Пісалі шмат пра паэта як пра чалавека, які розніцца ад іншых тым, што дзяцінства ў яго не канчаецца і ён цягам усяго жыцця захоўвае ў сабе нешта ад дзіцяці. Ёсць у гэтым багата праўды, у тым, прынамсі, сэнсе, што дазнанні дзяцінства ў паэта вельмі трывалыя і ўжо ў першых яго вершах, напаўдзіцячых, залучаныя галоўныя рысы яго пазнейшай творчасці. Хвіліны шчасця або хвіліны страху, перажытыя дзіцём, прадвызначаюць усю індывідуальнасць гэтага чалавека. Але таксама думка паэтава залежыць ад веды пра свет, якую дзіцём атрымаў ад бацькоў і настаўнікаў.
Падумаем толькі, колькі год жыцця мінае ў нас у школе. Там, і нідзе больш, адбываецца падрыхтаванне нас на ролю ўдзельнікаў у пэўнай цывілізацыі. Штодня нас апрацоўваюць у духу пэўнай дактрыны для таго, каб нашыя паняткі не розніліся ад паняткаў нашых сучаснікаў і каб не прыходзілі нам у галовы сумлевы ў аксіёмах, напрыклад, што Зямля варочаецца наўкола Сонца. Існуюць адрозненні прапагандавання дактрыны ў залежнасці ад палітычнай сістэмы, аднак таму што ўся планета ўжо ахоплена культам навукі, то тое, што ўзнікла ў ХVІ—ХVІІ стагоддзях на малым лапіку Заходняй Еўропы, кітайскае, амерыканскае ці расійскае дзіця атрымлівае ў разрэджанай і папулярнай форме, пры распрацоўцы якой бяруцца адкрыцці Каперніка, Ньютана ці Дарвіна. Даволі цяжка ўсвядоміць сабе дзіўнасць гэтага факта, то бо поўную паразу вобразаў свету, якія маглі б спадужнічаць з вобразамі, навязанымі навукаю, знакам тым, паразу інакшых, як адзін, заходні, спосабаў думання. І толькі саркастычны розум парадаксальніка, такога, як расійскі філосаф Леў Шастоў, здольны даць нам хвіліну роздуму пра розніцу паміж выхаваннем, прыкладам, маладога дзікуна, які верыў у духі й чары, і выхаваннем дзіцяці новае пары (Шастоў піcaў гэта на самым пачатку ХХ стагоддзя): “Інакш з дзіцем у нашым грамадстве. Яго розум не абцяжараны казкамі, і яно ведае, што не існуюць дэманы й чараўніцы, і настройвае свой розум не верыць у такую ману, нават калі сэрца цягне яго да цудоўнага. Але з другога боку, змалку ён атрымлівае праўдзівую інфармацыю, якая верагоднасцю сваёй чыста пераўзыходзіць усялякую лухту, апавяданую найарыгінальнымі аўтарамі казак. Напрыклад, гавораць яму — і так аўтарытэтна, што не застаецца ніякага сумневу, не можа застацца, — што Зямля не нерухомая, што Сонца не варочаецца наўкола Зямлі, што неба не цвёрдае цела, што кругавід — гэта толькі ілюзія й гэтак далей”. Такім чынам узнікае, паводле Шастова, “у кожным з нас тэндэнцыя да прыняцця за праўду толькі таго, што мы адчуваем усёй сваёй істотаю як фальш”.
Не будзе вялікім перабольшаннем, калі скажам, што паэзія ў многіх паэтаў — гэта працяг школьных сшыткаў, магчыма, пісаная таксама на іхніх палях. Паняткі геаграфіі, гісторыі, фізікі, першы раз сустрэтыя і таму асабліва жывыя, ствараюць асноведзь многіх значных і слынных паэтычных твораў, як, напрыклад, “П'яны карабель” Рэмбо. Значэнне паасобных навучальных прадметаў, зрэшты, увесь час змяняецца. У пару Рэмбо дамінавалі геаграфія й гісторыя, пасля саступаючы ўсё больш месца дакладным навукам, перадусім біялогіі.
Праціўнікі тэорыі эвалюцыі, зважаючы на тое, што яна супярэчыць Бібліі, добра адчувалі небяспеку, бо ўяўленне, якое падпала пад вобраз эвалюцыйнага ланцуга, становіцца згубленым для рэлігійных вераванняў. Адкрыццё Каперніка пазбавіла Зямлю яе цэнтральнага месца ў сусвеце, але паяўленне звестак пра жывёльныя пачаткі чалавека страсянула не менш. Не толькі таму, што падпала пад сумнеў сама апрычонасць існасці чалавецтва, але таксама й таму, што ўскосна прадметам атакі стаў сэнс чалавечай смерці. Прырода з яе неймаверным марнаваннем більёнаў існаванняў, патрэбных для захавання тыпу, абсалютна абыякавая да індывіда. Улучаны ў яе чалавек перамяняецца таксама ў статыстычную лічбу. Эрозіі падлягае вера ў асаблівае пакліканне кожнага, выражанае ў катэгорыях збаўлення й асуджэння. Так, як бы на адзін, традыцыйны, вобраз жыцця наклаўся другі, навуковы, несумяшчальны з першым, і выклікаў несціханы неспакой, які ўзнікае, калі розум не можа справіцца з супярэчнасцямі і сам сябе дакарае адсутнасцю паслядоўнасці. У школе супярэчнасці падтрымліваюцца такімі прадметамі, як літаратура або гісторыя, у якіх прысутнічае закадаваная сістэма каштоўнасцяў, цяжка сумяшчальная з навуковым аб'ектывізмам.
