3–2000
» да Зьместу «

Габрэйскі нумар

гісторыі

Адам Глобус
Тутэйшыя
Апавяданне

---

Калі робіцца сумна, я згадваю даўніх знаёмых габрэяў. Так-так, менавіта ўспаміны пра габрэяў развейваюць маркоту і нараджаюць лірычныя настроі. А чым чалавек розніцца ад жывёлы? Лірычным настроем і больш нічым.

Згадваю Жэню Міхельсон…

У бібліятэцы будтрэсту нумар чатыры разам з маці працавала цётка Жэня — вясёлая, вяліказубая, жыццёлюбівая жанчына. Жэня Міхельсон любіла сала. Пра свою любоў да скварачкі яна расказвала наступнае: „Прыехала я ў Менск вучыцца на бібліятэкарку, паступіла на вечаровае аддзяленне. У бацькоў не было грошай, каб мяне вучыць. Працавала маляром на будоўлі. Усе сядаюць палуднаваць, дастаюць хлеб і сала, а я — селядца з цыбуляю. Яны сала, я сялёдку. Дайшло да таго, што я пачала прытомнасць страчваць. Раз згубіла, другі… Павалілася — вядро з фарбаю на сябе вывернула. Тады жанчыны сабраліся й кажуць… Ты, Жэнька, канечне, жыдоўка, і ніхто цябе за гэта не асуджае, але каб жыць і працаваць, трэба сала есці. Угаварылі мяне з’есці скварку. З таго часу я без скварачкі не магу“. Дома Жэня Міхельсон сала не ела, свякруха забараняла, а ў бібліятэцы заўсёды мела канапку з белымі скваркамі. З бібліятэкі цётка Жэня перайшла працаваць у газетны шапік, дзе, пэўна, таксама падсілкоўвалася сальцам. Апошні раз я бачыў Жэню Міхельсон у гэтым шапіку, на бульвары Тараса Шаўчэнкі. Яна сказала: „Ой, Валодзя, з’язджаю я ў Амерыку. Якая розніца, дзе прэсу прадаваць?“ Сапраўды. Жэня Міхельсон з’ехала. Цікава, ці есць яна сала ў Брукліне? Не ведаю.

Як не ведаю, які лёс напаткаў Фіму…

У дзіцячым садку ў маю групу хадзіў Фіма. Прозвішча ягонае сцерлася з памяці, а вось учынак бачу, як сягоння… Стаяў сонечны верасень, цёплы і духмяны, як антонаўскі яблык. Двор садка засцілала шапаткая лістота. Па кляновым золаце прыйшоў Фімаў бацька, тоўсты, як шар. Фіма падбег да таты, апусціўся на калені і пачаў гладзіць рукамі бялюткія чаравікі. „Тата, у цябе самыя прыгожыя на свеце чаравікі! Можна я іх пацалую?“ Фіма расцалаваў бацькавы чаравікі. Учынак быў настолькі нечаканы, што нават суворая выхавацелька Клаўдзія нічога не змагла сказаць.

А яшчэ ў маю групу хадзіў Жэнік…

З Жэнікам Цыканоўскім я чытаў вершы. Ён адно чатырохрадкоўе, я другое, ён наступнае, потым зноў я. Такі дзетсадаўскі мантаж. У тагачасных садках была мода чытаць вершыкі на пару. І каб адзін хлопчык быў белы-белы з блакітнымі вачыма, а другі чорны-чорны. Цыканоўскі быў чарнавокі, усмешлівы, з трапяткім гукам „грр-р“ замест „р“. І вось праз дваццаць гадоў я сустрэў Жэніка на таксовачным прыпынку. У свае дваццаць пяць ён аблысеў цалкам, як калена. А ў мяне былі даўжэзныя валасы. „Мы зноў можам чытаць вершы. Уяўляеш: адзін лысы-лысы, а другі валасаты-валасаты!“ — пасмяяўся Цыканоўскі. Я заўсёды паважаў мужчын, якія не саромеюцца ўласнай лысіны і не заграбаюць яе касмылямі.

 
Валік Эльпер, як і Цыканоўскі, ніколі не ўстыдаўся лысіны, акуратнай плешы на цемені. Валік карыстаўся вялікай папулярнасцю сярод менскіх габрэек. Такой папулярнасцю, што журналістка Іра Халіп з гонарам казала: „Валічак зрабіў з мяне жанчыну!“ Я зайздросціў Валіку. Ці бывае зайздрасць чорнай або белай? Канечне, не бывае. Або ты зайздросціш, або не. Напэўна, з-за той зайздрасці я добра напіўся на Валікавых провадах у Ізраіль. Там і прыдумаў новае беларускае свята — праводзіны тутэйшага габрэя ў Ерусалім. А што за свята без рытуальных дзеянняў? Цяпер цяжка растлумачыць, якім чынам мне ўдалося ўгаварыць Ірку Халіпку з сяброўкаю ўчыніць эратычна-ўралагічны акт. Я абвясціў, што свята не свята, калі Валік не палюбуецца, як ягоныя каханкі мочацца на лёд Менскага мора. Снег сышоў. Гулянка ладзілася на грудку вакол вялікага вогнішча. З гэтага грудка ўсе жадаючыя, на чале з Эльперам, маглі назіраць, як Іра з сяброўкаю пасікалі на блакітны лёд. Упэўнены, у гарачыя дні ізраільцянін Валік з прыемнасцю згадвае залацістыя лужыны на прахалодным блакіце Менскага мора.

