да Зьместу 2(7)-2000

Яўрэйскі погляд
на „жыдоўскі нумар“

Наша Ніва, № 33/1999, Менск.

ВОЛЬФ РУБІНЧЫК
асьпірант РІВШ, палітоляг.

6 снежня 1999 г. выйшаў у свет „жыдоўскі нумар“ газеты „Наша Ніва“ (№ 33). Ён не зусім „жыдоўскі“, а напалову: на асвятленне яўрэйскай тэмы ў ім адведзена прыкладна пяць палос з 12. Тым не менш, з’ява гэтая неардынарная для сучаснай беларускай прэсы: на маёй памяці ўпершыню беларускамоўная газета падае аб яўрэях некалькі артыкулаў запар. Акрамя колькасці матэрыялаў, варта адзначыць і іхнюю разнастайнасць. У нумары магчыма ўмоўнае вылучэнне наступных блокаў (ці, як модна цяпер казаць, „сюжэтаў“):

• вынікі нядаўнага перапісу насельніцтва (каментары рэдакцыі і прадстаўнікоў інтэлігенцыі);

• гісторыя яўрэяў Беларусі, мінуўшчына і сучаснасць (С.Харэўскі „Перакрэсьленая цывілізацыя“, С.Паўлоўскі „Рыса аселасьці“, А.Шпунт „Габраі Вялікага Княства ад Вітаўта да Станіслава-Аўгуста“, А.Дынько „Беларусы і жыды ў паралельным вымярэньні“…);

• лінгвістычныя вышукі (С.Шупа „Жыды“, С.Паўлоўскі „Рыса аселасьці“);

• антысемітызм і Катастрофа (А.Лейзераў „Па-за межамі гета“, пераклад з расійскай, А. П. „Смак альбанскага хлеба“, А.Аблажэй „Жыд — вечны“);

• узаемадачыненні і паралелі паміж яўрэямі і беларусамі (С.Квяткоўскі „У Iзраілі па-беларуску“, С.Х. „Радзіма чалавека, які адрадзіў мову“, таксама ўжо ўзгаданыя артыкулы С.Паўлоўскага, А.Дынько);

• рознае (гумарэска В.Шэндэровіча „Жыцьцё масона Цыпяровіча“, малюнкі, фотаздымкі А.Клешчука ды іншае).

 
„Сярэднестатыстычных“ (у тым ліку „няпашпартных“ яўрэяў у Беларусі можа жыць каля 50 тыс., калі ж улічваць усіх, хто мае права на іміграцыю ў Iзраіль (гэта мужы і жонкі яўрэяў, а таксама іх нашчадкі да другога калена), дык тут не выключана, што іх будзе й больш за 100 тысяч. Аднак з вялікай доляй упэўненасці можна зазначыць, што колькасць яўрэяў на Беларусі, нават пры адсутнасці эміграцыі, будзе памяншацца ў выніку міжнацыянальных шлюбаў, нізкага каэфіцыенту нараджальнасці ды адносна сталага ўзросту гэтай катэгорыі насельніцтва. Аўтары „Нашай Нівы“ не ўваходзяць ва ўсе гэтыя дэталі і, на маю думку, правільна робяць, бо чытачам газеты было б, напэўна, сумнавата ад залішку дэмаграфічных дадзеных. Дастаткова ведаць, што „жыдоў, габрэяў ці як яны там завуцца“⁵ менш за 1%, а 0,3% ці 0,5%, з гэтага пункту гледжання не так ужо істотна. Тут вельмі падыходзяць словы Зэева Жабацінскага, вядомага сіянісцкага дзеяча пачатку ХХ ст. (родам з Украіны): „Кожны чалавек, у асаблівасці чалавек сур’ёзны і спраўны, аддае ўвагу ўласным надзённым інтарэсам і не абавязаны прыдзяляць яе інтарэсам іншых“⁶. Таму ці з іншых прычынаў, аўтары „НН“ разглядаюць яўрэяў Беларусі збольшага як адзіны стан, а калі й дзеляць, дык па ўласных крытэрыях: „нашыя“ й „не нашыя“. Гэтае дзяленне праводзіцца і ў гістарычнай перспектыве, і ў тым, што датычыць сённяшняга дня. Як гэта выглядае ў першым выпадку?