Што да паэзіі, якая звычайна пачынаецца на школьнай лаве, то яна мусіць даваць сабе рады, як толькі можа, у новых умовах, калі ўяўленне страчвае свой падмурак, то бок перакананне пра цэнтральнае месца чалавека, паасобнага чалавека, у прасторы й часе. У паэзіі апошняе пары нам удалося б знайсці розныя тактыкі дачынна памянёнага, і іхняя гісторыя, мабыць, будзе некалі напісаная. Калі б я сам (але я не важуся) узяўся за гэта, то браў бы школьныя праграмы паасобных дэкадаў, ведаючы наперад, што знайду ў іх усё большую дозу біялогіі за кошт гуманітарных прадметаў, значыць, моваў і гісторыі, а пасля гэтага шукаў бы сувязі паміж прыродазнаўча зарыентаванай адукацыяй і філасофіяй, якая праглядае з вершаў. Мне здаецца, што й амерыканская школа, і амерыканская паэзія выйшлі б тут найбольш “прыродазнаўча”. Але й іншыя краіны не засталіся б далёка ад Амерыкі.
(...) Польшча — гэта краіны інтэлектуальна рафінаваных паэтак. У шасцідзясятыя гады ўзялі маю ўвагу вершы вельмі маладой паэткі Галіны Пасвятоўскай. У іх быў кранальны тон роспачы з прычыны смяротнасці цела і з прычыны поўнае замкнёнасці ў тым смяротным целе, адсюль асабліва інтэнсіўнае адчуванне кахання, якое ўвесь час пад пагрозаю, на мяжы нябыту. Па малым часе дазнаўся, што тая маладая жанчына цяжка хворая на сэрца. У сямідзясятыя гады, калі яна памерла ў веку крыху больш як трыццаці гадоў, яе таварышы стараліся падтрымліваць яе легенду. Гэта тады знаная паэтка Віслава Шымборска прысвяціла яе памяці верш. Назоў яго, “Аўтатомія”, узяты з падручнікаў заалогіі, азначае бясполае размнажэнне. Тут маецца на ўвазе марская істотачка, галатурыя, якая называецца яшчэ марскім агурком.
Аўтатомія
Памяці Галіны Пасвятоўскай
У небяспецы дзеліцца гапатурыя напалам:
адну сябе аддае з’есці свету,
другой сабой уцякае.
Распадаецца імпэтна на загубу й ратунак,
на кару й нагароду, на тое, што было, і на тое, што будзе.
Пасярэдзіне цела ейнага расчыняецца бездань
з двума чужымі зразу ж адзін аднаму берагамі.
На адным — смерць, на другім — жыццё.
Тут — роспач, там — надзея.
Калі йснуюць вагі, не хістаюцца шалі.
Калі ёсць справядлівасць, вось яна —
Памерці, колькі неабходна, не перабраўшы меры.
Адрасці, колькі трэба, ад засталага цела.
Умеем, о праўда, і мы дзяліцца таксама.
Але толькі на цела й перарваны шэпт.
На цела й паэзію.
З аднаго боку горла, з другога смех,
лёгкі, ён хутка моўкне.
Тут цяжар на сэрцы, там non omnis moriar,
толькі тры слоўкі, як тры пёркі ўзлёту.
Бездань нас не перацінае.
Бездань нас абкружае.
