^{Вайна ў 2(3)-1999}     .

          да Зьместу 2(3)-1999       да IV разьдзелу

kніга

С.Юстапчык
(Антон Адамовіч)
Трывога
(працяг)

V

— Спушчайцеся, дзеду, далоў, супачыньце сабе тымчасам, як трэба, на ложку.

— Га? Ага, добра сам кажаш. Задрымаў чуток. Глянь ты, аж тут, на верхатуры, цёпла зрабілася. Дый ціха, вецер будкі не калоціць. От і змарыла... Хіба ня дождж?

Дзед Ахрэм моцна пазяхнуў і пачаў уставаць, крэкчучы, із звычайным сваім: “Ах, Божа, Божа на”... Казімер, які ўскорстаўся на “каланчу” адмяніць яго, усьміхнуўся, як кажным разам, калі дзед прававаўся, што зануў на варце, складаючы заўсёды свой грэх на снатворнае дзеяньне надвор’я, якое–б яно там ні было — ці на дождж, ці на пагоду. Пэўна, старасьць — яшчэ й так дзіва, як ліпіць, як на гэтую “верхатуру” ўзлазіць, дый то цяпер, пры гэткіх харчох. А трымаецца зусім гарой — нават прызнавацца да старасьці ня хоча.

Але сяньня й праўда, нават тут было вельмі цёпла й ціха. Ціха і ўвысях, ціха й там, далавах, на бязьлюдных нязвычайна гарадзкіх вулічках, на дарогах між палеткаў і тайгі, у самой тайзе мусіць. І дзед Ахрэм, устаўшы дый аглядаючы ваколіцу, як–бы на тое, каб здаць яе свайму наступніку, кінуў:

— Скажы ты, як падмяло. Калі заступаў, дык яшчэ цягліся ўсё прочкі, як мурашкі, з гораду. Гэта табе дык сход — першы сход, а тады й расход. Нагнаў пуду. А што, мо й праўда хто адведаць захоча поначы?

І дзед ускінуў вокам на зелянавае, як заўсёды тут, нянаскае, неба, быццам ужо выглядаючы адтуль якіх “гасьцей”.

— Ды не, дурніна, дзеду, — гульня, як заўсёды ў іх. Хто дапне сюды на такі край сьвету?

— Мусіць, што гульня дурная, добра сам кажаш. Ах, каб вы ўжо жыватом загулялі, хавэйрымы. Ну, пайду, выпрастаю–ткі крышку костачкі. Глядзі, хлопча, каб і табе тут вейкі не зьвяло з гэстаю чытанкаю, — кіўнуў дзед на кніжку, том вершаў Блока, якую, затуліўшы пальцам на нейкай балоне, меў у руках Казімер.

— З гэтым, дзеду, не засьнеш!

— А багі яго ведаюць, што там такое. Ну, калавур–жа, глядзі!

І дзед, крэкчучы ў тон рыпеньню старых каланчовых сходаў, пачаў спушчацца далоў, у іхнае супольнае вартаўніцкае жытло. Казімер палажыў, разгарнуўшы на затуленым месцы, сваю кніжку на маленькі трыногі столік, што стаяў тут прыхінуты да сьценкі, і, пачакаўшы крыху, пачаў адбіваць гадзіны. Пакуль узглабаўся сюды й гаварыў зь дзедам — пэўна, што тыя колькі часінаў зыйшлі, на якія не дацягала, як глядзеў там на гадзіньнік. Дый наагул ён ніколі не званіў гадзінаў, пакуль дзед ня зыйдзе — досыць і так старыя вушы мелі свайго гуду й звону, і то йшчэ — дзіва — добра яму служылі.

Але–ж, колькі за гэтыя тры гады кажны зь іх папавыбіваў тут гэтых гадзінаў! “Майстры часу”... Увесну калісь спаткаліся ўпяршыню вунь там, каля рэчкі.