„…Большасьць тых, што засталіся тут, цяжка назваць жыдамі беларускімі. Беларускіх выбілі ў вайну, а гэтыя прыехалі сюды пасьля вайны, і іхная беларускасьць ня большая, чым „адэскасьць“ адэскіх ці „крымскасьць“ крымскіх“ (А.Дынько „Беларусы і жыды ў паралельным вымярэньні“). Гэта — не што іншае, як міф, але, як кожны міф, ён адсылае да нейкай рэальнасці. Сапраўды, большая частка беларускіх яўрэяў была знішчана⁷, але „нехта“ ўсё ж застаўся. Паводле М.Трэйстэра⁸, выратаваліся на тэрыторыі Беларусі (былі ў партызанах альбо схаваныя Праведнікамі) не менш за 20 тысяч чалавек. Вярнуліся з эвакуацыі, па ўспамінах тых, хто яе перажыў, каля 80% уцекачоў, гэта складае больш за 100 тыс. чалавек (хаця С.Харэўскі сцвярджае, што такіх быў „мізэр“). Да гэтага неабходна прыплюсаваць і пэўную колькасць беларускіх яўрэяў, якія вярнуліся з фронту ды з лагероў. Невядома, колькі яўрэяў прыехала пасля вайны з Украіны й Расіі, але іх заўсёды была меншасць⁹.

Здагадацца, чаму аўтары „НН“ сумняваюцца ў „беларускасці“ тутэйшых яўрэяў, няцяжка: апошнія ў асноўным расійскамоўныя. Сярод інтэлігенцыі ёсць і выняткі (напрыклад, паэты Э.Агняцвет, Ф.Баторын, Н.Гальпяровіч), але гэта — менавіта выняткі, што могуць застацца незаўважаныя. Насамрэч, яўрэйскія выданні з іўрыцкімі назвамі, якія пералічвае А.Дынько, — спрэс на расійскай мове, мерапрыемствы ладзяцца, як правіла, на расійскай. Так што словы С.Квяткоўскага („У Iзраілі па-беларуску“) „I калі ў нашых крамах зьявяцца шыльдачкі „гаварыце па-беларуску“, вернуцца і нашыя жыды. Вернуцца на Радзіму“ з’яўляюцца, хутчэй за ўсё, прыгожай ілюзіяй.

Як растлумачыць гэтае расійскамоўе? Агульнавядома, што ўзровень адукацыі і культурныя запатрабаванні яўрэйскага насельніцтва даволі высокія. М.Членаў заўважыў у сярэдняга савецкага яўрэя „арыентацыю на сацыяльныя характарыстыкі і сістэму каштоўнасцей савецкай інтэлігенцыі“¹⁰. Прыкладна тое ж піша С.Харэўскі: „Паваенныя жыды былі ўжо часткаю савецкай інтэлігенцыі“. Але нават у дарэвалюцыйныя часіны яўрэі асіміляваліся праз адукацыю: „Яны імітавалі расейцаў, таму што школа тады была расейскамоўная“¹¹. Расійская мова для значнай часткі яўрэяў СССР стала не толькі сродкам далучэння да „вышэйшай“, г.зн. суб’ектыўна ўспрыманай, як такая, культуры, але й мовай унутранай камунікацыі. Яшчэ ў 1918 г. Змітрок Бядуля пісаў, што „інтэлігентныя масы жыдоўства ні могуць яшчэ пазбыцца сукцэсаў расійскаго тут уладаньня і ўсё ішчэ служаць праваднікамі русіфікацыі“¹². Але не думаю, каб тады і цяпер крыўда на яўрэяў, якія не размаўляюць між сабою па-беларуску (шмат хто мову ведае¹³) была абгрунтаваная. Поспех беларускага адраджэння залежыць, перш за ўсё, ад волі і жадання саміх беларусаў. Яўрэі, як нацыянальна-рэлігійная меншасць, мусяць ісці крыху ззаду: патрабаваць ад іх быць большымі раялістамі, чым кароль, бессэнсоўна, нават (і асабліва) праз сілавы націск. Памыляўся Бядуля, калі пісаў, што „гісторыя іх [яўрэяў] так вышколіла, што … па большасьці, яны арыентуюцца толькі грубай сілай. Чый верх — таго і праўда…“¹⁴. Прыстасаванцаў хапала заўсёды (на жаль, у іх лік трапіў і сам Бядуля, калі пайшоў супрацоўнічаць з бальшавікамі), але — на шчасце — „мы такі народ, з якім нельга размаўляць, трымаючы бізун у руках“¹⁵.