Калісьці даўно інакшае назіранне прыроды, штодзённа-звычайнае, ненавуковае, забяспечвала філосафаў і паэтаў метафарамі пераходу з жыцця у смерць. Было гэта назіранне ператварэння лярвы ў матыля, цела, пакінутага душой пры вывальненні. Гэты дуалізм душы й цела спадарожыў нашай цывілізацыі цягам многіх стагоддзяў. Няма яго ў прыведзеным вершы. Бездань расчыняецца ў целе галатурыі, наступае падзел на два “я” цела. Пачынаючы з пары Рэнесансу, інакшым дуалізмам падтрымліваўся падзел душы і цела. Гэта быў дуалізм забыцця й славы, выражаны максімай ars longa, vіta brevіs, і ён быў вялікім, каб стымулам зафіксаваць сябе нейкім чынам у памяці нашчадкаў: не ўсё памірае, non omnis moriar. Можна сказаць, гэта была дадатковая сістэма страхавання, паралельная хрысціянскай, яна адпавядала, зрэшты, няяснаму, двухзначнаму суіснаванню антычнай спадчыны з пасланнем Евангелля на ўсёй тэрыторыі, дзе ўніверсальнаю мовай была лаціна. Вядома, забяспечыць сабе славу маглі толькі нешматлікія, максіма пра кароткасць жыцця і доўгасць мастацтва, атрымліваецца, арыстакратычная, прычым націск робіцца на грамадскае ўспрыманне, на розгалас, а не на сам твор. Прызнанне і ўдзячнасць нашчадкаў, нават запозненыя, не пры паэтавым жыцці, становяцца адным з вялікіх clіchés заходняй цывілізацыі. У сіле яно, аднак, застаецца датуль, пакуль захоўваецца повязь паэта з “вялікай чалавечай сям'ёй”. Дзіўныя рэчы дзеюцца ў паэзіі другой паловы ХІХ стагоддзя: самотнікі, збунтаваныя супраць “дабрамысных” грамадзянаў, заместа таго, каб падкрэсліваць даўгавечнасць мастацтва — ars longa — ставяць яго настолькі высока, што адымаюць у яго ўсякія мэты і пачынаюць услаўляць мастацтва само у сабе, l'art pour l'art. Пры паўсюдным паслабленні каштоўнасцяў, што трацяць свой метафізічны падмурак, узнікае канцэпцыя паэзіі, якой гэты крызіс не датычыць, бо яна мае быць адметна самадастатковаю, падданніцай толькі сваіх правоў, своеасаблівым антысветам. Ужо не прызнанне нашчадкаў будзе тады ўзнагародай, а рэалізацыя індывідуальнасці паэта, які быццам пакідае назаўжды адбітак свайго твару:
“Tel qu'en lui-même enfin l'éternité le change”, як гаворыць Малармэ ў “Эпітафіі Эдгару По” (Такі, у якога ператварае яго ўрэшце вечнасць).
Прыведзены мною верш Віславы Шымборскай прадстаўляе перыяд нашмат пазнейшы за той, што характарызаваўся культам высокае паэзіі. Мы былі сведкамі паступовага згасання гэтага культу, адпаведна таму, як чалавечая індывідуальнасць траціла сваю непаўторную форму, саступаючы перад сацыяльнымі і псіхалагічнымі заканамернасцямі дэтэрмінантаў і ператвараючыся ў менавую лічбу. У Шымборскай мы ўжо дзелімся не на цела й пакінуты твор, а на цела й перарваны шэпт, паэзія — не больш чым перарваны шэпт, смех, які адразу моўкне. Калі й не ўсё памірае, дык толькі на кароткі час, і non omnis moriar паэзіі набывае крыху іранічнае значэнне.
Мы ўсе ўдзельнічаем у не залежных ад нашае волі пераменах светапогляду і спрабуем змякчаць іхнюю радыкальнасць, не дадумваючы сэнсаў да канца. Толькі нямногія маюць дастаткова мужнасці, каб адважыцца на брутальна простыя сцверджанні. Ўільям Блэйк быў адным з першых, хто заўважыў зніштажальны ўплыў дакладных навук на “The Dіvіne Arts of lmagіnatіon”, “боскія мастацтвы ўяўлення”, і палічыў ворагамі таго, што называў Разумовым Дарам, з чаго прызнаў д'ябальскай тройцу Бэкана-Лока-Ньютана. Ці ж не ён пісаў:
Відзежа — гэта рэзанёрства ў чалавеку. Як толькі аддзеліцца
Ад Уяўлення і замкнецца, як у зале, у Рацыё
Запомненых Рэчаў, складае там Маралі й Правы,
Каб знішчыць Пакутніцтвам і Войнамі Уяўленне, Цела Божае.
Пісаў зусім не для таго, каб выкараняць навуку і агалошваць тэорыю плоскае Зямлі, але для таго, каб паказаць канфлікт ва ўсёй яго вастрыні. Працытую яшчэ Блэйкаву абарону наіўнага ўяўлення:
І ўсякая Прастора, якую бачыць Чалавек наўкола дома,
Калі стаіць на сваім даху або ў садзе на горцы,
Паўтара сажня вышынёю, такая прастора яго Сусветам.
…
А што да выстаўлянай рэзанёрам вонкавасці падманлівай
Шара, які ў пустцы абарачаецца, то гэта ілюзія Ульра.
Стаўкай, як гэта добра Блейк зразумеў, было ўратаванне чалавека ад вобразаў як мага больш “аб'ектыўнага”, халоднага, абыякавага свету, у якім адчужаецца “Божае ўяўленне”. Яго прароцтвы спраўдзіліся. Праз паўстагоддзя пасля яго смерці якраз хуткая эрозія веры ў які-колечы іншы, чым падпалы пад матэматычны дэтэрмінізм свет становіцца ў цэнтры творчасці Дастаеўскага і Ніцшэ. Нават больш, вымалёўваецца магчымасць таго, што эрозія ўсякіх каштоўнасцяў, якім няма месца ў навуковым светапоглядзе, дасягне гэтаксама панятка праўды, то бо яе крытэрыі будуць прызнаныя сапраўднымі толькі ў межах адвольна прынятай сістэмы суадносінаў. Ніцшэ, антыцытуючы, так вызначае стан розуму ў людзей недалёкае будучыні, тых, у якіх распазнаем сябе:
“Чым ёсць вераванне? Якія яго пачаткі? Усякае вераванне ёсць прызнаннем чаго-колечы праўдаю.
