Ад аўтара
— Венядзікт Васільевіч, чым вы займаліся, так бы мовіць, да 1985 году?
— Чым займаўся? Ды чым толькі не займаўся. Працаваў мулярам, тынкоўшчыкам, падручным на будаўніцтве Чаромушак, у геолага-разведнай партыі на Украіне, бібліятэкарам у Бранску, загадчыкам цэментавага складу ў Дзяржынску Горкаўскай вобласці… кім заўгодна. Людзям і ў сне такога не прысніцца.
— У 69-м годзе вы напісалі “Маскву — Петушкі”…
— Я ж яе скончыў у студзені 1970-га, але ўжо няважна, якая там розніца…
— І ўвесь гэты час вас хаця і не друкавалі, але чыталі…
— Як гэта не друкавалі, калі практычна ва ўсіх краінах… Спачатку быў на мяне наплыў дзяржаваў НАТА, прыкладна з 1976-га да 1981-га, потым яны адхлынулі. Потым пайшлі краіны Варшаўскай дамовы.
— Ну а ў Расіі, давайце пра Расію…
— Зноў пра Расію, вечна пра яе, няшчасную…
— У нас таксама чыталі, і вельмі многія. Я памятаю, у 1980 годзе чытаў вашыя “Петушкі” ў інтэрнаце Маскоўскага фізічна-тэхнічнага інстытута — установы, вельмі далёкай ад літаратуры. А вы ўсе гэтыя гады адчувалі свайго чытача?
— Ды не, рэч нават не ў гэтым. Былі чытачы з дужа кепскім густам. Яны плявалі на змест, істотнейшым было адценне забароненасці. Такія ніколі не будуць разглядаць Рафаэля, а вось надпісы ў прыбіральні Курскага вакзала будуць разглядваць яшчэ і яшчэ.
— Прабачце за некарэктнае пытанне: на што вы жылі? І дзе бралі час, каб пісаць?
— Дык я ж заўжды працаваў. А калі я пісаў, лежачы на другім палку будаўнічага вагончыка, да мяне падыходзілі і гаварылі: а ты што там крэмзаеш? Ты што, у інстытут хочаш паступаць? Усё адно не паступіш — туды толькі па блаце паступаюць, так што няма чаго крэмзаць, хадзем піць вадзяру. Так здымаецца любая праблематыка. То бок цудоўны рабочы клас у нас. Альбо вось яшчэ адна ніштаватая рыса…
— Вашай біяграфіі?
— Не, на маю біяграфію пляваць па апошнім рахунку. Я маю на ўвазе рускі народ. Дык вось, стаіць кабеляўкладнік, але ў яго нейкім такім ганебным чынам гэтая вось асноўная жахлівая металічная страла валіцца, і ўсё табе. І чаму яна валіцца, нікому не ясна, але ўсё-ткі валіцца. І камусьці ж трэба падпаўзці пад яе і падключыць там кабель. І самае дзіўнае — ніхто не наважваецца. Я гляджу на ўсіх сваіх калег — аніхто. А раптам гэтая штука возьме ды і грымнецца сапраўды? Яна час ад часу і праўда валіцца. І не таму, што адважны чалавек, а таму, што мне было прыкра на іх глядзець, — я падняўся, падвесіў куды трэба гэты кабель, і як толькі выпаўз з-пад гэтай каласальнай жалезнай стралы, яна зараз жа і звалілася.
А быў такі выпадак. Вываліўся кабель ў траншэю з ледзяной вадой, і я палез у гэтую траншэю. А тут праходзіць міма мамуля з дзіцёнкам, паказвае яму на мяне, у якога ў жыцці не было ніводнай чацверкі, і кажа: вось, калі будзеш дрэнна вучыцца, то давядзецца потым, як гэтаму дзядзьку, па траншэях лазіць.
— Венядзікт Васільевіч, а што за гісторыя з Сарбонай?
