^{Вайна ў 2(3)-1999}     .

          да Зьместу 2(3)-1999

сьветліня

Прыма Леві
Ці гэта чалавек?
Жыцьцё ў Асьвенцыме

Кніга Прыма Леві (1919—87) “Ці гэта чалавек?” выйшла ў 1947 г. У студзені 1944 г. маладога навукоўца–хіміка, які ваяваў у партызанскім атрадзе на поўначы Італіі, захапілі ў палон, і ён патрапіў у Асьвенцым. Ён быў адным зь некалькіх соцень вязьняў гэтага лягеру, якія засталіся жывыя — іх не пасьпелі адправіць у газавыя камэры. Пісаць ён яе пачаў праз 11 месяцаў пасьля вызваленьня. Першая кніга Леві — страшная праўда пра мяжу жаху, пра лягерную машыну, якая была прадумана ня проста для вынішчэньня людзей па навуцы, але каб найперш таптаць іх чалавечую годнасьць, ператвараць перад сьмерцю ў недачалавекаў. Аднак таксама гэта апавяданьне–сьведчаньне пра чалавечую самаахвярнасьць. Помнік трагедыі жыдоўскага народу. Літаратурны шэдэўр па сваёй меры, стылі, кампазыцыі. У Савецкім Саюзе была малавядомая — кнігі такога кшталту падрывалі нашу манаполію на пакуты. Леві працягваў разважаць над лягерным досьведам, сутнасьцю зла і сэнсам супрацьстаяньня яму ў творах “Замірэньне”, “Пэрыядычная сыстэма” і “Хто патануў і хто ўратаваўся” — ягонай апошняй кнізе, перад тым як ён зрабіў сабе сьмерць. Менавіта над этычнымі пошукамі Леві разважае ў сваім артыкуле Цьветан Тодараў.
 
 

Падзеі лета

Усю вясну прыбывалі транспарты з Вугоршчыны: цяпер кожны другі вязень быў вугорцам, і вугоршчына стала другой мовай лягеру пасьля ідыш.

У жніўні 1944–га мы, што патрапілі сюды пяць месяцаў таму, лічыліся амаль вэтэранамі. З тае прычыны нас — каманду №98 — ужо нішто ані бянтэжыла, ані засмучала надта: у прынцыпе ўсе проста баяліся пераменаў: “Калі нешта мяняецца, то мяняецца на горшае” — гучала адна зь лягерных прыказак. Ды й наагул досьвед ужо столькі разоў дэманстраваў нам марнасьць любых прадбачаньняў: які сэнс намагацца прадбачыць будучыню, калі ніводнае наша дзеяньне, аніводнае наша слова ня могуць хоць на кроплю паўплываць на яго? Мы былі старыя гэфтлінгі: нашай мудрасьцю было “не імкнуцца зразумець, не ўяўляць будучыні, не тлуміць сабе галаву тым, як і калі ўсё скончыцца: ня ставіць ні перад іншымі, ні перад сабой пытаньняў”.

Мы захоўвалі ўспаміны аб нашым папярэднім жыцьці, але туманныя і далёкія, а таму глыбока пяшчотныя і сумныя. Так людзі ўспамінаюць сваё маленства і ўсё тое, чаго ўжо ня вернеш; а вось момант, калі ты патрапіў у лягер, распачынаў зусім іншую нізку ўспамінаў, такіх блізкіх і балючых і ўвесь час пацьверджаных, нізку незагойных ранаў.

У шахтах распаўсюдзіліся зьвесткі пра дэсант хаўрусьнікаў у Нармандыі, пра наступ рускіх і пра няўдалы замах на Гітлера. Яны ўзьнялі хвалі бурных, але эфэмэрных спадзеваў. Кожны адчуваў, як дзень за днём згасаюць ягоныя сілы, губляецца воля да жыцьця, точыцца розум; і Нармандыя, і Расея былі так далёка, а зіма так блізка, настолькі канкрэтнымі былі голад і адчай, а ўсё астатняе ірэальным, што сапраўды здавалася немагчымым існаваньне сьвету і часу па–за нашым сьветам бруду і па–за нашым бясплодным, застылым часам, канец якога мы былі няздольныя ўявіць.

Для жывых людзей адзінкі часу заўсёды маюць вартасьць тым большую, чым большыя ўнутраныя рэсурсы таго, хто рухаецца ў часе; а для нас гадзіны, дні і месяцы тупа перацякалі ад будучыні да мінулага, заўсёды надта павольна, — гнюсная і непатрэбная матэрыя, ад якой мы імкнуліся пазбавіцца як мага хутчэй. Скончыўся час, калі дні міналі за днямі, поўныя жыцьця, каштоўныя і непаўторныя. Будучыня, шэрая й неакрэсьленая, устала перад намі непераадольным бар’ерам. Для нас гісторыя спынілася.