— А патом нашая Прыпяць куды мудрэй разьлівае...

Божа мой, за колькі год упяршыню гукі нашае мовы — і тут, на гэтай халоднай, нялюдзкай чужыне! Кажны раз, і цяпер, ня мог Казімер без хваляваньня ўспамінаць гэтае першае спатканьне сваё зь дзедам Ахрэмам. І тады–ж, як спаткаліся — так і злыгаліся, аж на дагэтуль. Злыгалі — родная мова, роўная доля. Дзед Ахрэм, як пусьцілі нек із “раскулачаньня”, дажабраваўся сюды, у гарадок, кіруючыся й далей пад свой бок, на радзіму. Адно–ж прыстаў так (дый куды, да якое радзімы прабірацца і як было?), што калі добры чалавек, падаўшы хлеба, запрапанаваў застацца гэттака за вартаўніка на “каланчы” — адразу й згадзіўся. Гэтак і вартуе, “калавурыць” ад таго часу, узлазіць і злазіць па хісткіх сходах, адбівае гадзіны. За год які спаткаў тут, ля рэчкі ўвесну, беднага кульгавага, таксама толькі зь лягеру выпушчанага хлапца з свайго боку, ды ўжо сам здолеў “устроіць” яго пры сабе, на каланчы, злазіць і ўзлазіць ды ў той пабіты саган біць.

Казімер тады быў адбыўшы свае пяць год “папраўча–працоўнага лягеру”, назначаныя яму, як і цэлай грамадзе ягоных сяброў, студэнтаў–беларусаў, за “нацыянал–дэмакратычныя настроі” і “сувязь зь міжнароднай буржуазіяй” (дарма, што бадай ніводзін зь іх ні “міжнароднага”, ні калішняга свойскага “буржуя” ў вочы ня бачыў, хіба на савецкіх плякатах). Можа, на пяцёх бы й не абмежавалася, але за год які да тэрміну пашэньціла неяк падкруціцца нагой пад бервяно й патрушчыць яе крышку. У лягерным шпіталі лячылі гэтак рупна, што зрабілі добра кульгавым на цэлае жыцьцё. Гэтак “папраўчы” не паправіў, а выкрывіў. А з “каманды інвалідаў” лягеру, пэўна–ж, невялікая карысьць, дык таму, можа, і не прадставілі на “падвышэньне”, а як тэрмін зыйшоў — пусьцілі з Богам на “мінус” (права выбраць сабе месца пражываньня за выняткам, “мінус”, пэўных пунктаў і раёнаў). Нехта параіў, не цягаючыся далёка — усюды адно шчасьце — выбраць гэты бліжэйшы ад лягеру гарадок, дзе й вялікі “камбінат” ёсьць, і з работаю, і з пражыцьцём лягчэй. Дык сюды й прыкандыбаў пад весну. Але з “камбінатам” адразу не выкамбіноўвалася — усё зь “пільнасьцю” прыглядаліся і ганялі ад заўтрага да заўтрага. І калі ўжо зусім зьбіваўся з усяго й з капытоў — сустрэўся гэты свой, як родны, дзед Ахрэм, заапекаваўся й дапамог знайсьці месца, вышэй за ўсе на цэлую ваколіцу, пачэснае месца — нагадваць людзям, хто здольны праняцца гэтым, — што жыцьцё іхнае пакарачэла йшчэ на адну гадзіну...

Тады часам нават і самому здавалася, што бервяно добрую работу зрабіла. Цяпер–жа мала было яму найцяжэйшых праклёнаў. Цяпер, пазіраючы туды, на захад, і ўздумваючы кажны раз, што радзіма–ж уся ўжо там, па той бок. І што там? Пэўна–ж, тыя “настроі”, што калісь лягер самому настроілі. Іначай ня можа быць — так–жа паўтараецца гісторыя сямнаццатага, васямнаццатага году. Дык ляцеў–бы туды? Хіба што толькі. Бо зайшоў–бы, пайшоў–бы хоць — каб ня гэтая чыкілда, зь якою й лішне “мінусаў” ня трэба, каб быць прывязаным да месца.