— Мяне запрасілі з Парыжскага ўніверсітэта на філалагічны факультэт, і адначасова з гэтым было запрашэнне ад галоўнага хірурга-анколага Сарбоны, цяпер не памятаю прозвішчаў, тым больш што мне не вярнулі запрашэнні. І запрашэнні тыя былі надрукаваныя так прыгожа, і на такой парыжскай паперы, і так далей… І вось тут чамусьці пачалі займацца маёй працоўнай кніжкай. Ну нашто ім мая працоўная кніжка, калі трэба чалавека адпусціць па справе? А тым больш калі заве галоўны хірург Сарбоны — ён жа зусім не жартам заве, здаецца, можна было зразумець. Вось яны кешкаліся, кешкаліся — травень, чэрвень, ліпень, жнівень 1986 году — і нарэшце абвясцілі, што ў 1963 годзе ў мяне быў чатырохмесячны перапынак у працы, таму выпусціць у Францыю не маюць ніякай магчымасці. Я адурэў. Была б гаворка пра якую-небудзь турыстычную паездку... але спасылацца за перапынак у працы дваццацітрохгадовай даўніны, калі чалавеку патрэбная анкалагічная дапамога — вось тут ужо… Памру, але ніколі не зразумею гэтых скатоў.
— Не супраць, калі мы пагаворым пра рускую інтэлігенцыю?
— Божа, а што гэта?
— Ці лічыце вы сябе інтэлігентам?
— (Смяецца). Не, ну на табе… Я, безумоўна, буду адказваць на гэтае самае паскуднае з усіх пытанняў, якое тут… І апроч таго, я не бачу ніякай інтэлігенцыі.
— А як вы ставіцеся да таго, што савецкая інтэлігенцыя павінная стаць спадкаемцам найлепшых традыцый рускай інтэлігенцыі?
— Гэта найчысцейшая балбатня. Якое можа быць спадкаемства? Савецкая інтэлігенцыя вынішчыла рускую інтэлігенцыю, і яна яшчэ прэтэндуе на нейкую спадчыну…
— А ці існуе савецкая літаратура? Вы — савецкі пісьменнік?
— Хто хочаш рассмяецца ў адказ на гэтае пытанне. Але я нават смяяцца не буду, бо мне дактары смяяцца забаранілі.
— Ці можна гаварыць пра крызіс рускай культуры?
— Ніякага крызісу няма, і нават цалкам адсутнічае які-кольвек крызіс. То бок увогуле нічога няма. Добра быў бы ну хоць элементарны крызіс, а то ўвогуле ні культуры, ні крызісу, нічога, зусім нічога.
— Ці з’яўляецца што-небудзь цікавае ў сучаснай літаратуры?
— З’яўляцца яно з’яўляецца. Але, па-мойму, самая перспектыўная цяпер плынь — гэта вось тыя, што плятуцца ў хвасце ў абэрыутаў.
— Вы лічыце гэтую плынь самай перспектыўнай?
— Так, а астатнія… Ну няўжо Чынгіз Айтматаў перспектыўны, смешна ж казаць пра гэта. І пры ўсёй маёй пашане да Алеся Адамовіча, Васіля Быкава я ўсё адно лічу самай перспектыўнай плынню тую, што ідзе ўслед за абэрыутамі. Паэтаў кшталту Коркія, Ірценнева, Друка, Прыгава. Яны проста іншым разам здаюцца надта свавольнымі хлопцамі, але яны зусім не свавольныя, яны сабе наўме ў найлепшым сэнсе гэтага слова.
— А ў прозе?
— А ў прозе нікога не знаходжу. У прозе мне падабаюцца нашыя культуртрэгеры кшталту Міхаіла Гаспарава, Сяргея Аверынцава. А сярод празаікаў я не знаходжу анікога. Я, па-мойму, іх добра абмацаў усіх і нічога пакуль не знайшоў.
— Венядзікт Васільевіч, а што у вас з напісанага яшчэ сёння не надрукавалі?
— Ну, не ведаю, таму што “Зaметки психопaтa” наўрад ці наважацца друкаваць. Яны наўрад ці гэта зробяць, таму што там столькі... я не пра непрыстойнасці кажу, але пра нечаканыя лексічныя абароты, мякка кажучы. Да непрыстойнасцяў ужо прызвычаіліся, я сачу за тэлебачаннем, ужо з голымі азадкамі ходзяць, але вось з лексічным спрытам яны ніколі не замірацца.
— Вы яшчэ згадвалі “Дмитрия Шостаковича”…
— А гэта ўжо знікла дазвання… Потым “Блaгaя весть”, трэба яе аднавіць. Потым артыкулы пра нарвежцаў — пра Кнута Гамсуна, Б’ёрнсана, пра позняга Ібсэна, усё ж гэта трэба неяк знайсці…
— А пісалі калі-небудзь вершы?