Але ў жніўні 44–га зноў пачаліся бамбардаваньні Горнага Шлёнску, яны працягваліся зь нерэгулярнымі паўзамі ўсё лета й восень, пакуль не наступіў канчатковы крызыс. Пачварная, зладжаная праца па адбудове заводу рэзка спынілася і хутка пераўтварылася ў бязладную, ліхаманкавую і натужную мітусьню. Дзень, калі мела распачацца вытворчасьць сынтэтычнай гумы і які яшчэ ў жніўні здаваўся сьвятой, недатыкальнай мяжой, адсоўваўся ўсё далей, а потым немцы перасталі згадваць яго ўвогуле.

Канструктыўная праца спынілася; намаганьні статку загнаных нявольнікаў былі скіраваныя ў іншым напрамку. Рабы станавіліся з кожным днём усё менш пакорлівымі і пасыўна варожымі. Пасьля кожнага налёту трэ было рамантаваць разбуранае; дэмантаваць і звозіць далікатнае абсталяваньне, наладжанае колькі дзён таму; сьпешна будаваць сховішчы і абаронныя пабудовы, якія пры бліжэйшым выпрабаваньні аказваліся да сьмешнага непрыстасаванымі.

Нам здавалася, што няма горшага пекла за манатоннасьць аднолькавых упарта доўгіх дзён, за змрочную сыстэму зладжанай працы заводу; але мы сталі думаць зусім па–іншаму, калі завод пачаў рассыпацца на часткі вакол нас, нібыта пад праклёнам, і сярод тых, хто закляў, былі таксама й мы. Нам даводзілася аблівацца потам сярод пылу і гарачых руінаў, жывёльна трымцець, урастаючы ў зямлю, калі зь неба прыціскае ашалелы гул самалётаў. Увечары, доўгімі ветранымі польскімі вечарамі, мы вярталіся, ледзь жывыя ад стомы, спражаныя смагай, і апыналіся ў скаламучаным лягеры, дзе не было вады, каб папіць і памыцца, і не пасьпявалі атрымаць супу, безь якога зьвіваліся спустошаныя жылы, а цемра перашкаджала абараняць свой кавалак хлеба ад згаладнелага суседа і знаходзіць раніцай драўляныя сабо й вопратку ў аглушальнай поначы Блёку.

На заводзе лютавалі цывільныя немцы. Гэта быў шал упэўненага чалавека, які прачынаецца ад доўгага сну, у якім ён быў уладаром, і раптам бачыць, што ўсё навокал развальваецца, і ня можа зразумець, што да чаго. Лягерныя немцы з Райху, у тым ліку й палітвязьні, у гадзіну небясьпекі зноў адчулі повязь крыві і зямлі. Нешта новае абвастрыла інтрыгу нянавісьці і непаразуменьняў да крайнасьці і падзяліла нас на два лягеры: палітвязьні разам з тымі зьняволенымі, што насілі на робах зялёныя трохкутнікі, бачылі або ім здавалася, што яны бачаць, на твары кожнага з нас адбітак зласьлівай цёмнай радасьці помсты. Яны паразумеліся ў гэтым уражаньні, іхная жорсткасьць падвоілася.

Ніводзін немец ня мог забыцца, што мы стаім за іншы бок, што мы шчыра падтрымліваем тых, чые страшныя сейбіты гаспадараць у нямецкім небе, пераадольваючы любы супраціў, і нішчаць жывое жалезьзе іхнай працы, штодзень руйнуючы іхныя хаты, дамы нямецкага народу, якім ніхто ніколі раней не пагражаў.

Што да нас, то мы былі надта зьнясіленыя, каб сапраўды баяцца. Нямногіх, хто яшчэ быў здольны на нейкія думкі ці пачуцьці, бамбардаваньні напаўнялі новай сілай і надзеяй; тыя, каго голад яшчэ не давёў да канчатковай млявасьці ды абыякавасьці, часта выкарыстоўвалі моманты ўсеагульнай панікі для вылазак удвая небясьпечных (бо апроч прамой рызыкі бомбаў і асколкаў крадзёж ва ўмовах надзвычайнага становішча караўся павешаньнем) на фабрычную кухню і сховішчы. Але большая частка пераносіла новую небясьпеку і новую бяду з адпорнай раўнадушнасьцю: гэта быў не асэнсаваны адчай, а мутнае здранцьвеньне быдла, якое гоняць кіём і якое ўжо ня чуе ўдараў.