Усе гэтыя разважанні даволі абстрактныя. Якая будучыня чакае беларускіх яўрэяў, ніхто не ведае. Здаецца ўсё ж, што нейкая колькасць яўрэяў застанецца тут і надалей. Аўтары „Нашай Нівы“ ў прагнозах вельмі асцярожныя і звяртаюцца болей да мінуўшчыны. Гістарычны блок прадстаўлены цікавым нарысам А.Шпунта, які абдымае перыяд ад 1388 да 1795 гг. Зразумела, што гэта кароткі (газета ўсё ж) агляд падзей: пералічаны прывілеі Вітаўта яўрэйскім суполкам, узгадваюцца іншыя юрыдычныя дакументы, пра якія мала хто ведае. Закранаецца і ўнутраны лад жыцця яўрэйскіх суполак, гэтаксама як і тэма іх узаемаадносінаў з вонкавым светам. Дарэчы, факты, прыведзеныя ў гэтым матэрыяле, абвяргаюць словы Бядулі „на Беларусі ніколі жыдоўскіх пагромаў ні было“¹⁶. Разбураюць яны і ідылічную карцінку, намаляваную С.Паўлоўскім („Рыса аселасьці“): „Не любіць жыдоў у Беларусі не было падставаў ніколі. Нелюбоў прыйшла разам з русіфікацыяй“. Што казаць: і ў ВКЛ яўрэяў не надта любілі, ды і ў ХХ ст. не толькі сярод русіфікатараў сустракаліся антысеміты. Такія „культавыя“ сярод свядомых беларусаў постаці, як Ю.Віцьбіч, Ф.Аляхновіч ці Антон Адамовіч, паўдзельнічалі пад час вайны ў антысеміцкай прапагандзе.

Не ўсё ў гісторыі пішацца ружовымі — ці, наадварот, чорнымі — фарбамі, ад гэтага не ўцячы. І артыкул „Смак альбанскага хлеба“ (аўтар А.П.), хоць і змяшчае шэраг найцікавейшых фактаў, што датычаць высакародных учынкаў албанцаў у гады другой сусветнай вайны, пабудаваны на міфе: „Пад час гітлераўскага генацыду альбанскі народ прытуліў у сваёй невялічкай краіне сотні жыдоў зь Югаславіі, Нямеччыны, Аўстрыі ды Баўгарыі. Альбанцы здолелі так схаваць жыдоў, што ніводзін зь іх — ані мясцовы, ані прышлы — не патрапіў у рукі нацыстоўскіх акупантаў“. Мае звесткі, на жаль, крыху іншыя: „Пасля нямецкага ўварвання ў Югаславію шмат яўрэяў з Сербіі і Харватыі схавалася ў тых раёнах Югаславіі, якія былі перададзены пад кантроль Албаніі. Мясцовае насельніцтва ды італьянскі гарнізон добра ставіліся да ўцекачоў, але па патрабаванні гітлераўцаў частка ўцекачоў была пераведзена ў Бялград і знішчана…“¹⁷.

Зрэшты, міф можа лічыцца адной з галоўных формаў будавання рэчаіснасці¹⁸. Нараджэнне новых міфаў — з’ява непазбежная. Наўрад ці можна цалкам пазбавіцца як аўта- , так і гетэрастэрэатыпаў (успрымання сябе ці іншых праз прызму міфаў), асабліва ў выпадку з яўрэямі, якія ў масавай свядомасці „ператварыліся з этнічнай групы ў нейкую сацыяльна-міфалагічную ролю“¹⁹.

Падсумаваць разважанні пра яўрэяў на Беларусі ў „НН“ можна было б фразай „Няма таго, што раньш было“. У сучасным жа становішчы яўрэяў А.Дынько слушна выпукліў галоўнае: „Беларуская жыдоўская грамадка жыве незаўважным чужому воку паралельным жыцьцём“. Далей пералічваюцца некаторыя мерапрыемствы ды арганізацыі. Незаўважным і „паралельным“ гэтае жыццё застаецца, галоўным чынам, з-за малой колькасці яўрэяў, а часткова і таму, што яўрэі здаўна былі народам, які „жыве асобна“. Сапраўды, яўрэі цяпер мала ўплываюць як на эканамічнае, так і на грамадска-палітычнае жыццё ў Беларусі. Расійскія даследчыцы міжнацыянальных зносінаў сцвярджаюць наступнае: „Яўрэі маюць добрасуседскія стасункі з беларусамі. Іхняе стаўленне да палітычных падзей, што адбываюцца на Беларусі, даволі стрыманае“²⁰. Мне здаецца, што гэткая стрыманасць (адносная, канечне)²¹ зараз і ёсць найлепшай стратэгіяй. У гісторыі здаралася, што непрапарцыянальна вялікі ўдзел яўрэяў у тым ці іншым палітычным руху не йшоў на карысць нікому, і перадусім самім яўрэям, у поўнай адпаведнасці з афарызмам „Рэвалюцыю робяць Троцкія, а расплочваюцца за яе Бранштэйны“. Тым не менш, не хацелася б, каб яўрэі Беларусі разглядаліся выключна як рэлікты, чыя будучыня цалкам залежыць ад іншых. Зусім згодны з беларускім яўрэйскім вучоным, які дэкларуе: „Я, як грамадзянін прававой дзяржавы, хачу мець усе правы і магчымасці незалежна ад таго, колькі стагоддзяў продкі тут жылі, што стварылі і г. д. У гэтым кантэксце мяне зусім не цікавіць унёсак пісьменніка З.Бядулі, скульптара З.Азгура і нават лаўрэата розных прэмій архітэктара Л.М.Левіна“²².

