зацяўся і маўчыць, які ў пэўным сэнсе адсутнічае тут, яна можа яго разглядаць і пры гэтым абняць спалучанымі рукамі ногі, падцягнуць калені да грудзёў і схаваць круглы верх калена пад сківіцай: так, у такой часта апісанай клясычнай паставе яна можа павярнуць да яго свой твар і ззаду разглядаць ягоную галаву.

Цяпер яе губы засьмяглі, пасьля прыпадку гойстрага шаленства яны зморшчыліся вэртыкальнымі сеткаватымі столкамі; іх краямі яна цяпер, гідка шоргаючы, чэша тыл далоні. Яна крывіць палец і наўскась праводзіць каля носа па шчацэ баразну; але не пасьпявае яна сьветла выступіць на скуры, як кроў, набрыньваючы, зноў афарбоўвае яе; выдаляючы са шчакі гэты пыл альбо што там яшчэ, яна сьцягвае твар глыбака ў вуглы рота: чаму цяпер? пытае яна нацягнута: чаму ты хочаш цяпер у мястэчка?

Ён сядзіць побач зь ёй на крэсьле; калі ён падымаецца, ён знаходзіцца ў сваёй чыставатай белай кашулі, на якой ззаду на рукавах яшчэ ёсьць столкі ад праса, у гэтых да цьвёрдага выпрасаваных штанах, манжэты якіх пры ўставаньні спаўзаюць на ступню, і ў гарачых, бы цэмэнт, чаравіках, у якіх замураванае ягонае цела, ён знаходзіцца ў сваёй талерцы. Ён дзіўна тырчыць тут у гэтым строі, які прычараваў яго і трымае тут; ён тут нічога не згубіў; ён хацеў бы пайсьці; ён хацеў бы зрабіць крок міма яе; ён хацеў бы пайсьці далей. Што ўсялілася ў яго? Ці гэта гэты вось строй, які ён не адчувае альбо, калі ён яго адчувае, то адчувае як ня свой, гэта гэты вось строй, які затрымлівае яго ў гэты час гэтага дня, у неадпаведны час, тут у пакойчыку?

Ён зноўку коратка, як у паўсьне, бачыць выпаленую да шэрасьці дарогу і на ёй чорныя пасмы бананавай шалупіны з трапечучым на месцы ценем птушкі зь белым брушкам; не, ён ня спаў, альбо прынамсі ён быў прытомны: калі ён яшчэ сядзеў на крэсьле і чуў, як яна пытае (калі гэта зьдзеялася?), не, ня чуў, каб хтосьці пытаўся, толькі чуў, як аднекуль пытаньні самі пыталіся ў яго, у шумы ўрэзаўся адзін гук, які ён ня мог растлумачыць у сваім стане; ён хоць і чуў гук, але ня мог вытлумачыць яго ў сваім стане; ён думае: тады; і амаль весела ён думае: я сядзеў, я чуў, я думаў, у гэты час, які для яго прайшоў і ёсьць колішнім. Але цяпер (ён думае: цяпер) ён узгадвае, што ён сядзеў там на ложку альбо на крэсьле і чуў гук, які ён цяпер пазнае як бой гадзіньніка, як адзін адзінкавы ўдар гадзіньніка ў залі; і ён успамінае далей: як пасьля першага ўдару, не пасьпеў гук зрушыць ягоную руку з калена, глыбака пад ёй з калена, не, зь яго самога, яшчэ калі падала рука, два наступныя ўдары акунулі ў вар тое, што як чужое адпала ад яго і разьлічвала на холад, але і як страх зьлякалізаваўся на пальцах, якія больш яму не належалі, у той час як мазгі працягвалі служыць. Цяпер ён называе гукі, якія амаль без упыну адбівалі ў ягонай дрыготкай руцэ сыход чвэрці нейкай гадзіны, і страх рукі гойстра пранікаў у мазгі.

Ён знаходзіцца побач зь незнаёмай жанчынай у незнаёмым пакоі. Жанчына ляжыць упоперак ложка ў шырокім строі, столкі сукна якога сягаюць вышэй каленяў, якія яна цяпер распроствае, так што босыя пяткі глуха датыкаюцца да падлогі; галава жанчыны зьвісае з другога боку ложка; яна ляжыць на сьпіне і разглядвае столь над сабой. Калі ён думае гэта, у яго зноў ідзе кругам галава. Яе твар нябачны ад сьцяны, таму што ён зьвісае ніжэй канту ложку; так што (для каго, думае ён) бачныя толькі напружаная шыя з трыкутным абмежаваньнем касьцей падбародзьдзя і ніжняй сківіцы; зь ягонага месца дык жанчына выглядае абезгалоўленай; яна ківае голым абрубкам шыі і трыкутнікам мякка закругленых касьцей; падбародзьдзе выдае на наканечнік палкі, думае ён; не, шыя сама ёсьць косткай, а падбародзьдзе — гэта тоўсты верх гэтай косткі.

Ён нешта рабіў з гэтай жанчынай. Цяпер ён хацеў бы пайсьці. Што замінае яму? Што замінае яму выйсьці і пад дахам уздоўж бэлькі пайсьці да сходаў? Яму ня трэба нічога другога, акрамя як падабраць палку, падняць і працягнуць яе і намацаць уверсе ля крокваў дарогу, сваю дарогу наперад. Аднак ён ня можа, так ён гаворыць да свайго пачуцьця адказнасьці, адрозьніваць ні лева, ні права, ні верху, ні нізу; сьляпы, як ён ёсьць, дадае ён.

Не, яна не ляжала ўпоперак ложку, бо ён ня чуе, што яна ўстае: яна хутчэй стаяла, у той час як ён сядзеў, там ля акна, твар напалову ў фіранцы, і зусім ня вецер з шаргатаньнем перасунуў прышчэпкі. Падвойная драпіроўка, вызначае ён: па столках гнуткай мяккай сукенкі, цьвёрдай простай вэртыкальна павешанай гардзіны.

Ён ня чуў, як яна ўстала; ён таксама ня чуў, каб яна скранулася зь месца. Нечакана яна стаіць перад ім і, ня кажучы ні слова, выводзіць яго, блізка ля сьцяны пад вільчаком, клапоціцца, запавольваючы ягоныя занадта шпаркія крокі, уніз па траскатлівай лесьвіцы, калідорам міма бацькі, які там унутры сьпіць і чмякае ў гневе, і празь дзьверы дому, якія ўжо здалёк патыхаюць на яго твар гарачынёй, адразу на сонца, пад якім ён ужо ідзе не спыняючыся, таму што яго прысьпешвае час.

Ён думае пра сябе як пра нейкага другога; пра тое, што зь ім дзеецца, ён думае, калі яно дзеецца, як пра нешта, што зь ім зьдзеялася ўжо даўно; а пра нешта, што зь ім ужо даўно зьдзеялася, ён час ад часу думае як пра нешта, што зь ім яшчэ зьдзеецца. Аднойчы ён стаў сьляпым.

Асіны сакол

Гэта ня тая дарога. Такім чынам, гэта была дарога, як тая да кар’еру? Не, гэта не была і дарога да кар’еру; гэта была незнаёмая дарога, якую я ніколі ня бачыў, палявая дарога, якая не вядзе праз палі. Гэтую птушку зь белым брушкам я ўжо аднойчы бачыў, але не трапечучай на месцы і не над чорнай бананавай шалупінай; і бананавую шалупіну я аднойчы бачыў, але не на дарозе, а на бэтонным цокалі драцянога плоту, які агароджваў школу, на якую пазьней упалі бомбы. Птушка, якую я бачыў, ценем біла па растапыранай бананавай шалупіне; хоць паскі шалупіны і ляжалі ў пыле зусім безабаронныя, яны падскоквалі і расьцягваліся пад рэзкімі ўдарамі ценю. Я бачыў, як гэтая птушка стаяла перад дрэвам ля кар’еру; аднак яна ня рылася і грэбалася ў зямлі, як звычайна апісваюць яе дзейнасьць, а глядзела на дрэва, адкрыўшы “моцна загнутую” дзюбу. Мы бачылі, як яна стаяла і глядзела на дрэва. Яна, хістаючыся, дробнымі крокамі бегала туды–сюды; праскакаўшы чвэрць круга, яна зноў, скасавурыўшы галаву, кінула вокам да дрэва; потым яна пачала каркаць. Мы падкраліся, выцягнуўшы шыі; мы чулі, як яна каркала, мы бачылі, як яна шырака пырснула ззаду памётам, асьляпляльна разьвінула крылы і пабегла прэч. Камяні, якія мы кідалі, глуха падалі ззаду яе ў пясок. Я бачыў птушку, я бачыў, як цень птушкі, які быў мне вядомы, трапятаўся на чорнай бананавай шалупіне, і цень падымаў пыл, таму што крылы птушкі былі так блізка. Гэта не была дарога, па якой я цяпер іду: на ёй я ня бачыў каменьня, гэтых адбіткаў скураных падэшваў, з шэрагам расколінаў–сьвідравінаў, на якія я цяпер наступаю, гэтых пляскатых кансэрвавых бляшанак альбо гэтых закрутак ад бутэлек, гэтага разьбітага, пыльнага конскага гаўна, гэтай паперы цяпер, якая, можа, не, гэта ня ліст, які навобмацак цьвёрды і ломкі пасьля дажджу ўночы, гэта не была тая гладкая, не такая ўжо і неглыбокая каляіна ад вобадаў вазоў, якія раздрабняюць і сшліфоўваюць на вапнавы парашок камень, які выступае над паверхняй дарогі; гэта была ня тая дарога, на якой я цяпер, цяпер наступаю на круглую гнілушку, ня тая дарога, на якой я цяпер наступаю на пусты кукурузны пачатак, ня тая дарога, на якой наступны крок прывядзе мяне да пустога цэмэнтнага мяшка, гэта была ня тая дарога, якая цяпер насаджвае чаравік на тоўсты цьвік, на гэтую шрубу, на гэтую патронную гільзу, якую мысок чаравіка адкідвае ў траву, ня тая дарога, на якой цяпер з гэтага кроку з гары атрымліваюцца карацейшыя крокі, з трэскам раздушваючыя трубкі згубленай зялёнкі, якая, нагрувашчваючыся ўва ўсё большыя кучы, чым далей я іду, указвае мне на схіл, якім дарога набліжаецца да гасьцінца, гэта была ня гэтая дарога тут, якою я хутка крочу да гасьцінца: цень птушкі трапятаўся на другой дарозе.

Я зноў бачу яе: яна больш не трапечацца; яна стаіць спакойна і патанае ў чарнаватай разбэрсанай шалупіне. Птушка адштурхоўваецца і смокча, ажно падае, пад брушкам уласны цень; ценем яна разьбівае шалупіну, якая можа быць таксама шалупінай гнілога апэльсыну. Унутранасьць разрываецца сьветлымі, патрэсканымі кратэрамі; вакол месца падзеі камякі, якія падаюць зь дзюбы, абляпляюцца пылам. Але кіпці птушкі ўчапляюцца ня толькі ў гэты фрукт; дарэмна я стараюся ўбачыць, што раздушвае там птушка кіпцюрамі; бо цяпер трапяткія крылы ўздымаюць і гоняць пыл над сабой і над шалупінай і над дарогай і шэраю смугою пакрываюць, як можна прачытаць у многіх апісаньнях, гэтую відаль, так што я, як ні ўглядваюся, не магу распазнаць ні месца, ні што навокал яго. Ужо прысьпешваюць нагу крокі і нясуць у гарачую цякучую смалу.

Сонца

Мне будзе ўсё роўна, калі ніхто не прыйшоў, таму што я думаю гэта. Калі я гэта думаю, што там нікога няма, гэта пакіне мяне халодным, калі ніхто не прыйшоў. Я мушу сказаць сабе, што мне ўсё роўна, каб мне стала ўсё роўна, калі ніхто не прыйшоў. Як ні паліць сонца, я мушу думаць і праз думаньне рыхтаваць сябе да таго, што мой брат яшчэ не прыйшоў. Калі я думаю гэта, мне будзе ўсё роўна, таму што было падумана загадзя, што ён ня прыйдзе. Гэта сонца, пры якім я мушу думаць, што ніхто не выходзіць, калі я знаходжуся ў мястэчку, альбо што той, хто выходзіць, мне незнаёмы. Паколькі я ня ведаю нікога, аўтобус мне будзе абыякавы. Мне будзе ўсё роўна, калі ніхто не прыедзе, так што тут няма нікога, таму што я магу гэта сказаць. Паколькі я гэта думаю, ці прыедзе нехта, пакуль ходзіць сонца, калі мне гэта ўсё роўна. Як ён піша ў лісьце, дзе ходзіць сонца, каб ніхто ня ведаў, што гэта сонца. Будзе ўсё роўна, калі ён няхай сабе і пусты, паколькі сонца ходзіць, калі тут будзе сонца перад тым, як прыбудзе аўтобус. Так як тут хаджу я, каб не стаяць, таму што падумана раней, каб сонца цягнула мяне. Як ты пішаш у лісьце, каб ніхто ня ведаў, што гэта сонца. Як калі б я мог цяпер гаварыць, паколькі ён стаіць там на сонцы, хоць мне гэта і ўсё роўна. Будзе ўсё роўна, калі ніхто не прыедзе, таму што я думаю гэта. Таму што я думаю гэта, хоць сонца цягне мяне так, што яно пакідае мяне халодным. Каб я быў напагатове, калі думаю гэта, хоць сонца і цягне мяне. Як быццам ён праедзе міма, гэта мне будзе ўсё роўна, бо сонца ж едзе, хоць яно і пакідае мяне халодным, калі гэта зьдзеялася, таму што я думаю гэта.

Нядзельная праходка

Другі Карцёжнік, які першым трапіўся яму на вуліцы, называецца ў гонар свайго памерлага бацькі Кухар, хоць ён і цясьляр, таму што ягоны памерлы бацька калісьці даўно быў кельнэрам у адным зь вялікіх мястэчак гэтага краю. Ён крочыць далей пад шырокім, цяністым капелюшом, чые палі, абціснутыя і абвіслыя, здаюцца назіральніку завялымі, так што ўвесь капялюш тут згодна з называньнем цэлага адной часткай называецца віславуш. Як толькі ён заўважае другога, ён пытаецца, сьцішаючы хаду, аднак не спыняючы яе зусім, ён пытаецца, што яму хочацца спытацца. Зразумела, адказвае коратка другі, які згодна зь меркаваньнем Карцёжніка сьпяшаецца, бо ён не глядзіць, мінаючыся, быццам ён нешта там прапусьціў, калі стаў бы спакойна і паразмаўляў, каб ён, Карцёжнік, валодаў інфармацыяй і, пакуль яны там не разышліся, прыйшоў на гульню не зарана і таксама не запозна. Другі ідзе хутка, і не выглядае на тое, што ягоная кашуля на сьпіне прамокла, ён спатыкаючыся рухаецца наперад, у той час як ягоны інструмэнт хады вынюхвае, у той час як галава ківаецца, вуха высоўваецца, а вольная рука ахоўвае яго ад сутыкненьня зь меркаваным мурам, сьляпы, які гуляе ў сьляпую карову, але пры гэтым ня йдзе па крузе, а проста, таму што адгадвае схованку таго, хто хаваецца, у паставе, якую мае нехта ў цемры, калі ён шукае выключальнік, але з тварам хітрым, велічным, баявой шыльдай сьляпых, закрыўшы голыя павекі, з гэтым засяроджаным выразам, які пякучае сонца яшчэ маскуе чорным, так што наступныя, хто набліжаецца супольным гуртом і якіх ён ужо здалёк распазнаў як Першага Карцёжніка і Трэцяга, хто пачынае гульню, не адразу могуць наважыцца, ці варта ім зьвярнуцца да яго, пакуль нарэшце Трэці, названы ў гонар свайго павешанага пад час вайны на ясені бацькі Рабаўніком, хоць ён сам закопвае нябожчыкаў, Першаму, які ад свайго бацькі, памерлага сваёй сьмерцю, хоць ён сам і ёсьць страхар, паколькі ягоны бацька некалі выношваў (няўдалы) план выехаць адсюль куды–небудзь за мяжу, атрымаў імя Замежнік, — такім чынам, пакуль Трэці Першаму з сумненьнем у голасе, падміргваючы, не пачынае шаптаць пытаньне, ці маглі б яны замінаць другому ў ягоным руху, бо, калі ўсё ня ўводзіць іх у зман, сьляпы, здаецца, ува ўладзе нейкай думкі, як быццам ён сёньня позьніцца на фільм альбо на футбол; аднак яны маўчаць, мінаючы яго, альбо яны толькі сьціпла вітаюць яго парай кароткіх цёплых слоў, каб ён не адчуў, што яму перашкодзілі, як ён там цяпер, не трымаючыся за што–небудзь (бо ён ня мае на сабе курткі, за якую мог бы трымацца), раўнамерна сьлепа вядзе сябе сам, так што ён ужо раптам бяз дай прычыны заторкаўся на самую сярэдзіну вуліцы, альбо што яму спадарожныя машыны зусім забіраюць глузды, і ён ня ведае, куды ідзе, а ў канцы нават забываецца, што ён ідзе, што аднак, праўда, немагчыма, таму што ён адчувае пад падэшвамі друз і пясок, якія яго накіроўваюць; і няхай сабе ён нават збочвае: тыя, хто едуць, якія ўсё ж такі маюць вочы ў галаве, убачаць яго і затармозяць. Сьпярша гэта; і па–другое, ён ужо ідзе побач з спартовай пляцоўкай, дзе даволі тых, хто аклікае яго, якія могуць яго папярэдзіць, што я, аднак, не лічу за неабходнае, бо гэта яго звыклая дарога, якую цяпер зьлева і справа атачаюць два шыхты дзяцей, аднак без таго каб, скажам, самкнуўшыся самі сабой перад ім у ланцуг, зычыць сьляпому ў нядзелю нейкага зла, як гэта ў іх вядзецца. Яны празь яго не адрываюць вачэй ад футбольнага матчу, каб ён не падумаў, што ён ім важны, хоць ён у сваёй існасьці манюка, што патаемна ставіцца яму ў папрок, у той час як у далейшым гэтыя галасы, якія аблайваюць яго, яшчэ не выдзяляюцца сярод другіх, бо якраз працяг матчу стрымлівае языкі, так што гэта нічога больш ня значыць, калі яны акурат цяпер (паехалі, за справу) пачнуць доўгачаканы лямант, паколькі той (што ідзе як Бог пашле) ужо далёка, перад шыльдай з назовам мястэчка, дзе ён таго, хто прамовіў слова, недарослага сына мясьніка, названага таварышамі з–за бацькі, які першы дае слова наступнаму ў шэрагу, а потым яшчэ недарослых сыноў павітухі, названых таварышамі з–за маці, адзін зь якіх, адвёўшы вочы ад стомленых гульцоў і прывязаўшы да слова эпітэт, перадае яго другому, што гэты потым перадае далей, дзе сьляпы, калі ён ужо пакінуў за сьпінай шыльду з назовам мястэчка, ня можа больш успрымаць увесь іхны лямант, які вылятае з–пад надзьмутых шчок, і прызначаны альбо не для яго, альбо толькі крыху для яго, а болей для задыханых гульцоў на полі, якія гэты лямант не ўспрымаюць усур’ёз. За шыльдай яму сустракаюцца гурмы тых, хто пасьля асьвяжальнага сну бадзёра рухаюцца па волі, паперадзе ўсіх самотныя дочкі настаўніка, названыя ў гонар нядаўна памерлага бацькі Самотнымі Дочкамі Настаўніка, у атачэньні мужчыны сярэдняга ўзросту, які наняты дзеля выкананьня дробных спраў управай мястэчка і які названы з–за ягоных бацькоў (яго знайшлі ў дзяржаўным сэктары) Бахурам, у атачэньні Другога Настаўніка, зь невядомых прычын названага Трэцім Настаўнікам, у атачэньні цёткі дачок, настаўніцы, якая была да гэтага дырэктаркай школы, названай Адукацыяй, у атачэньні маці цёткі, названай з–за яе сьветапогляду Царквой, у атачэньні кіраўніка ўправы, выбранага прадстаўніка грамадзянаў, названага Дзяржаўным Ладам, далейшыя асобы атачэньня — гэта дарослыя сыны кіраўніка, названыя Дзецюкамі, далейшая асоба атачэньня гэта п’яны лекар, названы з–за ягонага сына, якога ён зрабіў пад п’яную лавачку, Хатняй Палкай, г.зн. Ідыётам, далейшыя асобы атачэньня гэта падлеткі–сыны Другога Настаўніка, названыя А, Б і В, далейшыя асобы атачэньня гэта падлеткі–сыны Вэтэрынара, названыя Сапраўдным і Несапраўдным, далейшая асоба атачэньня гэта падлетак–сын сакратара ўправы, з–за размоваў бацькі названы Вайной, і апошняя асоба суправаджэньня гэта недарослы яшчэ малюпасенькі сын парабка з маёнтку, названы з–за размоў свайго бацькі Мірам, — і ўсе яны не адыходзілі ні на крок, ішлі строга сьледам за Самотнымі Дочкамі Настаўніка, у той час як тыя марнатравілі час і з галасам ды жартамі кіраваліся за мястэчка на прыроду, разам і паасобку праваджаючы вачыма сьпешную хаду сьляпога, які не вінаваты ў тым, што ён такі, таму што ён ня можа стаць на сваю абарону (мяшаецца ззаду ў размову сын парабка з маёнтку), быццам гэта мае нейкае значэньне, калі ты такі, бо ж так ці так кожнаму патрэбнае добрае слова, так што гэта залежыць ад яго, хоць, не сказаўшы нічога, гледачы ня могуць уцяміць, чаму ён не дазваляе весьці сябе, і як жа гэта наогул не пазбаўлена камізму, што ён так вось шыбуе (ні слова далей! даволі! гнеўна патрабуе маці цёткі), у той час як, падымаючы пыл, з дакладнасьцю да хвіліны ў мястэчка ўяжджае аўтобус. Жандар, названы так, хоць ён і ня носіць зброі, бачыць пад акном, зь якога ён у выпадку неабходнасьці добра ці кепска можа агледзець усё мястэчка, сына спадара Бэнэдыкта, які рыхтуецца праз пыл праставаць да пад’ехалага аўтобуса. Нягледзячы на тое, што ён, зразумела чаму, з–за доўгай хады пад пякучым сонцам, выглядае крыху вычарпаным і недагледжаным, ён робіць, сьпяшаючыся да машыны, зусім сумленнае і выклікаючае давер уражаньне, якое зусім скасоўвае падазрэньне, што абудзілася было ў жандарма з–за гэтага празьмернага пасьпеху, тым больш, што да гэтага яшчэ далучаецца ўсьведамленьне, што, наколькі яму вядома, да яго вушэй не дайшло да гэтага часу нічога, што сьведчыла б супраць гэтай асобы. Двое мужчынаў перад кіно, зь мянушкамі Лято і Тато, засунуўшы вялікія пальцы пад пас, убачыўшы, як сьляпы трудзіць ногі, стараючыся пасьпець на аўтобус яшчэ да таго, як ён ад’едзе, перастаюць размаўляць і напружана сочаць за ягонымі крокамі, перш як адзін зь іх павернецца да адкрытых дзьвярэй аўтобуса, у якім якраз кіроўца, у той час як сьляпы падыходзіць празь вісячыя яшчэ аблокі пылу, закрывае сумку з квіткамі і вешае яе за раменьчык побач з сабой, у якім цяпер кіроўца, у той час як сьляпы (ён прыйдзе, ня прыйдзе) трапляе кіем ззаду па выкідной трубе, зачыняе дзьверы, у якім кіроўца (хутчэй, што такое, не здавацца, не спыняцца, ён жа ня хоча, аж да дзьвярэй, да дзьвярэй жа яму трэба), даволі ён ужо чакаў, выціскае шчапленьне, уключае перадачу, адначасна аслабляе ручны тормаз і чым больш аслабляе, тым больш націскае на газ і адпускае шчапленьне і кранае зь месца, так што выйграў адзін альбо другі, такі быў заклад, але сыход можна было ведаць і прадбачыць ужо загадзя.