Нам забаронена было ўваходзіць у жалезабэтонныя сховішчы. Калі зямля пачынала трэсьціся, мы прабіраліся, агаломшаныя, кульгаючы, сярод едкага дыму пажараў на агромністыя, закінутыя, змрочныя, бескарысныя тэрыторыі за заводзкую агароджу; там мы покатам ляжалі адзін на адным, як трупы, усім целам адчуваючы, аднак, хвілінную слодыч адпачынку. Глядзелі асьлеплымі вачыма, як вакол нас выбухаюць слупы дыму і агню: у момант зацішша, працятага ледзь чутным пагрозьлівым бзычэньнем, знаёмым кожнаму эўрапейцу, мы зьбіралі са сто разоў утрамбаванай зямлі завялыя цыкорыі ды рамонкі і доўга моўчкі жавалі іх.

Калі трывога сканчалася, мы вярталіся з усіх бакоў на свае месцы. Немы незьлічоны статак, прывучаны да жорсткасьці людзей і рэчаў; мы зноў браліся за заўсёдную працу, зьнянавідную, як заўсёды, а да таго ж зусім бескарысную і бессэнсоўную.

У гэтым сьвеце, які з кожным днём усё мацней курчыўся перад надзеяй, у ярме няволі мне давялося сустрэць Лёрэнца.

Гісторыя маіх адносінаў з Лёрэнцам і доўгая, і кароткая, простая і загадкавая; гэта гісторыя з часу і ўмоваў зусім не такіх, як наша цяперашняя рэчаіснасьць, а таму думаю, што яе можна ўспрымаць, толькі як успрымаюць цяпер падзеі легендарныя або старадаўнія гістарычныя.

Усё было так проста, што, быццам, няма каго й апісваць; адзін італьянскі работнік прынёс мне кавалак хлеба і потым шэсьць месяцаў штодня дзяліўся сваім рацыёнам; аддаў мне сваю цыраваную–перацыраваную кашулю; напісаў ад мяне ў Італію паштоўку і перадаў адказ. За ўсё гэта ён не прасіў і не прыняў аніякай платы, бо быў добры і просты і ня думаў, што можна рабіць дабро за плату.

Але тое, што ён рабіў, гэта ў лягеры было зусім ня мала. Не адному мне так дапамагалі. Іншыя таксама мелі рознага кшталту сувязі з цывільнымі і карысталіся імі, каб выжыць: але былі адносіны і іншага толку. Нашыя таварышы гаварылі пра іх тым жа двухсэнсоўным, поўным недасказанасьці тонам, якім людзі ў сьвеце гавораць пра свае адносіны з жанчынамі: гэта значыць, як пра прыгоды, якімі можна з поўным правам ганарыцца і якімі хочацца выклікаць зайздрасьць, але якія, асабліва для “паганскіх” галоваў, заўсёды выходзяць на мяжу дазволенага і дастойнага; таму казаць пра гэта надта шчыра было б няправільна і неадпаведна. Так гэфтлінгі распавядаюць аб сваіх “абаронцах” і “сябрах” зь ліку цывільных: зь яўнай асьцярожнасьцю, ня згадваючы імёнаў, каб не скампрамэтаваць іх, а перш за ўсё не ствараць сабе непажаданых супернікаў. Найбольш забясьпечаныя, прафэсійныя спакусьнікі, як Анры, зусім нічога не распавядаюць аб іх; яны атачаюць свае посьпехі аўрай містычнай таямніцы і абмяжоўваюцца намёкамі ды алюзыямі, прадуманымі так, каб стварыць перад слухачамі туманную і хвалюючую легенду аб тым, як ім дагаджаюць супэруплывовыя і шчодрыя знаёмцы–цывільныя. Усё з адной мэтай: слава посьпеху, як я ўжо казаў, аказваецца дужа карыснай для таго, хто ўмее стварыць такое ўражаньне. Слава спакусьніка, “блатніка” выклікае адначасова зайздрасьць, пагарду і захапленьне. Хто есьць “блатны” харч на людзях, нарываецца на вялікія непрыемнасьці; гэта грубая бестактоўнасьць і поўная бессаромнасьць, а да таго ж яўная дурасьць. З другога боку, дурасьцю і нахабствам лічыцца пытаньне “хто табе даў гэта? Дзе знайшоў? Як сумеў?” Толькі Вялікія Нумары, непрыстасаваныя і безабаронныя тупіцы, якія нічога ня ведаюць пра лягерныя правілы, ставяць такія пытаньні; на такія пытаньні нічога не адказваюць альбо адказваюць “Verschwinde, Mensch”, “Hau’ab”, “Uciekaj”, “Schiess in den Wind”, “Va chier”; адным словам, з дапамогай аднаго зь вельмі многіх адпаведнікаў “Валі адсюль”, на якія так багаты лягерны жаргон.

