^{Вайна ў 2(3)-1999}     .

          да Зьместу 2(3)-1999       да IХ разьдзелу

kніга

С.Юстапчык
(Антон Адамовіч)
Трывога
(працяг)

X

Таварыства разьмясьцілася вальней, некаторыя нават павыходзілі з–за стала. Патварыліся групкі па два–тры чалавекі, гатовыя зараз слухаць гэную “мастацкую частку”. Валя, якой было крыху душнавата ў нязвыклай яшчэ атмасфэры чаднае “гарбаткі”, выйшла таксама з–за стала й адыйшлася да вакна, якое, хоць і было ўжо “зацемненае” шчытнаю штораю, але, адчыненае за ёй, асьвяжала вячорным халадком. Цімафеіч, увесь час крадкам сочачы яе, узрадаваўся цяпер зручнаму мамэнту “ўстанавіць кантакт”, як ён гэта называў, тым больш, што ягоная прыбочная Сьцёша ўжо рыхтавалася выступіць зь “першым нумарам праграмы”. Дык ён, устаўшы, таксама падаўся да вакна, але, на вялікую прыкрасьць, быў пераняты па дарозе Гарлапанінам, які моцна ўзяў яго за гузік. І “пакарыцель Сібіры”, сіберна “крыючы” ў душы дакучнага брандмайстра, мусіў усё–ж пакорна глядзець, як ягоны запаветны кірунак пераняў на сябе ўжо Геаргадзе, неўзабаве стаўшы каля дзяўчыны, спатканы ейнай прыхільнай усьмешкаю. Рыцар бясьпечнасьці таксама ўвесь час сачыў і нявысьветлены йшчэ для яго новы “аб’ект” і самога Цімафеіча і, наважыўшы ў далейшым абавязкава пацікавіцца йшчэ й гэным папіхайлам Піхалінам, які кагадзе так выявіўся з зусім неспадзяванага боку (цяпер адразу было–б проста непалітычна браць яго “на мушку”), першым нумарам свае праграмы вызначыў гэтую птушачку, выключаную з камсамолу — ужо чагосьці варта... Таму ён адразу й запраставаў да мэты, дужа здаволены хоць і няпрошанаю, а прыслугаю Гарлапаніна.

А той, трымаючы за гузік сакратара гаркому, і, звычаем свае расы, ажыўлена паказваючы рукамі, плёў нешта пра нейкае “спаборніцтва — агляд мастацкае самадзейнасьці”, якое энтузіясты яе заплянаваў на заўтра і якраз у сакратаровым габінэце. Цімафеіч ад дакукі й злосьці ня слухаў яго добра, але нават і пры сваёй няўважнасьці спасьцярог, што брандмайстар вёрз чысьцюткую лухту пра “маршальскае спаборніцтва” лепшых “самадзейных” выканаўцаў, у выніку якога трэ будзе ўстанавіць ім парадкавыя нумары, якіх пазьней і трымацца пры іхных публічных выступленьнях, ды нават аддаць адмысловы загад аб гэтым. Пэўна, трэба спадзявацца, што першы, “маршальскі” нумар заваюе сама наша Сьцёша, лепшая сьпявачка... І ён накручваў гэтую тэму далей, адначасна круцячы ўгібаны ў даўгія пальцы Цімафеічаў гузік. Гэтак круціць і накручваць ён мог–бы йшчэ нямаведама колькі. Мясцовы карыкатурысты, мастак Іньдзюкоўскае газэты, здольны, хоць і жулікаваты, камсамолец Кошкін намаляваў і пусьціў быў па руках даволі дасьціпны, як ён называў, “кіно–фільм” на гэтую тэму. Першы кадр: тав. Гарлапанін бярэ сваю ахвяру за гузік. Другі кадр: ён гестыкулюе й круціць гэты гузік, гаспадару якога ніяк не ўдаецца выкруціцца. Трэйці кадр: няшчаснаму апанаванаму прыходзіць надум геніяльная ідэя — дастаўшы з кішані ножык, ён адразае гузік, прыносячы яго ў ахвяру заміж сябе. Апошні кадр: тав. Гарлапанін паранейшаму гестыкулюе й круціць гузік, гаспадар якога ўжо, шчасьліва адшвартаваўшыся, выратаваўся ўцёкамі. Можа, за гэткі спосаб ратунку давялося–б хапіцца і Цімафеічу, каб ня выбавіла яго ад гэтага Сьцёша, зусім гатовая ўжо да выступленьня.