Гульня ў карты

Аднойчы я сядзеў пад сталом, у той час як яны гулялі ў карты, і ня мог вылезьці болей. Я спаў там унізе, і калі я прачнуўся, то ўбачыў вакол сябе восем туфляў і восем ног, якія былі слупамі маёй загародкі. Я ўзьбіўся на карачкі і стукнуўся макаўкай аб стол, так што зазьвінелі відэльцы і лыжкі ў шуфлядзе. Я нагнуўся і прынюхаўся да пахаў мужчынаў, якія гулялі, прыслухаўся да гукаў, якія яны рабілі, а пальцамі абмацаў вільготныя плямы, якія яны рабілі, рассоўваючы калені і плюючы на падлогу. Часьцей за ўсё рука, мацаючы, трапляла на ўжо застылыя шклістыя плеўкі выхарканага за мінулыя нядзелі і такім чынам засьпявалася зьнянацку асобнымі сьвежымі яшчэ купкамі, у якія ўкоўзваліся пальцы. У думках я сядзеў пад сталом. Я сядзеў пад сталом у роздуме, тыцкаючыся галавой то сюды, то туды ў пошуках выйсьця: туфлі майго бацькі, якія я пазнаў, бо разьвязаныя шнуркі былі пад падэшвамі і з шчыліны шнуроўкі зьвісаў язычок, былі шырака расстаўленыя, у той час як калені ў нагавіцах над імі цесна цёрліся адно аб другое; паміж імі была шырокая прастора, якая звужалася ўверх, так што таму, хто хацеў выбрацца, дастаткова было разагнацца і прасунуцца празь іх — і ён быў бы на волі. Я адпоўз на даланю назад, пакуль не наткнуўся пятамі ззаду на туфлі Трэцяга Гульца, і прамерыў адлегласьць разгону: козыр! усклікнуў бацька. Я рушыў і прапіхнуўся паміж слупамі загароджы, аднак бацька, перагнуўшыся цераз стол, магутным рухам зграбаючы ўсе карты да сябе, адразу прыціснуў калені, зьвёў ногі і шчытна прыхапіў шыю сына ў абцугі: прайшоў! трыюмфаваў ён, накрыўшы даланёю стос картаў; ён сабраў карты ў калоду, ператусаваў яе, не падымаючы пры гэтым рукі ад стала, ня дыхаючы, не паслабляючы ногі ўнізе; левым вялікім пальцам, якім ён час ад часу працягваў па ніжняй губе, ён выштурхоўваў карты з калоды, якую трымаў у правай, і потым паасобку засоўваў засталыя карты паміж выштурхнутымі ў напаўзакрытай левай далані, перш як ён, пасьля таго як справа ад яго Першы Гулец зрушыў калоду, пачаў раздаваць карты налева, па гадзіньнікавай стрэлцы, цяпер з дапамогай правага вялікага пальца (раней ён карыстаўся левым), які ён сьлініў аб губу, для чаго выпростваў сьпіну, адкідваючыся на сьпінку крэсла, адкуль ён кожнаму выдаткоўваў карту, якая была на чарзе. Калі я пацягнуў галаву з натапыранымі наперад вушамі да сябе, бацька не замінаў у гэтым сыну: гэты ня пройдзе! крыкнуў ён таму, хто заходзіў першым, на што той, хто заходзіў першым, адказаў: а як жа, а як жа, на што ягоны партнэр выгукнуў: хто сьмяецца апошнім! пасьля чаго апошні ціха спытаў у іх, што яны скажуць цяпер, і строга паказаў другому на рот. Ягоныя ногі былі сьціснутыя, але з абодвух бакоў можна было праціснуцца; аднак як толькі я пасунуўся быў, ён хуценька выставіў тут і там туфлю, зьверху спакойна кідаючы карту за картай і насьмешліва гледзячы на абодвух. Я сеў проста і паглядзеў уверх на шуфляду, якая ззаду ля тыльнай сьценкі яшчэ пакідала шчыліну пальцам: што такое! закрычаў бацька, сюды давай! усклікнуў той, хто заходзіў першым, даруйце ласкава! крыкнуў ягоны партнэр, ну пачакайце! ціха папярэдзіў іх усіх апошні, калі я стукнуў яго шуфлядай у жывот, і калі ён ціха засунуў яе на месца: я што, перабраў? сарваўся ён потым, усклаўшы на другіх задушлівую злосьць, якая заняла ў ім дых. Я чуў, як ён усёй сагнутай рукой, не апракідваючы ці хоць толькі закрываючы пабітыя карты, згортваў адбоі ў стос перад сабой. Тут штосьці ня так! усклікнуў пасьля ладнай паўзы той, хто заходзіў першым, які сядзеў на лаве ля сьцяны і мне, хоць і падняў ногі, гаворачы гэтыя словы, ня мог быць карысным. Я падпоўз да адной ножкі стала і праверыў вачыма шкарпэткі ягонага партнэра, якога гульня, здаецца, хвалявала: сапраўды! крычаў ён нада мной у стальніцу, тут нешта нячыста! Пры гэтым, калі ён выштурхнуў гэтыя словы з рота, ён выставіў нагу наперад і трапіў мне якраз у твар. Пасьля гэтага я запоўз на сярэдзіну. Я лёг на сьпіну. Я перакаціўся на жывот. Я склаўся і пачаў хадзіць на каленях па крузе. Я хадзіў на каленях па крузе, так што плечы датыкаліся да слупоў маёй загародкі; аднак мужчыны не далі сябе падмануць. Я ўзяў бацькавы ногі за косткі і выглянуў празь іх у пакой: у кутку на ложку сядзеў мой заспаны брат; ён паглядзеў на мяне ў адказ; красамоўнымі позіркамі я адкрыў яму сваё бядотнае становішча, без таго каб ён выказаў гарачае імкненьне пайсьці насустрач; хутчэй ён пасьля сну, тупа ўтаропіўшыся пад стол і нічога ня бачачы, ахоўваў свой дрымотны стан, які ў нейкім сэнсе пазбаўляў яго думак, хай сабе гэта датычыла і гэтай вось галавы, якая прасунулася праз калені сядзячага мужчыны. Аднак той, хто быў маім бацька, адным рухам рукі кінуўшы веер картаў на стол, так што той склаўся ў калоду, нагнуўшыся другой рукой палез пад стол і вызваліўся ад захвату сына, што адбілася на інтанацыі ягонага голасу наверсе, які гучаў пранізьліва і быў уплецены ў ягоную плынь словаў як (інакш кажучы) цяжкае дыханьне, ён ня можа, і гэта правільна, як тое, што ён тут сядзіць, спакойна глядзець далей, як церазь меру выпрабоўваецца ягоная годнасьць гаспадара дому, як яна наогул падрываецца нейкай навалаччу, прайдзісьветам. Ён і надалей выгаворваў прысутным, аднак і з таго, што было сказана далей, не было адназначна зразумела, хто альбо што яму было настолькі агідным, што ён ня мог больш стрымліваць незадавальненьне; не спыніўшыся на гэтым, ён настойліва даводзіў усім, што яны павінны адкрыць вушы і зважаць, якую няпраўду і ашуку ім падаюць сёньня, такую, прарочыў ён, што сусед суседу, а муж жонцы мусяць глядзець на пальцы, каб аднойчы ранкам, прачнуўшыся, не знайсьці хлявы а ёўні пустымі, бо гэтая пабудка, выпісваў ён ім, ня будзе для іх прыемнай! Канец гульні! забойча ўсклікнуў ён, увесь пачырванеўшы; па твары ў яго пайшлі плямы. Трэба ў гэтым разабрацца! ухвальна выгукнуў той, хто заходзіў першым. Само сабой зразумела! крыкнуў ягоны партнэр. Але ж ты раздаваў, адмежаваўся ад незаслужанага папроку апошні. І раздаў дрэнна! падхапіў адпор той, хто заходзіў першым. Зрушваць трэба было правільна! перадаў папрок згодна з гадзіньнікавай стрэлкай бацька. Правільна! набраўся нахабства пярэчыць партнэр, быццам справа ў зрушваньні! Яшчэ адно слова! грозна паабяцаў яму бацька. Пярэйдзем да справы! сказаў апошні. Да справы! падтрымаў той, хто заходзіў першым. І без адвалокі! заявіў партнэр. Ну давай хадзі! нарэшце саступіў бацька, пасьля таго як ён нейкі час пільна ўглядаўся то ў аднаго, то ў другога. Я падаў знак брату; я падаў яму знак яшчэ раз; адначасна я прамармытваў гэтыя знакі. Потым я сам ператварыўся ў знак, узяўшы з–пад стала зьнізу на галаву і на сьпёртыя на плечы адкрытыя далоні стол; я зграмадзіў ногі пята да пяты разам, а наперадзе іх рассунуў; далоні напружыліся; калі я скасіў вочы цераз шчокі на рукі, то ўбачыў, як пад кашуляй дрыжаць мускулы. Каленныя шайбы азначыліся белым, я ўбачыў, што пальцы на нагах спляліся і згубілі апору, у абсягу пахвіны я, не пасьпеў яшчэ стол падняцца ў паветра, адчуў трымценьне і ўздрыгі ад страху, і вочы зайшлі мне пад лоб. Я якраз падняў стол усімі чатырма ножкамі над падлогай, так што мужчыны маглі ўсе разам соваць пад ім нагамі, а стол, каб ім гэтага захацелася, стаў бы на іхныя ногі. Але калі я з нагружанай галавой павярнуўся да брата, стол павяло набок і на плячо; я пачуў, як ён дзьвюма ножкамі зноў даткнуўся падлогі. Тут я апусьціў галаву, і ён стаў на падлогу засталымі дзьвюма ножкамі і стаяў, як раней; толькі грашавыя стаўкі нада мной зьлёгку адгукаліся і пазвоньвалі, як гукалі пазьней адзін аднаму мужчыны. Дык чыя чарга тусаваць? крыкнуў зьверху бацька, так, чыя? закрычаў той, хто заходзіў першым, і я сябе пытаюся! закрычаў ягоны партнэр, ты тусуеш, ціха даў зразумець апошні, я! закрычаў той, хто заходзіў першым, тут нешта цёмна! выгукнуў ягоны партнэр, раздавай давай, ціха расьсеяў іхныя сумневы апошні, ён ня даў больш сказаць нікому, так што яны пачалі актыўна бурліць, згубіўшы радасьць жыцьця.

Слова “схавацца”

Я хацеў бы схавацца. Такім чынам, я выходжу і хаваюся. Выходзячы, я думаю, дзе мне можна схавацца. Потым я думаю, што іду ня я, а ногі пада мной, і што думаю ня я, а мае мазгі, таму што калі думаць, што гэтыя ногі належаць да мяне, што гэта мае ногі, якія тут ідуць, то тады гэта магу быць ня я, бо гэта мае мазгі, бо мазгі мае, а што маё, можа быць ня мной. Ня мной можа быць той, хто тут думае. Я не магу схавацца. Мае мазгі падумалі, ці магу я схавацца ад другіх; але я не магу схавацца, бо нешта ня можа схавацца само па сабе: я магу схаваць не сябе. Такім чынам, і маё цела ня можа схавацца: яно можа схаваць не сябе; альбо толькі я магу схаваць сваё цела, альбо цела можа схаваць мяне; але маё цела гэта не я: вось прычына, чаму я не магу схавацца. Аднак я магу ўсьцешыцца; я магу, паколькі я ня толькі ня ведаю, што такое я, але і, — і гэта мае асаблівае значэньне, — таму што я ня ведаю, што такое ўсьцешыцца з чаго–небудзь, вырашыўшы прыкінуцца і зрабіць выгляд, быццам мне ня дзіўна, быццам я ведаю, што такое я, каб я мог, прыкідваючыся, праказацца ў нейкім месцы і схавацца ад другіх, і каб пры гэтым ад страху ў жылах ногі не маглі болей несьці цела. Я павесялюся зь нечага альбо я павесялюся з самога сябе, зайшоўшы ў схованку, і так пазабаўлюся. Я пазабаўлюся, я схаваюся, я спытаюся, кім ёсьць я, зрабіўшы выгляд, што я магу пытацца. Між тым маё цела хаваецца пры дапамозе ног. Мне ня трэба хавацца ад самога сябе, бо я не магу бачыць самога сябе; таму што я сьляпы, гэта значыць, мае вочы сьляпыя, гэта значыць, мае вочы гэта ня вочы, — так сказаць, гэта значыць, што мяне няма. Але хаваючыся, я магу лёгка павесяліцца зь сябе і забыцца.

Вэстыбюль

“У гэты час вэстыбюль ў кіно яшчэ можна знайсьці пустым; жанчына, якая прадае квіткі, якімі даецца права займаць месца на ўвесь час сэансу, ужо была ў вэстыбюлі да гэтага, спадзеючыся, што цяпер, за, можа, якую гадзіну да пачатку, нейкія асобы будуць горача хацець пранікнуць у гэтае негарачае, зь сьвежым паветрам памяшканьне і стаяць тут і там ды разглядаць пляншэты і фатаграфіі, і па выразах твараў асобаў, зьнятых на фатаграфіях, адгадваць, будзе камэдыя ці трагедыя. Але потым, калі чаканыя людзі не зьявіліся (што магло быць прычынай?) яна альбо заснула ў сваёй шкляной будцы, раўнюсенька расклаўшы руку ад локця на касавы стол, закусіўшы ў ёй бязгучна губы, а другую руку, якая квола зьвісае за ёй церазь сьпінку крэсла, таксама прынёсшы ў ахвяру сну, альбо яна выйшла і пры гэтым забылася замкнуць дзьверы. Вядома, што ў вэстыбюлі пануе халадок. Прынамсі, так здаецца гэта таму, хто робіць першыя крокі. Цяпер можна прайсьці праз вэстыбюль далей, бо ён пусты. Нічога не чуваць — ёсьць такі выраз. Цяпер можна пасядзець на асобных лаўках, і пры гэтым умовіцца наконт далейшых дзеяньняў. Кончыкі пальцаў, калі зашчыміць цела паміж габляванымі, пакрытымі бясколерным лякам сталамі і лаўкамі, працягнуць празь ляк чатыры паскі поту з чатырма засмужанымі краямі. Цяпер ля сьцяны ў зашчымленага паміж лаўкай і сталом зьяўляецца магчымасьць абдумаць сытуацыю. Адзін зробіць гэта, другі нічога ня зробіць, ціха седзячы ззаду стала. Ніводзін гук не замінае сядзячаму, халадок камфортна вее да яго ад сьцяны і ад стала, ён напаўняе ягоныя пальцы, якія ён трымае перад сабой вольна, быццам яны адвінчаныя ад рукі. Перадумовы для яго спрыяльныя: як ён цяпер сядзіць, то ў яго яшчэ ёсьць час; ён тут, паколькі ён сядзіць у сваім кутку, ногі, як гаворыцца, ён адкінуў, ён мае тут магчымасьць абараніцца ад таго, што зь ім дзеецца; ён можа тэрмін, які доўжыцца ад часу, калі ён увайшоў, да часу, калі ўваходзяць першыя наведнікі і калі ён павінен будзе пайсьці, выкарыстаць напоўніцу, заглыбіўшыся ў свае думкі, каб яны маглі спыніцца на нечым добрым. Спакой (гэта другі выраз, які ён згадвае) шуміць у ягонай галаве. У той час як ён сядзіць і ўспамінае, яго твар у некаторыя моманты праясьняецца і хутка зноў хмурыцца; замест таго каб думаць, ён выпраменьвае, з усьмешкай і без, у стол, у лаўку, у сьцяну і вакол сябе зноў і зноў воблакі гарачыні, пакуль першыя наведнікі не дастукваюцца да жанчыны з шкляной будкі і не праганяюць яго з вэстыбюлю”.

Сырэна трывогі

Кінамэханік, торба зь півам паміж нагамі, кінамэханік, трайны абкладанік пад рукой, трайны абкладанік у буркатлівым роце, кінамэханік ляжыць на двух крэслах і малой табурэтцы, ён ляжыць у сваёй кабіне ззаду за садам, пустая бутэлька з падцёкамі пены стаіць там, дзе яна стаіць, альбо ляжыць там, дзе прызначана ляжаць пустым бутэлькам, пад мужчынам альбо дзе яшчэ. Ён ня сьпіць, ён выпіў альбо застаўся цьвярозы, але хоць ён сьпіць альбо не, напэўна ён усё яшчэ жуе ў роце свой хлеб, і калі гэта правільна, што ён да гэтага спаў, то цяпер ён болей ня сьпіць. Аднак калі ён і ня сьпіць, то ўсё роўна выглядае на тое, што ён яшчэ не зусім прачнуўся, калі ён хістаючыся ўсхопліваецца, і ад стала, за якім ён сядзеў і склейваў кінастужку, накіроўваецца наперад да аўдыёстужкі. Ён будзіць сам сябе тым, што пальцамі пераварочвае акенца, так што істужка, якая рухаецца, цягнецца ў яго па пазногцях і выводзіць яго з дрымоты. Але калі ён і ня цалкам прачнуўся з–за гэтага пясочнага пачуцьця на пазногцях, то (гэта будзе трэці выраз) дынамік у будцы і паралельна зь ім падключаны дынамік унізе ў залі, які раве праз мэмбрану папулярную музыку перад сэансам, страсянуць яго ад сну. Ягоныя рухі, якія пасоўваюць яго паміж двума дэманстрацыйнымі апаратамі да сярэдняй проймы, тым ня менш засталіся вернымі сабе; толькі па скрыгаце зубоў, якія, кусаючы, зацяняюць касьцямі сківіцы шчокі, чытаецца ямчэйшае жаваньне як адзіная прыкмета таго, што ён прачнуўся. Адкрыўшы акенца і паклаўшы яго гарызантальна на чэрап, ён праз адтуліну выглядвае ўніз у залю: ён бачыць адну за другой пятнаццаць (альбо болей, альбо меней) з чорнай проймай палосак верхняга канту сьпінак, сініх ад лілёвага сьвятла з матавай столі над імі, аранжавых і фіялетавых каля выхадаў ад чырвонага сьвятла над дзьвярамі. Ніхто з наведвальнікаў яшчэ не ўвайшоў у залю, хоць музыка ўжо запрашае ўваходзіць. Круглая печ пасярэдзіне глухой сьцяны, гэта чацьвёрты выраз, адсьвечвае мэталам. Экран і подыюм перад экранам пакуль што вонках апісаньня; дыхтоўная чырвоная заслона перад уваходам, унізе па лініі абрэзу замазана тлушчавай ваксай, лянотна выпучваецца, як толькі звонку нехта з наведнікаў альбо нехта, хто хоча нешта гучна сказаць, уваходзіць у вэстыбюль і як толькі тыя, хто прыйшоў, групамі зноў пакідаюць вэстыбюль; але вось размова іншых звонку надзіва як спакойная і разьмераная; дзяўчына ў буфэце прадае свае саладжэньнікі, тое, што яна гаворыць, з–за асаблівасьці яе вымаўленьня можна належна зразумець пасярод падобных адзін да аднаго галасоў нават у будцы; аднак кінамэханік з–за таго, што яблык, які ён есьць, сваім хрустам аглушае яму вушы, нічога не пачуў з гаманы дзяўчыны. Так што і пытаньне, якое ставілі яму ў будцы, павінна быць пастаўлена яму яшчэ і яшчэ, у той час як ён, высунуўшы галаву з акенца, у той самай сагнутай паставе, яшчэ маючы перад сабой пустую залю, адсоўваецца назад. Якую сувязь мае гэта з пахам клею, якую сувязь можа мець гэта зь сіпеньнем там у апараце, ці гэтым надфілем, якім ён цяпер яшчэ раз трэ кінастужку, заціснутую ў прэс? У той час як зьнізу з таго боку заслоны нейкая дзяўчына бесклапотна паставіла адну нагу перад другой і, грызучы пазногці, падрыхтавалася да таго, што ёй абарвуць квіток, зьверху кінамэханік ужо паказвае ягонаму наведніку ягонае месца на прыстаўным крэсьле, а той прыхільна выслухвае ягоныя тлумачэньні. Кінамэханік і ягоны наведнік ведаюць адзін аднаго з маладых гадоў. Часта тут сядзіць наведнік, хоць пабочным асобам уваход і забаронены, і, жуючы як і кінамэханік, ён слухае дэманстраваныя фільмы, каб прабавіць час. Але сёньня ён пытаецца, засьпеты зьнянацку тым першым густым гудзеньнем там на вуліцы, якое ён сам ня можа растлумачыць; пры гэтым ягоная рука выдрапвае ззаду яго барозны ў калюжынах разьлітага кінаклею, які потым, калі ён трымае руку ля носу, пахне звычайным клеем і фарбай. Заля яшчэ пустая. Што, пытаецца наведнік, выціраючы пальцы аб насоўку, магло прымусіць людзей яшчэ не ўвайсьці ў залю?