Тут варта звярнуць увагу на яшчэ адзін міф, даволі распаўсюджаны сярод яўрэяў і неяўрэяў. Гутарка йдзе пра нібыта выключную таленавітасць яўрэйскага народу. У газеце „Берега“, што выдаецца Юдэйскім рэлігійным аб’яднаннем у Мінску, гэткія сцвярджэнні і „доказы“ на іх карысць завуцца „загінаннем пальцаў“ („Маркс быў яўрэем, Эйнштэйн таксама...“). Вядома, яўрэйскі народ не апошні ў сусветнай культуры, але й не першы. Жабацінскі казаў пра гэта так: „Калі б не было яўрэяў, культурны свет таксама б цяпер не ў лапцях хадзіў“²³. Таму не магу пагадзіцца з накірункам думкі А.Аблажэя („Жыд — вечны“): „Бадай ніякі іншы народ ня можа пахваліцца такой колькасьцю таленавітых людзей ва ўсіх сфэрах дзейнасьці...“. Вось з гэтай нагоды аўтар выступае супраць антысемітызму, ды яшчэ таму, што: „У такой ролі „хлопчыка для біцьця“, „ахвярнага казла“, першапрычыны ўсіх бедаў Жыд — сапраўды вечны. І калі б яго ня стала — давялося б кагось прызначыць выконваючым яго абавязкі“. Дзякуй аўтару за спагаду, але нешта не карціць мне выконваць гэткія абавязкі, ды яшчэ — вечна. Паміжволі ўзгадваюцца словы ізраільскага пісьменніка Амоса Оза: „Я сіяніст, бо не хачу і не магу быць крупінкай нейкага сімвалу ў свядомасці іншых. Ані сімвалам хітрага і адоранага паразіта, ані сімвалам патэтычнай ахвяры, якую вядуць да ахвярапрынашэння“²⁴. Няма жадання быць апрыёры прадстаўніком, кажучы словамі А.Дынька, „слабасільнага народу скрыпачоў, шахматыстаў і артыстаў“.

Самаідэалізацыя некаторых яўрэяў у вышэйзгаданым рэчышчы ёсць праявай аб’ектыўнага жадання падавацца лепшымі, чым насамрэч, але часам абапіраецца й на дрэнна зразуметую ідэю „абранага Богам народу“ (на гэтую абранасць часцяком накідваюцца і антысеміты). На самой справе, абранасць Богам значыць толькі павелічэнне абавязкаў, накладзеных на народ, у абмен на выратаванне калі-небудзь у будучым. Ніякага дачынення да „вышэйшай“, „лепшай“ расы яўрэі, як і іншыя народы, не маюць. Дарэчы, доля дурняў ды хамаў сярод нашчадкаў Шэма (Сіма) прыкладна тая ж, што і сярод усіх астатніх.

Нарэшце, надышоў час для кароткай тэрміналагічнай дыскусіі. „Яўрэі“ ці „жыды“? Аўтары „НН“ вырашаюць пытанне проста: апошняе найменне — традыцыйнае для беларускай мовы (пра гэта пішуць С.Паўлоўскі, С.Шупа), а „яўрэй“ гучыць куртата. Так, прыхільнікі „жыда“ могуць спаслацца на Ф.Багушэвіча, Янку Купалу, Змітрака Бядулю ды іншых, але, як мне здаецца, не ўсё з мінуўшчыны мае аднолькавую вартасць. Калі назва „яўрэй“ прыжылася, у тым ліку ў беларускай літаратуры, ці патрэбна ізноў вяртацца да архаічнай формы? С.Шупа ўзгадвае і пра тое, што слова „жыд“ выклікае ў сённяшніх людзей балючыя асацыяцыі, бо ўжывалася калабарацыяністамі пад час другой сусветнай вайны. Ён нават канстатуе: „Слова „жыд“ загінула ў полымі Галакосту“ — але ўсё ж яго выкарыстоўвае. Тут я бачу некаторую непаслядоўнасць, якую не магу патлумачыць.