Некаторыя спэцыялізуюцца на складаных, руплівых шпіёнскіх акцыях, каб высьветліць, хто з цывільных або якая група цывільных знаходзіцца ў кантакце з кімсьці з нашых, а потым імкнуцца рознымі спосабамі адсунуць яго зь цёплага месца. Так нараджаюцца бясконцыя спрэчкі за першасьць, тым больш горкія для таго, хто прайграў, бо ўжо даўно “доены” цывільны амаль заўсёды больш прыбытковы і надзейны, чым цывільны–новік. Такі цывільны варты значна болей, і пачуцьцёвыя ды тэхнічныя прычыны гэтага відавочныя: ён ужо ведае асновы “блату”, яго правілы і небясьпекі, а да таго ж прадэманстраваў здольнасьць пераадоленьня каставага бар’еру.

Насамрэч, мы для цывільных уяўляемся гэткай кастай недатыкальных. Цывільныя, хто больш, а хто менш выразна, з рознымі нюансамі складанага пачуцьця, сярэдняга паміж пагардай і спачуваньнем, думаюць, што раз нас засудзілі, апусьцілі да такога становішча, дык мы абавязкова заплямленыя нейкай загадкавай цяжкай віной. Яны ненавідзяць нас, якія размаўляем на розных незразумелых ім мовах, што гучаць камічна, як зьвярыныя галасы; яны бачаць нас, зьняволеных, зганьбленых, зьневалошаных, зьняслаўленых, безназоўных, бачаць, цкуюць, але ніколі не заўважаюць у нашых вачах ні бунту, ні міру, ні веры. Яны бачаць, як мы крадзем і робім падлы адзін адному, як абрастаем калам і амаль не зьвяртаем увагі на тое, ці яшчэ прыкрываюць лахманы зглоджаныя голадам целы і, блытаючы вынік з прычынай, лічаць, што мы вартыя сваёй долі. Хто зможа адрозьніць нашыя твары? Для іх мы ўсе — “зэка” ніякага роду.

Натуральна, нягледзячы на гэта, многія зь іх шпурляюць нам час ад часу кавалак хлеба або бульбіну ці дазваляюць пасьля раздачы “цывільзупы” на фабрыцы выскрабсьці свае міскі і вярнуць памытымі. Часам іх кранае чыйсьці галодны позірк, прачынаецца момантны імпульс гуманнасьці, іншы раз — простая ахвота паглядзець, як мы налятаем, як зьвяры, без разбору, вырываючы адзін у аднаго кавалак, аж покуль мацнейшы не заглыне яго, а астатнія, зможаныя, пачыкільгаюць упрочкі.

Паміж мной і Лёрэнца не было нічога падобнага. І калі ёсьць сэнс вызначыць прычыны, чаму менавіта я сярод тысячаў такіх жа здолеў выжыць, то я перакананы, што менавіта дзякуючы Лёрэнца я сёньня жывы; і ня столькі дзякуючы яго матэрыяльнай дапамозе, колькі празь няспынны напамін сваёй прысутнасьцю, сваёй такой простай і яснай дабрынёй, што па–за нашым сьветам існуе справядлівы сьвет, нешта і нехта яшчэ чыстыя і цэльныя, хто не апусьціўся і не зьдзічэў, па–за нянавісьцю і страхам, нешта хутчэй цяжка вызначальнае, аддаленая магчымасьць дабрыні, якая надае сэнс выжываньню.

Пэрсанажы гэтых старонак — ня людзі. Іхная чалавечнасьць пахаваная, альбо яны самі яе пахавалі пад цяжарам зьдзекаў, якія ім давялося вытрымаць або ўчыніць. Жорсткія і тупыя эсэсаўцы, капо, палітычныя, крымінальнікі, вялікія і малыя начальнікі і ўрэшце неакрэсьленая маса рабоў–гэфтлінгаў, — усе прыступкі вычварнай гіерархіі, створанай паводле жаданьня немцаў, — парадаксальна злучаныя ў адзіным душэўным адчаі.

Але Лёрэнца быў чалавекам; ягоная чалавечнасьць была чыстая і незатручаная, ён быў па–за гэтым сьветам адмаўленьня. Дзякуючы Лёрэнца, мне выпала не забыцца, што і я таксама чалавек.

 
Кастрычнік 1944–га

З усіх нашых сілаў мы змагаліся за тое, каб зіма не надышла. Чапляліся за кожую гадзіну цяпла, з кожным захадам імкнуліся затрымаць на небе сонца яшчэ хаця б на трошкі, але ўсё марна. Учора ўвечары сонца беспаўротна закацілася за згустак бруднага туману, комінаў і дротаў, а назаўтра надышла зіма.