На экране бачная толькі бяскрыўдная застаўка, якая рэклямуе нейкі тавар; надпіс пад ёй з назовам гандлёвага прадпрыемства ўзмацняецца для вушэй за пасярэдніцтвам гукавой дарожкі праз дынамік. Кінамэханік, гэта апошні выраз, падымае плечы; ён уганяе зубы ў мяккі ад сонца яблык, так што разьяжджаюцца губы, і пры гэтым эканоміць словы з рота для адказу. Чырвоная заслона цяпер моцна выпучваецца то ў залю, то зь яе; пакупнікі квіткоў арганізавана, але хутка пакідаюць вэстыбюль празь дзьверы, якія адчыняюцца навонкі; жанчына ў шкляной будцы апускае шыбу і апошняй пакідае, пасьля таго як яна зноў і зноў чула гудзеньне, не выдаючы сваёй хадой ці паводзінамі хваляваньня, кінатэатар. Кінамэханік, які, трымаючы галаву для таго каб назіраць пад акенцам, цяпер падбародзьдзем на ключыцу нізка кладзе перамолваючы твар, “жарнавы–шчокі”, і напалову адварочваючы яго цераз плячо, мог бы цяпер абмяняцца з сваім наведнікам шматзначным позіркам; ім ня трэба было б заводзіць размову. Але наведнік пачынае многа гаварыць, выражацца адкрыта і надта бесклапотна, намацаўшы ззаду ў шуфлядзе стала яблык і, ужо заглыбляючы ў яго зубы, агарошвае кінамэханіка пытаньнем наконт аварыйнага асьвятленьня. Так выходзіць, што той адчужана адказвае пытаньнем на пытаньне, ці мае наведнік на ўвазе пытаньне наогул. Што будзе, канкрэтызуе сваё пытаньне госьць, калі стужка пачне гарэць? У будцы ёсьць сыгналізацыя, якая называецца супрацьпажарнай сыгналізацыяй, павучае яго пасьля гэтага кінамэханік, які, прагаворваючы свае словы, працягвае далонь па крузе вакол патыліцы наперад да горла, быццам каб абцерці пот, пасьля чаго ён засоўвае руку паміж гузікамі кашулі: гэтая сыгналізацыя, працягвае ён лекцыю далей, складаецца зь дзьвюх кантактных шынаў, якія замкнутыя з дапамогай баваўнянага пыжа. Калі стужка загарыцца, то бавоўна выгарыць, супрацьпажарная перамычка западзе, у залі, тлумачыць ён, адразу запаліцца аварыйнае асьвятленьне, якое не падключана да агульнай сеткі, а сілкуецца, абвяшчае кінамэханік, чэшучы і напінаючы ў столкі скуру на грудзёх пад кашуляй, ад акумулятара; адпаведныя лямпачкі знаходзяцца на столі, дакладней сказаць, пад двума рыфлёнымі шклянымі каптурамі, а менавіта такім чынам, што блёк мае дзьве лямпачкі на столькі і столькі ват і гарыць зыркім белым сьвятлом. Аднак напачатку ў залі будзе зусім цёмна? укліньвае пытаньне наведнік і хутка глытае кавалак, каб пачуць наступны адказ кінамэханіка. За выняткам выпадку, што адмовіць уся сетка, адгукаецца на наведніка кінамэханік, ёсьць як бы там ні было яшчэ лінія аварыйнага сьвятла пад дошкамі падлогі, якая дзеіць увесь час; аднак калі асноўная сетка адключыцца, усур’ёз дапускае кінамэханік, ідучы да адчыненых дзьвярэй на сходы і выплёўваючы агрызак у сад, няхай сабе з–за буры, няхай сабе з–за якога–небудзь другога надзвычайнага здарэньня, — тады ў залі стане, бо ж раней увагу прыцягвала да сябе толькі сьвятло ад дэманстрацыі фільму, якга (якга — бярэ наведнік слова на заметку) цёмна, як у эгіпецкім палоне, потым сьветла як днём (сьветла як днём) ад аварыйнага асьвятленьня, якое ён ужо згадваў першапачаткова. Гледачы пад час сэансу не адрывалі вачэй ад экрану, дадае для нагляднасьці кінамэханік, — як раптам тут гэтая цемра эгіпэцкая засьціць вочы, так што глядач больш ня ведае, дзе ў яго галава, што зноў–такі мае наступствам, што ён сам, сядзіць ён ці ляжыць, у паветры ён ці пад вадой, болей не арыентуецца, з–за чаго часта здараецца, робіць выснову кінамэханік, што пасьля гэтага гледачы, каб займець пэўнасьць, дзе яны знаходзяцца, альбо ці знаходзяцца яны наагул у залі, пачынаюць сьвістаць, гусьці і тупаць нагамі, быццам гэта сродак упэўніцца ўва ўласнай прысутнасьці і сваім існаваньні. Потым, на сьвятле, вочы ну быццам лопнулі, тлумачыць кінамэханік: шукаюць цукеркі і жуйкі ў роце, — ён усё ж адразу аслабляе ўзьдзеяньне сваіх словаў, — калі яны цяпер увогуле заслугоўваюць такога назову, гэтыя салажэньнікі, а знаходзяць адно толькі як прыкры смак у роце і ў дадатак разгубленасьць і боль у страваводзе. Для пацьверджаньня кінамэханік шнарыць языком па паднябеньні, на якім беспрычынны сьвёрб паказвае яму, што, напэўна, недзе засталася яшчэ рэшта. Ён знаходзіць рэшту ў руцэ. А што, калі пажарная сыгналізацыя не спрацуе? У кантакце з патронам лямпкі знаходзіцца аварыйны выключальнік, не стамляецца тлумачыць кінамэханік: зь ягонай дапамогай патрон абясточваецца, так што перамычкі западаюць і такім чынам забясьпечваюць стужку ад агню. Але калі адмовіць і аварыйны выключальнік, запабягае кінамэханік далейшым пытаньням, якія ў наведніка ўжо на языку, то звонку каля драўляных сходаў ёсьць яшчэ так званы эвакуацыйны выключальнік, пры дапамозе якога будку можна абясточыць таксама і ў выпадку ўцёкаў. Добра і прыгожа. А ці не магчыма такое, што загарыцца ня стужка, а, скажам, крэсла альбо вопратка ўнізе ў залі, напрыклад, зімой з–за іскраў з часовай печы, якую паляць пілаваньнем? Альбо пакінем у спакоі агонь, возьмем другое: ці не магчыма, што як–небудзь у бітма набітую залю ўпадзе бомба?

Кінамэханік між тым зноў прыхінуўся да акенца. Ужо час, кажа ён з палёгкай, чуючы, як зноў становяцца больш гучнымі крокі народу ўнізе ў вэстыбюлі і бачачы, як ён сам, рассоўваючы заслону, бляды і яшчэ бязмоўны, напірае ў залю. Народ яшчэ не напірае да выхаду; бо ён ня ведае, што яго чакае.

Нічога яго не чакае, адкараскваецца наведнік, ужо ідучы да дзьвярэй на сходы, ад сваіх думак, зь якімі ён так па–дурному гуляўся. Але паколькі ён ня выказаў другіх сваіх думак, кінамэханік, які выкалупвае сабе з зуба пальцам зярнятка і да таго ж заняты другім (і стужка ў апараце б’ецца, адбліскваючы) ня можа даўмецца, чаго хоча яго госьць.

У залі нешматлікі народ, якому пасьля суфле перад сэансам заняло мову, дзякуючы нейкаму дзіву зноў пачынае гутарыць; рукі на вольных падлакотніках, скасіўшы вочы на экран, гаворка йдзе, гэта яму, кінамэханіку, не абавязкова зразумела, пра няшчасьце альбо надзвычайны выпадак альбо здарэньне на вуліцы.

Вестка

Чаму ён так сьпяшаецца? Калі ён чуе пра нешта, што яно нібыта якраз здараецца, альбо што яно ўжо здарылася: кажуць, недзе гарыць, зь некім здарылася бяда: калі ён хоць і чуе, што нешта здарылася, але ня можа зразумець, што ж гэта, альбо калі ён не разумее імя таго, хто закрануты здарэньнем, тады пачутае прыцягвае яго да месца здарэньня; спачатку ён лічыць самога сябе прычынай таго, што зьбегліся людзі, і мучыцца пытаньнем, ці не гарыць ён, альбо ці зь ягонай галавы, як было ўжо аднойчы, не цячэ моцна кроў. Калі на вуліцы выбухае сьмех, і ён ня можа адгадаць, з чаго там сьмяюцца, то ён пасьпешліва праводзіць рукамі па твары і па вопратцы, ці няма на ім чаго–небудзь ганебнага. Потым ён заўважае, што гэта датычыць не яго, альбо не яго асабіста, а таго, хто, можа, стаіць зь ім побач. Ніхто з тых, хто ўсё яшчэ грудам тоўпіцца на вуліцы, не наважваецца сказаць гэта. Калі ён набліжаецца, ім ня трэба было б перапыняць іхнай размовы альбо пераходзіць на шэпт; каб увесьці яго ў зман, было б даволі, калі б яны працягвалі гаварыць, як гаварылі, альбо наогул сталі б вонкава сур’ёзным абменам думкамі, які ў коле тых суразмоўцаў круціцца вакол прашумелай празь мястэчка вэлясыпэднай гонкі, прычым як адзін, так і другі заўзята абмяркоўвалі б нумары гоншчыкаў, якія, калі іх параўнаць, маглі б быць няправільнымі. Яны адхіляюць яго ад сапраўднага здарэньня, якраз таму, што ён, мінаючы іх, навастрае слых на размовы. Ён настроены на найгоршае; аднак ён стараецца выглядаць прыязным, прычым выразам твару ён дэманструе тое, што называюць вытрымкай, мяркуючы такім чынам аблегчыць ім цяжкія словы; аднак усё яшчэ размовы ідуць пра вэлягоншчыкаў, якія яго не датычаць. Ён не дае сябе запалохаць іхнымі размовамі; нешта здарылася зь ягоным братам; а менавіта за ягонай сьпінай, калі ён цяжка валачэ ногі і ідзе яшчэ павальней, пакрыёма паварочваюцца, што ажно чутно, да яго твары; ён пазнае гэта паводле выразьнейшых і зразумельшых слоў гаворкі: да гэтага гаварылі ў складзеныя рупарам рукі; цяпер адна рука за другой апускаюцца, а рот працягвае гаварыць бяз большага напружаньня тое самае, што гаварыў і дагэтуль. Часта ён, ідучы, прыпыняе крок і чакае; гэта магло б даць ім імпульс гаварыць зь ім адкрыта, патаемна думае ён. Прывітаньне альбо іншае абыякавае слова не было б для яго дрэнным знакам; тое, што яны толькі робяць выгляд, што не зважаюць на яго, непакоіць палку ў руцэ настолькі, што яна мала не вывальваецца яму з пальцаў. Ён будзе шукаць адказ на гэта. Можа, гэта выпадковасьць, ягоная сястра мае неблізу адсюль шынок.

Спрэчка

Спрэчка закрывае яму дарогу ў дом сястры.

Спрэчка — гэта маленькая вайна з той розьніцай, што вайна вядзецца паміж штучнымі асобамі, дзяржавамі, такім чынам, што ў часе яе натуральныя асобы зь мяса і крыві ўжываюцца толькі як сродкі, тады як у простай спрэчцы тыя, хто спрачаецца, ёсьць гаспадарамі сваёй волі, а не падданымі штучнай асобы, якой яны падпарадкоўваюцца, калі ідзе вайна.

Двубой апісваецца як элемэнт вайны. Сутнасьць двубою ў тым, каб актам гвалту прымусіць праціўніка выконваць уласную волю.

З спрэчкі з словамі, якая яшчэ не нясе ў сабе прымусу, узьнікае спрэчка з кулакамі, якая хоча прымусіць да выкананьня сваёй волі.

Ніхто ня можа быць у спрэчцы з самім сабой, хіба што тады, калі спрачаюцца ягоныя думкі.

Цяжка адной руцэ спрачацца з другой, яшчэ цяжэй аднаму воку з другім. Павінна быць магчымасьць практыкаваць гвалт, які патрабуе перамогі ў спрэчцы, практыкаваць не на сабе, а на іншай асобе; гэты другі гвалт узбройваецца вынаходкай мастацтваў і навук, каб адказаць на першы гвалт. Першы гвалт робіць тое самае.

Шкло на сталох без сумлеву ёсьць вынаходкай навукі. Кулакі дадзеныя тым, хто спрачаецца, ад нараджэньня. Словы перад спрэчкай, словы, якія лётаюць туды–сюды, — гэта вынаходка мастацтва.

У шынку ёсьць правілы паводзінаў, датрыманьне якіх даволі важнае з–за колькасьці нетрывалага шкла. Гэтыя правілы паводзінаў парушаюцца, калі спрэчка словаў і жэстаў ператвараецца ў кулачны бой. Гвалт, які тут мае быць ужыты, зьяўляецца для простай натуральнай спрэчкі сродкам накінуць другому, ворагу, сваю волю; каб дасягчы гэтай мэты, трэба вывесьці ворага з строю; гэта, як кажуць, і ёсьць уласна мэтай ваенных дзеяньняў. З–за таго, што ў спрэчцы паміж праціўнікамі парушаюцца правілы, спачатку ўзьнікае тое, што не падпадае пад правілы, у гэтым выпадку перамена месцазнаходжаньня крэсла, якое адзін з удзельнікаў спрэчкі, устаўшы, рэзка падсунуў да сьцяны ззаду; бо згодна з правіламі крэсла стаіць каля стала.

Новыя правілы ўзьнікаюць зноў толькі з парушаных старых. Барацьба ўзьнікае праз парушэньне правіла ва ўмовах узьнікненьня новага правіла. Бяз правілаў ніводная барацьба не была б задавальненьнем.

Кожнае правіла гульні ўзьнікае праз скасаваньне другога. Барацьба, выраджаючыся, ператвараецца ў сфальшаваную гульню, якая з–за адсутнасьці ў ёй правілаў не прыносіць задавальненьня нікому з удзельнікаў.

Пры сумленнай барацьбе паміж тымі двума, што ўступілі ў спрэчку, для тых, хто глядзіць, мае сілу норма не замінаць, акрамя як крыкамі тым, хто змагаецца.

Вакол тых, хто спрачаецца, утвараецца кола. Той, хто падыходзіць, павінен трымацца ў коле і перайсьці мяжу ня здольны. Але таго, хто возьме на сябе цяжар увайсьці ў кола, у якім адзін мерае другога паглядамі, адцягнуць назад за вопратку; ім абодвум належыць рабіць тое, што яны хочуць.

Пытаньні застаюцца на потым. Тыя, хто ўжо сабраўся ў дарогу, вяртаюцца. Меншыя стаяць паперадзе, старэйшыя ззаду.

Таму, хто прыйшоў запозна, уваход забаронены. Калі ён пры дапамозе плячэй пачне праштурхоўвацца наперад, ён выкліча да сябе непрыязь і агіду; калі падыдуць яшчэ людзі, яму ні туды, ні сюды.

Перад тым як слоўная спрэчка перарасьце ў кулачную, наступае цішыня. Уладальніца шынка, рукі якой на стойцы падпіраюць твар, глядзіць на тое, што адбываецца. Калі ў задніх шэрагах уздымаецца шэпт, яна, падняўшы бровы, загадвае замаўчаць,.

А цяпер тыя, хто спрачаецца, перш як схапіцца ўсур’ёз, ходзяць адзін вакол другога на дыбачках. Адзін з тых, хто ўступіў у спрэчку, моцна скроены; ён да таго ж большы за другога і, задаючыся, дэманструе цяжкія косьці і жылы. Ягоныя рукі называюцца лапамі. Калені трывалыя, мускулы лытак пад нагавіцамі цьвёрдыя. Акрамя таго, выглядае на тое, што ўбойная сіла яго кулакоў большая. Косткі на кулаках з усіх бакоў выклікаюць баязь; рука мужчыны, якая абхоплівае чужую галаву, вядомая на ўсё мястэчка. Аднак ці давядзецца і яму тое–сёе перанесьці і занесьці ў пасіў? Гледачы няўпэўненыя, ім мроіцца ўсялякае. З–за доўгага лайдацтва, другі дык не, а гэтаму адвіс жывот, тулава ўсохла, на ляжках і грудзёх відавочна адклаўся тук; мала каму ня трапіцца на вочы, што сёньня ў яго з–за таго, што ён добра выпіў, ня лепшы дзень. Ці зможа ён рухацца дастаткова хутка? Праўда, ногі ў яго яшчэ працуюць уражвальна. Але калі другі выкарыстае ягоныя слабыя месцы, то ён, безумоўна, мае шанцы, хоць ён і здаецца квольшым, з доўгімі віслымі рукамі і выпетралым невыразным тварам; дзякуючы хуткасьці вачэй ён можа аспрэчыць доўгі досьвед першага. Таму бальшыня робіць стаўку на маленькага і воклічамі схіляе яго да атакі, уголас сьмеючыся над большым і кажучы яму ўсьлед, што ён баязьлівец.

Між тым бойка канчаецца перад тым, як пачацца.

Гэтую бойку заканчваюць перад тым, як праціўнікі пускаюць у ход кулакі.

Звычайна гэта той выпадак, калі яе заканчвае нейкая ўлада, правіламі закону зноў пазбаўляючы сілы супярэчныя законам правілы бойкі. Але калі выпадзе так, што органы ўлады з карысьлівых намераў не захочуць мяшацца ў спрэчку, тады нічым не падмацаванае права будзе скіравана на само сябе, і кожны, калі паўнамоцны прадстаўнік бязьдзейны, можа сам лічыць сябе ў праве змагацца за свае правы. Таму што права не саступае няправу. Справядлівасьць, да якой павінен імкнуцца кожны праўны парадак, ёсьць, як кажуць, сьляпой: чаму ж тады не павінен паўстаць, калі яму пагражае бяда, сьляпы, які, пасьля таго як ён ужо доўга бадзяўся і ціскаўся каля ўваходу, сам на свой страх і рызыку дапамагае сабе прыйсьці да права, для чаго ён зь дзікім, для тых, хто стаіць навокал, амаль не пазнавальным больш тварам, быццам ён быў кімсь другім і відушчым, з паднятай проста ўверх рукой, тупаючы нагамі і равучы, прабіваецца праз арду і груба ўрываецца да дужбітоў у забароненае кола.