Найбольш скрайняю формай нігілізму быў бы погляд, згодна з якім усякае вераванне, усякае прызнанне чаго-колечы сапраўдным мусіць быць памылковым, бо ўвогуле няма сапраўднага свету. Адсюль — перспектыўная ілюзія, крыніца якой — у нас (бо ўвесь час патрабуем вышэйшага, скарочанага, спрошчанага свету)”.
Прачытаны мною верш Шымборскай прадстаўляе паэтыку, якая адпавядае скрозь адчуванай няўстойлівасці ўсякіх мераў. Не належыць ужо да рэпертуару ХХ стагоддзя ні Платонаў дуалізм душы й цела, ні вечная слава (бо несумяшчальная яна з веданнем пра наканаваную зменлівасць стыляў і ўпадабанняў), ні творчасць-для-сябе, гэты, мабыць, апошні высілак уратавання, абсалютных крытэрыяў. Застаецца пасля нас “перарваны шэпт”, “смех, што моўкне”. І гэтую ясную жорсткую свядомасць мы не маем права прыніжаць, бо яна недалёкая ад гераічнага дабрачыну. Ці й тут мае спраўдзіцца Ніцшэва прадказанне пра звышчалавечасць, на якую будзе змушаны чалавек? Невядома. Але словы ягоныя варта прыпомніць:
“...Вось мера сілы: да якой ступені здолеем перад самімі сабою прызнаць, што ёсць толькі ўяўнасць, што мана непазбежная, — і не загінуць. У гэтай ступені нігілізм як адпрэчванне сапраўднага свету, быту мог бы быць боскім спосабам думання”.
Ці можам мы “не гінучы” зносіць сітуацыю, у якой навакольныя рэчы перастаюць існаваць, таму што няма “сапраўднага свету”? Паэзія ХХ стагоддзя адказвае на гэтае пытанне адмоўна. Яе гераізм стомлены і не сведчыць пра тое, што мы даспелі да звышчалавечасці. Усведамленне, што словы аднесеныя да словаў, а не да рэчаіснасці, якую належыць як мага дакладней апісаць, уздзейнічае на паэтаў гнятліва, і тут, відаць, ляжыць галоўная прычына тону сучаснай паэзіі. Дадаецца таксама паэтам клопат ізаляцыйнае пагрозы. Яшчэ ў пару рамантызму повязь паміж імі і “вялікай чалавечай сям'ёй” не была разарванай, значыць, па-ранейшаму абавязваў рэнесансавы узор славы, удзячнасці й прызнання блізкіх. У момант, калі паэзія сышла ў падмосце і багема з пагардай адвярнулася ад “філістара”, сур 'ёзнаю для яе апорай была вера ў абсалютны сэнс мастацтва, пісанага праз вялікае М. З гэтым перакананнем, якое характарызавалася прынцыповым антаганізмам паміж Мастацтвам і светам, паэзія ўвайшла ў ХХ стагоддзе, але цвердзь яе пакрысе ўжо бурылася, і пачуццё вышэйшасці паэта над сярэднімі смяротнікамі траціла сваё найважнейшае абгрунтаванне. Бо слабае суцяшэнне для аўтара малазразумелых публіцы і нечытаных томікаў вершаў, што змяшчаецца ў іх толькі “перарваны шэпт” і “смех, што моўкне”, і нічога больш.
Лекцыя біялогіі спрычыніла шматлікія змены нашага ўяўлення, не толькі тыя, якія датычаць лёсу паасобнага чалавека. Неўпрыкмет было змушанае змяняцца нашае стаўленне да вялікіх катастрофаў, што закранаюць тысячы ці мільёны людзей. Цяжка сёння зразумець, чаму землятрус у Лісабоне ў 1755 годзе зрабіў такі вялікі ўплыў на людзей Асветніцтва і даў нагоду для ключавой дыскусіі. Колькасць ахвяраў, блізка 60 тысяч, была невялікаю ў параўнанні з колькасцямі стратаў у войнах навага часу, але ж невялікаю таксама і ў параўнанні, напрыклад, з колькасцю жыхарства, страчанага ў сярэднявеччы ад чумы. Тыя даўнейшыя бядоты трактаваліся, аднак, як Божая кара. Знішчэнне ж Лісабона прадставіла аргумент дэістам, якія сцвярджалі, што Найвышэйшая сіла не мяшалася ў трагедыю, таму што Бог, Вялікі Гадзіннікар, пакінуў свет на аўтаномнае існаванне. У адваротным выпадку, сцвярджалі яны, належала б абвінаваціць Яго ў бяздумнай жорсткасці. Мабыць, тыя разважанні ў нейкай ступені выглядаюць залішне адцягненымі для нас, паколькі архіпелаг ГУЛАГ ці здарэнні, аб'яднаныя найменнем Халакост, вырываюць з нашых вуснаў не абстрактныя рэфлексіі, а крык пратэсту. Нехта мусіць быць за гэта адказны, але калі мы шукаем разумовага выяснення, нам застаецца адно прызнаць за эпікурэйцамі, што багі або ўсёмагутныя, але не добрыя, або добрыя, але не ўсёмагутныя. Тым не менш, лекцыя біялогіі азначае