Мы ведаем, што гэта значыць, бо правялі тут мінулую зіму, а іншыя хутка гэта спазнаюць. А значыць, што за гэтыя месяцы, ад кастрычніка да красавіка, сямёра зь дзесяці памруць. Хто не памрэ, будзе пакутаваць хвіліну за хвілінай, штодня, усе дні: ад раніцы, ад яшчэ да відна да раздачы вечаровай зупы трэ будзе трымаць мускулы нацятымі, танчыць на адной назе, потым на другой, зьвівацца рукамі пад пахамі, каб вытрываць холад. Трэ будзе ахвяраваць кавалкам хлеба, каб дастаць пальчаткі, і адрываць гадзіны ад сну, каб залапіць іх, калі яны парвуцца. Больш нельга будзе есьці на дварэ, а трэ будзе — у бараку, дзе на кожнага прыходзіцца лапік падлогі, стоячы, бо абапірацца на нары забараняецца. Ва ўсіх адкрыюцца раны на руках, і каб перавязаць іх, трэ будзе штовечар гадзінамі выстойваць у сьнезе на сіверы. Таксама як наш голад не падобны на пачуцьці таго, хто проста не паабедаў, так і наш холад варта было б назваць нейкім спэцыяльным словам. “Голад”, “стома”, “страх”, “пакута”, “зіма” ў нашых вуснах набываюць цалкам іншае значэньне. Гэтыя вольныя словы былі для ўжытку вольных людзей, якія жывуць у дабры або ў нэндзы, але ў сваіх дамах. Калі б Лягеры пратрымаліся даўжэй часу, нарадзілася б новая вострая мова; і таму адчуваецца неабходнасьць растлумачыць, што значыць надрывацца цэлы дзень на працы — на ветры, на марозе, маючы на сабе толькі кашулю, трусы, палатняныя куртку і штаны, а ў целе — слабасьць і голад ды ўсьведамленьне блізкага скону.

Раніцай надыйшла зіма, так, як наступае канец надзеі. Мы сьцямілі гэта, калі выйшлі памыцца: зорак не было, цёмнае і халоднае паветра дыхала сьнегам. На Апэльпляцы на досьвітку падчас шыхтаваньня на працу ніхто не размаўляў. Калі мы ўбачылі першыя сьняжынкі, то падумалі, што калі б хтосьці сказаў нам у гэты ж час летась пра яшчэ адну зіму ў Лягеры, то мы палезьлі б на агароджу з токам; і палезьлі б цяпер, калі б дзейнічалі лягічна, каб ня гэтыя бязглузда шалёныя рэшткі невымоўнай надзеі.

Бо слова “зіма” азначае яшчэ нешта

Сёлета ўвесну немцы паставілі два агромністыя намёты ў адным з куткоў нашага Лягеру. У кожным увесь цёплы сэзон знаходзілася больш за тысячу чалавек; цяпер намёты прыбралі, і дзьве тысячы жыхароў звыш нормы запаўняюць нашыя баракі. Мы, старыя вязьні, ведаем, што такі беспарадак немцам не падабаецца і неўзабаве адбудзецца нешта, што зьменшыць нашую колькасьць.

Адчуваецца, што набліжаецца сэлекцыя. “Selekcja”: гібрыднае лацінска–польскае слова чуецца адзін раз, два разы, шмат разоў, унітаванае ў шматмоўныя размовы; спачатку яно не высоўваецца, потым прыцягвае да сябе ўвагу, урэшце перасьледуе нас.

Раніцай палякі кажуць пра “Selekcju”. Палякі першымі даведваюцца навіны і імкнуцца не распаўсюджваць іх, бо веданьне таго, чаго ня ведаюць пакуль іншыя, заўсёды можа прыдацца. Калі ўсе даведаюцца, што сэлекцыя непазьбежная, дык кожны зможа паспрабаваць зрабіць тое малое, што можна зрабіць (падкупіць хлебам альбо тытунём якога–небудзь мэдыка або адказнага; патрапіць з бараку ў шпіталь або наадварот у адпаведны момант, каб не патрапіць пад камісію, а так гэтай манаполіяй будуць валодаць толькі яны).