Правіла парушана выняткам з правіла. Тады вынятак у адпаведнасьці з ужыванай здаўна маўклівай дамоўленасьцю ўхіліўся ад новых правілаў барацьбы. Гэтае новае правіла цяпер адхіленае правапарушэньнем сьляпога. Падвойнае правапарушэньне, калі не прадпісваецца нічога іншага, дае як вынік зноў старое правіла, асабліва якая–любя знадворная форма, якая даўжэйшы час застаецца бязь зьместу, як гэта было ў гэтым выпадку, калі тыя, хто ўступіў у спрэчку, адно хадзілі адзін вакол другога, не даткнуўшыся адзін да аднаго, пабуджае да нудоты, а нудота да зьмены, хоць, праўда, заўвагі некаторых гледачоў пра зрыў барацьбы, а таксама пра жорсткія міны дужбітоў, чые пальцы ўжо раскрыліся з кулакоў для захвату, для сьляпога пасярод іх, які цяпер заікаючыся пачаў гаварыць да ўладальніцы за стойкай, усё яшчэ не абяцалі сьляпому нічога добрага, так што на нейкі момант здавалася, што барацьба адбываецца за тое, паддацца ці не сваволі адзіночкі, аднак сьляпы, хай сабе ён і заікаецца, не зьвяртаецца да іх ніводным з сваіх словаў: з поўным ротам ён рашуча працерабіў сабе шлях празь іхную гурму, не сказаўшы ні слова нікому, каму яно не было прызначана. Цяпер ён прамаўляе да сваёй сястры тое, што ён даўно ўжо прамовіў сам да сябе; ягоныя губы старанна ходзяць уверх–уніз, язык стукае па зубох, ягонае паднябеньне сыходзіць пенай ад шаленства, зубы выстрэльваюць словы.

Між тым дужбіты прыходзяць у сябе і пачынаюць зважаць на яго; ягонае шчасьце, што ён сьляпы; у іншым выпадку зь ім бы нешта здарылася; яны зноў пачынаюць гаварыць; да таго ж іхныя твары хоцькі–няхоцькі разьнявольваюцца: з напружаным тварам нельга весьці слоўную спрэчку.

Паколькі яны, пікіруючыся, зьневажаюць адзін другога і паколькі гледачы, праходзячы наперад, разыходзячыся, адыходзячы, ідучы да крэслаў, лаюць абодвух дужбітоў баязьліўцамі, уладальніца шынка ня можа зразумець, што там гаворыць брат. Яна махае яму рукой, каб ён падышоў бліжэй; потым яна кліча голасам і перагінаецца да яго: няхай ён пры такім галасе гаворыць ёй на вуха.

Адным вокам яна глядзіць на сьляпога, які дужа зьдзіўляецца самому сабе і змаўкае, робячы паўзу і ня могучы больш выйсьці з водуму наконт таго, што зьляцела зь ягонага языка, другім вокам яна глядзіць на тых, хто спрачаўся, зь якіх меншы цягне крэсла ад сьцяны назад да стала, у той час як вялікі, быццам як пасьля істотнага посьпеху, ліхаманкава блукаючы вачыма, з трэскам валіцца на крэсла. Уладальніца шынка, рука якой на плячы сьляпога, вымалёўвае пальцам усьмешку на запацеласьці ад выпарэньняў кававаркі.

І ўсё ж такі сакрамэнта, пачынае малы, які цяпер стаіць ля стала. Сантамарыя, звысака пярэчыць вялікі. Сакрамэнта лепш, настойвае малы. Сантамарыя, пагардліва выводзіць на бляшанай попельцы вялікі. Вы бачылі тады сакрамэнта? заклікае малы гасьцей у сьведкі: ён так можа. Сантамарыя, пазяхае вялікі. Сакрамэнта. Сантамарыя. Сакрамэнта. Сантамэнта. Сакрамарыя. Сакрамэнцыя. Сантамэрта. Сантрамэнт. Сантанта. Сантра. Санд. Сантамія. Станта.

Вайна гэта ня забаўка. Гэта сур’ёзны сродак для сур’ёзнай мэты. Ён павялічвае няпэўнасьць усіх абставінаў і перашкаджае хадзе падзей. Вайна гэта абсяг выпадковасьці.

Сон

Аднойчы ўначы я пачуў, што вярнуўся мой брат і ляжыць па той бок падворку ў гумне. Я пабег у пакой і пабудзіў бацьку: брат ляжыць там насупраць у гумне. Ён вярнуўся. Давай устанем і пойдзем да яго. У той час як я гаварыў, суседзі мармычучы прасунуліся празь дзьверы і паселі справа і зьлева вакол бацькавага ложка, адкуль яны нахіліліся над ім, дзе ён ляжаў і выпіхваўся, сьпіраючыся на локці з сну. Потым мне зноў паведамілі, што мой брат захварэў. Брат вельмі хворы, заклінаў я бацьку, а калі ён зноў толькі глянуў на мяне, я пайшоў па крузе ад аднаго суседа да другога і заклінаў іх, падымаючы голас, няхай бы яны мелі ласку і хутчэй ішлі да яго, і я гучна папракаў іх і прыніжана ламаў рукі: мой брат ляжыць хворы ў гумне на возе, хадзем, мы пойдзем усе да яго і перанясём яго у пакой. Але суседзі, у чорных востраверхіх капелюшох, зь якіх зьвісалі істужкі, адвярнуліся ад мяне і згуртаваліся разам і пачалі груба, па–хамску гаварыць пра мужчыну, які спакойна ляжаў сярод іх на голым сеньніку ў парваных нагавіцах, якія, як “прагалы паміж ліштвамі сьвіной клеткі на сьпячых сьвіньнях”, адкрывалі позірку ягоны зморшчаны віслы чэлес. Я бачыў ягоныя грудзі, сьпятралыя і безвалосыя, зь вялікімі радзімымі плямамі. Я бачыў пуп, вакол яго бруд, падобны да бруду з старога грабянца. Калі гэта ўжо склалася так і калі я ўсё яшчэ хадзіў у выцьвілым памяшканьні па крузе і ўмольваў мужчынаў, то мяне апанавала неўтаймоўнае шаленства, так што я мусіў глядзець убок, і я бачыў за вокнамі сьветлую і каляровую ноч, і я бачыў, як праз ноч перакідваецца нябачаны да гэтага мост, а на мосьце я бачыў аўтобус, тыпу тых, у якіх некаторыя электрапрадпрыемствы дэманструюць сваю прадукцыю, і аўтобус быў даўжэйшы за вёску і даўжэйшы за грузавы цягнік і вырастаў перад вачыма цераз усялякую меру, так што агляду не было канца. І зноў мне паведамілі, што кагадзе мой брат у гумне, у якім мне толькі на імгненьне прымроілася схаваная ў пілавіньні матыка і раскіданая складанка дроў, нікчэмна здох; аднак як толькі я паглядзеў, я ўбачыў колы аўтобуса, якія быццам каціліся з хуткасьцю кроку побач зь нейкім чалавекам, альбо гэта было толькі так, што я бачыў, як перасоўваюцца хмары за ягонымі шыбамі, і што рух аўтобуса я выводзіў з гэтага перасоўваньня хмараў; я бачыў, што доўгія і шырокія шкляныя панэлі пасярэдзіне гарызантальна падзеленыя насьцілам зь сьвежагабляваных смалістых хваёвых дошак, на якім, выцягнуўшыся, вэртыкальна пастаўленыя ступакі разьведзеныя пачынаючы ад пятак, цьмяна маячыў мой брат. Аднак тое, што я бачыў цяпер, не было болей вонках мяне, і гэта болей не было так, што я ня ведаў, ці гэта на самой справе так альбо я толькі сьню; мяне не аддзяляла ад гэтага розьніца ў месцы і адлегласьць, якую можна было б вымерыць складной лінейкай, і каб пераадолець якую, я мусіў бы ісьці ад месца, дзе знаходзіўся цяпер, да месца, у якім было тое, што я цяпер бачыў, каб мне можна было няхай сабе пальцам напісаць на пакрытай пылам блясе аўтобуса знакі, якія даказалі б мне, што я там быў і што я ад гэтага месца перасунуўся ў нейкае іншае: тое, што я бачыў, я не заўважаў вачыма, не асэнсоўваў мазгамі, даючы яму звычныя назовы, гэта не было прыемна альбо непрыемна нэрвам, з чаго, магчыма, паўстае пачуцьцё: тое, што я бачыў, бачыў я ня вокам, а толькі дзякуючы паторгваньню саміх нежывых рэчаў, якія я болей не адчуваў іншымі і аддаленымі ад мяне, таму што яны адным тым, што я іх бачыў, узрэзвалі мне вены, быццам гэта нежывое, так сказаць, ня будучы болей відавочным, для таго, хто глядзеў на яго без вачэй, торгаецца ад болю і перадае гэты боль глядзячаму, і быццам сьмеху варты гнеў у маім нутры, які схіляў суседзяў да таго, каб, сагнуўшы рукі, малаціць імі па ляжках і ўголас сьмяяцца, толькі невыкараняльны, бесьперастанны боль гэтых рэчаў: вострага цяністага пратэктара кола зь сьветлымі плямінамі ўдушаных у шліцы каменьчыкаў, сухіх шэрых кляксаў размажджэраных аб ветравую шыбу інсэктаў, памалу, быццам у вадзе, дрыжачага брызэнту ў спляценьні трубаў пад дахам, закладзенай жалезнай лесьвіцы, якая цяпер выплывае каляровай плямай з туману, пасмаў сена, якія заматаліся за бампэр і выкідную трубу і цягнуцца цяпер па бэтоне мосту.

Наведваньне кавярні

Калі людзі напіваюцца, яны бадзяюцца па навакольлі і расказваюць пра сябе. Лёс мужчыны, калі ён напіўся, гэта ягоная гісторыя, зь якой ён атаборваецца ля кожнага наступнага стала. Яму ня трэба быць п’яным ад алькаголю ці іншага наркотыка; іншым разам яму блытае мазгі і робіць п’яным сонца, яшчэ часьцей гэта ўласная глыбокая стома. Калі ён сядзіць паміж людзей, язык працуе ў яго спраўна, прычым ён не каштаваў, скажам, акрамя гэтай кавы, якая стаіць перад ім, ніякага другога напою, і пнецца абысьці ўсіх у шынку, сьпіраць стоячы руку на пустое крэсла і зьверху апавядаць сваю гісторыю, як нешта яго заўсёды падштурхоўвала да гэтага. Ён прыдумляе сваю гісторыю, каб яна была зразумелая для другіх, а ягоныя рукі разрываюць цэлафан і сыплюць з пакеціка ў карычневую каўную пену цукар, зь якой пасьля таго, як яе праб’юць крышталы, выбухае чорным кава, так што і паасобку падаючыя з пустога ўжо пакеціка пясчынкі, як толькі крышталы празь пену ападуць у каву, пры кожным падзеньні здаюцца таму, хто глядзіць, чорнымі. Потым належыцца маленькай лыжачкай зь нержавейкі старанна разьмяшаць каву. Словы не ліюцца ў яго з вуснаў. Ён чакае, што нехта падыдзе да яго і што–небудзь у яго спытае; ён хоча толькі крыху пагаварыць з кім–небудзь; ён хацеў бы пагаварыць пра колер шпалераў, пра паперу, на якой можна пісаць лісты, ён хоча пачуць, як зь яго выходзіць уласны голас, і расказаць уласную гісторыю; ён хацеў бы, каб і ўсе іншыя прыйшлі сюды, за ягоны звычны стол каля вешалкі, і па чарзе расказалі яму свае ганарыстыя гісторыі. У яго да ўладальніцы шынка адно жаданьне: ён ад яе хоча, каб яна яму прынесла шклянку вады; ён хоча, каб яна была павінна. Ён хоча. Яна павінна. Ён абгрунтоўвае сваю волю тым, што яны сваякі, і таму яна павінна, быццам гэта было б дастатковай падставай. Дзе ліст? дапытваецца ён. Які ліст? Ліст ад майго брата. Ты напіўся? Я патрабую ліст. Ты хлусіш. Мой брат Ганс напісаў ліст, алоўкам, на паперы з анучаў, на абрыўку пакавальнай паперы. Ён напісаў на мяккай вокладцы сшытка, алоўкам, на крэйдаванай паперы, на тонкай паперы, у якую загортваюць хлеб. Ты зноў ілжэш. Не. Ён сядзеў у траве, калі пісаў, у густой траве каля балота, у балотнай траве; вецер, калі ён пісаў, зьверху кудлаціў пучкі травы. Ён спрабаваў перанесьці цені ад травы на паперу, аднак бачны толькі размытыя, крывыя штрыхі, бо вецер увесь час вырываў травінкі з стану спакою. Ты, як заўсёды, ня ў стане перастаць ілгаць. Ён склаў паперу для пісьма, каб яе, тонкую, не прарваў аловак. Ён спачатку паспрабаваў пісаць, паклаўшы аркуш на далонь, — бо кароткім было тое, што ён хацеў напісаць. Але потым ён сеў, вецер растрапаў паперу ў руцэ, ён пісаў далей на кавалку скуры, на прамоклым ад дажджу кавалку скуры, чыя фактура адбілася на задняй старонцы ліста; наставіўшы пляскатыя далоні, ён прыціснуў паперу да скуры; ён пісаў седзячы далей, не падымаючы алоўка, і вецер шпурляў на вільготную паперу бурбалкі. Так, ён пісаў на скуры валізы, на скуры сумкі, на скураной аблямоўцы марацкай кайстры; аловак сасьлізгнуў і пакінуў на паперы шнар, ён завязваў петлі словаў карава і цьмяна. Потым пайшоў брудны дождж, альбо нехта, хто бег праз балотную траву, пятамі напырскаў гэтыя кроплі на паперу. Аловак, якім чалавек пісаў сваю вестку, быў хімічны, таму што ў лісьце ад гэтых кропляў расплыліся сіняватыя кругі. Такім чынам, гэта было ў высокай і густой траве, думае ён сам сабе, пад небам, закрытым хмарамі; ад сонца папера хутка стала б жоўтай; вецер парывамі дзьмуў зьверху і прымушаў, скінуўшы іх на зямлю, вянуць травінкі і лісты дрэваў, а валасы на галаве чалавека то падымаліся дыбарам, то апускаліся. Ён лёг на сьпіну ў гэтыя высокія густыя хвалістыя пасмы травы, у якой вецер зьядаў травінкі; рукі ён падаткнуў пад ямкі пад каленямі сагнутых ног, твар песьцілі ледзьве ўлоўныя цені травінак. Але ж гэта не твая гісторыя, гэта гісторыя некага іншага. Уласная гісторыя замуроўвае яго думкі, так што яна для яго ўсё яшчэ цёмная. Ён цяпер не хацеў бы паварочваць галаву, рэагуючы на крокі сястры, — больш за тое, ён хацеў сабрацца з духам і, насьмеліўшыся, адкрыць рот ды пагаварыць зь ёю гучна. Між тым яна сьпяшаецца сюды–туды, складвае пустыя дзвэньгаючыя талеркі ў купу пад стойкай, папраўляе, ідучы да сталоў, перакошаныя этыкеткі на запацелых поўных бутэльках, разглядае, прымаючы з аднаго стала попелкі і шклянкі і выціраючы ручніком альбо пярэднікам калюгі з стальніцы, у загароджаным паліцамі люстры сьпіралі, якія яе рукі з скамечаным ручніком знутры павольнымі вывертамі праводзяць да краёў сталоў. Яна ўласнаручна прыносіць яму на падносе тое, што ён хацеў, і знаходзіцца ля ягонага крэсла, завязваючы ў люстры ззаду пярэднік, у нейкай меры ў ягоным распараджэньні. Цяпер ён можа ўзяць яе за руку, запрасіць да сябе і пагаварыць да яе; ён мог бы разьвязаўшы язык расказаць ёй як пасьвечанай сваю гісторыю. З–за таго, што ён даверыўся, захраслы язык мог бы разьвязацца. Аднак ён абмяжоўваецца глухой падзякай за ваду. Пасьля (калі?), адразу пасьля таго, ён просіць курава. У той час як яна разрывае вялікім пальцам пакунак і ацэньвае, што адбываецца, у сваёй павярхоўнай трактоўцы, ад яго залежыць, наважыцца ці не: рух у гэты час слабы, ніхто ня мае ахвоты пакідаць сваё месца альбо павышаць голас, каб запрасіць каго–небудзь іншага; бо і дзень ня рухаецца; да таго ж яна ад ягонага стала, пэўна, мала зважае на выхад і на вуліцу, — там звонку ад ейнае ўвагі ня высьлізгнула б нічога значнага. Вось яна тыкае яму цыгарэту ў нахіленую чуйную галаву і запальнічкай дае прыкурыць. Аднак і агонь ня ў стане разьвязаць яму язык; ён згадвае толькі (альбо яму нагадваюць), што аднойчы з каптурка запальнічкі вырас хуткі блакітны сьветлячок. Ён блытаецца ў сваіх думках; ён ня зможа вымавіць тую ці гэтую літару альбо ўсё гэтае слова; гэта адымае ў яго навыкі штодзённай пабытовай гутаркі; калі ён пасьля дзён маўчаньня чуе дзесьці зь нікчэмнай нагоды свой голас, ён рэзка паварочваецца і, поўны падазронасьці, вышуквае таго, хто гаварыў; артыкуляцыя ягоных думак (думае ён сам сабе) замінае ягонаму вымаўленьню. “Так, гэтага”, кажа ён. “Ты сабе нешта напрыдумваў”, кажа ўладальніца шынка, і сама падкурваючы цыгарэту ад запальнічкі, “яна табе нейкага”, працягвае блытацца ён у думках, “не няправільна, не і не”, кажа ён. І другія ў пакоі гавораць і мармычуць самі сабе нейкія словы; адзін за сваім сталом кажа гэта, другі другое, кожны кажа тое, што мае сказаць і што мае і мог бы сказаць другому. Дзякую, нарэшце гнеўна кажа сьляпы навонкі да ўладальніцы шынка, якая ўжо зноў мые куфлі ў запененай вадзе мыйкі за стойкай куфлі. У таго, хто мае комплексы, шмат часу ідзе на ўдзячнасьць. Удзячны той, хто заўсёды ўспамінае, што зь ім здарылася. Ягоныя думкі, думае ён сам сабе, паколькі яны так аддаленыя ад яго, паколькі яны яго ніколі не датычаць, навейваюць на яго ў гэтым шынку нуду. Аднак ува ўсялякім выпадку шынок гэта прытулак, дзе ён можа прабавіць час да вечара; дома ён цяпер быў бы самотны; акно бадай што можна было б зачыніць. Неўзабаве з другога боку зноў абвясьцілі пасадку на аўтобус; ён мог бы ехаць насустрач яму ў Заморск. Ён ідзе далей і ў Заморск. Ён ідзе назад і дахаты. Ён застаецца тут, дзе яму варта быць. Новыя госьці вяртаюць яго з раздваеньня, дзіка ўрываючыся ў шынок. Ён прымае іх за футбалістаў. У той час як яны тупаюць нагамі і, выпінаючыся ды косячы пад вялікіх, вытурзваюць адзін аднаго з куртак, у той час як яны чапляюць нагамі ад сталоў вольныя крэслы і, везучы за сабой драпаючы гук ножак крэслаў, акружаюць сьляпога з усіх бакоў, яны на ўсе бакі распавядаюць свае гісторыі. Спачатку, калі яны ўбачылі, як ён сядзіць, нічога не гаворачы, з заглухлымі думкамі, яны яму зьдзівіліся і, замоўкшы самі, аглядзелі яго зь верху да нізу; але ён зь лёгкасьцю вытрымаў іхныя позіркі. Але вось цяпер апошні, зачапіўшы куртку на вялікі палец цераз плячо, яшчэ з вуліцы выкрыквае сваю гісторыю. Усе ссоўваюцца і даймаюць сьляпога; кожны згодна з сваёй завядзёнкай расказвае яму сваю гісторыю; адзін раве, другі перамяжае кашлем, трэці прысьвіствае, яшчэ адзін сьмяецца і прыкладвае да шчакі халодны куфаль, апошні ў знак прызнаньня стукаючы сьляпога па плячы, так што той ня можа ні застацца, ні ісьці, хоць яму і карціць. Тут яму на дапамогу прыходзіць сястра: падышоўшы, яна цярпліва, чаму спрыяе і пагляд у люстра, пераймае ўсе іхныя гісторыі на сябе, забясьпечваючы брату, не сказаўшы яму, праўда, на дарожку ні слова, выйсьце з акружэньня.

Так у стане дзіўнага ап’яненьня ён апынаецца на вуліцы. Ён пытае сам сябе, ці ўсё, што зьдзеялася зь ім, праўда. Ён адказвае дадатна, ківаючы сам сабе — без засьцярог. Яго выгналі з шынка. Гэтае выгнаньне ёсьць адной зь яго апошніх гісторый у гэты дзень. У лістападзе ў гэты час ужо амаль цёмна; у адзін зь лістападаў, калі ён шукаў брата, у той час як другі брат–тапелец ляжаў пад палатняным покрывам, якім быў заменены саван, было ў гэты час ужо амаль цёмна, усё яшчэ ішоў сьнег. Да гэтага часу нічога ня зьдзеялася.