трыюмф навуковага светапогляду, згодна з якім адказным ёсць толькі ланцуг прычынаў і вынікаў. Ясная рэч, не мела б сэнсу вінаваціць навуку ў тым, што яе практычныя здабыткі інакшыя, чым намеры вучоных. Аднак варта ўразумець, што навука не толькі спрычыняецца да ўдасканалення ўсё больш смертаносных сродкаў вядзення вайны. Яна таксама пранікае ў самую тканку калектыўнага жыцця, выклікаючы там перамены, маштабу якіх мы шчэ ясна не ўсведамляем. Засмечванне розумаў вобразамі — вытворнымі навукі — знаходзіць аналогіі ў засмечванні натуральнага асяроддзя з той жа навукі ўзятаю тэхнікай. Так, напрыклад, прынцып the survіval of the fіttest (выжывання наймацнейшых) у сваёй вульгарызаванай форме падахвоціў брутальны натуралізм у літаратуры, але таксама стварыў агульны клімат, у якім магла ўзнікнуць ідэя безумоўнай ліквідацыі мільёнаў людзей у мэтах уяўнай грамадскай гігіены. Разам з тым навука забяспечыла генацыд тэхнічнымі магчымасцямі гэткім самым чынам, як забяспечыла трохі раней прыладамі разні падчас вайны ў акопах 1914—1918 гадоў.
Ніколі дагэтуль паэт не мусіў трываць такі напор фактаў, несумяшчальных з яго крыху дзяцінаю натурай, як у ХХ стагоддзі. Зрэшты, кожны з нас змушаны рана, у першыя гады жыцця, адкрываць на сваю рызыку цвёрдыя законы існавання, супярэчныя нашым памкненням. Полымя, настолькі прыгожае, калі глядзіш на яго, апякае, як хопіш; шклянка, скінутая са стала, не завісае ў паветры, а падае на падлогу і трушчыцца. Прага цудоўнага патрабуе цяжкіх выпрабаванняў так званым натуральным парадкам рэчаў, з якім паступова пазнаёмяць сям'я і школа, рыхтуючы да жыцця ў грамадстве. Мабыць, паэты — гэта істоты, якія асабліва супрацівяцца гэтаму рыхтаванню, таму яны й становяцца голасам сапраўднай людской мpoі пра вызваленне з таго, што халоднае, як два ў два — чатыры, цвёрдае і бязлітаснае. Пэўныя абсягі рэчаіснасці доўгі час усё ж выключаліся рэлігіяй з-пад улады сляпых законаў, і, відаць, таму паміж рэлігіяй і паэзіяй існаваў як бы саюз. Заключаліся ў тыя абсягі лёсы гарадоў і народаў, а таксама ўсяго чалавечага роду, з гэтага аргумент дэістаў пасля знішчэння землятрусам Лісабона не здолеў разбурыць моцна ўкаранелай веры ў Найвышэйшую сілу. Усё Стагоддзе Парыванняў было поўнае месіянскіх летуценняў пра асаблівае пакліканне таго ці іншага народа або тых ці іншых народаў, пра пакліканне, загадзя ўпісанае ў Божыя Кнігі. Але й пазней, у цвярозую эру пары і электрычнасці, панятак Прагрэсу нёс у сабе ўсе адзнакі Найвышэйшаю сілай наканаванага ўстанаўлення, што рыхтуе шляхі, якімі пойдзе чалавецтва. Істотнае адрозненне ХІХ стагоддзя ад ХХ, бадай, у тым, што рэчы, пра якія раней страшна было нават падумаць, станавіліся рэальнасцю пачынаючы з 1914 года. Было здзейсненае адкрыццё, што “цывілізацыі смяротныя”, а знакам тым, нішто не ахоўвае заходняй цывілізацыі ад апушчэння ў хаос і варварства. Стан дзікасці, які, здавалася, застаўся ў даўно мінулым часе, вярнуўся ў якасці племянных рытуалаў таталітарных дзяржаваў. Лагер смерці стаў цэнтральным фактам стагоддзя, а калючы дрот — яго сімвалам. Томас Ман, відавочна, не памыляўся, бачачы ў апавяданні Джозэфа Конрада “Ядро цемры” твор, які адкрыў ХХ стагоддзе. Еўрапейцы эфектыўна хавалі цягам доўгага часу жахі на сваім заднім каланіяльным двары, пакуль тыя з лішкам не адведалі й іх. Якраз Еўропа стала арэнай падзелу краінаў паміж імперыямі, дзе было так, як пры дзяльбе пажытку ў пагалоўі быдла, толькі што гаворка тут не пра быдла, а пра людзей, іхнія гарады і іхнія айчыны. Надышла таксама эскалацыя татальнай пагрозы, бо атамная зброя прынесла магчымасць нечага, што здавалася зусім непраўдападобным, то бо знішчэння ўсёй Зямлі. Як дзіця, якое пераконваецца, што агонь апякае, а востры кант стала, калі выцяцца аб яго, прычыняе боль, чалавецтва стала перад голымі фактамі, спалучанымі на аснове прычынаў і наступстваў, ужо без Божай апекі, якая б гарантавала паспяховы вынік.