Цікава, што дылема, пра якую піша сп.Шупа, турбавала людзей яшчэ да абвяшчэння БССР. Вось што піша „беларус з Магілёўшчыны Сымон Дзякоў“ у рэдакцыю газеты „Вольная Беларусь“: „Пакуль слово „жыд“ будзе істнаваць, покуль яно будзе ўжывацца у друку і гутарцы, да тых часоў астанецца жывучым атрутны корань антысемітызму... Замяніце гэтае слово вельмі зычным словам „еўрэй“. Што ж адказвае рэдакцыя? „Слово „жыд“ ні мае у сабе нічога ганебнаго і жыдоўская маса у нас ні абражаецца ад гэтае назвы. Мы, беларусы, ні можам браць на сябе адпаведальнасьці за грэхі вялікарускай нацыі“²⁵. Тады ў гэтых словах, канечне, прысутнічала доля праўды, але час змяніўся. Перафразуючы А.Жданава, „мы ўжо не тыя, і Беларусь у нас не тая“²⁶.

Адам Мальдзіс, абапіраючыся на аўтарытэт нябожчыка акадэміка Ліхачова, прапаноўваў²⁷ замяніць „яўрэя“ на „габрэя“. Гэтак часам і пішацца ў беларускіх выданнях, ды яшчэ, паводле С.Шупы, „прыхільнікі клясычнага правапісу часта, каб пазьбегнуць канфрантацыі, ужываюць словы гэбрай, гэбрайскі“. У рэшце рэшт, размаітасць назваў нейкім чынам адлюстроўвае шматлікія ідэнтыфікацыі яўрэяў дыяспары і ўскосна сведчыць пра ненадзейнасць іхняга статусу. Што з усяго гэтага выйдзе, пакажа, безумоўна, час. Хоць апошняе сцвярджэнне гучыць вельмі трывіяльна, ім пакуль што варта абмежавацца, бо лёс этнонімаў залежыць не толькі ад волі большасці носьбітаў мовы ці нават ад экспертаў, але і ад гістарычных абставінаў ды палітычных падзей, што разгортваюцца паводле сваіх законаў.

Асаблівым кур’ёзам была для мяне аб’ява ў „НН“, што запрашае на Хануку ад імя „габрэяў“. Справа ў тым, што віноўнікі ўрачыстасцяў, гэтак званыя юдэахрысціяне, да юдаізму бадай што ніякага дачынення не маюць, бо юдэйская рэлігія не сумяшчаецца з верай у Ісуса-мэсію. Слушна заўважыла даследчыца А.Верашчагіна: „Месіянства — гэта ўжо пратэстанцкая плынь, якая захоўвае пэўныя рысы юдаізму... і знаходзіцца ў цеснай сувязі зь пяцідзясятнікамі“²⁸. Калі пратэстанты выстаўляюць сябе за прадстаўнікоў яўрэяў і юдэяў, гэта, мякка кажучы, дзіўна выглядае.

Падвядзем вынікі. Нумар атрымаўся цікавы менавіта па прычыне сваёй неадназначнасці і шчырага, як мне падалося, жадання ягоных складальнікаў паразважаць аб „неад’емнай частцы беларускага народу“. У той жа час шэраг матэрыялаў прасякнуты міфамі, адзін з якіх зводзіцца да пэўнай ідэалізацыі (ці „ідылізацыі“?) мінулага, „сапраўдных“ беларускіх яўрэяў, іхняй культуры і беларуска-яўрэйскага суіснавання. Нумар аздоблены рупліва падабранымі малюнкамі (адзін з іх, праўда, не зусім карэктна размешчаны) і фотаздымкамі. Здымкі ілюструюць, што пасуе да зместу, перш за ўсё мінулае беларускага яўрэйства.
І пры рэшце. Хаця артыкул азагалоўлены „Яўрэйскі погляд...“, ягоны аўтар выступае толькі ад сваёй асобы. Гэта — „адзін погляд“. Калі б у беларускай мове былі артыклі, то перад словам погляд стаяў бы артыкль няпэўны.

Навучанне ў Менскай сінагозе. Фота Анатоля Клешчука.
Фота Аляксандра Ліціна.

_{ARCHE-Skaryna 2(7)-2000} .