3–2000
» да Зьместу «

Габрэйскі нумар

прабел

Аляксандар Фрыдман
Лёс мірскай ешывы

---

З 1939 году ў мястэчку Мір няма ешывы¹.

У 1989 годзе рабін Тэадор Льюіс з Дубліну, адзін з апошніх студэнтаў гэтай ешывы (у 1935–1939 гадох), апублікаваў кнігу ўспамінаў „Bar Mitzvah Sermons at Touro Synagogue“.

Амэрыканская дасьледчыца Рыва Кімбл стварыла сайт (http://darkwing.uoregon.edu/~rkimble/Mirweb/Mir1.html), прысьвечаны гісторыі габрэяў Міра. Тут зьмешчаныя ўрыўкі з кнігі рабі Льюіса, а таксама ўспаміны іншага мірскага ешыботніка 30-х гадоў родам з Ірляндыі — рабі Егуды Бройда.

У жніўні 1939 году рабі Льюіс, ратуючыся ад блізкай вайны, вымушаны быў пакінуць Мір. Зваротны шлях быў доўгі і пакутны: праз Латвію, Эстонію, Фінляндыю, Швэцыю і Нарвэгію. Паўсюль сустракаліся былыя студэнты зь Міра. Адзін зь іх дапамог рабі Льюісу ў Рызе, а другі — у Стакгольме. „У Міры я правёў найлепшыя гады свайго жыцьця“, — піша Льюіс.

Пры канцы XIX і ў першых дзесяцігодзьдзях XX стагодзьдзяў позіркі традыцыйнага габрэйства былі скіраваныя ў бок „літоўскіх“² ешываў.

Калі ў Заходняй Эўропе габрэйства ахапіла хваля асыміляцыі, на Ўсходзе кантынэнту працягвала панаваць традыцыя. Слынныя ешывы знаходзіліся ў Валожыне, Міры, Радуні, Слоніме, Клецку, Цельшах (сучасная Літва) і набылі вядомасьць у розных кутках габрэйскага сьвету.

Эўрапейскія рабіны раілі сваім самым здольным вучням ехаць на вучобу ў літоўскія ешывы. Тэадору Льюісу шанцавала з настаўнікамі. Спачатку гэта быў галоўны рабін Ірляндыі рабі Герцаг, а потым рабі Абрамскі, у якога Льюіс навучаўся ў лёнданскай ешыве Etz Chaim. Рабіны палічылі, што Льюіс варты навучаньня ў літоўскай ешыве, а рабі Абрамскі параіў накіравацца ў Мір.

 
Мястэчка Мір не было на мапе Польшчы. Рабі Льюіс вырашыў навесьці даведкі ў польскага консула ў Дубліне. Консул упершыню чуў пра існаваньне такога населенага пункту. „Навошта вам ехаць у такую глухмень? — дзіваваўся ён. — Едзьце лепей у культурныя цэнтры — Варшаву, Кракаў, Львоў, там і жыць, і навучацца значна больш камфортна, там няма недахопу ў забавах і выгодах“. Пераконваць консула рабі Льюіс ня стаў, вырашыўшы, што зразумець усю прывабнасьць Міра прадстаўніку Польскай дзяржавы папросту недаступна.

Вонкавы выгляд мястэчка Мір шакаваў замежных студэнтаў. Бездарожжа, каровы, што мірна гуляюць па ходніках, адсутнасьць электрычнасьці і выгодаў у дамох, праблемы з тэлефоннай сувязьзю, а побач — славуты замак Радзівілаў, які належаў тады Сьвятаполк-Мірскім.

Мястэчка мела багатую габрэйскую гісторыю. Магнаты Радзівілы запрасілі габрэяў у свой маёнтак Мір яшчэ на пачатку XVII ст. Ужо ў 1678 г. Бэрнгард Танэр у сваім „Апісаньні падарожжа польскага пасольства ў Маскву“ адзначаў, што ў мястэчку даволі шмат габрэяў. Габрэі Рэчы Паспалітай удзельнічалі ў славутых мірскіх кірмашох, што адбываліся двойчы на год. Тут яны разгарнулі актыўны гандаль футрам, коньмі, зернем, прысмакамі, тытунём, віном і г.д. Кірмаш абслугоўвалі фурманы-габрэі. У XVIII ст. габрэйскія купцы зь Міра вялі гандаль зь Ляйпцыгам, балтыйскімі портамі — Кёнігсбэргам, Мэмэлем, Лібавай.