Думанне пра чалавецтва ў прыродазнаўчых катэгорыях дадаткова было падтрымана статыстыкай шпаркага павелічэння колькасці насельнікаў планеты Зямля. Ніколі да ХХ стагоддзя размова, пра якую раскажу, не была б магчымаю. Адбылася яна ў Варшаве падчас апошняй вайны, пад нямецкаю акупацыяй, паміж мною і адным інтэлектуалам, чальцом камуністычнага падмосця. Я выказваў сумнеў адносна “або—або” майго сумоўніка. Паводле яго, той, хто хацеў дзейсна супраціўляцца нацызму, не меў іншага выбару, як выказацца на сто працэнтаў за савецкі лад. Мае пярэчанні датычылі масавага тэрору, распачатага расійскім дыктатарам. На гэта мой суразмоўца сцепануў плячыма і сказаў: “На мільён людзей больш, на мільён менш, якая розніца?”
Сапраўды, якая розніца? Гэты голас пратэсту, які адзываецца ў нас, калі мы дазнаёмся пра месцы ўсмерчання, дзе людзі катуюць людзей, — фактычна бяздомны, пазбаўлены іншага ўгрунтавання, ён усяго толькі — голас пратэсту. Калі са скрухай успамінаем вялікую колькасць мужчын, жанчын і дзяцей, страчаных у газавых камерах, цяжка не паддацца думцы, што адначасна памацняецца з дня ў дзень тэндэнцыя да параўнання людскіх істотаў з мухамі або прусакамі і што нейкая мэта, адпаведна ўзнёслая, змагла б абгрунтаваць зніштажэнне адных вусякоў пры абсалютнай абыякавасці другіх, тых, якіх пакінулі ў спакоі.
Паэт ХХ стагоддзя — гэта дзіця, якое настаўляюць у пашане да голых фактаў надзвычай жорстка ўведзеныя ў іх дарослыя. Ён хацеў бы абаперці свае “так” і “не” на нейкія асновы, але каб гэта зрабіць, мусіў бы прыняць, што, апрача гульні феноменаў, існуе правільная структура свету і што наш розум і сэрца застаюцца з ёю ў звязе. Але ўсё павярнулася так, каб знішчыць гэтае перакананне, як рэлікт веры ў цудоўнае. Няўжо гэта азначала, што людскі род, абраўшы навуку за правадніка, становіцца дарослым? Гэта магчыма. Але існуе таксама іншая магчымасць. Грамадская тканка засвойвае вытворныя навукі са спазненнем, толькі нядаўна праніклі ў яе паняткі і ўяўленне, народжаныя навукай ХІХ стагоддзя, але сапраўды новы вобраз свету, што нясмела вырысоўваецца ў навуцы, той, у якім цудоўнае мае сваё паўнапраўнае месца, яшчэ не здолеў распаўсюдзіцца.
Калі так ёсць, то ХХ стагоддзе — гэта чысцец, у якім уяўленне мусіць абыходзіцца без палёгак, што дагэтуль задавальнялі адну з важных патрэбаў чалавечага сэрца — патрэбу апекі. Існаванне паўстае як аддадзенае неабходнасці і выпадку, без Божай інтэрвенцыі, якая яшчэ да нядаўняга часу прыходзіла з дапамогай пабожным валадарам і прыносіла кару валадарам няправедным, без гарантыяў, што прадстаўляла ідэя Прагрэсу, які быў секулярызаванаю Найвышэйшаю сілай. Паэты, заўжды схільныя, з прыроды свайго мастацтва, да пахвалы і ганьбавання, спыняюцца перад механізмам, які зазнае дзеянне сляпых сілаў, і змушаныя сваё “так” або “не” падвешваць у пустцы. Дык жа нічога дзіўнага, што некаторыя шукаюць праваднікоў, думанне якіх было б у маштабе вялікай рэдукцыі, але якія разам з тым ахвяравалі б новае адкрыццё і новую надзею. Нашае стагоддзе нарадзіла некалькіх выдатных мысляроў, значэнне якіх расце з кожнаю дэкадай, і, называючы тут аднаго з іх, Сімону Вайль, паддаюся спакусе аўтабіяграфізму, хаця я ў сваім стаўленні да гэтай пісьменніцы не адзіны.