— Акакі Серафімавіч, ужо можна пачынаць...

— Ага, так... Прабачце... Гм, гонг — няма... Паважаныя таварышы, дазвольце пачаць наш творчы паказ... мастацкага выступленьня вялікай песьняй вялікага грузінскага народу, народу горных арлоў і таварыша Сталіна — “Суліко”.

— Акакі Серафімавіч, я–ж паангельску... — сьціха запратэставала Сьцёша.

— Ага, так! Прабачэньня! Адставіць! Вы слухаеце перш нашую новую навінку — песьню братняга й саюзнага нам ангельскага пралетарыяту, які таксама можа... выпіць і сьпяваць. І галоўнае — чыста паангельску. Прашу!

Гэтае песьні нядаўна навучыў Сьцёшу сам Гарлапанін. Ён цяпер нагвалт, хоць і саматугам, займаўся ангельскаю моваю, рыхтуючыся да таго магчымага выпадку, калі давялося–б “адкрываць Амэрыку” і ўцякаць туды, далей за акіян, ратуючыся ад прыкрае навалы “расавае нецярпімасьці”.

— Come, comrades, come, your glasses clink! Up with your hands a health to drink...* — пачала сваім рэзкім голасам Сьцёша, страшэнна перакручваючы ангельскае вымаўленьне, якое й ейны настаўнік знаў і чэрпаў толькі з падручніка–самавука.

— Яна зусім няправільна вымаўляе, — заўважыла гэта Валя, дзелячыся адразу з сваім новым суседам, сымпатычным ёй каўказцам, які стаяў цяпер побач яе, усьпёршыся локцем на гзымс вакна, але неяк не знаходзіў, ад чаго лепш пачаць свае досьледы.

— А вы ўмееце паангельску? — хапіўся, як за нітачку, якраз так дарэчы пададзенаю самой дасьледаванай, спрактыкаваны “сьледапыт”.

— Вучылася ў школе, і гэтая песьня ў нас у кніжцы была, яшчэ ў шостай клясе, і мы сьпявалі з настаўніцаю.

— А панямецку ўмееце?

— У нашай школе была толькі ангельская, нямецкае не было...

— Мне здаецца — нямецкая мова харашэйшая за ангельскую. Ангельская дужа–ж непрыгожая — як–бы чалавек сіпіць і плюецца, — “мацаў” далей сьледчы, пэўны, што выцягвае гэтую ўжо патрэбную нітачку.

— Не, і ангельская прыгожая, толькі цяжкая...

— Праўда, ангельцы — цяпер нашыя доблесныя саюзьнікі, але ўсё–ж буржуазея. І немцы–ж саюзьнікамі былі, а як павярнулі! Толькі супраць немцаў — ангельцы, хоць і саюзьнікі, а дрэнь ваякі, — зварочваючы сьледзтва ўжо на палітычную сьцежку, вёў далей дапытчык.

Але Валя ніколі ані ня цікавілася палітыкаю.

— Немцы? Я іх так баюся, яны фашыстыя. Я ад іх уцякла, — адно толькі й магла адказаць яна.

— Дык вы — ад немцаў? — яшчэ больш ажывіўся “лавец душаў”, надумаўшы ўжо, як здавалася яму, геніяльную “пастку”.

— Так, ад немцаў...