Вось і туга, туга якая! І нуда, нуда... Даўно, а каторыя й па два разы, перачытаныя ўсе тамы “багатага кніжнага фонду” мясцовае гарадзкое бібліятэкі. Цяпер надумаў вось браць хіба зноў ды перакладаць пакрысе ў сваю мову — можа, прыдасца калі. Але штось туга йшло — бо туга, туга! Асабліва гэтымі вячорнымі часінамі, на вышцы “каланчы”, калі пасыракомлеўску

— А гэта я. Валя, — Казімер аж здрыгануўся, бо нейкая незнаёмая дзяўчына, нямаведама адкуль і як узяўшыся тут (пэўна, узорыўшыся і ўлятуцеўшыся ў далеч, не пачуў і ня згледзеў) — тыцкала яму руку. Ён мэханічна падаў сваю, усё яшчэ не разумеючы, што гэта за праява.

— Хто вас пусьціў сюды? — спытаўся ён першае, што накруцілася, пасьпеўшы спыніць на языку другое — “Чаго вам трэба?” — што, як ні будзь, а было–б усё–ж няветлым і негасьцінным.

— Сама. Мяне на вечар запрасілі там, — яна паказала рукою некуды ўніз убок. — А мне цікава, як адсюль відаць, і я ўзыйшла.

І яна, праўда, зь цікавасьцяй пачала разглядацца па ваколіцы, перш уніз, а тады ўдалеч, і таксама на захад. Казімер прыглядаўся тымчасам да яе. Гэта была танклявая, стромкая, з выгляду вельмі маладзенькая й зусім нішто сабе дзяўчынка, чарнявая, з даўгімі валасамі, якія спадалі хваляю аж на плечы — неяк непатутэйшаму. Дый, пэўна–ж, яна й была нятутэйшая, бо Казімер, здаецца, ня бачыў такой у горадзе. Што, праўда, ён рэдка хадзіў цяпер на горад, зганяючы тугу й нуду дома, тут на гары ці ўнізе. Магчыма, што каб хадзіў часьцей, дык сяньняшняе знаёмства адбылося–б крыху раней, бо дзяўчына займела ўжо ў горадзе нямала знаёмых, і ўсё такім самым спосабам выяўленьня собскай ініцыятывы, кароткай самарэкамэндацыяй з падаваньнем рукі. Гэтак яна брала кажнага, што называецца, уроспудзь і адразу ставіла перад фактам знаёмства. І ніхто не пратэставаў і не абураўся, бо ад дзяўчыны патыхала такой бязьмежнай наіўнасьцяй і нейкай як–бы захопленасьцяй, што яна адразу абяззбройвала сваіх новых знаёмых, калі ў першы мамэнт нават і мільгала ў іх думка аб дзёрзкасьці, навязьлівасьці, няпрыстойнасьці ці падазронасьці такога захоўваньня. Заставалася хіба ў некаторых толькі ўражаньне нейкай ненармальнасьці, пры якой “ня ўсе дома”, выкліканае і гэтай наіўнай захопленасьцяй, а найбольш — тым нязвычайным, “ненармальным” спосабам завязваньня знаёмстваў.

Гэтак абяззброены быў і Казімер. Яму нават пачало рабіцца цікава з гэткай арыгінальнае праявы, і захацелася задаволіць гэтую цікавасьць. Дык ён, ня доўга шукаючы, ад якога пытаньня пачаць, выкінуў першае, што круцілася яшчэ ў кірунку пастаўленага адразу — “хто вас пусьціў сюды”:

— Адкуль Вы?

— Адтуль, — яна паказала рукою на захад, куды глядзела,— здалёку, здалёку...