У наступныя дні паветра Лягеру і фабрыкі прасякала “Selekcja”: ніхто ня ведае нічога дакладна, і ўсе пра гэта гавораць, нат вольныя работнікі — палякі, італьянцы, французы, — зь якімі мы тайна перамаўляемся на працы. Нельга сказаць, што ўздымаецца хваля адчаю. Наш калектыўны дух надта невыразны і ніякаваты, каб вагацца. Змаганьне супраць голаду, холаду і працы пакідае мала месца для думак, нават для думак пра голад і працу. Кожны рэагуе па–свойму, але амаль ніхто — такім чынам, які, здавалася б, быў куды больш апраўданым, то бок рэалістычным — пакорай і адчаем.

Хто можа нешта прадпрыняць, прадпрымае: але зрабіць ён ня можа амаль нічога, бо пазьбегнуць сэлекцыі вельмі цяжка. Немцы праводзяць гэтую апэрацыю вельмі сур’ёзна і старанна.

Хто ня можа ратавацца матэрыяльна, шукае пэўнасьці інакш. У прыбіральнях, умывальніках мы паказваем адзін адному грудзі, дупу, лыткі, і прыяцелі пераконваюць: — Можаш быць спакойны, пэўна, не твая чарга... du bist kein Muselmann... а вось я... — і ў сваю чаргу спускаюць штаны і задзіраюць кашулю.

Ніхто не адмаўляе іншаму ў гэтай міласьціне: ніхто ня ўпэўнены ў сваім лёсе, каб мець сьмеласьць выносіць прысуд іншым. Я таксама бессаромна схлусіў старому Вэртгаймэру; сказаў яму, што як будуць распытваць, хай скажа, што яму сорак пяць, хай ня дасьць сябе загрэбсьці ў першы ж вечар, хаця б і коштам хабару з хлебную пайку; што, зрэшты, можа, і няма чаго баяцца, і што зусім не абавязкова йдзецца пра сэлекцыю на газ: хіба ён ня чуў ад Blockltester¹, што вылучаныя патрапяць у Явожна ў аздараўляльны лягер?

Спадзяваньні Вэртгаймэра абсурдныя: на выгляд яму шэсьцьдзесят, у яго варыкозныя жылы на нагах, ён ужо нават амаль не адчувае голаду. А ўсё ж ён ідзе на нары суцешаны і спакойны, а калі хто пытаецца, адказвае маімі словамі; гэта стала паролем Лягеру ў гэтыя дні: я сам пачуў гэтыя суцяшальныя словы ад Хаіма, які ў Лягеры ўжо тры гады, і з прычыны сваёй сілы і вытрываласьці неверагодна ўпэўнены ў сабе; і я паверыў яму.

На гэтым хісткім грунце і я прайшоў вялікую сэлекцыю ў кастрычніку 1944–га зь незразумелым спакоем. Я быў спакойны, бо здолеў хлусіць сабе настолькі, наколькі было трэба. Тое, што мяне ня вылучылі, залежала перадусім ад выпадку і ня сьведчыла пра абгрунтаванасьць маёй упэўненасьці.

Мсье Пінкер — яшчэ адзін асуджаны a priorі: дастаткова зірнуць яму ў вочы. Ён знакам падклікае мяне і з налётам канфідэнцыйнасьці распавядае, што даведаўся, але зь якой крыніцы, ён мне сказаць ня можа, што на гэты раз адбываецца нешта сапраўды новае: Сьвяты Пасад за пасярэдніцтвам Міжнароднага Чырвонага Крыжу... адным словам, ён асабіста гарантуе, што як ён сам, так і я абсалютна надзейна абароненыя ад любой небясьпекі: у цывільным жыцьці ён, як вядома, працаваў у амбасадзе Бэльгіі ў Варшаве.

Здараецца рознае, але й гэтыя дні чаканьня, якія, калі распавядаеш пра іх, здаецца, сьведчаць пра пакуты, што пераўзыходзяць усякія чалавечыя сілы, і гэтыя дні мінаюць ня надта адрозна ад іншых дзён.

Дысцыпліна ў Лягеры і на фабрыцы не аслабла ні трохі; праца, холад і голад займалі ўсю нашу ўвагу без астатку.

Сёньня працоўная нядзеля, Arbeitlossonntag: працуем да трынаццаці, потым вяртаемся ў лягер, каб прыняць душ, пагаліцца і прайсьці агульны кантроль на каросту і вошы, і на будпляцоўцы, як ня дзіва, усе даведаліся, што сэлекцыя адбудзецца сёньня.

Навіна дайшла, як заўсёды, у абалонцы супярэчлівых і падазроных падрабязнасьцяў: сёньня раніцай адбылася сэлекцыя ў шпіталі; працэнтоўка была ў сем працэнтаў ад усіх, у трыццаць–пяцьдзясят працэнтаў ад хворых. У Біркенаў комін крэматорыю дыміць ужо дзесяць дзён. Трэба вызваліць месца для агромністага эшалёну з Познані. Маладыя кажуць маладым, што вылучаюць усіх старых. Здаровыя кажуць здаровым, што вылучаюць толькі хворых. Што не крануць спэцыялістаў. Не крануць нямецкіх габрэяў. Не крануць Малыя Нумары. Вылучаць цябе. А мяне не крануць.