— А вас як — праз фронт перакінулі, ці з парашутам?

Валя нічога не разумела.

— Як — парашутам? Бомбамі...

“Бурныя воплескі”, якімі быў укаранаваны Сьцёшын “першы нумар”, перапынілі гаворку. “Аднак, сьлізкая, — думаў тымчасам Геаргадзе. А якой наіўнасьцяй прыкідваецца! Ясны шпіёнскі агент. Толькі — нямецкая ці ангельская? Ангельскія тымчасам неактуальныя...”

“Ага, бач, як прыліп, самому на вока ўспала, во чаму й мяне перасьцерагаў, — крыжаваліся зь ягонымі думкамі Цімафеічавы. — Ну й чорт яго бяры, хай хоць падавіцца, не асаблівае там што”, — адразу наважыў здаць свае пазыцыі “пакарыцель”, успамінаючы нядаўнюю гісторыю з палкоўніцкімі “эпалетамі”, паўтарэньня якой ад такога сябра можна было спадзявацца шточасіны, асабліва калі хоцькі ці няхоцькі ставаць яму на дарозе. Зрэшты, і ў Сьцёшы — яшчэ колькі нявычарпаных магчымасьцяў, а ўсяго–ўсенькага ці ня больш нават, як у гэтым сырым неапрацаваным матар’яле.

І Цімафеіч канчальна пастанавіў “прымацавацца” зноў да Сьцёшы. Адразу, калі сьціхлі воплескі, не даючы перайсьці да другога нумару, ён узяў голас:

— Бязумоўна, канешня, таварышы, факт... вельмі цешыць, калі нашыя людзі так добра апаноўваюць замежнай тэхнікай... Таварыш... Сталін... — пераходзячы ўжо на свой звычайны аратарскі мэтад, выгалошваў ён далей: — у сваім... гістарычным... загадзе... нумар... сто... дзевяцьдзесят... пяць... яшчэ раз... падчыркнуў... што трэба... апаноўваць...

— Досыць камандаваць, ты ўжо не палкоўнік, і гэта не ўрачыстая частка, а мастацкая, — неспадзявана груба абарваў яго Геаргадзе, які, прадчуваючы, што аратар сваім звычаем можа размахнуцца на якую гадзінку, баяўся, каб гэта не парвала пачатага так удала, як яму здавалася, “сьледзтва” ў справе “шпіёнскіх агентаў, закідваных каведным ворагам у савецкія тылы”. І гэта адразу спакаральна падзеіла на “пакарыцеля”, асабліва тым напамінкам на “палкоўніка”. Дык ён толькі сьціпленька й хуценька закончыў, што хацеў адно папрасіць “нашую найлепшую самадзейную мастацкую сілу” выканаць той нумар, якім сваім тэхнічным дасканальствам заўсёды робіць ёй славу...

— “И кто его знает”, “И кто его знает”, — падтрымалі ўсе з воплескамі.

Запраўды, гэтая характэрная песьня–прымітыў расейскай вясковай “сарафаньніцы”, відаць, найлепш пасавала як да галасавых, так і наагул да ўсіх “артыстычных” успасабленьняў “уцехі мясцовае публікі”. Заўсёды прасілі выконваць яе і нават бісаваць, і зазвычай Сьцёша сама ахвоча йшла насустрач гэтаму. Але сяньня, пасьля тае прыкрае гісторыі зь месцам за сталом, ёй хацелася памуштраваць крыху гэтага старога зрадніка, які, сваім жаноцкім чуцьцём яна адразу адчула, ужо завіхляў хвастом і хоча назад… Няхай–жа папапросіць! І Сьцёша пачала, як гаворыцца, “ламацца”, адмаўляючыся як мага ня толькі выканаць свой каронны нумар, але й наагул сьпяваць.

— “И кто его знает, на что он намекает”, праўда? — аднаўляў тымчасам свае атакі лейтэнант бясьпечнасьці, пераходзячы ўжо на нейкі інтымны тон і адначасна беручы дзяўчыну за руку ды зазіраючы ёй блізка ў вочы.