— Пісаў. То пад Маякоўскага, то пад Ігара Севяраніна, калі мне было шаснаццаць-сямнаццаць. І ў мяне то выходзіла, то не выходзіла. І потым я вырашыў, што хопіць дурня корчыць.
— І пачалі “размаўляць шэкспіраўскімі ямбамі”…
— Ну, прыкладна так.
— А вашыя паэтычныя прыхільнасці? Вы казалі, што бліжэйшы за ўсё вам рускі Срэбны век, пачатак стагоддзя?
— Ну пачатак, безумоўна, бліжэйшы за сярэдзіну.
— А ў гэтым Срэбным веку хто?
— У маладосці я захапляўся ўсімі па чарзе. Спачатку закахаўся ў Канстанціна Бальмонта, потым, праз два месяцы, — у Ігара Севяраніна, праз тры месяцы — у Андрэя Белага, ну і гэтак далей. Я лёгка захапляўся. Як казала маці Алега Кашавога, ён проста лёгка захапляецца. Пра мяне тое самае можна сказаць.
— А засталася якая-небудзь любоў з гэтых юнацкіх захапленняў?
— Усе засталіся, у гэтым і рэч. Усім удзячны. А то ж людзі зазвычай спрытна распраўляюцца з тымі, каму абавязаныя. Людзі, якія ўхапілі самае неабходнае, скажам, у Ганны Андрэеўны альбо ў Марыны Іванны, ужо глядзяць на іх як бы з пагардай, плююць проста. Вось гэтага я не зразумею. Я, напрыклад, цалкам люблю кожнага чалавека, якому хоць крышачку абавязаны. Няхай гэта Бальмонт ці Севяранін... я ведаю, што яны крышачку прыдуркі, але ўсё адно люблю.
— Як вы пазнаёміліся з рускім Срэбным векам на Кольскім паўвостраве? Праз кніжкі?
— У сэнсе ці былі кніжкі? Былі, вядома, кшталту “Як гартавалася сталь” майго любімага Мікалая Астроўскага. Потым яшчэ нейкая брыдота. Менавіта на гэтым мы гадаваліся, то бок на такім вось узнёслым паскудстве… Я б сказаў, але не люблю несвоечасовай лаянкі.
— А дзе ж вы пазнаёміліся з чарадой вашых улюбёнцаў?
— Гэта, вядома, калі паступіў на першы курс у Маскоўскі дзяржаўны ўніверсітэт. Хаця нічога яшчэ не было выдадзена, сярод студэнтаў — большасць з іх была такая кепская, што агідна нават успамінаць... але зноў жа, як заўжды, як і ў Царскасельскім ліцэі, абавязкова знойдзецца плойма людзей, якія тое-сёе ў тым-сім цямяць. Дык вось, мне пашанцавала, я на іх натрапіў.
— А каго вы лічыце сваімі настаўнікамі?
— Безумоўна, Салтыкоў-Шчадрын, Стэрн, Гогаль, ранні Дастаеўскі, ну і так далей, я мог бы вельмі шмат пералічваць. Але ўрэшце нават Севяранін — і той настаўнік, нават Афанасій Фет — і той таксама.
— А ці сустрэлі вы ў жыцці чалавека, якога лічыце сваім настаўнікам?
— Так, сустрэў. Мой аднакашнік Уладзімір Мураўёў (цяпер перакладчык, гісторык ангельскай літаратуры, крытык. — І. Б.). Ва ўніверсітэце мне сказалі: “Ерафееў, ты тут пішаш нейкія вершыкі, а вось у нас на першым курсе чалавек ёсць, які таксама вершыкі піша”. Я кажу: “О, вось гэта ўжо цікава, а ну пакажыце яго мне, прывядзіце мне гэтага чалавека”. І яго, сабаку, прывялі, і ён аказаўся напраўду такім звышэрудыяваным, што у мяне спачатку пайшла кругам мая тады яшчэ юначая мазгаўня. Потым я пераадолеў галавакружэнне і пачаў яго слухаць. І было што слухаць. І калі казаць пра настаўніка нелітаратурнага, тады — Уладзімір Мураўёў. Настаўніцтва тое цягнулася ўсяго паўтара году, але ўсё адно яно было больш ці менш незабыўным. З гэтага ўсё, як кажуць, пачалося.