Раздвоенасьць

Зь ім не здараецца нічога асаблівага; што зь ім здараецца, ня ёсьць асаблівым здарэньнем, а ёсьць нечым, пра што ён думае, што яно супольнае для ўсіх. Таму ён гаворыць пра тое, што яго спатыкае, як пра нешта, што здараецца і з другімі: і ў другіх цяпер маглі б аспрэчваць адна адну думкі, куды ім накіраваць ногі. Асабліва ў яго — гэта ж толькі гэная ягоная сьлепата, ды і яна, мабыць, выдуманая. Множны лік ужываецца замест адзіночнага, адзіночны ўжываецца замест множнага, трэцюю асобу “ён” ён ужывае замест “я”. Альбо гэта падман, пры дапамозе якога ён дарэмна спрабуе абараніцца, робячы рэч, хоць яна датычыць толькі яго самога, супольнай для ўсіх? Ён нібыта ставіць усім заданьне, хітра гаворачы: я (ён, здаецца, мае на ўвазе “хто заўгодна”, “які–любя”) стаю на вуліцы і сумняюся, куды мне ісьці, хіба (здаецца, ён мае на ўвазе прыклад) да кінатэатру, дзе на слуп ля прыпынку абапёрты вэлясыпэд, які я мог бы завесьці дахаты, альбо (здаецца, ён зноў мае на ўвазе толькі прыклад) у другім кірунку на шашы ў другое мястэчка да аўтобусу, і мае думкі ўступаюць у супярэчнасьць; як магу я разьвязаць гэтую раздвоенасьць? можа, калі ён паставіць сябе так, нібыта ён адзін можа спытаць пра гэта за ўсіх, бо ужо так да гэтага наблізіўся, што ён пасьля, здавалася б, звычайнага пачатку заданьня падае ў яму сваёй сьвядомасьці; бо гэта ня прыклад, які мае сілу для ўсіх і які згадваецца тут, а гэта нешта, што ёсьць праўдзівым і дзейсным толькі для яго і датычыць толькі яго самога; і калі ён у “заданьні” кажа “я”, дык гэтае “я” другімі як у звычайным заданьні будзе зразумета як “які–любя”, то ён на самай рэчы мае на ўвазе сябе самога. Цяпер ён думае, што страхуе сябе ад сваёй гісторыі тым, што ён працэсы, суладныя часу, пазначае ў адпаведнасьці з часам праз абагульненьне. Тым самым ён заўсёды будзе замыкацца сам на сабе, і наапошку ён і ня выйдзе больш сам зь сябе. Ён можа гаварыць і пачаць: ці трэба мне ісьці ў тым альбо ў гэным накірунку, і калі. Тут ён пералічвае ўсе дадатныя і адмоўныя матывацыі для абодвух накірункаў; гэта будзе яшчэ супольным для ўсіх і ня так падазроным. Аднак няхай ён пералічыць матывацыі супраць аднаго. Да мястэчка Заморск столькі і столькі кілямэтраў, дарога туды займае столькі і столькі часу, “я” маю столькі і столькі грошай для падарожжа назад на аўтобусе. Да гэтага месца ягоныя развагі яшчэ будуць брацца ў разьлік. Цяпер чакаюць на канкрэтныя дадзеныя, каб можна было лічыць. Ён, відавочна, хацеў бы зрабіць з гэтага гаспадарчае заданьне абсалютнага маштабу. Як мне лепш трапіць туды, калі я прыму ў разьлік тое і тое. Аднак няхай ён і надалей бярэ ў разьлік: цяпер мне прыходзіць на розум, што на зваротную дарогу ў мяне няма сродкаў; апрача таго, я сваім п’яным выглядам выклічу ўвагу пасажыраў — больш за тое, паводзячы сябе дрэнна, я буду рабіць па сваёй уласнай волі, так што кіроўца па дарозе спыніцца, каб выкінуць „сьляпога пасажыра“* з аўтобуса. Ці здолею я спыніць лаянку, сказаўшы, што я толькі хацеў прыцягнуць да сябе ўвагу, з тым каб нехта, хто, можа быць, будзе знаходзіцца ў аўтобусе, змог убачыць і пазнаць мяне? Ці трэба мне наогул ісьці ў мястэчка? Калі ён гэта скажа, то ён сваім няўцямным, бессэнсоўным заданьнем сам загоніць сябе ў зробленую самім сабой пастку; бо ягоныя дадзеныя больш не ўнівэрсальныя, яны фармуюць заданьне толькі звонку, імі больш нельга апэраваць, бо яны несуадносныя, і нельга ўжываць для іх жадных канкрэтных пазыцый. Таму трэба яму самому даць адказ, якога ён адначасна і не чакае ні ад кога і не спадзяецца ад каго–небудзь атрымаць. Ён пойдзе да кінатэатру і завядзе братаў вэлясыпэд празь мястэчка назад дамоў; калі той выйдзе, то яму пра гэта раскажуць сьведкі. Ён ня пойдзе: ён ужо хадзіў і знаходзіцца там; між тым разважаньні прывялі яго з шынка да кінатэатру. Ён пойдзе далей. “Я” пайду далей. Аднак магчымыя і другія рашэньні: скажам, я мог бы зноў чакаць на аўтобус ля сьцяны кінатэатру. Што мяне ўтрымала ад гэтага? Такое пытаньне больш не заданьне, а загадка, якая нікога не ашчасьлівіць. Як можа той, хто стаіць звонку, ведаць, што ён тады, калі шукалі ягоных братоў, ён хаваўся ад таго, што будзе, засоўваючы сябе ў сон тым, што еў хлеб, каб яны, можа, ужо былі дома, калі ён прачнецца, так, як ён цяпер, адыходзячы, адключае сваю сьвядомасьць ад месца, у якое мог бы прыбыць брат, якога ён чакае, быццам адно тое, што ён стаў бы чакаць ля мура, азначала б для яго няшчасьце і быццам ён мяняе гэта альбо што–небудзь тым, што ён аддаляецца з вэлясыпэдам?

Дарога дадому

Хоць ён і ідзе па правільным боку, па правільнай шашы, у правільным кірунку, ён усё–такі думае, што ідзе няправільнай дарогай. Яму дае палёгку тое, што ён заўважае гук вітаньняў і мае адказваць на іх: калі яго вітаюць, то яго, відаць, пазналі, а пакуль яго пазнаюць, ён не зайшоў яшчэ ў чужы раён. Ён гучна ўпэўняе сябе, што ягоныя клопаты сьмеху вартыя, і ён сьмяецца сам зь сябе, калі пачынае непакоіцца, што нехта мінае яго не павітаўшыся. З гэтага часу ён вітаецца з усімі першы. Калі ён чуе галасы, ён намацвае і хапаецца ў сабе за слова, якім тут звычайна вітаюць; потым ён падымае яго “як капялюш”. Бывае, што ягоныя пошукі затрымліваюць яго, так што ён толькі пачціва змаўкае, быццам яму хацелася б павітацца інакш; язык расьцягвае яму літары адна ад другой і не дае выхаду словам. Тады яму нічога не застаецца, як сьціснуць іх рукой у кулак, а з кулака ў званок, які зьвініць адчужана. Зямля гарыць у яго пад нагамі. Ён супакойвае сябе; ён зноў настройвае сябе, што ён ня йдзе чужымі сьцежкамі і што, калі ён і йдзе чужымі сьцежкамі, яму трэба зь нічога зрабіць нешта: бо ёсьць прасторы, якія: думае ён, разьбіваючы словы на склады.

Ён крыўдуе на сваё прадчуваньне, зьдзекліва ставячы мысок туфля на понаж; ён груба, пахабна лае свае рукі, якія вядуць яго туды ў дзікасьць, лаецца і крые на чым сьвет стаіць імя сваёй сям’і. Аднак ён, што б ні рабіў, ня можа вылузнуцца са сваіх думак; калі ён думае, ягоны лоб хмурны; ён бесьперапынна больш ці менш памысна дасьледуе сябе, дзе ён знаходзіцца на цяперашні момант, і спадзяецца на свой досьвед; ён называе нават нумар і перадусім дзяржаўны герб вуліцы, каб быць пэўным у сваім шляху. Праўда, ён зусім няпэўны ў другім: а менавіта атрымліваецца, што паступова ў яго вычэрпваецца запас словаў і выразаў для апісаньня таго, што належыць да яго; часткі ягонага цела няўцямна рухаюцца адна побач з другой: пад ім па друзе цягнуцца ногі, кулак вядзе за руль вэлясыпэд, другі кулак стукае каменем аб бардзюр; зь ім зноў здараецца тое, што і зь нейкім тым, хто бачыць, але ў каго якраз цяпер завязаныя вочы: ён не арыентуецца і баіцца зьбіцца з дарогі; толькі вэлясыпэд — вось адно тое, за што ён можа трымацца, прасоўваючыся краем дарогі наперад; яму здаецца, што ён ідзе па густой гразі альбо па рацэ супраць плыні. Яму прыходзіць на розум, што для пальцаў сьляпых, калі яны вучацца, рэкі робяць рэльефнымі: іх падымаюць над паперай на картах і пакрываюць слоем густога клею, так што мацаючыя пальцы могуць цячы разам зь імі ад вытоку аж да мора; і межы краінаў абазначаны шклянымі ўзвышшамі; часта ягоныя пальцы заблытваліся, калі ён ня мог аддзяліць рэкі ад межаў.

Ён праклінае сваю памяць, якая не дае яму запомніць, што знаходзіцца навокал яго, таму што цяпер яго хвалюе не геаграфічная карта, на якой, нягледзячы на ягоны падрослы ў міжчасьсі цень, ён ня быў бы нават мушыным гаўном, а ягоныя крокі, — вось што даймае яго; якія ён знае, не пазнаўшы, і якія ён называе сваімі крокамі: ягоныя крокі выпіхваюць яго з шашы зь віхляючым пярэднім колам, якое на траве ўсё больш а больш становіцца ўпоперак. Шаліць яго яшчэ і тое, што мусіць сачыць за чысьцінёй сваёй вопраткі. Таму ён імкнецца трымацца далей ад іржавай рамы; понаж, як толькі ён датыкаецца да яго косткай, ён кляне як падступны, а чмяканьне і шорганьне ланцуга на зубчатцы ён праклінае больш зацята, чымся свайго бацьку.

Калі ён прысядзе, ён больш ня зможа падняцца; але калі ён працягне шлях, дарога зьесьць яго. Ён важыцца ісьці далей; таму што калі ён спыніцца, то ад цяжару праваліцца пад зямлю.

Памалу плыве празь яго сьвядомасьць, стала і нястала, адзін сказ, у залежнасьці ад таго, пастаянна ці не ён крочыць наперад: “у яме з вапнай, пясок ляжыць у яме з вапнай”. Ён разважае, што стаіць за гэтым сказам; але потым да словаў дадаецца гаспода, у якой ён хутка будзе, аднак не даслоўна, а баржджэй як вобраз гасподы з календаром адной страхавой кампаніі на сьцяне, у які ён яшчэ ўключае застылыя ў вадасьцёках кроплі вапны, якіх не хапала для гэтага вобраза. Хутка ён будзе там. Ён будзе сядзець перад добра зачыненым акном у любой паставе. Хоць ён і перасьледуе шмат мэтаў, для яго ідзе размова толькі пра гэтую. Ён будзе там. Увадначасьсе яму становіцца млосна ад гэтага, хай ён і гаворыць сабе, што наперадзе яго не чакае нічога; яму не па сабе, таму што гэта будзе так, як ён сабе ўяўляе, і таму ён нічога ня можа зьмяніць; гэтаксама і калі б ён ішоў у нікуды, ён наперад быў бы пэўны, што ён ідзе ў нікуды: ён заўсёды быў бы пэўны наперад, куды ён пойдзе і дзе ён будзе, і ён мусіў бы думаць: я буду там, і калі ён прыйшоў бы, ён заўсёды рабіў бы папярэдне прадуманыя рухі, чуў бы тое, што пачута папярэдне, уяўляў бы тое, што ўяўлена да гэтага. Інакш было б толькі тады, калі б ён рушыў некуды за мяжу, у чужы і невядомы край, пра які ён дагэтуль ні разу ня чуў і пра які яму яшчэ ніколі, ні ў аповедзе, ні ў апісаньні, не паведамлялі. А так ён ідзе дахаты і ведае, што яго чакае. Там на сьцяне будзе вісець каляндар; калі ён зачыніць за сабою дзьверы, той ад проймы захістаецца як ківач і будзе шкрэбсьці па тынкоўцы на сьцяне; гэты гук падпілка па кардоне пратне яго ад галавы да пят.

Ня можа ён зразумець таго, што ён будзе ў гэтай гасподзе.

Ён спрабуе ісьці раўнамерна, так, як ён раўнамерна дыхае перад сном для таго, каб заснуць і спаць. Тое, як ідзеш, разважае ён, вызначае і тое, як думаеш; калі ён ідзе раўнамерна, то застанецца ў сьвядомасьці на тым месцы, паўзь якое ён цяпер ідзе, і тым самым ня трапіць у нейкае другое; калі ён спатыкаецца альбо паскарае крокі, альбо калі вэлясыпэд ад пярэпалаху цягне яго за сабою ў траву, — тады ён выходзіць з раўнамернасьці сваіх думак.

Ногі крыжуюцца адна з другой; якая нага ёсьць якой; левая рука ня ведае больш, што робіць правая. Быццам ён развучыўся рухацца, кажа ён разгублена: быццам гэтыя рэчы (ён мае на ўвазе пясок у яме і каляндар) як–небудзь суадносіліся адна з другой.

Ён зьбіраецца з думкамі і выбівае дрыготкай рукой на сядле загады нагам. Аднак яны адмаўляюцца яму служыць. Паколькі ён цяпер у становішчы “і ні туды, і ні сюды”, ён выпускае з рук вэлясыпэд, каб была падстава нагнуцца і імітаваць язду. “Шум вэлясыпэда, перш як ён апракінецца, называецца ляскатаньнем; шум сьпіцаў, якія пасьля гэтага яшчэ круцяцца, гэта зумкатаньне, шум штангі, якая перад гэтым удараецца аб камень, гэта стуканьне”.

Цяпер у яго ёсьць падстава адпачыць. Аднак паколькі ён усё яшчэ стаіць, то заўважае, што яму хутка давядзецца апусьціцца на зямлю, у іншым выпадку ён ніколі не перастане стаяць. Ён дужы мужчына; ён мае сілы сабрацца і пранесьці сваё цела, з правай рукой як значкам на левым плячы, да памосту для малочнай тары; вэлясыпэд ён між тым пакідае траве на ўзбочыне.

Дзе–нідзе на аполках стаяць біклагі; аднак цяпер памост пусты. Ён сам ня ведае, сесьці яму на аполкі альбо на скрыжаваныя распоркі пад аполкамі. Яго агортвае слабасьць цела, перш як ён наважыўся, яна разьнявольвае яго суставы і апускае, у той час як ён схіляе галаву на грудзі, на распоркі. Для іх былі ўжытыя старыя рэйкі ад тартака, на краёх якіх ён яшчэ адчувае кару.

Ён коса сядзіць у сваім прытулку, над галавой аполкі, якія там, дзе звычайна стаяць біклагі, пашкрэбленыя і паколатыя. Ён вельмі хоча сьпінай прытуліцца да аднаго з слупоў; можа, там было б месца, дзе сонца не даставала б болей ягоны твар; аднак ён баіцца, што калі будзе шукаць апірышча ззаду, то сілы могуць зусім пакінуць яго, настолькі, што ён перастане валодаць уласным целам, і ён перакуліцца назад у пыльную траву і запэцкае чыстую вопратку.

Стомлены, калі нарэшце прысядзе, выцягне ногі перад сабой; так ён меркаваў і сам да гэтага ў гэты дзень: у ягоным пакоі, у вэстыбюлі кінатэатру, у будцы таго самага кінатэатру ён сядзеў з працягнутымі перад сабой нагамі. Аднак цяпер здарылася так, што ён, сеўшы ў рыштаваньне, альбо забыўся на гэта, альбо ўжо быў ня ў стане, калі ўжо сядаў, працягнуць перад сабой ногі; і вось, завостраныя і вузлаватыя, яны стаяць перад ім, зьнізу ў туфлях крыху раскрытыя ў форме літары; адпіхнуць іх было б звычайным жэстам стомленасьці; аднак ён ужо настолькі стомлены, што нават ня можа выцягнуць ногі; пяткі камякамі прырасьлі ў яго да зямлі.

Ён не злуе на сваю слабасьць; больш за тое, ён праставата і наіўна спадзяецца, што тым, што ён засьмяецца, ён зможа, сьмеючыся, зможа выцягнуць іх ад сябе.

Ён прастадушна сьмяецца, пакуль у яго ня йдзе кругам галава.

Але ягоная стома — гэта, як ён меркаваў сьпярша, ня нешта, што ён мае і ад якога можна дзякуючы такой дзейнасьці, як гэты сьмех, пазбавіцца, але яна наступіла ад нечага, што яго пакінула; яна ёсьць нястачай, думае ён разважліва. Яго пакінулі сілы — яго пакінуў навакольны сьвет.

Сёньня яго ўжо колькі разоў апаноўвала галавакружэньне; цяпер, калі адхінутая назад галава з ашчэранымі пярэднімі зубамі перакульваецца на грудзі, ён думае, у той час як падае і ў той час як не перастае падаць і ў той час як адчувае вецер падзеньня ў шырака адкрытых вачніцах, таксама і пра ўсе тыя справакаваныя галавакружэньнем падзеньні, ад якіх галава з посьвістам перакульвалася з патыліцы на грудзі.

Ён выхоплівае час для дыханьня, каб захаваць свой твар, дарма што ён ганебным чынам сядзіць пад памостам; дыханьне зноў высмоктвае яму галаву і пярэкулем адкідвае наўскась, назад, ды стукае аб адзін з слупоў. Кара на рэйцы, да якой ён датыкаецца, непрыемная, але ён болей ня можа варушыцца: гэты гіганцкі памост для малочнай тары — вось што гняце яго ў ягонай стоме; яму прыходзіць недарэчны ўспамін пра станцыі ў дзіцячай гульні, якія пачынаюцца з стомы; ён узгадвае некаторыя жэсты, скурчаныя рукі і ногі, якія, выцягваючыся з вэртыкалі і пераходзячы ў гарызанталь, увасабляюць хаду гульні; ён забыўся на правілы; альбо ён занадта лянівы, каб зьвесьці іх у адно: ён ведае, што яму нельга нічога забываць.

Ён узгадвае другую гульню. Дзеці стаяць на сэктарах круга на зямлі; сэктары абазначаюць краіны і дзяржавы, прычым дзеці, выбіраючы ймёны, аддаюць перавагу вялікім імпэрыям, быццам гэта абяцала ім фору ў гульні. Адзін папераменна з другім абвяшчае адзін аднаму вайну; пасьля гэтага нават той, каму была абвешчана вайна, загадвае выбягаючым з круга спыніцца. Ягоны крык гэта знак чакаць на тое, што ён будзе рабіць. На сваім участку ён кладзецца на жывот, ня могучы, праўда, пальцамі ног выйсьці з круга, і спрабуе, растапырваючы лежачы рукі, датыкнуцца да аднаго зь іншых; ад тых, да каго ён датыкнуўся, ён патрабуе заключэньня прымусовага міру, які прадугледжвае падзел варожае краіны на карысьць пераможцы, у адваротным выпадку пагражае ўжыць больш радыкальныя сродкі, бо нельга далей дапускаць таго, што абаронены міжнародным правам сувэрэнітэт дзяржаўнай прасторы ў натуральным для ўсіх сэнсе ганебна не прымаецца пад увагу; і да таго ж выносіць сур’ёзнае папярэджаньне супраць таго, каб мяшацца ў нутраныя справы дзяржаваў.

Ён не разьвівае далей свае думкі; чым далей ён іх адпускае, тым глыбей губляецца ў іх, і ягоны дыялёг з сабой і з кім–небудзь там яшчэ з–за таго, што ён хаатычны і бязладны, сыходзіць з загадзя пракладзеных рэек.

Што ён, уласна кажучы, губляе? Ён мае ўсё, каб знайсьці свае вытокі, жыцьцё ягонае рухаецца на пэўных шляхах. Ён сядзіць пад гэтым памостам, прызначаным для малочнай тары, і заглыбляецца ў тое, што, так бы мовіць, называецца ўласным лёсам. На што ён мог бы падаць скаргу? Пра што ён так агідна скрыгоча зубамі? І заўтра яшчэ будзе дзень. І пазаўтра яшчэ будзе дзень. Чаму ён сядзіць пад памостам з сур’ёзнай мінай трупа? Што заахвочвае яго да гневу?

Ён заклікае сябе да развагі, гладзячы рукой па лобе. Пасьля яму вялікую радасьць прынясе тое, што гэта яму ўдаецца. Цяпер ён крыху нагінаецца, і гэта таксама ўдаецца яму, і ён едзе і блукае рукой па цьвёрдай зямлі: ён намацвае і заваёўвае пальцамі купку друзу, голы круглы камень у друзе, разьедзеная дажджамі пушка запалак, якая вытыркаецца з друзу: так ён адваёўвае сьвет; тое, што ён намацвае і чуе, дапамагае яму адваяваць сьвет, які выйшаў зь яго галавы.

Яму пад дошкамі і балюча, і не балюча. Ён, не пацеючы, купаецца ў поце, нібыта нешта змушае яго не заставацца на месцы і не зьнерухомець, а рухацца і ісьці адсюль. Аднак ён заміраецца са сваёй бездапаможнасьцю дзякуючы таму, што ён разважае, альбо таму, што ён ашуквае сам сябе, робячы выгляд, быццам разважае. Але ён ня можа дапамагчы сабе і гэтай ашукай. Яго бесьперапынна перасьлядуе жаданьне пайсьці адсюль; ашука — гэта не адзіны шлях, якім можна пазбыцца яго.