— Хто? — Валя ізноў не разумела, але пачынала ўжо таяць ад новага абыходжаньня свайго кавалера, які штораз больш падабаўся, а гэтым новым, здавалася, абяцаў і нешта большае, што так прыемна, салодка хвалявала...

— А “парень кучерявый”. Гэта я пра тое, што вы думаеце аб нашай гаворцы, — і яшчэ глыбейшы позірк у вочы...

— Я... нічога... ня думаю — і ўжо нельга было адарвацца ад гэтых чорных грузінскіх вачэй, што прапальвалі наскрозь... Ці не пачыналася тое, чаго так шукалася й чакалася, але свайго — яшчэ ня было, толькі чужое паказвалі на сцэне... Нездарма сяньня там, нагары — павучок — на шчасьце...

Ды адарвацца давялося зараз–жа і нават разарвацца абаім. “Ай!” — толькі скрыкнула ад неспадзеўкі Валя й адскочыла, бо знадворку ў штору зацямненьня, якраз паміж ёй і чароўным грузінам, як бомба, моцна ўдарыла нешта, і неўзабаве адтуль выблытаўся ды з радасным сковытам і подбрахам кінуўся да свае гаспадыні сплаўлены на пачатку ўрачыстасьці сам “Троцкі”.

— Бедны мой цюценька, — пяшчотна прытуліла свайго ўлюбёнца Сьцёша, — хто–ж гэта цябе кінуў так аднаго? І як абскублі бедненькага...

Запраўды, у колькіх мясьцінах поўсьць на “Троцкім” была добра пашкамутаная й аж вісела касмылямі — відаць, ён дзесь увайшоў у сутычку із сваімі супляменьнікамі й крыху пацярпеў...

Цяпер ужо зусім зьнікла надзея, што Сьцёша выступіць із сваім нумарам, прынамся, зараз.

— Во кульгавая пачварына, — абурыўся ўголас Гарлапанін — нават із сабакам ня мог даць рады, толькі на каланчы тырчэць і можа... Пэўна, спаткнуўся дзе й, можа, лёг, як доўгі. Але нічога, таварышы, дадзём крыху адпачынку нашай шаноўнай вольнай мастачцы, я сам яе падмяню. Паслухайце мой раманс — і музыка і словы нашы — “Уж пора мне домой собираться”...

Аўдыторыя, аднак, ня выказала гэтым разам ніякага энтузіязму. Гарлапанінаў “раманс” усе мусілі слухаць кажны раз, успрыймаючы яго, як “прымусовы асартымэнт” славутага савецкага гандлю, у якім часам, каб купіць сабе якую патрэбную, але “дэфіцытную” рэч, чалавек мусіць заадно плаціць грошы за кучу рознае непатрэбшчыны, ад пудры да гліняных гарлачоў, якія не знаходзяць сабе йначай збыту. Ніхто ніяк ня мог захапіцца рыпучым, драўляным нейкім голасам таксама “вольнага мастака”, які ён зусім вольна, але горда вялічаў “тэнорам”. Аднак, сам гэты “мастак” быў, відаць, зусім інакшага погляду. Ужо нават рыхтуючыся да выступленьня, ён увесь перайсточваўся, нават вонкава: чамусьці надзяваў вялікія рагавыя акуляры, якіх зазвычай не насіў і ня меў патрэбы насіць, твар ягоны неяк выцягваўся, зьнікала ўся буйнасьць рухаў і нахіл да гарланьня. Той самы Кошкін ня менш назіральна зафіксаваў гэта ў сваёй другой карыкатуры — “сяброўскім шаржы” — “Двутвары Янус” — на якім правы твар “Януса” быў намаляваны з шырока разьзяўленым ротам, вырачанымі вачыма і ўскалычанымі валасамі, а правая рука адпаведна была выкінутая ў размаху вось–вось жарнуць у “гонг”, ато й проста ў твар каму, хто падкруціцца пад руку (бывала, што гэтым частаваў сваіх пажарнікаў брандмайстар). Левы–ж твар — у вакулярах, выцягнуты, з рахманым, засмучона–цялячым выглядам, у трубачку зложанымі губамі, і левая рука — на сэрцы. А ўнізе — яшчэ адзін подпіс: “Два сапога — пара”**.