Як заўсёды, роўна а трынаццатай будпляцоўка пусьцее, а бясконцы шэры шэраг дзьве гадзіны шпацыруе перад двума кантрольнымі пунктамі, дзе як штодня, нас зноў і зноў падлічваюць, а аркестар дзьве гадзіны, як штодня, безь перапынку іграе маршы, пад якія мы павінны на выхадзе і на ўваходзе падладжваць свой крок.

Здаецца, усё ідзе, як штодня, комін кухні дыміць, даючы супакаеньне, ужо й раздача зупы пачалася. Але потым гучыць звон, і робіцца ясна, што пачалося.

Бо гэты звон звоніць заўсёды на сьвітанку, як будзільнік, а калі ён звоніць апоўдні, гэта значыць “Blocksperre”, замкнуць баракі. А адбываецца гэта пры сэлекцыі, каб ніхто яе ня ўнік, і каб ніхто ня бачыў, як ідуць у газавую камэру вылучаныя пры сэлекцыі.

Наш Blockltester ведае сваю справу. Праверыўшы, ці ўсе зайшлі, ён замкнуў дзьверы на ключ, раздаў кожнаму фармуляр з прозьвішчам, прафэсіяй, узростам і нацыянальнасьцю ды загадаў усім поўнасьцю распрануцца, пакінуўшы толькі чаравікі. Цяпер, голыя і з фармулярам у руках, мы чакаем, пакуль камісія прыйдзе ў наш барак. Мы ў бараку №48, але немагчыма прадугледзець, пачнуць яны з бараку №1 або з №60. У любым выпадку прынамсі на гадзіну мы можам супакоіцца і з поўным правам зашыцца на нары, каб сагрэцца пад коўдрамі.

Шмат хто ўжо задрамаў, і тут сыплюцца каманды, лаянка і ўдары, што азначае набліжэньне камісіі. Blockltester і ягоныя памагатыя кулакамі з крыкам пагналі з глыбіні спальнай часткі напалоханы голы натоўп у Tagesraum², дзе месьціцца надзіральніцкая. Tagesraum — гэта пакойчык сем на чатыры мэтры: калі ўсіх туды загналі, у Tagesraum нагрувасьцілася чалавечая маса, цёплая і кампактная, якая пранікла і запоўніла сабой усе куткі, ціснучы на драўляныя сьцены з разбуральнай сілай.

Мы ўсе цяпер у Tagesraum, і нам няма калі і няма дзе палохацца. Адчуваньне цёплага цела, якое сьціскае навокал, незвычайнае і не пазбаўленае прыемнасьці. Галоўнае — вышэй задраць нос, каб хапаць паветра, і не пакамечыць, не згубіць з рук фармуляр.

Blockдltester зачыніў дзьверы з Tagesraum у спальню і адчыніў дзьве наступныя, якія вядуць з Tagesraum і з спальні на двор. Там перад дзьвярыма стаіць вызначальнік нашага лёсу, падафіцэр СС. Праваруч ад яго Blockltester, леваруч капцёр бараку. Кожны з нас выходзіць голы з Tagesraum у халоднае кастрычніцкае паветра, мусіць прабегчы колькі крокаў празь дзьверы перад тымі трыма, аддаць фармуляр эсэсаўцу і вярнуцца празь дзьверы ў спальню. Эсэсавец за долю сэкунды паміж двума вязьнямі, зірнуўшы ў фас і ў профіль, вызначае лёс кожнага, а потым перадае фармуляр чалавеку праваруч або чалавеку леваруч, і гэта і ёсьць жыцьцё або сьмерць кожнага з нас. За тры–чатыры хвіліны барак на дзьвесьце чалавек “зроблены”, а пасьля абеду гатовы й увесь лягер на дванаццаць тысячаў чалавек.

Я, заціснуты сярод мяса ў Tagesraum, паступова стаў адчуваць, што людзі ціснуць на мяне слабей, а неўзабаве надышла й мая чарга. Як усе, я прайшоў энэргічным, элястычным крокам, імкнучыся трымаць галаву вышэй, выкаціўшы і напяўшы грудзі, напружыўшы мускулы. Краем вока паспрабаваў азірнуцца, і мне падалося, што мой фармуляр трапіў направа.