Ён спрабуе адно і другое; думка пра вэлясыпэд, які яму ўсё–такі давядзецца яшчэ весьці, спаралізоўвае ягоную волю. Ён спрабуе зьберці расьцярушаныя думкі разам; ён хацеў бы гаварыць а гаварыць; ён хацеў бы спытаць, ці другому гэтаксама кепска, як і яму; дзякуючы таму, што гаворыць, ён хацеў бы лучыць туды, куды ён ня можа дабрацца. Зь ім часта здараецца, што ён запаволена ўспрымае рэчы і ня можа ўлавіць іхнай існасьці; калі ён сутыкаецца зь імі, яны выкоўзваюцца ад яго, абараняюцца і акопваюцца за глухой сьцяной, празь якую ён ня можа ні ўслухвацца, ні ісьці; потым гэтыя рэчы самі раптам разбураюць сьцяну, паўстаюць і нападаюць на яго: да таго вада, якую ён намацваў, не была вадой, а словы, якія ён прамаўляў, ён прамаўляў ні да сябе, ні да людзей; аднак цяпер гэтыя рэчы захопліваюць яго самі і капітулююць перад ім, так што ён, хоць і пераадольвае сябе, яшчэ ня можа абараніцца ад іх, як нованароджаны.

Аднойчы ён бачыў, як нехта ішоў па дарозе.

Яго зьбіваюць з панталыку часы. Мінуўшчына, паўтарае ён для абароны афарызм, памерла.

Аднойчы ў нядзелю ён бачыў, як нехта ішоў па дарозе. У гэтым кірунку ён паехаў быў з бацькам, ім сустрэўся другі; хлопчык убачыў, што нагавіцы паміж нагамі гэтага нехта надзьмуваюцца і трапечуць. Яны паехалі ў мястэчка на брычцы. Аднак па дарозе назад ён усё яшчэ бачыў, як гэты чалавек ішоў там па дарозе ў сваіх надзьмуваных ветрам нагавіцах, і ён спытаўся ў бацькі, і бацька адказаў яму; бесьперапынна і няўхільна ішоў чалавек у тую нядзелю па зямлі. Цяпер ён думае, што ўсё гэта было б варта з кімсьці абмеркаваць: як чалавек няўхільна ідзе па зямлі, з трапяткімі, надзіманымі нагавіцамі паміж ног, і ён думае, што ён ня мог бы спыніцца, гаворачы, як людзі сяліліся і высяляліся, і як яны патроху прахаджаліся наўкола, і як іх надта займала, што там парабляюць другія, і што яму ад гэтага альбо разапрэ, альбо засушыць рот, і што нехта можа пра ўсё гаварыць так, як пра чалавека, які настойліва крочыць у сваіх надзьмуваных ветрам нагавіцах па зямлі.

Ён утаймоўвае брыклівыя думкі, вяртаючыся ў сучаснасьць. Дзе ён? Што ён мяркуе рабіць? Ён сурова асуджае сам сябе. У лістападзе ў гэты час ужо так цёмна, што нельга ўбачыць рукі перад вачыма; ён і цяпер ня бачыць рукі перад вачыма; скура ягонай рукі з–за гарачыні пахне хрушчамі; вусенямі, пярэчыць ён сам сабе, сьвежымі, мокрымі вусенямі хрушча. У іншыя часы такі пах меў мех, альбо гэта быў пах талага сьнегу ў мяху, які ўзгадвае ён, альбо пах глею ад патанулага брата; і споўзлы з адхонаў пясок у пескавым кар’еры, дзе, як ён меркаваў, былі браты, калі ён тады іх шукаў, таксама меў падобны пах на рыючых руках.

Ён глыбака задумаўся, ён ня можа выцягнуць сябе з сваіх думак за ўласныя валасы. Раз, яшчэ раз ён злавіў сябе на тым, што ўбачыў, як зьнізу па дарозе ішла наверх і спынілася маці. Ягоная маці ўзышла ўверх па дарозе і спынілася. Не. Толькі пазьней яна стала і засталася стаяць, як стаяла. Пасьля гэтага яна, з кошыкам, напоўненым да верху травой перад сабой, крочыла сьпярша здалёк цяжкім, хапатлівым крокам, быццам пераступаючы на месцы перад ягонымі пільнымі вачыма за разнымі парэнчамі, але потым, паменшаная адлегласьцю, быццам вызваліўшыся ад клейкай, засмоктвальнай ліпучкі гарызонту і набліжаючыся зь нямаючага аб’ёму задняга пляну, яна цяпер сваімі больш выразнымі крокамі яўна перамагала прастору, будучы зьнянацку засьпетая маланкай спасярод чыстага неба, удараная громам, адцягнутая назад вяроўкай, так што ён болей ня верыў уласным вачам. Адным махам паветра ператварылася ў лёд і замарозіла маці. Ён задумваецца аб рухах паўсядзённага ўжытку і пералічвае іх; ніводзін зь іх тады не датычыў жанчыны: яна не выстаўляла нагі наперад і не апускала кошык на калена, каб адпачыць, хутчэй, кошык ні на сантымэтру ня споўз зь яе выгнутага наперад цела. Перад гэтым яна якраз расхінула хустку і патрэсла галавой, магчыма, адганяла з твару муху: у гэтым вар’яцкім руху яна і скамянела. Ён ня стаў гукаць да яе: поўны цікавасьці, ён прысьвяціў вочы таму, як стаяла і спынілася маці. У яго было такое адчуваньне, быццам страх альбо ўзрушаньне ўсё больш надзьмувалі жанчыну і нарэшце афарбавалі яе ў чорны колер. Якая небясьпека магла там паставіць пад пагрозу маці? Ці яна пачула нешта згубнае? Ці, можа, нешта ўбачыла? Час тады ў асноўным апісваюць, як мірны, хоць людзі, як кажуць, і зайздросьцілі адзін другому з–за кавалка хлеба, бо часта сядзелі бяз працы; нягледзячы на гэта, гавораць, што яны амаль без законаў і судзьдзяў ужываліся адзін з другім так, больш–менш; некаторыя мелі на пракорм за кошт мёду, які капаў з скальнага дубу.

Колькі разоў ягоныя павекі ўвільгатнілі вочы, перш як маці нарэшце зноў падняла кош і прайшлася тварам па крузе перад чымсьці такім, што ён ня мог успрыняць? Тады, успамінае ён, яна насіла пад сэрцам ягонага брата. Што так узрушыла маці на гэтым мірным шляху? Чаму яна тады была сьведкай? Якая жамярына прымусіла яе застыць, ідучы?

Ён кратае пушку ў друзе. Зь ёй ён можа забаўляцца, пакуль да яго ня вернуцца сілы. Некаторыя валакуцца і ідуць міма па дарозе; некаторыя яго сардэчна вітаюць, у той час як ён сядзіць там пад памостам, іншыя старанна не заўважаюць; аднак ніхто не падыдзе да яго і, скажам, ня схіліцца да яго ў добрым гуморы, і не раскрые для пытаньня рот. Многія выкарыстоўваюць блізкі ўжо вечар, калі паветра зноў стане чыстым, каб адпачыць ад нэндзы дня. Усе ўхваляюць тое, што ён сядзіць пад аполкамі: ім здаецца, што гэта ягонае сталае месца. Па набухаючых гуках ён распазнае набяганьне імклівых аўтамабіляў; у адным ён чуе выцьцё сабакі. Ён прызвычаіўся да гэтага. Гэта гук тормаза; гэта гук ручкі, якой апускаюць уніз шыбу. Можа быць, можа ня быць, зацята думае ён у сваёй засадзе; ён уціскваецца ў суплёты распорак і глыбака засоўвае рукі паміж каленяў, каб яго не заўважылі. Але гэта толькі апісаная жонка ўладальніка аўтамабіля, якая сьпярша адным голасам на чым сьвет стаіць крые сабаку, а другім ціхамірна пытаецца, як маюцца бацькі. Ён аказваецца карысным, даючы з свайго прытулку даведку, што ягоныя бацькі, відаць, робяць цяпер праходку на сьвежым паветры. Супольна з сваім мужам яна шкадуе, што няма магчымасьці пабыць разам; халоднае разьвітаньне; гэтая жанчына раней не эканоміла сваю прыхільнасьць.

Між тым ён яе ня ведае; яму прыходзіць на розум, што і мужчыну ён ня ведае. Як змог ён адказаць ім нешта разумнае? Ён тут у недасьледаваным раёне. Ён на чужыне. Сорам з–за таго, што яму не хапае гонару, і цэнтрабежная сіла да ягонага здранцьвеньня сярод распорак памосту падымаюць яго і трымаюць на нагах, якія больш яму не належаць. У адно імгненьне ён знайшоў вэлясыпэд.

Пералічваючы сам сабе прынцыпы, якія могуць яму дапамагчы рухацца наперад, ён зноў падганяе сябе да пасьпеху. Яму застаўся толькі кароткі адрэзак шляху. Між тым думкі зноў і зноў сьпяшаюцца паперадзе крокаў. Ён бачыць сваё цела, распасьцёртае, бы мёртвае, на ложку. Вечарам нельга ведаць, ці прачнешся ранкам. Ён узгадвае рэлігійнае павучаньне і выкладаньне павучаньня самім павучальным: нічога не падазраючы, аднойчы бацька чатырох дзяцей сядзеў якраз у гэтай мясцовасьці ў добрым настроі ды здароўі за вячэрай; але ранкам дзеці не знайшлі яго болей сярод жывых; кожнага(!) можа напаткаць такі лёс, які напаткаў яго. Увечары пасьля павучаньня ён гарэў агнём на сваім ложку і ад страху выядаў з коўдры лямцаватае пер’е; валасы стаялі яму дыбарам, і кожны паасобку калоў скуру на галаве.

Нягледзячы на гэта, ён мог цяпер уздыхнуць з палёгкай; чужыя ногі служаць яму. Ён мог бы, каб. Ён больш не арыентуецца ў замежнай мове. Як за сваімі ценямі, сочыць ён за словамі, якія праходзяць празь яго, не разумеючы ні аднаго; ён спрабуе ўтаймаваць іх, лагодна прагаворваючы іх сам сабе і правяраючы гукі на іхную знаёмасьць; аднак яны гучаць у ягонай галаве так бессэнсоўна, што ён кідае гэта; для ўцёкаў слоў ён сам сабе ўжывае параўнаньне з уцёкамі пацукоў.

Пасьля дажджыстай ночы на дарозе ляжаць мёртвыя жабы. Ён убівае сабе гэты сказ у галаву і адцясьняе ім другія словы. Іншым разам ён сумняецца, ці гэтта пад ягонымі нагамі жаба альбо разьеханае гаўно. У сьвяточныя дні дарожны рабочы з сваёй шуфляй адпачывае; ужо на наступны дзень будзе цяжка адшкрабаць засохлых жабаў ад асфальту і пагрузіць у тачку. Ноччу яны бачныя, калі яны ў сьвятле фараў няўклюднымі скачкамі, якія ім дала ў дарогу прырода, сьпяшаюцца цераз дарогу, якая для незьлічонай колькасьці жабаў ня мае болей другога берага. Іхная пастава, калі яны, распляжаныя, валяюцца тут і там, з распырсканымі і выдушанымі кішкамі, падобная да паставы альпініста на вэртыкальнай строме. Правая рука чалавека на шматлікіх выявах зачэпленая зьверху за шчыліну ў скале, левая рука, наўскась ад правай, шукае апірышча для цела, асунута ў каленях; адна нага крыху сагнутая і падцягнутая да жывата; другая нага вольна ступае ў паветра над асфальтам, які фара блізкага ўжо аўтамабіля пасьля дажджу робіць зіхоткім і бяздонным. Сьцяна стромкая; дарога вэртыкальная. Чалавек яшчэ вісіць на скале; рука напампоўвае і выпампоўвае вузлаватую шыю; у сваёй безвыходнасьці ён выбівае мыском чаравіка з скалы гнілы камень, які палохае сьпячых птушак, так што яны кеўкаючы і каркаючы ўздымаюцца з сваіх нор у скалах. Калі потым яго вылавяць наступныя фары, ён цягнецца ўсім целам і выдае вузлаватым ротам немы крык як знак таго, што зь ім робіцца.

Ідучы з сваім вэлясыпэдам, за гэтымі думкамі ён ловіць сябе на другіх, якія яму не да твару. Гэта не ягоная задача — аблайваць натуральны ход рэчаў так, што ад яго ўцякае вэлясыпэд.

Ён дапасоўвае крокі да скачкоў і пасьпеху ўцякаючых словаў.

Часьцей за ўсё, думае ён сам сабе, на дарогу гарачымі днямі высыпаюць травяныя казельчыкі. Хоць драўлянае сакатаньне і шкрабатаньне іхных крылаў не палохае яго болей, ён ня можа выбіць сабе з галавы жаданьня паразважаць, чаму яны выконваюць гэтыя законы; раптам на яго наплывае ўспамін пра кашападобныя зялёныя купіны распляжаных казельчыкаў; затаптаныя ў дарогу раздушаныя галовы і не пашкоджаныя бухматыя заднія часткі перад імі падбухторваюць яго на сьвятое справядлівае шаленства, якое коле яму ў бок і балюча б’е па дыяфрагме, як пасьля доўгага “распружваючага” рогату. Павеў ветру ад аўтамабіля ажыўляе скурчаныя целы зьвяркоў, казельчыкаў і пляскатыя целы жабаў, выпроствае іх і ўсяляе ў іх дух; тыя, якія не прыклеіліся сваім сокам альбо мясам да дарогі, тузінамі імчацца, сунуцца, куляюцца і з шолахам даганяюць адзін аднаго ў віраваньні струмянёў засмоктваючага паветра за аўтамабілем.

Хіба што, разважае ён, ад шуму аўтамабіляў ён можа агарнуць слыхам усю мясцовасьць, празь якую ідзе. Аб парэнчы маленькага мастка церазь невялікі ручай спаміж тоўстымі жэрдкамі парэнчаў шум ветра ад руху аўтамабіля і выкіданае аўтамабілем паветра пераламляюцца да грукатаньня трактара, які ўзьяжджае на пагорак. Дамамі ля дарогі шум звужаецца, адшліфоўваецца і зноў выслабаняецца; гэтаксама, думае ён далей, шум вады паміж дзьвюма скаламі адрозьніваецца ад шуму ў расшыраным рэчышчы гэтай вады пасьля скальнае цясьніны.

Ён бароніцца ад скачкоў сваіх разважаньняў.

Такім чынам, па шуме аўтамабіля чалавек можа распазнаць, кажа ён сабе, ідзе ён мясцовасьцю паміж дзьвюма сьценамі дамоў альбо няўробленым полем. Ён мог бы таксама з дапамогай адно толькі слыху адрозьніваць драўляныя пабудовы, такія, як гумны і памосты для малочнай тары, ад мураваных жылых памяшканьняў; у горадзе вуліцы гучаць інакш, чым у вёсцы. Калі ён адмовіцца ад дапамогі аўтамабільных гукаў, то давядзецца думаць таксама пра тое, а што калі аўтамабілям з–за ўвядзеньня надзвычайнага становішча альбо ўведзеным у выніку надзвычайнага выпадка правам будзе забаронена альбо яшчэ неяк іначай немагчыма рухацца грамадзкімі шляхамі зносінаў: у гэтым выпадку для йдучага прыдаліся б уласныя крокі. Гэта спрацуе і выканае сваю мэту, калі паветра халоднае і добра перадае шумы, і тады ён зможа ўлавіць слыхам ваколіцу дзякуючы рэху і абмежаваньню шумоў. Іначай будзе гэта ў такі дзень, як гэты, у які гукі з–за сьпёкі даходзяць да ягонага слыху як скрозь сон; ён ня можа назваць з пэўнасьцю ніводзін з шумоў; а паколькі ён яшчэ да таго згубіў з–пад чужых ног дарогу, ён ня ў стане сказаць, куды ён рухаецца. Ідзе ён па шашы альбо па гравейцы, праз горад альбо празь вёску, ідзе ён полем альбо па замкнёнай прасторы населенага пункту, босы альбо ў запыленых чаравіках, ён ідзе, дзе ён думае, што ідзе; дзеля гэтага ён ідзе, не разьбіраючы дарогі.

Гэтая развага заблытвае ягоны твар і зьбівае з рытму хады ногі, так што ён абапёрты адно на гэты вэлясыпэд, які яму цяпер даспадобы. Увесь час, ужо ідучы, ён патайно і крадком праклінаў у сабе брата і раззлавана дакараў яго за ягоныя благія ўчынкі. Нядоўга давялося чакаць, і ён страціў магчымасьць адрозьніваць сваё ад чужога: ногі пад ім пайшлі далей, пальцы закінулі на плячо марацкую кайстру, вусны шапталі чужыя словы; ён узяўся ўпэўніваць сябе, што ягоны твар больш ніколі ня будзе скалечаны сьлепатой, што ён стаўся відушчым. Яго апанавала ганарлівасьць, ён развашэціўся і непамерна ўзвысіў сваю пыху, так што ён цяпер ня можа ні ўперад, ні назад; ён нават сам сябе ўсур’ёз прыцягвае да адказнасьці, нэрвова кратаючы хісткі руль вэлясыпэда.

Дык ён кажа.

Ягоны брат сказаў.

Потым ён ня чуе болей, каб хто–небудзь мінаў яго і што–небудзь гаварыў. Па розных прыкметах ён заўважае, што знаходзіцца на дарозе дадому; сам таго ня ведаючы, дзякуючы таму, што вэлясыпэд вывернуў убок, ён патрапіў на дарогу дахаты. З калідору пільны позірк мог бы праз разныя парэнчы лёгка пацэліць на яго. Да якога дому ён кіруецца? Ён ідзе да дому свайго бацькі, якому кадастравая кніга згодна з адпаведнай велічынёй унёску гарантуе грамадзкі давер да ягонага права як уладальніка нерухомасьці; сын зноў–такі адпаведна нараджэньню валодае правам прайсьці гэтай прыватнай дарогай празь нечую зямлю. Сагнуўшыся над вэлясыпэдам, ён валачэцца зямельнымі ўгодзьдзямі свайго бацькі. Ключ ад уваходных дзьвярэй, напэўна, у кішэні. Аднак ён адводзіць пальцы ад кішэні; унутры, калі ён засуне іх туды, будзе ключ, які яму працягнула жанчына ў аўтамабілі. Ён трымае каля сябе тое, чаго баіцца; ён не дае волі занадта пасьпешным пальцам. Калі ён усё яшчэ нічога ня чуе, ён пачынае не давяраць свайму слыху. Ён трасе галавой, аднак шумы ані не мяняюцца. Пры небясьпецы найпершае, што ён мог бы зрабіць, дык гэта прыгнуцца за вэлясыпэдам.

Калі перастае ісьці сьнег, ён асучасьнівае для сябе гэтую гісторыю, крыкі ў таго, хто крычыць, замярзаюць на языку. Ён тады блукаў дзень да самага вечара ў глушэчы па сьнезе і, крычучы ды азіраючыся, шукаў зьніклага брата.

Ён пералічвае месцы, у якіх быў: іх так шмат, што назовы таюць у ягонай памяці: Сьвятаянаўка пры дарозе, Сьвятакасьмінаўка–і–Дам’янаўка ў ценю.

Ён паскарае хаду.

Нічога не чуваць.

Ён пачынае бегчы з вэлясыпэдам.