Валі, якая ўпершыню з усіх чула Гарлапанінаў раманс, ён адразу выдаўся нейкім знаёмым. Асабліва, калі сьпявак маркотна выстагнаў апошнія словы:

бліскаючы сваймі акулярамі, як заўсёды ў гэтым месцы, на Сьцёшу. Дзе Валя гэта чула? Ці ня ў Менску? Можа, толькі крыху йначай, але не, здаецца, зусім так. Няўжо–ж Акакі Серафімавіч — знаны на ўвесь Саюз аўтар? Не, здаецца, там і кампазытар і паэта былі іншыя. Дык чаму–ж тады — “і музыка і словы нашы”? Валя ня ведала, што “свой” раманс Гарлапанін і запраўды вывез ізь Беларусі, дзе перад вайной выконваў вялікую “культурную місію” далучэньня гэтага “асталага” краю да “великой культуры русского народа и октябрьской революции”. І цяпер ён меў усе падставы ўважаць гэты твор за свой, бо, перарабіўшы яго ў мову тае “октябрьской революции”, канчальна “облагородил” і выцяг із балота беларушчыны, якая, як ён заўсёды цьвердзіў там, ня можа ніяк надавацца да паважнага мастацтва.

І на адну на Валю раманс толькі й зрабіў уражаньне, дарма, што быў ня высьпеваны, а хутчэй як пісклівай пілой выпілаваны. Ёй цяпер зрабілася неяк маркотна. Праўда, глыбейшыя падставы на гэта былі іншыя. Гэны дурны “Троцкі” спудзіў тую казку, якая была пачыналася... Бо цяпер чырвонавокага каўказца апанавалі сёстры Каця й Нюра, якія даўно цікавілі толькі на зручны мамэнт, каб “зьняць яго з работы” каля гэтай новай, нямаведама адкуль... Праўда, Валі здавалася, што таму й самому хацелася адкараскацца ад Вераніцыных і — зноў да яе... У гэтым яна й ня мылялася, але й сёстры не давалі пудлу, цупка ўгібалі й проста разрывалі сваю ахвяру, адначасна фармальна тлумячы бязупынным лапатаньнем. “Ах, когда–б ты могла догадаться”, — ах, каб ён мог здагадацца, як ужо глыбока дайшоў ёй да сэрца...

— Можа, пасьпяваем усе разам? — запрапанаваў па шчасьлівым заканчэньні брандмайстравага рамансу Дзяльцоў–Дзялецкі, баючыся, каб нудны сьпявак ня ўзяў ініцыятывы для працягу сваіх “творчых выступленьняў” і не абкарміў–бы імі залішне, як гэта бывала часам.

— Давайце “Ермака”, — падала свой голас, раптам ажыўляючыся, Сьцёша. Цімафеіч із палёгкай прыняў гэта, як сваё дараваньне грахоў. Але Сьцёша, зрэшты, заўсёды перайсточвалася пры харавых сьпевах, любіла іх і, папраўдзе, найбольш і надавалася да іх, выгодна вылучаючыся з хору, але трацячы шмат адна безь яго.