Вяртаючыся адзін за адным у спальню, мы апраналіся. Ніхто яшчэ дакладна ня ведаў свайго лёсу. Трэба перш за ўсё вызначыць, ці фармуляры асуджаных пайшлі направа, ці налева. Цяпер ня той момант, каб далікатнічаць і трымацца забабонаў. Усе тоўпяцца вакол найбольш старых, схуднелых, “мусульманаў”; калі іхныя фармуляры пайшлі налева, то зьлева дакладна месца асуджаных.

Яшчэ сэлекцыя ня скончылася, а мы ўжо ведалі, што зьлева сапраўды “schlechte Seite”, кепскі бок. Натуральна, здарыліся непаразуменьні: напрыклад, Рэнэ, такі малады і здаровы, патрапіў налева. Можа таму, што носіць акуляры, можа таму, што крочыць схіліўшыся, як усе блізарукія. Але хутчэй за ўсё з прычыны простай памылкі: Рэнэ прайшоў камісію проста перада мной, і тыя маглі проста паблытаць фармуляры. Я ўсё думаю аб гэтым, гутару пра гэта з Альбэртам, і мы згаджаемся, што гэтая гіпотэза верагодная: ня ведаю, што я буду думаць аб ёй заўтра і потым; сёньня яна не выклікае ў мяне ніякіх акрэсьленых эмоцыяў.

Падобна, што памылкова ацанілі й Сатлера, магутнага трансыльванскага селяніна, які дваццаць дзён таму быў яшчэ ў сябе дома; Сатлер не разумее па–нямецку, зусім нічога не зразумеў з таго, што адбылося, і латае ў кутку сваю кашулю. Можа падыйсьці да яго і сказаць, што кашуля яму больш не спатрэбіцца?

Дзівіцца памылкам няма чаго: агляд быў вельмі хуткі й павярхоўны, а потым для адміністрацыі Лягеру ня так важна вылучыць менавіта самых непатрэбных, як важна хутчэй вызваліць месцы на заранёў вызначаны працэнт.

У нашым бараку сэлекцыю ўжо скончылі, але працягваюць у іншых, а таму мы яшчэ сядзім пад замком. Тымчасам прыехалі бідоны з зупай, і Blockltester вырашыў прыступіць да раздачы. Вылучаным даюць двайную пайку. Ня ведаю, ці гэта была абсурдна жаласьлівая ініцыятва Blockltester’а, ці адмысловае распараджэньне эсэсаўцаў. Але насамрэч на працягу двух–трох дзен (часам і значна больш) ад сэлекцыі да вывазу ахвяры Мановіцу–Аўшвіцу карыстаюцца гэтым прывілеем.

Цыглер падстаўляе місу, атрымлівае нармальную пайку, але стаіць і чакае. — Што табе яшчэ? — пытаецца Blockltester. Па ягоных выкладках Цыглеру не належыць дабаўка, і ён падганяе яго высьпяткам. Але Цыглер вяртаецца і прыніжана настойвае: яго сапраўды скіравалі налева, усе гэта бачылі.

Blockltester ідзе зірнуць у сьпісы: так, ён мае права на двайную пайку. Атрымаўшы яе, Цыглер спакойна ідзе на нары есьці.

Цяпер кожны ўважліва вышкрэбвае лыжкай дно місы, каб сабраць рэшткі зупы, звонкі скрыгат па мэтале азначае, што дзень скончаны. Паступова ўсё змаўкае, і вось з маіх нараў на трэцім паверсе відаць і чуваць, як стары Кун моліцца ўголас, нацягнуўшы на галаву бэрэт, і моцна ўдарае сябе ў грудзі. Кун дзячыць Богу, бо яго ня вылучылі.

Кун — прыдурак. Хіба ён ня бачыць на суседніх нарах Бэпа, дваццацігадовага грэка, які пасьлязаўтра пойдзе ў газавую камэру і ведае гэта? Ён ляжыць выпрастаны і глядзіць проста на лямпачку, нічога ня кажучы і ўжо ні аб чым ня думаючы? Хіба Кун ня ведае, што наступным будзе ён? Хіба Кун не разумее, што сёньня рабілася такое паскудзтва, што ніякая хвалебная малітва, ніякае дараваньне, ніякае выкупленьне грахоў вінаватымі, наагул нішто з таго, што можа чалавек, не дапаможа?

Калі б я быў Богам, я выплюнуў бы Кунаву малітву на зямлю.
 

¹ блёкавы (нямецк.).
² агульнае памяшканьне (нямецк.).

Пераклаў зь італьянскай Валеры Буйвал
паводле Primo Levi. Se questo e un uomo. Roma, L’Unita / Einaudi, 1992.

_{Вайна ў ARCHE 2(3)-1999} .