І па кароткай паўзе дадала:

— Уцякала ад фашыстых, як бомбы пачалі кідаць. Гэта так страшна, — дзяўчына здрыганулася, відаць, успомніўшы нешта запраўды страшное. — Перш у Маскву, да сястры, а пасьля і сюды. Тут у мяне другая сястра Ліда.

— Можа, Вы зь Беларусі? — спытаўся Казімер, ловячы ў акцэньце дзяўчыны нейкія малаўлоўныя, але знаёмыя адценьні.

— Угу, — зачыненымі вуснамі адказала дзяўчына, занятая ў гэты мамэнт ужо разгляданьнем разгорнутай на століку кніжкі. — Ага, Блок, — канстатавала яна й пачала чытаць уголас нарасьпеў, як было агульнапрынята чытаць вершы апошнім часам:

— Гэта Вам сьніцца? — спытала яна, глянуўшы на яго, а тады ейны погляд сьлізгануў на ягоную выкрыўленую нагу і зноў на яго. Абое пачырванелі, зразумеўшы думкі адзін аднаго і засаромеўшыся адзін за аднаго. У яе аж, здавалася, накручваліся сьлёзы — ні то ад гэтага сораму за сваё нетактоўнае пытаньне й погляд–напамінак на ягонае няшчасьце, ні то ад жалю да гэтага няшчасьця. Але ён зараз–жа справіўся з прыкрасьцю і, намагаючы адразу нават на вясёлы й разьвязны тон, сказаў:

— Сьніцца ці сьнілася, пэўна–ж, Аляксандру Блоку, як вынікае з аўтарства вершу...

Ды, ня ўтрымаўшыся на ўзьнятым тоне, закончыў з тугою:

— Мне ўжо даўно нічога ня сьніцца...

— Гляньце, павучок, — пачала ўжо яна выводзіць гаворку з прыкрага стану, — спушчаецца на мяне! Не, на Вас! Не, пасярэдзіне. На нас, на нас! Гэта–ж, кажуць, на шчасьце...

— Ну, гэткага шчасьця ў нас тут поўна.

— А я веру, бо раз...

— Бі–і! — даляцеў голас зьнізу.

— Што гэта? — спалохана здрыганулася яна, бачачы, што ён адразу ўзяўся за вяроўку.

— А гэта сыгнал мне адбіваць гадзіны.

— А я думала, мяне... Ды пачакайце, я лепш зыйду, ато гэта, мусіць, будзе таксама няпрыемна... “Бом, бом” — як бомбы...

Ён засьмяяўся і пачакаў, пакуль яна не схавалася за павароткай сходаў, абнадзеіўшы йшчэ яго:

— Я пасьля яшчэ прыду!

Аднак, гэтае абнадзеяньне не прывяло яго ў захапленьне. Наагул, усё здарэньне неяк узрушыла яго, неяк зьмяшала ўсё. І што гэта за яна? Ён бачыў цяпер, як яна перасекла пажарны двор і ўвайшла ў гасподу самога ягонага начальніка Гарлапаніна. “Мусіць–ткі, птушка!” — падумаў ён, добра ведаючы, хто зьбіраецца ў брандмайстра і чуўшы няраз, якія оргіі разгульваюцца там. “А можа, якраз залучаюць птушачку ў сіло?” — і яму ўжо зрабілася шкода яе, так, як за часінаў колькі таму, можа, ёй было шкада яго. А зрэшты — усё гэта толькі няпрыемна нэрвавала, неяк трывожыла, напружвала йшчэ больш тую тугу. І гэты, як прасьпяваны ўсёроўна, Блок. “И вечерний туман...” Ён глянуў уніз. Тут ніколі ня бывае гэтага туману — заўсёды так ясна, халодна — цьвяроза, праклята ў гэтай сьцюдзёнай, сібернай краіне.

І раптам — за ўсё разам — зрабілася так шкода — шкода самога сябе...
 

далей      

_{Вайна ў ARCHE 2(3)-1999} .