Кошкін хацеў “ізабразіць” і Сьцёшу, падобна, як Гралапаніна, але ня ведаў, колькі надаць ёй твараў. Бо ня толькі Цімафеічу й Гарлапаніну парознаму ўсьміхаліся яны, але й Геаргадзе, і ўсім зарэгістраваным у ЗАГС’е мужом, якіх прайшло ўжо крыху празь Сьцёшыны рукі, маладых і прыгожых, і ўсе неяк таямніча зьнікалі ў нетрах “дзяржаўнай бясьпечнасьці”... Хутчэй за ўсё — адзін твар, але як–ні то, каб замаляваць, а проста хоць–бы зірнуць яму ў вочы, каб самому не асьлепнуць?

— адразу рупліва зацягнуў, не выпушчаючы ўсё–ж ініцыятывы, Гарлапанін.

— загрымела й застагнала густое ўжо паветра ад п’яных галасоў хору партыйнага й беспартыйнага актыву.

Зрэшты, усё йшло гладка й добра, як толькі магло йсьці ў падобных абставінах. Адно на куплеце –

да хору далучыўся новы голас — раптам пачаў чагосьці прыслухоўвацца й падскавытваць “Троцкі”. Гэта магло–б быць дзівам, калі ўзяць на ўвагу, што ён перад тым ані не рэагаваў на Гарлапанінавы сьпевы, хоць раней часта любіў памагаць гэтаму сьпеваку. Але калі былі паўтораныя двойчы радкі пра задуменнага Ермака “на диком бреге Иртыша” і на мамэнт сьціхла перад наступным куплетам — усе пачулі й яшчэ адно, вельмі прыкрае, але ўжо не сабачае скавытаньне.

— Сырэна! На камбінаце! Трывога! — першая здаўмелася Фенечка.

Праўда, гэта было так. Усе прыслухаліся. Скавытаньне мацнела й рабілася больш прыкрым. І толькі цяпер таварыства ўспомніла, што гэта–ж — “загрожанае палажэньне”, ды зрэагавала першым рухам узорнага савецкага грамадзяніна ў такім выпадку — усе пачалі хапацца працівагазаў ды адразу–ж пароць паніку.

— Глупства, таварышы, гэта мы самі ўплянавалі, — хацеў супакоіць Цімафеіч, але раптам звалілася новае — як га, згасла электрычнасьць, і ў цемры ніхто ўжо нічога ня мог спыніць і супакоіць. Усе з гармідарам кінуліся шукаць дзьвярэй, а нехта, сарваўшы штору, выскачыў праз вакно. На дварэ таксама было цёмна...

— Чакайце, чакайце, дзівакі–людзі, — намагаўся йшчэ “пакарыцель Сібіры”. Ён шукаў цяпер электрычнага выключальніка, падумаўшы, што можа знарок хто выключыў, як гэта часам рабілася, калі трэ было “адчуць асаблівы кантакт”... Цяжка было зарыентавацца ў чужой гасподзе й па “градусах”, але, на шчасьце, рукі неяк адразу намацалі шуканае. Толькі — два–тры пстрыканьні — і ўсё дарма, сьвятла–ткі няма.

— Ну й ёлуп гэты Малкін, што выдумаў, хоць–бы нас папярэдзіў... А можа?... — бліснуў сумлеў і ў самога героя.

— Тэлефон! Дзе ў цябе тэлефон? — дарэмна гукаў і шукаў Цімафеіч, бо ў пакоі ўжо нікога ня было. У пацёмку напароўся толькі на тыя вёдры з “жывою” й “мёртваю” вадою, і адно загрымела проста пад ногі. Мусіць, із “жывою” — адразу пах даў у нос. Яшчэ табе аварыя — ах, якая шкода! Так, але–ж тут–жа нейдзе павінны й дзьверы быць. І ўсё–ж — дзьвярэй ня было. У сьлізкай лужыне ногі раскаціліся і — зноў у тую лаву, на порткі аж да цела плесканула халодненькай... Гэта дык запраўды табе “загрожанае палажэньне”...

А сырэна гула ўсё жудасьней і жудасьней.

Трывога... трывога...
 

далей      

_{Вайна ў ARCHE 2(3)-1999} .