У той самы вечар, у які ён тады асьлеп, брат, згодна з апісаньнем, прыйшоў дахаты. Гэта была субота. У народзе, узгадвае ён, захаваўся звычай замятаць у гэты дзень падворак перад будынкамі. Але тады ішоў сьнег. Такая перашкода пазбаўляе звычай сілы. Да таго ж чалавек можа выдумаць падзею, якая прынясе жыхаром дому больш клопатаў, чым падмятаньне падворку. Вось, кажуць, ягоны брат цемрай вярнуўся дахаты і вымеў звонку сьнег з падворку. Паколькі ўва ўсіх жылых пакоях гучна галасілі па другім, патанулым браце, ніхто з галашэньнікаў не заўважыў, што ён вярнуўся. Гэта быў бацька, хто яшчэ з дарогі, якою ён падымаўся, пачуў цяжкае ляпаньне веніка. Чалавек пайшоў зь мястэчка альбо зь якога–небудзь другога месца дахаты; пазьней, калі ён быў да бяспамяцтва п’яны, расказваў ён, ён адразу пазнаў зьніклага сына. Цяпер сьляпы раздумвае і ламае сабе галаву, як чалавек мог пазнаць ў гэтай цемрадзі брата, які павярнуў назад. Нічога, апроч сьнегу, не магло сьвяціцца на падворку. Сьвятло з залі, у якую набіліся бабы, што маліліся, асьвятляе апору лініі электраперадачы; сьвятло з пакойчыка сястры хоць і выходзіць у кірунку дарогі, па якой рухаецца далей бацька, аднак гэтым сьвятлом цемра пад сьвятлом бадай што яшчэ больш адцяняецца: падворак, які замятае брат, знаходзіцца якраз пад асьветленым акном сястры, так што гэты сьветлавы фон, у які, як у ваду, падае сьнег, для вачэй непераадольны і чорны. Брат стаіць ля сьцяны хлява. Па сьвежаапалым сьнезе, на якім ужо застылі шнарамі сьляды баб, рыпяць бацькавы крокі. Спачатку сын застывае ў сваім руху. Сьляпы думае, што ён трымаецца рукой за венік глыбака зьнізу, каля месца, дзе пруткі разыходзяцца. Ягоны твар застыў ад бруду двух дзён, калі ён, хаваючыся, беспрытульна сноўдаў па хмызох і балотах. Сьляпога займае думка, хто зь іх абодвух убачыў другога першым. У гэты час, згодна з апісаньнем бацькі і сястры, ваенная машына, паварочваючы, выяжджае на дарогу на ўзгорак да дому, у якім, як зноў–такі верагодна вынікае з блытаных уласных дадзеных і сьведчаньня аднаго местачкоўца, мае месца жыхарства на гэты час ужо прыбіты сьлепатой дзяцюк. Сьвятло фар, напэўна, вагаецца туды–сюды, кружляючы падворкам і вышэй муроў і вокнаў. Так хлопчыка зь венікам асьляпляе, і ён ня можа пазнаць бацьку, што стаіць далей; бацька ж наадварот ужо зь першага позірку ўпэўніваецца ў тым, што сын вярнуўся. Бацька на самай рэчы так апісваў развой і хаду падзеяў. Здалёк сьвятло фар заслабое, каб выразна адбіваць яшчэ бясформавыя і безаблічныя цені сукоў і галінаў паміж сабой і мурам на асьветленым муры; гэтае бляклае, непрыкметнае згушчэньне на муры — толькі цень ценю, які яшчэ будзе; потым, калі колы джыпу прарываюцца скрозь сьнег, з ростам сілы сьвятла на муры і перашкоды на шляху гэтага сьвятла ўсё больш рэзка і павялічана ўрэзваюцца ў вапну; цені перашкодаў нарэшце становяцца вышэйшымі за самі перашкоды. Калі глядзець з дарогі, то дрэвы яшчэ былі ва ўладзе праменьня; аднак чым бліжэй прасоўваецца аўтамабіль наперад, тым вышэй бягуць па сьветлавым палатне галіны дрэваў; іхны адбітак на муры расьцягваецца і, калі аўтамабіль праяжджае пад галінамі, зноў зацягваецца цемрай над дарогай. На мур праектуецца толькі тое, што стаіць на шляху праменьня: адбітак чалавека, які ўсё яшчэ не крануўся зь месца, адкідваецца ўверх і размазваецца па сьцяне дому; а вось адбітак хлопчыка моршчыцца і дрыжыць, бо ён стаіць блізка ля мура, можа нават каля дзьвярэй хлява, у дрыжаньні сьвятла, такім чынам, што адлюстраваны з–за ўсё большай канцэнтрацыі сьветлавой плыні прымацоўваецца да сьцяны сваім ценем і, нарэшце, калі сьвятло глытае ягоны адбітак, бязь ценю сьціскаецца.

Калі ён угледзеў сына, бацьку, кажуць, апанавала ўзрушэньне, якое прымусіла яго засунуць рукі пад пінжак і ў кішэні. Ён ня можа болей стаяць тут, не адкрываючы рота і ня ведаючы, куды падзець пальцы: вось жа, ён рукамі, схаванымі ў кішэні і сьціснутымі ў кулакі, расьцягвае нагавіцы, неспакойна водзіць галавой і трасе нагавіцы, быццам згубіў пасок; ён рухаецца хаатычна і бязладна, каб вызваліцца з свайго недасяжнага далёкага далёка ад другога; таму што, так скажа ён пазьней, напіўшыся іншымі словамі, яму горка бачыць там сына. Альбо гэта так, што хоць ніхто і не адводзіць вачэй, але яны між тым і не глядзяць адзін на аднаго, альбо так, што бацька пазьбягае глядзець другому ў вочы і надта старанна рыецца ў кішэнях, каб, перакульваючы ў іх наверх тое, што ляжыць на самым сподзе, ён мог успрымаць падзеі, якія адбываюцца навокал. Ніхто ня робіць нічога падобнага.

Той, рукамі якога водзіць звычка, думае між тым сьляпы, з тым здараецца, што бегу звычкі замінае выпадак і, палохаючы яго, прымушае яго ўсьведаміць свае шукаючыя пальцы; апошнія, калі ня знойдуць ў кішані тое, на што яны ўжо настроіліся безь ягонага ведама, будуць шакаваныя выпадкам як ударам току; пасьля гэтага рухі рук будуць прагнымі і пасьпешлівымі; пальцы будуць дзіка сплятацца адзін з другім; стрыманы твар стане нястрыманым. Аднак ён яшчэ раз адмахнецца ад свайго прадчуваньня. Апрача таго, акно ягонага пакоя адчыненае, так што яму будзе лёгка абысьці вакол дому і падняцца ззаду па кладзе дроваў; ровар ён на хаду прыхіне да гумна; тады яму трэба яшчэ зьвярнуць увагу на ямку для вапны пад акном: дошкі маглі спаўзьці. Калі ён закрые аканіцы, зь ім далей ужо нічога ня зьдзеецца.

Між тым ён не заўважыў аўтамабіля, які пад’ехаў ужо так блізка, што чалавек хоцькі–няхоцькі змушаны быў даць яму дарогу. Колы разрываюць зрокавы кантакт паміж бацькам і сынам. Дарма што мужчына праславіўся тым, што выказваецца пры дапамозе ўсім вядомых праклёнаў і жэстаў, ён нападпітку называе рэчы сваімі ймёнамі: калі наперадзе яго едзе аўтамабіль, так апавядае ён, яго поўніцай апаноўвае страшнае гора, пяршыць у горле і стварае ў ягоным страўніку вялікі голад, які ён можа спагнаць толькі тым, што згарне даланёй з слупка побач з сабой купку сьнегу і прагна заглыбіць у яго зубы; жэстамі, абараняе п’яны бацька сваю гісторыю, нельга ўсё растлумачыць.

Так што чалавек, які вярнуўся зь мястэчка альбо яшчэ аднекуль, стаіць там, там стаіць брат зь венікам, сам ён, які абдумвае гэта, стаіць тут; тут стаіць аўтамабіль, у якім ён ляжаў тады, і толькі яму вядома, як ён уяўляе сабе падрабязнасьці. Ён зноў непрытомны, ляжыць расьцягнуўшыся на насілках. Жэсты, якімі суправаджаецца няшчасьце, апісваюцца так: жанчыны пляскаюць над галовамі ў далоні, мужчыны, калі яны сядзяць роўна, абапіраюць локці на калені і хаваюць твар у далоні. Але калі яны стаяць, то яны імкнуцца моўчкі адыходзіць убок, дзе іх ніхто ня можа бачыць, альбо заставацца ў скамянелай паставе на сваім ранейшым месцы. Цемрадзь спрыяе — мужчына можа выкарыстаць яе, каб моцна прыціснуць кулакі да лоба; падае сьнег і павялічвае ягонае гора; Фармальнасьці суправаджальнікаў грузу перад бязладзьдзем няшчасьця даюць між тым чалавеку час, каб прыйсьці ў сябе; наадварот, некаторыя шумы і пахі абцяжваюць ягоны дзіўны стан і неяк робяць яго няшчасным: шапаценьне сечкі паміж зубамі ў кароў, віскатаньне і румзаньне ад галосячых баб, смак сьнегу на паднябеньні, перамешаны зь вінным перагарам з страўніка, шум каня ў стайні, які пад час паведамленьня жаўнераў пачынае зь сіпеньнем, пырсканьнем і хляпаньнем сікаць: усё гэта на нейкі час прылагоджвае на чалавеку міны і жэсты няшчасьця. Але потым чалавек не вытрымлівае свайго недарэчнага, амаль вясёлага спакою і раптам загадвае каню ў стайні спыніць сваё працяглае задавальненьне патрэбы; праўда, не пасьпеўшы гэта зрабіць, так кажа ён сам сабе потым, ён валей даў бы яму па мызе. Замест гэтага ён пасылае жаўнераў, якія з насілкамі ў руках пераступаюць з адной нагі на другую, і зьбянтэжана пераглядаюцца ў адказ на ягоны злосны крык, перакідваючыся некалькімі манатоннымі словамі, праз адчыненыя дзьверы ў дом, у той час як ён паказвае ім, бясконца абіваючы сьнег з чаравікаў, дарогу праз калідор у пакой, ня кідаючы, аднак, да сыноў, ні да таго ля сьцяны хлява, ні да асьлеплага на ягоных насілках, ніводнага слова, так што гэтае кола пасьля таго, як усе увойдуць у дом, цяпер можа замкнуцца.

Другое кола яшчэ не замкнулася. Сьляпы яшчэ нават не пачаў цягнуць яго крок за крокам вакол будынка. У яго ўсё яшчэ ня можа выйсьці з галавы, чаму ў яго прапаў ключ. Ён адчувае сябе так, быццам зямля пасьля яе доўгага звароту, пад час якога да яго тады цераз падворак падкацілася машына з двума нетутэйшымі мужчынамі і трупам ягонага брата, дайшла цяпер да сваёй мёртвай кропкі і вокамгненна запыніла яго ў той момант, калі ён, нічога не прадчуваючы, зрабіў рух; але ў той час як ён цяпер сам працягвае рух, рэзка спрабуючы пазбыцца зьнерухомленасьці і выпіхваючы перад сабой вэлясыпэд, ён зноў пачуваецца так, быццам ён упершыню пасьля гэтага доўгага часу пайшоў на ўласных нагах і ўпершыню павінен, каб захаваць гэты рух, сьвядома ўжыць для таго, каб ісьці, волю: ён прымусіў сябе зьбегчы з вэлясыпэдам з пагорку, на роўнядзі далавах яму трэба ўжо самому націскаць на панажы.

Будынак знаходзіцца ў найглыбейшым спакоі. І куры не парушаюць ягонага кола. Ён імчыцца з грукатлівым вэлясыпэдам у кірунку, дзе, як ён мяркуе, знаходзіцца сьвіран. Прыхінуць вэлясыпэд да дошак і бегчы далей, гэта першае; другое, гэта цяпер рукамі і нагамі абараніцца ад звар’яценьня. Гэта калодзеж каля сьцяны хлява. Гэта ён называе рогам дому. У правым закутку ідзе далей другая сьцяна, уздоўж якой ён паўзе ўсімі сваімі канечнасьцямі. Ускаламучаны і прыбіты, ён рухаецца ля мура і дошак тока. Гэта на ягоных руках крэйда. Гэта на зямлі сьвіное шчаціньне і пасмы абрэзаных жаночых валасоў. Ён спадае на карачкі. Яму нельга забывацца на яму для вапны. Бацька і бацькава жонка лётаюць, высільваючыся, дзесьці разложыстай ваколіцай. Ён хоча прытуліцца сьпінай да мура і адкрыцца ім; ён хацеў бы паказаць, што ён тут; да таго ж, калі ён абароніцца мурам, ніхто і нішто ня здолее напасьці на яго ззаду.

Ён навастрае слых: нічога ня бачна. Яму карціць схавацца. Поле пахілае, думае ён. Гарызонт спакойны. Пасьля сьпякотнага дня вечар абяцае быць халаднейшым. Заўтра ў гэты час, думае ён, ён будзе дзесьці ў другім месцы. Гэта яма для вапны. Ён можа яе абысьці, залезшы на складанку. Яна складзеная так, што ён можа ставіць ногі ў шчыліны паміж паленамі. Ён зачапляецца рукамі зьверху, каб сягнуць на толь. Цяпер зусім лёгка будзе закінуць сьледам другую нагу, падняць на толь калена і падцягнуць на руках, якія ўжо мацаюць кант падваконьня, засталую частку цела. Ён аднойчы шукаў зьніклага брата. Цяпер ён, высілены, ляжыць на складанцы дроў перад расчыненым акном. Месца, дрэнна прыдатнае для прамовы; да таго ж ён ляжыць, як мех, на жываце. Ён вінаваціць стому, якая з–за нагрэтай толі пагражае чысьціні ягонай вопраткі. Ён падымаецца. Ён сядае. Ён думае. “Нішто не паказвае на што–небудзь”. Ён сядзіць на складанцы, нахінуўшы галаву, правая рука на левым плячы. Пад вечар, думае ён, усходзіцца вецер і выклікае ў паветры сотні шумоў, розных у залежнасьці ад тэмы ветру. Калі напярэдадні ўночы ішоў дождж, то пазьней сьляды людзей, якія ішлі, прысохнуць на дарогах. Пыл, сухі пасьля дажджу, руды і гарэлы; ён крышыцца паміж босымі пальцамі тых, хто па ім ідзе.

Другім ранкам, калі яшчэ адно сьвітала, ён ішоў па густым белым пыле. Колер пылу, прыходзіць яму на розум, як і колер вады, часам стасуецца з колерам неба; іншым разам неба выглядае пакрытым пылам і пыльным. Асобныя кроплі яшчэ ня грымнулага дажджу выбіваюць у дарожным пыле шнары–восьпіны. Аднак калі ўпала шмат кропель, то з дарогі вылузваюцца круглыя гарбатыя камяні і зырка зіхцяць, у той час як пыл на дарозе яшчэ выглядае сухім. Табе прыемна ісьці тут.

Ён заглыбляецца ў сябе. На шчасьце, акно адчыненае. Востры і калючы боль працінае ягоныя вушы. Нічога не відаць. Ён шчэрыць зубы і доўга ўслухваецца вакол сябе. Кроў клякоча ў ягоным целе. Выстаяўшы, ён давядзе сваю сьмеласьць. Потым яго так падкідвае ад страху, што ён ляскае зубамі. І яшчэ нічога не чуваць. Яму цяжка дыхаць. Ён дапамагае сабе тым, што дыхае павярхоўна і похапкам, як сабака. Ён, мабыць, скочыў, думае ён. Сказы, якія ён думае, пакутуюць ад ягонай дыхальнай недастатковасьці. Ён скача. Ён скочыў у пакой. Гэта цьвёрдая падлога. Вось мыцельнік. Вось акно, якое цяпер зачыненае. Моцна зачыненае акно.

Калісьці даўно ён ішоў басанож па пыле. Аднойчы ён ішоў. Ён ішоў. Ён ідзе. Ягоны бацька гробся трысьнягамі. Ягоны брат бег па сьнезе праз поле і пераскочыў назад цераз драцяную агароджу. Ягоны брат прыехаў на машыне. Ён стрымгалоў кідаецца на ложак. Ён скручваецца. Ён перавальваецца. Ён дрыжыць. Ён падымае рукі, быццам ён хоча паляцець. Ён круціцца, як ваўчок. Ён скавыча. Ён расьцягваецца.

Ён страціў прытомнасьць.

Ён сьніць сон наяве. Ён бяжыць дарогай, гразкай яшчэ ад дажджу. Ногі лёгка нясуць яго. Ён бяжыць так хутка, як толькі можа, ягоная галава апушчана, рукі матляюцца на ўзроўні ног. Гразь, перш як зноў запоўніць ягоны сьлед вадой, пазяхае і ўздыхае ўсьлед за ягонымі крокамі. Ён уцякае. Ён ня ведае, чаму ўцякае, і бегучы ён пытаецца ў сябе, які прымус гоніць яго. Ён не ўсьведамляе, што зрабіў нешта, што падлягае пакараньню. Аднак пакуль ён бяжыць, да яго даходзіць, што за прагалінай на яго чакае брат; ён уцёк яшчэ раней, манячыся спаткаць яго там. Ён успрымае вестку на бягу, не дзівуючыся; ён нават яшчэ паддае хуткасьці; ён чуе галасы, якія абмяркоўваюць ягоныя паводзіны і выражаюць сваю заклапочанасьць. Яму зноў чуецца, што гэта легкадумна — не хаваць ад перасьледаваньнікаў сваіх сьлядоў; усё яшчэ бегучы, ён аглядваецца на іх праз адно, другое плячо і перакошаным тварам бачыць у балотнай гразі сьляды, якія ён дакладна накрывае за сабой сваімі нагамі. Тут ён разумее, што выдасьць братаву схованку, і гэта, пакуль ён бяжыць, ад гора ледзь ня робіць яго вар’ятам. Яшчэ раз на ягоным шляху ён чуе, што ўся ваколіца пастаўленая на ногі з–за ўцёкаў; ужо прыведзенае ў гатовасьць войска, выдаюцца надзвычайныя ўказы, ультыматум, як сказалі, ужо быў перададзены; дзеля міру няхай ён здасца. Гэта вельмі зьдзіўляе ўцекача. Да гэтага часу час і надвор’е заставаліся для яго чужымі, але пасьля гэтай весткі яны становяцца яму важнымі, і ён задыхана пытаецца пра іх, зацята бегучы далей. Яму адкрываецца, што хоць на зямлі надвор’е пахмурае, але за хмарамі відаль выдатная. Хутка набліжаецца прагаліна. З гучнагаварыцеляў трансьлюецца спэцыяльнае паведамленьне, якое яму, аднак, з–за шчоўканьня — ён ня ведае, у апаратах альбо ў ягоных вушах — ня цалкам зразумелае; ён разумее толькі шматлікія пытальнікі ў сказах і выклічнік у канцы, які воклічам нэўтралізуе пытальнікі. Гэта прагаліна: высокія вэеры папараці і надцятая трава зь зязюльчынай сьлінай, усё меншыя і радчэйшыя хвойкі і яліны; зьлева, атрымлівае ён вестку, будзе ісьці папарацямі, пальцамі абрываючы галоўкі травы, брат. Ён спыняецца і глядзіць у азначаным кірунку. На працягу ўсяго свайго жыцьця ён думаў, што нікога ня бачыў. Цупкая трава ў руцэ рэжа яму пальцы. Яму загадваюць падняць галаву; ён знаходзіць цудоўным тое, што той, хто падняў галаву, гэта ён. Ён глядзіць перад сабой на ладны абсяг: не падымаючы галавы вышэй, ён бачыць гарызонт, а неба такое нізкае, што яно проста ўпіхвае гледача ў траву. Потым ён бачыць, як зь мяжы небасягу вынырваюць малыя хмаркі, чароды, раі, эскадры і гурмы хмараў, і голас кажа яму, што неба выцьвілае, а колер хмараў бляклы; трава на гэтым прасьцягу нібыта колеру выцьвілага неба. Што азначае гэтае гудзеньне, хоча ён яшчэ запытацца; аднак пасярэдзіне ягоных словаў праз гучнагаварыцелі ўкліньваецца вестка аб абвяшчэньні вайны. Ён нахінаецца і глядзіць на гэтае неба, якое, думае, ён нюхае, каштуе і адчувае навобмацак: яно пахне бэнзынай з выкідных газаў, мае смак пратухлага малака, на дотык яно гарачае, бы вада, у якую ён, нічога не падазраючы, засоўвае руку. Маленькія хмары, якія праносяцца па ўсім небе, гэта бамбавікі.

Тут, у гэтай прасторы, словы маглі б у яго цяпер закончыцца і стаць бессэнсоўнымі; яму варта толькі прамаўляць складамі і гукамі альбо галасамі зьвяроў; яму варта, не губляючы раўнавагі, гаварыць толькі пра адну драбніцу: нягледзечы на гэта ягоны голас, калі б ён толькі выйшаў у яго з рота, грымнуўся б у гэтую ўжо даўно і старанна выкапаную шахту, якая зробіць гучным і значным усё тое, што б ён цяпер ні прамовіў; яму нават трэба гаварыць толькі пра тое, што драты лініі электраперадачы, хіба пасьля рамонту на электрастанцыі, раптам зноў пачалі зласьліва гусьці, хоць нікога зь іхных слухачоў гэта ня можа закрануць; яму трэба толькі адкрываць рот і прамаўляць. Прастора, у якой ён гаворыць, адказвае рэхам.

 
Аднойчы ён сасьніў ня што іншае, як прыраўнаньне. Ягоны брат сьмяецца так, нібыта з поўнай жмені на бэтон звонка падаюць зярняты кукурузы; потым курыныя дзюбы ўперамешку кідаюцца дзяўбсьці гэтыя зярняты.