У 1765 г. у Міры і навакольлі жыло 607 габрэяў-падаткаплатнікаў, у 1806 г. мястэчка налічвала 807 габрэйскіх жыхароў, сярод якіх было 30 купцоў і 106 краўцоў. У 1847 г. габрэйская грамада Міра складалася з 2273 асобаў. Расейскі перапіс 1897 г. засьведчыў: 5401 жыхар, сярод якіх 3319 — габрэі.

Рэзьнікі, рамізьнікі, краўцы, цесьляры — вось далёка ня поўны пералік прафэсіяў мірскага габрэйства. Найбагацейшыя вялі буйны гандаль лесам, зернем, коньмі.

Заступніцтва Радзівілаў дазволіла літоўскаму габрэйству ўжо ў XVIII ст. ператварыць Мір у адзін з сваіх духоўных цэнтраў. У 1697, 1702 і 1751 гг. тут правёў свае сэсіі Літоўскі ваад („габрэйскі сойм“). У Міры жылі выбітныя габрэйскія духоўныя лідэры: галахіст³ і прапаведнік рабі Мэір бэн Ісак Эйзэнштадт (каля 1670—1744), тальмудыст рабі Саламон Залман бэн Егуда Лейб Міркес (Міркіш) (XVIII ст.), які адзін час быў рабінам у Франкфурце-на-Одэры, рабі Іосіф Давід Айзэнштадт (1766—1826).

У 1815 годзе буйны купец і тальмудыст Самуіл Цікцінскі заснаваў ешыву, якой было наканавана ўславіцца ўва ўсім габрэйскім сьвеце.

Сапраўдная слава прыйшла да ешывы „Мір“ напачатку XX ст., калі яе ўзначаліў знакаміты тальмудыст рабі Эліэзэр Егуда Фінкель, які здолеў сабраць пад адным дахам найбуйнейшых габрэйскіх рэлігійных аўтарытэтаў свайго часу.

 
Канец XIX — пачатак XX стст. быў ня лепшым пэрыядам у гісторыі габрэяў Міра. Беспрасьветнае эканамічнае становішча, юдафобская палітыка ўладаў, боязь пагромаў вымушалі габрэяў пакідаць Радзіму і накіроўвацца ў пошуках лепшай долі ў ЗША, Эўропу альбо Эрэц-Ісраэль. Тыя, што заставаліся, арганізоўвалі аддзелы самаабароны, многія ўступалі ў шэрагі габрэйскіх сацыялістычных партыяў — Бунду альбо Паалей-Цыёну.

Пад час першай сусьветнай вайны мірская ешыва пераехала ў Палтаву, адкуль вярнулася толькі ў 1921 годзе. Да гэтага часу габрэйскае насельніцтва мястэчка зьменшылася да 2074 чалавек. Эканамічнае становішча габрэяў заставалася вельмі цяжкім, але польскія ўлады не рабілі замахаў на асновы габрэйскага ладу жыцьця. Калі ў Савецкай Беларусі зачыняліся сынагогі ды ешывы, на Захадзе па-ранейшаму квітнела габрэйскае законавучэньне.

Рабі Льюіс адзначае, што габрэі жылі галоўным чынам у цэнтры Міра, а хрысьціянскае насельніцтва сялілася на ўскраінах. Большую частку габрэйскай грамады складалі беднякі. Бульба ды хлеб утваралі іх звычайны рацыён.

Цяжка пераацаніць ролю ешывы для эканомікі Міра. Ешыботнікі ўтваралі сабой асноўную кліентуру маленькіх крамак ды рамесьніцкіх лавак. Яны ўносілі разнастайнасьць ў млявае жыцьцё мястэчка.

Ешыва ня мела інтэрнату, таму студэнты жылі ў прыватных хатах, наймалі „баалабостэ“ (жонку ці ўдаву домаўладальніка), якая клапацілася пра іх. Рабі Льюіс жыў у перапісчыка Торы, а харчаваўся ў хаце ўдавы Эткі Міранкі, якая варыла есьці для сямёх маладых габрэяў з ЗША, Польшчы, Ірляндыі. Штотыдзень прыходзіла сялянка, забірала ў ешыботнікаў бруднае адзеньне, а празь некалькі дзён вяртала яго памытым.