“Бог даверыў усе з'явішчы без вынятку механізму свету”. “Неабходнасць ёсць заслонай Бога”. Гэта Сімона Вайль. Дэтэрмінізм яна расцягвала на ўсе з'явішчы, таксама й псіхалагічныя. Гэта быў абсяг таго, што яна называла La Pesanteur (сіла прыцягнення). Разам з тым верыла, што той, хто просіць хлеба, не атрымае камянёў, бо існуе яшчэ абсяг — Ласка. Раўналежнае існаванне гэтых двух абсягаў вядзе ў самую сутнасць яе філасофіі, якая ўзаконьвае супярэчнасць там, дзе немагчымае ніякае развязанне, узаконьвае супярэчнасць, якая ўзнікае паміж неабходнасцю і Божай інтэрвенцыяй, а таксама апекай. Аднак таму, што я займаюся цяпер лёсамі паэзіі, хацеў бы прыпомніць тэкст Сімоны Вайль, які адносіцца непасрэдна да літаратуры. Гэта ліст у рэдакцыю часопіса “Cahіers du Sud”, напісаны, як здаецца, летам 1942 году, значыць, пад уражаннем падзення Францыі (апублікаваны ў памянёным часопісе толькі ў 1951 годзе):
“На маю думку, пісьменнікі перыяду, які закончыўся, адказныя за няшчасці нашага часу. Тут маю на ўвазе не толькі паразу Францыі. Няшчасці нашага часу распасціраюцца нашмат далей. Закрануты імі ўвесь свет, то бо Еўропа, Амерыка і іншыя кантыненты, у той меры, у якой паддаліся заходнім уплывам. ( ... )
Асноўная асаблівасць першай паловы ХХ стагоддзя — гэта аслабленне і амаль знікненне панятку каштоўнасці. Гэта адно з тых рэдкіх з'явішчаў, якія сапраўды здаюцца навіной у гісторыі людскога роду. Натуральна, такое з'явішча магло існаваць у перыяды, якія пасля ўпалі ў забыццё, што, мабыць, напаткае і нашую эпоху. Гэтае з'явішча праявілася ў розных абсягах, чужых літаратуры, нават ва ўсіх абсягах. Яго можна назіраць у прамысловай прадукцыі, дзе якасць замененая колькасцю; у страце сярод работнікаў павагі да кваліфікаванай працы; у замене агульнай культуры дыпломамі, як гэта відаць у студэнтаў. Нават навука не мае ўжо крытэрыя каштоўнасці з той пары, як скончылася класічная навука. І толькі пісьменнікі былі, з прыроды сваёй прафесіі, захавальнікамі страчанага сёння скарбу, але цяпер некаторыя з іх пра гэтую страту выказваюцца з гордасцю”.
Я ўсведамляю сабе, што цытаванне Сімоны Вайль небяспечнае. Яе думка цаляе ў звычайнае, якое прызнанае нечым найзвычайнейшым, і паняткі, якія яна ахвотна ўжывае — “дабро” і “ліха”, — могуць лёгка наклікаць на цытавальніка ўпіканне ў рэакцыйнасці. Тым больш што дадаізм і сюррэалізм, кірункі, якія асабліва высока каціруюцца ў мастацкай хроніцы нашага стагоддзя, Сімона Вайль памяшчае сярод чыннікаў, адказных за разлажэнне духу Францыі, што можа многіх абурыць.
“Дадаізм, сюррэалізм — гэта крайнія выпадкі. Яны выражаюцца нястрымнасцю поўнага самавольства, нястрымнасцю, у якую ўпадае розум, калі, адкідаючы ўсякі клопат пра каштоўнасць, цалкам аддаецца таму, што беспасярэдне дадзенае. Дабро — гэта скрань, што непазбежна прыцягвае чалавечы розум, не толькі ў дзеянні, але й пры кожным высілку, уключаючы й высілак чыстай інтэлігенцыі. Сюррэалісты далі мадэль неарыентаванай думкі, выбралі як найвышэйшую каштоўнасць супольную адсутнасць каштоўнасці. Самавольства заўсёды прываблівала людзей, і таму цягам гісторыі рабаваліся гарады. Але рабаванне гарадоў не заўсёды мела адпаведнік у літаратуры. Сюррэалізм ёсць такім адпаведнікам”.
Я ўжо чую голас, што гэта параза Францыі вырвала з вуснаў Сімоны Вайль такія горкія вінавачанні. Зважайма аднак, што параза тая была класічным выпадкам аслаблення волі супраціўлення таталітарызму з боку дэмакратыі і што дадаісты і сюррэалісты мелі да дэмакратыі толькі пагарду, у чым, зрэшты, былі годнымі наступнікамі багемы. Хто ведае, ці адхіленне “сапраўднага свету”, што, паводле Ніцшэ, магло быць пачаткам “боскага спосабу мыслення”, не пацягне за сабою, ускосна, сур'ёзных палітычных наступстваў, хоць наступствы тыя могуць паяўляцца ў розных сітуацыях, неабавязкова ў такіх, як у Францыі падчас Другой сусветнай вайны. Апрача часовага значэння крытыкі сюррэалізму, прадыктаванай, мабыць, гаркотаю паразы, мы мусім прачытаць у Сімоны Вайль найбольш актуальны сёння змест, асабліва ў наступным абзацы яе ліста:
“Іншыя пісьменнікі гэтага самага перыяду і перыяду, які яму папярэднічаў, не ішлі так далёка, але ўсе яны, з трыма ці, мабыць, чатырма выняткамі, былі пазначаныя той самай нястачай, нястачай пачуцця каштоўнасці. Такія словы, як спантаннасць, адкрытасць, самаадвольнасць, багацце, узбагачэнне, словы, якія прадугледжваюць амаль поўную абыякавасць да проціпастаўлення каштоўнасцяў, паяўляліся часцей пад іхнім пяром, чым словы, якія адносяцца да дабра і ліха. Зрэшты, гэты апошні тып словаў зазнаў дэградацыю, асабліва тыя словы, якія адносяцца да дабра, як гэта некалькі гадоў таму заўважыў Валеры”.