Шэршні

Ня трэба паказваць, што ты ідзеш пыльнай дарогай. Назіральнікам няма патрэбы ведаць пра асаблівасьці дарогі. Даволі будзе таго, што яны ўбачаць, што ідзеш Ты. І што горача, няма патрэбы паказваць. Ты павінен адно зважаць на тое, падыходзіць так, каб гледачы меркавалі, што Ты не кагадзе пачаў ісьці, а рухаешся ўжо даўно, бо Ты ўжо на падыходзе. Ты падыходзіш так, быццам Ты падыходзіш не да гэтага пэўнага мястэчка, а да нейкага такога, якое падобнае да ўсіх другіх мястэчкаў, празь якія Ты прайшоў. Мястэчка, якога Ты дасягнеш і ў якім Ты зьявішся гледачам, не адрозьніваецца ад другіх мястэчкаў. Ты не ўваходзіш, Ты не ступаеш на сцэну, Ты хутчэй ідзеш скрозь позіркі. Прысутных няма. Рухі Тваіх ног такія, што ў назіральнікаў узьнікае думка, што яны скіраваныя да саміх сябе, што Ты ня ў стане неяк удзельнічаць у іхным поступе. Калі Ты азірнешся, гэта азіраньне павінна выглядаць для назіральнікаў так, быццам Ты сплянаваў гэта Сабе праз пэўную колькасьць крокаў. Калі Ты ішоў, Ты ні разу не адарваў вачэй ад сваіх ідучых ног. Ты азіраешся, як нехта, хто шукае на вялікім абсягу нейкі цень. Твая вопратка простая. Яна не павінна прыцягваць да сябе ўвагу гледачоў. Ты маеш на сабе кашулю без каўнерыка, як зьняволены альбо сялянін. Мала часу прайшло, як Ты прыйшоў. Што Ты ішоў даўно, да назіральнікаў ужо неяк дойдзе. Больш ім ня трэба ведаць. У Цябе цяпер ёсьць заданьне — за гэты кароткі адцінак часу, у які Ты будзеш ім бачны і які Ты можаш абмерыць згодна з Тваімі крокамі, адставіўшы вялікі палец ад указальнага, паказаць ім бязьмерна вялікі прамежак, які прайшоў ад Твайго першага бачнага ім руху да Твайго ўпынішча, зь якога Ты азіраешся. Будзе недастаткова паказаць сябе такім, які, ня маючы кепскіх прадчуваньняў, раптам быў ахоплены зьнядужанасьцю, зрабіўшы выгляд, што згодна з народным павер’ем Ты сеў і плюнуў, так сказаць, ад таго, што закалола ў баку, на камень, які Ты выкапаеш Сабе з дарогі. Ты ня маеш у наяўнасьці нічога, апрача Свайго твару і Сваіх жэстаў. Твой голас, якім Ты мог бы ім гэта сказаць, маўчыць. У тую хвіліну, калі Ты пайшоў, прайшло паўдня. Гэта тое, што павінны ўцяміць іншыя. За паўдня адмяняецца сьвятло і вецер. Адмяняецца дарога. Адмяняюцца цені таго, што ўзвышаецца над зямлёй. Толькі ўласную зьмену можаш Ты паказаць назіральнікам. І наадварот, у хвіліну, калі Ты ім бачны, з Табой не адбылося нічога, апрача таго, што Ты ім прадэманстраваў. Гэтага замала, калі Ты кладзеш руку на вочы і азіраешся на дванаццаць крокаў, якія ты зрабіў перад імі. Гэтага недастаткова, зрабіць выгляд, што Ты ня можаш перастаць глядзець. Яны хоць і зразумеюць, што Ты маеш на ўвазе, і яны дадуць сябе пераканаць Тваімі жэстамі, што ім трэба павялічыць колькасьць крокаў, але яны не зразумеюць, колькі часу ўжо прайшло. Гэта ня дойдзе ім да сэрца. Каб паказаць ім гэта, Табе патрэбен будзе цуд, альбо вялікае майстэрства прамоўцы, альбо заклён, якім Ты зможаш заклясьці іхныя вушы. Аднак трэба, каб Ты маўчаў. Недастаткова будзе зьмяніць хаду Тваіх ног, недастаткова будзе зьмяніць твар і зіхцець вачыма, недастаткова будзе млява зьвесіць рукі з плячэй. У Цябе няма асьвятленьня, каб магчы зрушыць Твой цень. Табе не ўдаецца стварыць уражаньня, што Ты ад стомы зморшчваешся і ўрастаеш у зямлю. Ніякім жэстам альбо мінай Ты ня зможаш зьберці ў адно раздадзены час. Што б Ты ні рабіў, гэта было б лялечным тэатрам. Але калі Ты сам гуляеш у такую гульню, то Цябе высьмеюць — акурат як у тым выпадку, калі б Ты захацеў паказаць хаду часу тым, што Ты як храномэтар нясеш перад Сабой Сваю далонь, на якой Ты ўжываеш палец другой рукі як стрэлку, у той час як гледачы маюць перад вачыма нябачныя кропкі, якія азначаюць лічбы, і Твой палец, які зрушваецца з кожным крокам. У Цябе дванаццаць крокаў, якія адпавядаюць дванаццацём гадзінам. Цяпер стрэлка вярнулася ў тую кропку, зь якой пайшла. Адначасна Ты спыніўся і памкнуўся супачыць на ўзбочыне. Але цуд, які патрэбен Табе, каб давесьці гледачам, што такое час, замкнёны ў Цябе ў роце. Твой голас маўчыць. І надалей Твой голас будзе маўчаць. Шум, які прымушае Цябе пасярод руху, у якім Ты разьмяшчаешся, прыслухацца, ты прадказваеш, падымаючы наўкасяк галаву “як сьляпы”.

Дарога пясчаная і размытая. Толькі выбоіны ад павозак засыпаныя друзам. Гледачам няма патрэбы больш дакладна тлумачыць, што гэта за шум, які Ты цяпер чуеш. І тое, што Ты бачыш, застаецца для іх невядомым. Толькі паводле Твайго выразу твару яны павінны здагадацца, што нешта зьмянілася. Ты прыйшоў у другое мястэчка. Яно зьмянілася. Ты бачыш перад сабой пясчаны кар’ер з пучкамі травы на стромах, зь якіх цёмна аддзяляюцца пясчаныя павалокі і хмаркамі пылу рассыпаюцца на выгарэлых да сьветла–шэрага колеру адхонах. Тое, што Ты чуў, магло б быць якраз шапаценьнем гэтых пясчаных павалок, калатнечай друзу альбо грукатаньнем і бухканьнем гэтай сыравіны ў сіце, якое ўнізе на дне кар’ера трасе распрануты да пасу мужчына. Ты параўноўваеш сам сабе гэты гук з гукам, які ўзьнікае, калі народ у царкве падымаецца з лаваў. Мужчына якраз робіць апошні рух рукой, замыкаючы прылады працы ў драўлянай будцы. Ён перакідвае кашулю цераз плячо і тупае да Цябе. Калі мужчына раптам кідаецца бегчы, Ты бачыш паміж зьліплымі ад поту валасамі на галаве і ідучымі нагамі пасоўваньне тулава і пад ім зьлева і справа падскокваючыя ўверх калені. Табе ня трэба нікому тлумачыць, што Ты сядзіш каля пясчанага кар’ера і назіраеш бег мужчыны. Табе толькі трэба паказаць на Сабе стан жаху, які прымушае Цябе ўскочыць і даць мужчыну дарогу. Твой твар павінен быць люстрам мужчыны, якое застаецца для гледачоў па–за полем бачнасьці. Аднак Ты паказваеш не мужчыну, а ягоны жах. Ты найлепш разумееш гэты жах, выдумваючы на другім краю кар’еру дрэва, якое мае пад гузам першага сука дупло велічынёй з галаву. “Дрэва сонна пазяхае з дупла”. Ты застаешся там, дзе Ты ёсьць цяпер. Табе ня трэба капіяваць жэсты і рухі мужчыны. І гледачы застаюцца на сваіх мясцох. Твая задача толькі перадаць ім Твой жах, альбо жах мужчыны, альбо наогул нейкі жах. І Свой твар Ты ўжываеш толькі на пачатку. Пералічваць паасобныя міны значыла б дарма губляць час. Адказ твару на тое, што Ты бачыш і чуеш, дадзены Табе ад нараджэньня. Ты яшчэ паглядзіш на дрэва ўласнымі вачыма, быццам пад ім быў засень, якую Ты шукаеш, каб знайсьці Сабе спакой. Ты яшчэ не пусьціў у ход Свой твар. Гледачы павінны адчуць сябе ў поўнай бясьпецы, каб Ты мог пазьней засьпець іх зьнянацку. Відавочна, Твае намеры яшчэ мірныя, хоць Цябе нешта чакае. Але потым Ты зірнеш на дрэва іншымі вачыма. Міны на Тваім твары пярэйдуць адна ў другую. Цяпер Ты зразумеў, пра што ідзе гаворка. І тым, хто глядзіць, ты па чарзе прапануеш Свой жахлівы позірк. Ты ўскокваеш. Ты ўскочыў. Ты стаіш. Ты паказваеш, што Ты не патрапіш уцячы. Што мужчына збоку спаўзае па адхоне, моўчкі і мулка забіваючы рукі і ногі аб сыпкі друз, — гэта Табе ня трэба паказваць. Другім ня трэба ведаць, што адбываецца. Пры гэтым Табе ня трэба думаць. Табе застаецца толькі крышку ўвесьці іх у зман. Аднак Ты не павінен выпадаць з Сваёй ролі. Як стаіш цяпер на каленях, так і стой. І міны тых, хто глядзіць, застануцца такімі самымі, якімі кагадзе былі. Ты ўвасабляеш чаканьне чалавека, які кленчыць і які ня вернецца больш з адхону. Нешта блізкае ёсьць у яго з тым, што ў Цябе, і на ім з тым, што на Табе. Ніякі рух не скаланае яго болей. Ён — адна з камлыгаў пяску, на якую другія глядзяць і здранцьвеюць ад таго, што ён зноў і зноў сасквае са стромы, хаця ён і надалей застаецца нерухомы. Ты стрэлка электрычнага гадзіньніка, ад павароту якой гледачы дранцвеюць так, што ў іх ажно запальваюцца вочы. Ты дасьледуеш і вызукаеш момант ад аднаго канца Твайго нерухомага цела да другога. У цябе нават не засталося для Сябе цішыні ветру. Калі б Ты пачаў гаварыць і пры гэтым рухацца, то гэта б зьдзеялася. Калі б Ты маўчаў, Ты мог бы ацалець. Але калі Ты маўчыш, ніхто з гледачоў ня будзе ведаць, што Ты ім паведамляеш. Аднак калі Ты гаворыш і варушышся, Твае словы загубяць цябе.

Узьнікненьне гісторыі

Яго абыходзіць толькі тое, што ён ня ведае. Тое, што ён ведае, яго не абыходзіць. Калі ён пра што–небудзь хоць і ведае, але ня можа даведацца, што гэта такое і якое яно, то ён адчувае цягу даведацца. Недасяжнае надзіць. Надзіць і тое, чаго нібыта можна дасягчы. Часам яго надзіць толькі непраходны шлях, які апісаны ў кнізе. У аддаленых мясцовасьцях, дзе адбывалася гэтая дзея, некаторыя дарогі падобныя да тайных сьцежак, хай сабе згодна з вуснымі паданьнямі па іх раней і праходзіла армія. Новым для ягоных вушэй было рыпеньне крокаў па мокрым пяску. Калі яго не падманвае памяць, у кнізе апісваецца, што напярэдадні ўночы выпаў дождж ці сьнег. Аднак ён больш ня ведае, як прыйшоў да гэтае кнігі. Тое, што ён ад яе цяпер чакае, здаецца, адкінута і перайначана сучаснасьцю; пратаколы ў ягонай сьвядомасьці сканфіскаваныя, прысуд той кнізе, можна яе чытаць альбо не, скасаваны, тым, што ён забыўся фармулёўку прысуду. Між тым ён не сумняецца, што ён калісьці даўно чытаў гэтую кнігу; такім чынам, паколькі ён яе чытаў, то немагчыма, каб ён на той час ужо быў пазбаўлены зроку; адно што яго мучаюць сумневы наконт падзеяў, якія адбываліся ў кнізе. Ён пачынае з апісаньня дарогі, на якой мужчына з сваім сынам заняты пошукамі зьніклага брата. Чаравікі, як было сказана, рыпяць у вільготным альбо яшчэ мокрым пяску пасьля дажджу, так, пасьля дажджу. Вечар. Ён ня можа памыліцца ў часе, бо згадвае адзін сказ з тых, пры дапамозе якіх паміж абодвума, пакуль яны ідуць, адбываецца гаворка пра колер дамоў. Тынкаваныя сьцены сьвецяцца бы перад навальніцай, у той час як навакольле ўжо спавіта сутоньнем. З другога боку, яму кідаецца ў вочы, што дарога, якой ідуць абодва, гэта нейкая горная альбо ўзбочная сьцежка, наўсьцяж парослая ляшчынаю; зь лісьця кустоў, калі яны працягвалі рукі, ліліся кроплі. Абодва маюць намер падрэзаць гэтай сьцежкай дарогу. Аднак ня можа быць, каб яны ў часе пошукаў бачылі дзе–небудзь дом; самі кусты непразрыстыя; гэтая мясцовасьць паўсюдна лічыцца малазаселенай, на адзін квадратны кілямэтар у сярэднім прыпадае ня больш за дваццаць чалавек, на гэтым ідуць, мабыць, адно гэтыя два. Таму ў згаданым месцы кнігі не магло быць гаворкі пра колер дамоў. Калі абодва яны гавораць не пра бліскучы колер дамоў, то гэта, мабыць, ня вечар; ён толькі напэўна ведае, што іхныя падэшвы рыпелі ў мокрым пяску, другое ў яго выпала з памяці.

Кніга апавядае пра двух братоў, адзін зь якіх пазьней, калі ён адзін шукаў зьніклага другога, сьлепне; з аповеду не зусім зразумела, з–за якой падзеі сьлепне хлопчык; адно што шматкроць гаворыцца, што ўведзена ваеннае становішча; аднак больш дэталёвых дадзеных пра няшчасьце няма, альбо ён іх забыўся. Аўтар выходзіць з таго, што сьляпы, калі ён ужо стаў дарослым, адной нядзелі прачынаецца, і нешта, што ён болей ня можа агарнуць думкамі, нагадвае яму пра ягонага адсутнага брата. З гэтага часу ў ягоных мазгах месцы, пра якія ён, як яму здаецца, успомніў, хаатычна пераскокваюць. Ува ўсялякім разе, для сьляпога мае значэньне прыбыцьцё аўтобуса ў мястэчка, каля якога ён жыве супольна з сваім яшчэ жывым бацькам і другой бацькавай жонкай, якую пасьля адбытага напярэдадні гэтага заканчэньня вайны “прыбіла” ў гэтую мясцовасьць. Падзеі гэтае нядзелі адпавядаюць падзеям у той дзень вайны, калі яго апанавала сьлепата, аднак ня ў вонкавых праявах і ня ў жэстах, а ў супадзеньні таго, што напаткала сьляпога, з тым, на што ён натыкнуўся аднойчы, прычым звонку першае не падобна да другога. Складваецца так, што пэўныя рэчы яшчэ больш узмацняюць у сьляпога падазрэньне, што ад яго нешта хаваюць; не дае зьбіць сябе з панталыку і тады, калі ў адным месцы апісваецца ліст, які ў бацькавай жонкі выпадае з сукенкі; калі ён пытае, а на ягоныя пытаньні адказваюць відавочнай хлусьнёй альбо і наогул маўчаньнем, ён прымае хлусьню за прызнаньне; маўчаньне папытаных у шмат якіх месцах ён прымае за пацьверджаньне.

Падрабязнасьці дзеяньня выпалі зь ягонай памяці. Ён выбудоўвае перад сабой у асноўных рысах гэткі плян, які яму яшчэ падаецца верагодным. Толькі канец ён прыблізна запомніў і захаваў. Сьляпы ляжыць стомлены ў сваім пакоі на ложку і размаўляе сам з сабою, нешта сабе камбінуючы альбо ўяўляючы. Хто сьляпы, той нябачны. У замежных мовах як для таго, хто сьляпы, так і для таго, хто нябачны іншым, ужываецца адно і тое ж слова. Ніхто ня можа бачыць яго звонку, таму што ён сьляпы. Ніхто ня бачыць твару сьляпога ў люстры; калі перад люстрам стаіць асьлеплены, то перад люстрам не стаіць нікога. Акно ягонага пакою адбівае звонку тое, што ёсьць вонкавым; хто хоча зазірнуць унутро звонку (знутры), мусіць, падышоўшы ўсутыч да шыбы, глядзець праз уласны твар, каб убачыць сьляпога ўнутры. Пры гэтым яму нельга забывацца на адкрытую яму для вапны пад акном. Нябачны можа быць у тых мясцох, у якіх яму заманецца, абавязкова не трапляючы нікому на вочы. З другога боку, нябачны не сьляпы; што ён хоча бачыць, тое ён бачыць; калі ён бачыць. У яго ёсьць другі твар, якім ён можа бачыць далёка ў прасторы. І сьляпы можа бачыць, што ён хоча; паколькі ён нябачны, то яму ніхто не замінае пазіраць. Аднак ён ня можа бачыць, што будзе ў будучым; ён ня можа прадбачыць і сказаць загадзя, што пачнецца і што будзе. Яго гэта і не турбуе. Ён трымаецца за тое, што ён да таго і таго часу і так далей даведаўся і даведваецца. У шматлікіх паданьнях менавіта сьляпы гэта відушчы. Відушчы сьляпы. Аднак той, хто ляжыць у пакоі на лежаку, задавальняецца тым, што адносна таго, што сьпярша займала яго, яму наперад нічога не абвяшчаецца і ён не зважае ні на што, нават на ўласнае мысьленьне; ён думае пра тое, што здарыцца тое, што збудзецца або не як у іншых людзей; ён потым паставіць пад гэтым свой подпіс. Ён задавальняецца тым, што ён выдумляе, нават калі яно губляе сілу праз пазьнейшую прыдумку; тым, што ён сабе нешта выдумляе, ён можа сьцьвердзіцца.

На гэтым месцы ўспамін пакідае яго. Прынамсі, з таго часу нічога не дадалося; сьляпы ляжыць у сваім пакоі і разважае. Ён робіць самога сябе значным, адкашляўшыся і соваючы пальцамі нагі туды–сюды па сьцяне каляндар альбо рэпрадукцыю; злоўленая ў павуціньне сіняя муха дзынкае і брынкае па не зусім шчытна зачыненым акне. Ён забыўся нават пра месца і пару года, у якую адбывалася падзея. Паколькі ён хоць і ня ведае болей ўсяго гэтага, але пэўны ў тым, што калісьці чытаў гэтую кнігу, яго з гэтае нагоды даймае жаданьне ведаць. Гэта вывела ягоныя думкі ў далёкі шлях. Аднак ягоныя згадкі ня маюць імпэратыўнай сілы; таму, што ён выдумаў, няма патрэбы быць праўдзівым, у тым сэнсе, што яно праўдападобна адпавядае падзеям кнігі; яму неабходна быць толькі магчымым і імаверным, таму што яно праўдападобнае само па сабе; фальшывае ненатуральнае выказваньне было б аспрэчана і адпрэчана досьведам. Чаго ён ня можа ўзгадаць напэўна — гэта як яго кінула ў жар. На адной з апошніх старонак, так яму здаецца, гаворыцца, нібыта сьляпы падыходзіць да акна і нейкім чынам вызваляецца ад “жахлівага” звону мухі; аднак гэтая думка малапрыцягальная, бо ён моцна прывязаны сваёй стомай да ложка, так што нельга паверыць, што ён здольны рухацца з гэтага месца ў другое. Ужо мала што можа датычыць сьляпога. Прыедзе апошнім аўтобусам брат ці не прыедзе — гэта яму ўжо ня помніцца. Нечакана кніга заканчваецца апісаньнем вячэры: сям’я есьць неразагрэтым тое, што засталося ад абеду. Сын знаходзіць у сваёй талерцы мурашку з крыламі. “Ноч не паддаецца ніякаму апісаньню”.

Сыход успаміну

Зноў яшчэ адзін раз я бачыў, як брат ішоў заільдзелым засьнежаным полем. Паверхня сьнегу на працягу дня часта натайвала на сонцы; мароз наступнае ночы пакрые засьнежанае поле слоем лёду; сонца, якое прыходзіць сьледам, у некаторых мясцох разьмякчае слой з шэранем у рыхлы наст. Той, хто ідзе засьнежаным полем, будзе зважаць, каб ісьці бязь цяжару, улегцы; пад настам слой лёду яшчэ цьвёрды. Ён будзе глядзець на тое, каб ня выбіцца са зладжанай хады рухаў, якай ён пачынаў ісьці. Калі ён саб’ецца з кроку, гэта з часам будзе азначаць правал; як ён падладжваўся ісьці, так ён прыладжаны цяпер працягваць хаду. Спыніцца — і раптоўна прырослы цяжар праваліць яго праз слой лёду; саб’ецца на бег — і тады сіла крокаў праломіць ільдзяное покрыва. Каб цяжар цела быў аднолькавым ува ўсіх мясцох, ён, перад тым як ісьці, скіне зь сябе ўсе свае цяжары: буракі, школьную сумку, марацкую кайстру. Першыя крокі пакідаюць на шэрані толькі пляскаты адбітак ягонага чаравіка. Ён улавіў чарговасьць рухаў, якія выведуць яго да дома. Калі яго клічуць, яму нельга спыняцца і адказваць. Калі я гукнуў яму, ён спыніўся. Калі ён выцягнуў левую нагу, увалілася правая. Калі ён выцягнуў правую нагу, увалілася левая. Калі ён пачаў бегчы, то ўваліўся абедзьвюма. Пад покрывам лёду — сьнег з густога пылу.

 
Пераклаў зь нямецкай Яўген Бяласін паводле: Peter Handke. Die Hornissen.
© Suhrkamp Verlag. Frankfurt am Main, 1966.
 

_{Паталёгіі ў ARCHE 4(5)-1999} .