Адсутнасьць выгодаў у доме бянтэжыла „аўсляндэраў“ — замежных студэнтаў. Так, ваду даводзілася набіраць з калодзежу ў цэнтры мястэчка. Некаторыя габрэі-беднякі зараблялі на жыцьцё тым, што насілі ваду пад дамы багатых супляменьнікаў.

Ешыва месьцілася ў вялізнай мураванцы ў цэнтры мястэчка. Будынак налічваў па шэсьць вокнаў з кожнага боку (студэнты вывучалі кнігі, напісаныя дробным шрыфтам, а таму патрабавалася добрае асьвятленьне). Ешыва была адзінай установай Міра, дзе выгоды знаходзіліся ў доме.

 
Рабі Тэадор Льюіс зьявіўся ў ешыве ўночы. Ешыботнікі ня спалі, чатыры сотні студэнтаў апантана вывучалі трактаты па габрэйскай этыцы.

Польскія ды літоўскія габрэі складалі большасьць ешыботнікаў. Каля чвэрці студэнтаў былі замежнікі: каля 40 амэрыканцаў, 30 выхадцаў зь Нямеччыны, 8 — з Англіі, 6 — з Аўстрыі, 4 — з Бэльгіі, па тры чалавекі з Францыі, Ірляндыі і Канады, 2 — з Паўднёвай Афрыкі, па адным — з Швэцыі, Даніі. Меліся таксама выхадцы з Эрэц-Ісраэль, Галяндыі і Чэхаславаччыны.

Узрост студэнтаў розьніўся: у сярэднім, ад 20 да 40 гадоў. Некаторыя замежнікі да прыезду ў Мір пасьпелі ўжо атрымаць ступені дактароў мэдыцыны альбо юрыспрудэнцыі ў эўрапейскіх унівэрсытэтах. Навучаючыся ў ешыве, яны ставілі перад сабой мэту атрымаць глыбейшае ўяўленьне пра габрэйскую рэлігію, мараль, тут ішло канчатковае фармаваньне іх як асобаў.

Навучальны дзень пачынаўся а палове на восьмую раніцы і працягваўся да паловы на дзясятую вечара. Ён уключаў у сябе: ранішнюю малітву, сьняданак, заняткі з выкладчыкам, дзённую малітву, адпачынак, калі студэнты звычайна выходзілі на паўгадзінны шпацыр, абед, працяг заняткаў і вечаровую малітву. За кнігамі студэнты праседжвалі цалюсенькія ночы. Электрычнасьць у мястэчку адключалі а першай ночы, а таму ахвотныя працягваць свае заняткі мусілі запальваць газьнічкі.

Слава ешывы „Мір“ была плёнам дзейнасьці рэктара (рош-ешывы) рабі Эліэзэра Егуды Фінкеля і ягонага зяця рабі Хаіма Шмулевіца. Тальмудычныя пытаньні асьвятляў у сваіх штотыднёвых лекцыях рабін Міра рабі Аўраам Камаі. Духоўным лідэрам ешывы быў машгіах⁴ рабі Ерухом Левовіц. Асабліва цанілася меркаваньне машгіаха ў пытаньні выбару нявесты.

Габрэйскія сьвяты ў мястэчку Мір мелі асаблівы калярыт: у месяц, які папярэднічаў Рош-ха-Шана (габрэйскаму Новаму году), у Мір зьяжджаліся былыя студэнты ешывы і слынныя рабіны Польшчы. У сьвята Сімхат-Тора ў ешыве зьбіраліся ўсе мясцовыя габрэі, каб паглядзець на студэнцкае сьвяткаваньне. Ешыботнікі ўтваралі два колы, у цэнтры якіх ставалі кіраўнікі ешывы, і танчылі ды сьпявалі на працягу некалькіх гадзінаў, да поўнай зьнямогі.

 
Тым часам Эўропа шпаркімі крокамі ішла да новай сусьветнай вайны. У 1938 годзе брытанскія студэнты атрымалі ліст з варшаўскага кансуляту, у якім ім раілі як мага хутчэй выехаць з Польшчы. Ешыботнікі папярэджаньне праігнаравалі. Сапраўдны шквал тэлеграмаў абрынуўся на ешыву ў жніўні 1939 году. Бацькі патрабавалі ад дзяцей, каб тыя неадкладна вярталіся дадому. Брытанскі консул зноў накіраваў ліст з прапановай выехаць з краіны, якая стаяла на парозе гітлераўскага ўварваньня.