— Венядзікт Васільевіч, а ці ёсць у вас вучні? Вы расказвалі, што хлопцы, якія, як вы сказалі, “плятуцца ў хвасце абэрыутаў”, падаравалі вам зборнік вершаў з надпісам “Усе мы выйшлі з “Петушкоў”…
— Зноў жа без аніякай пыхі я лічу, што гэта найлепшая плынь у рускай паэзіі. А пра прозу што тут казаць, яна загінула.
— Вы лічыце, гэта незваротна?
— Па-мойму, незваротна. Усё, што робіцца ў Расіі, — усё незваротна. Нават магілаў нічыіх не знойдзеш. Хіба нам яшчэ жартаваць з нагоды незваротнасці?
— А калі гаварыць пра прозу не толькі “маладых”?
— Мы аднойчы гаварылі пра прозу, і мяне спыталі, якім крытэрам мераць. І я сказаў: вельмі простым крытэрам — колькі я б яму наліў. Гэта абсалютна дакладны крытэр. Астаф’еву — ані грама, Бялову — ані грамулі, Распуціну — і тое не адразу, ну, так-сяк, грамаў сто, Васілю Быкаву — поўную шклянку, нават з коптурам, Алесю Адамовічу — нават звыш коптура, ну і гэтак далей.
— Венядзікт Васільевіч, у Тэатры на Малай Броннай прайшла прэм’ера вашай “Вальпургіевай ночы”. Ці спадабалася вам, як яе паставілі?
— Жудасна не спадабалася. Я нават загадзя ў галоўнай адміністратаршы тэатра замовіў сабе месца з самага боку справа, каб сысці.
— Але ж вы дагледзелі?
— Дагледзеў.
— Значыць, не настолькі жудасна, можна было і дагледзець?
— Я, ці ведаеце, яшчэ і педантычны. Але ж нельга так скарачаць, гэтак скарачаць… Усю ізраільскую тэму… Дыялогі…
— І рэплікі санітаркі Тамарачкі?
— Тое, што гэта прыбралі, — дробязь, хаця, па сутнасці, не дробязь. Калі я быў у Чацвертым аддзяленні, мне даводзілася некалькі тыдняў запар слухаць гэтую вось фразеалогію. І нікому не раю яе слухаць. І калі я сказаў: “Жанчына, вы ўсё ж такі жанчына, няўжо вы не можаце без гэтага?” А яна сказала: “А ты хто такі…” Ну, усё ясна. А далей прыкладна дзве хвіліны яна гаварыла тое, што гаварыла…
— У п’есе?
— Не, ну ў якой жа п’есе, калі не ў п’есе, а менавіта ў Чацвертым аддзяленні бальніцы Кашчанкі. Добра б, калі б у п’есе.
— Венядзікт Васільевіч, дазвольце бязглуздае пытанне. Вы ведаеце, “хто вінаваты”?
— Паняцця не маю, ты б яшчэ спытаў, “што рабіць”. Ідзі ты з такімі пытаннямі. Я не люблю гэткіх пытанняў. І наогул, трэба заканчваць з гэтай фразеалогіяй. Трэба абраць для пачатку хаця б крышачку іншую, а там, глядзіш, і астатняе атрымаецца.
— А што вы скажаце пра перабудову?
— Мне няма патрэбы перабудоўвацца. Застаюся статус-кво, і назаўжды застануся.
— А ўвогуле?
— А ўвогуле дык нядрэнна. А зараз давайце, задавайце вашае апошняе пытанне. Я вельмі люблю апошнія пытанні, як не люблю першых і другіх.
— Добра. Вось сёння вы ўсім сталі патрэбны. Учора ў вас было цэнтральнае тэлебачанне, цяпер я, там, у суседнім пакоі, чакае дзяўчына з “Экрана”. Гэтыя “кветкі запозненыя”… Як яны вам?
— Ну, такое пытанне, вельмі паэтычнае і непатрэбнае. Не “кветкі запозненыя”, зусім не. Наадварот, мяне злуе не іхная запозненасць, а гэтая іхная запозненая жвавасць. Вось што злуе мяне больш за ўсё.
Размаўляў Ігар Болычаў
пераклад з рускай — Наста Гвоздзева