Сімона Вайль была адважнаю. Калі нешта лічыла за праўду, гаварыла гэта, не задумваючыся, ці паставіць сябе пад крытыку побач з кансерватарамі і з рэакцыянерамі, бо якраз яны ў нашым стагоддзі застаюцца ар'ергардам, што абараняе сістэмы каштоўнасцяў. Сённяшні паэт, які падпадае пад розныя прафесійныя рытуалы, занадта засаромлены, каб адважыцца на гэткую шчырасць. Чаго ён саромеецца? Дзіцяці ў сабе, якое, мабыць, хоча, каб Зямля была плоскаю, замкнёнаю купалам неба і каб існавалі пары ясна абрысаваных процілегласцяў: праўды і маны, дабра і ліха, красы і брыдкасці. На жаль, яго навучылі ў школе, што гэта наіўны вобраз свету, які належыць мінуўшчыне. Адсюль узнікаюць розныя абаронныя тактыкі, каб арганізаваць сваю ўласную суб'ектыўную прастору...
Гэтая мая ацэнка выглядае фаталістычнаю, і таму я адчуваю дакоры сумлення, бо маю ў сабе шмат надзеі і павінен усё ж неяк яе паказаць. Па-першае, паэзія, без сумневу, ёсць жарстліваю пагоняй за Рэчаіснасцю, і ніякая навука, і ніякая філасофія не змогуць змяніць факта, што паэт стаіць перад рэчаіснасцю, штодзень новай, складанай, невычарпальнай, і спрабуе як мага больш з яе выкласці ў словах. Гэты факт элементарны, правяраецца пры дапамозе пяці пачуццяў, ён важнейшы за якія-колечы разумовыя канструкцыі. У ніколі не спраўджаным жаданні mіmesіs, то бо вернасці дэталі, ёсць здароўе паэзіі і шанец, што ператрывае яна неспрыяльныя перыяды. Сам акт называння рэчаў залучае ў сабе веру ў іхняе існаванне, значыць, у сапраўдны свет, што б ні сказаў пра гэта Ніцшэ. Відавочна, ёсць паэты: якія словы адносяць да словаў, а не да іхніх першаўзораў у рэчах, але мастацкая гульня тых паэтаў сведчыць пра тое, што ідуць яны супраць нязменнага правіла паэзіі.
Па-другое, рух, які нас нясе, настолькі ж нішчыць, наколькі рыхтуе сродкі супраць знішчэння. Дарэмныя мроі пра зямлю, з якой былі б выгнаныя навука і тэхніка. Якраз наадварот, толькі далейшае развіццё навукі і тэхнікі можа прадухіліць забрудненне натуральнага асяроддзя і выратаваць ад голаду насельнікаў планеты. Падобна і з вульгарызаваным навуковым светапоглядам, прышчапленнем якога займаецца школа. Аналогія тут няпоўная, бо непараўнаўча цяжэй уявіць сабе засцерагальныя захады супраць паўсюднага сёння спосабу думання, чым ахоўныя захады супраць забруднення рэк і азёраў. Аднак ёсць знакі, якія дазваляюць спадзявацца на грунтоўную перамену ў самой крыніцы, гэта значыць, што тэхнічная цывілізацыя пачне глядзець на рэчаіснасць, як на люстраны лабірынт, не менш магічны за той, які бачылі алхімікі і паэты. Гэта была б перамога Ўільяма Блэйка і ягоных “Боскіх мастацтваў уяўлення”, але таксама й трыюмф у паэту дзіцяці, надта доўга муштраванага дарослымі.
Каментар
У 1981—1982 навучальным годзе Чэслаў Мілаш быў запрошаны ўніверсітэтам Гарварда прачытаць на кафедры паэзіі (Charles Elіot Norton chaіr of Poetry) шэсць лекцый.
Паэт падрыхтаваў для сваіх слухачоў наступныя тэмы:
1. Пачынаючы ад маёй Еўропы
2. Паэты і сям’я людзей
3. Лекцыя біялогіі
4. Спрэчка з класіцызмам
5. Руіны і паэзія
6. Пра надзею
У Польшчы лекцыі Ч. Мілаша былі выдадзеныz ў 1990 г. асобнай кнігай пад загалоўкам: śwіadectwo poezjі. Sześć wykładów о dotklіwoścіach naszego wіeku.
Невялікія скарачэнні, пазначаныя дужкамі, зроблены перакладчыкам.
Упершыню надрукавана ў часопісе “Крыніца” № 7 (33), 1997.