1 верасьня 1939 году пачалася другая сусьветная вайна. 17 верасьня Чырвоная Армія ўступіла на тэрыторыю Заходняй Беларусі. Кіраўніцтва ешывы выдатна разумела, чаго чакаць ад савецкіх уладаў. Часу на роздум не заставалася. Рабі Фінкель прыняў рашэньне — ешыва „Мір“ сарвалася зь месца і ўцякла ў пакуль незалежную Літву.

Габрэйскія ўцекачы з Польшчы асаджалі прадстаўніцтвы заходніх дзяржаваў у Коўні. Паўсюль яны чулі адмовы. У Эўропе знайшлася толькі адна краіна, што працягнула руку дапамогі польскім габрэям — Галяндыя. Улады гэтай краіны дазволілі ўцекачам атабарыцца ў сваіх каляніяльных уладаньнях — Кюрасао і Галяндзкай Гвіяне (Сурынаме). Але да запаветных калёніяў яшчэ трэ было дапяць, а шлях пралягаў цераз тэрыторыі СССР і Японіі.

Савецкія ўлады далі згоду прапусьціць уцекачоў. Цяпер усё залежала ад японцаў. Натоўпы ўцекачоў штурмавалі японскі кансулят у Коўне. Консул Хіунэ Сугіхара, парушыўшы рашэньне свайго ўраду, вырашыў выдаваць візы.

Ад 31 ліпеня да 28 жніўня 1940 г. Сугіхара выдаваў да 300 візаў у дзень. Студэнт ешывы „Мір“ рабі Мошэ Зупнік, сабраўшы ўсе неабходныя дакумэнты, прыйшоў у кансулят. Прыйшоў, каб атрымаць візу для сябе, але здолеў дамагчыся яшчэ 300 візаў для ўсёй ешывы. Консул фізычна не пасьпяваў аформіць візы, і тады яму пачалі дапамагаць сам Зупнік і некалькі ягоных сяброў, якія скапіявалі запаветныя дакумэнты ўласнымі рукамі. Яны ня ведалі японскай мовы, і таму прозьвішча ўсіх ешыботнікаў аказалася аднолькавае — „Рабіновіч“.

Студэнты ешывы разам зь іншымі ўцекачамі дабраліся на цягніку да Масквы, а потым па Транссыбірскай магістралі да Ўладзівастоку. Японскія памежнікі прапусьцілі тры сотні Рабіновічаў у Кобэ, дзе ешыва жыла на працягу некалькіх месяцаў.

Потым студэнтаў пераправілі ў Шанхай, дзе яны перабывалі на працягу ўсёй вайны. Іх перасьледавалі эпідэміі, бракавала прадуктаў, нямецкія нацысты патрабавалі ад японцаў зьнішчыць габрэяў (меркавалася пад маркай амэрыканскіх бамбардзіровак абвясьціць габрэям, што іх перавозяць на бясьпечную выспу, а па дарозе ўсіх патапіць). Габрэі даведаліся пра гэта і здолелі адкупіцца. Ешыботнікі наагул не паддаваліся роспачы. Іхнымі намаганьнямі ў Шанхаі ўпершыню была надрукаваная габрэйская літаратура.

9 лістапада 1941 году нацысты расстралялі 1500 габрэяў Міра, а 850 заключылі ў гета, пераведзенае ў траўні 1942 году на тэрыторыю Мірскага замку. 80 габрэяў там утварылі падпольле мірскага гета. 13 жніўня 1942 году гета было зьнішчана. Сярод тых, хто загінуў, былі былыя ешыботнікі і рабін Міра Аўраам Камаі. За некалькі дзён да гэтага некалькі соцень габрэйскіх юнакоў і дзяўчат здолелі ўцячы, але да ліпеня 1944 году, калі ў Мір увайшлі савецкія войскі, зь іх жывымі засталіся толькі каля сарака чалавек.

У 1985 годзе Хіунэ Сугіхара быў прызнаны „праведнікам сярод народаў сьвету“. Нашчадкі ўратаваных дзякуючы візам Сугіхары налічваюць сёньня больш як 40000 чалавек.

Мірская ешыва ў 1947 годзе разлучылася. Адна частка студэнтаў на чале з рабі Фінкелем накіравалася ў Эрэц-Ісраэль, а другая — у Нью-Ёрк. Цяпер сотні студэнтаў вывучаюць Тору і Тальмуд у ешывах „Мір“ у Ерусаліме і Брукліне. У беларускім мястэчку Міры габрэяў больш няма.