А я згадваю і іншае… Час, калі мяне мучыла пытанне: „Як адрозніць яўрэя ад жыда?“ Вось было пытанне з пытанняў. У савецкай імперыі слова „жыд“ было забароненае і выкарыстоўвалася выключна як абраза, а слова „яўрэй“, хоць і не насіла абразлівай афарбоўкі, з-за антысеміцкіх настрояў прамаўлялася на паўтону ніжэй за астатнія словы ў сказе. З-за гэтага я схіляюся да выкарыстання ў беларускай мове формы „габрэй“. Але гэта цяпер. А тады… Хто жыд? Хто яўрэй? І вось пачуў я апавяданне пра братоў-блізнюкоў. Аднаго з якіх можна залічваць у жыды, а другога — у яўрэі. Розніліся яны перш-наперш паводзінамі, бо выгляд мелі амаль аднолькавы. Калі братам хацелася цукерку, яны прыходзілі да маці. Тая, у залежнасці ад настрою, або адчыняла ключыкам буфет, або не. І калі буфет не адмыкаўся, паводзіны братоў рэзка мяняліся. Яўрэй выбягаў на вуліцу і з крыкам: „Яна не дала мне цукеркі!“ кідаўся ў вялізную брудную лужыну. Кідаўся ён спінаю ў ваду, высока па-рэвалюцыйнаму ўскінуўшы рукі. Жыд тым часам заставаўся на беразе, прысядаў на кукішкі, біў ваду даланёю так, каб не запрыскаць вопраткі, і мармытаў: „Не дала, не дала, не дала…“

Я тут згадваю менскіх габрэяў, а свет ведае віцебскіх. На жаль, я толькі адзін раз у жыцці наведаў Віцебск — горад легендарных мадэрністаў Казіміра Малевіча і Марка Шагала. Каля дамка, дзе жыў Шагал, я зрабіў фотаздымак — „шагаю“ каля дому Шагала. Здымак атрымаўся кепскай якасці, маленькі, крыва абрэзаны і мутны. Але я вырашыў паказаць яго мастаку Хаіму Ліўшыцу. Я пераняў Ліўшыца ў інстытуцкім калідоры і сказаў: „Хаім Маісеевіч, вось здымак“. „Так, здымак“, — паўтарыў Ліўшыц. „Я вось тут “шагаю”!“ „Кепска відаць, але я бачу, што нехта “шагае”“. „Гэта я “шагаю” каля дома Марка Шагала“. „Знайшлі, Валодзя, чым здзівіць. Я па гэтай вуліцы яшчэ смаркатым хлопчыкам бегаў. І Вы думаеце, я не пазнаю дому Шагала?“ Адрас шагалаўскага дому я даведаўся ў краязнаўчым музеі, але хацелася спраўдзіць яго і ў Ліўшыца. Спраўдзіў. Не ведаю, наколькі дакладна я буду трактаваць адзін з законаў юдаізму, але мне яго пераказалі так: „На правільнае пытанне ты атрымаеш дакладны адказ“. Выдатны закон. І ўсе нармальныя людзі мусяць яму падпарадкоўвацца. І не трэба баяцца. Людзей, якія могуць задаць правільнае пытанне, у Менску вельмі мала, як і людзей, што любяць спяваць.

Бора Сіманоўскі не любіў спяваць. Сапраўды, не любіць чалавек спяваць, і хай сабе не спявае. Правільна? Толькі Бора маўчаў на ўроку спеваў у сёмым класе. Сівы настаўнік мучыў акардэон, а Сіманоўскі сядзеў з закрытым ротам і глядзеў у столь. Каб Борка адкрываў рот, бойкі не адбылося б. А так настаўнік грымнуў інструментам аб стол, падышоў да Сіманоўскага і закрычаў на ўсю сярэднюю школу, каб той вымятаўся з класу. „Не пайду!“ Настаўнік паспрабаваў выцягнуць Сіманоўскага, але той учапіўся за парту, раскірэчыўся, угнуў галаву. Тады настаўнік спеваў… Ну, каб настаўнік працы, фізкультуры ці гісторыі пачаў біць вучня кулакамі па мордзе і галаве, усе б маўчалі. А так — настаўнік спеваў! У класе выбухнула істэрыка. „Жыды б’юцца! Жыды б’юцца!“ — крычала на сорак галасоў мікрараёнскае школьніцтва. Дзядзька-настаўнік перамог, выкінуў Барыса Сіманоўскага на калідор, вярнуўся і зайграў „Марсельезу“. Самае дзіўнае, што настаўнік не паскардзіўся на вучня, а той пачаў старанна раскрываць рот — нібыта спявае.

Калі табе маркотна, дапамагаюць і згадкі пра жанчын. Я згадваю і габрэйскіх жанчын — такіх, як Голда Роберман. Успамінаю, як я ляжаў у ложку з голай Голдаю. На вуліцы панавала пекла. Мы ўжо не любілі адно аднаго. Так, выпадкова сустрэўшыся ў Маскве, схадзілі ў кавярню і злюбіліся пасярод дня. Дзіўна, калі мы закахаліся, дык гулялі ночы навылёт, гаварылі, цалаваліся, а цяпер будзённа спатолілі полавыя памкненні і адпачывалі на скамечаных прасцінах. „Дай слова, што нікому не раскажаш“, — прашаптала Голда. „Пра тое, што мы любіліся?“ „Не“. „Даю!“ „Я цяпер не Голда Лейбаўна, а Галіна Львоўна. І прозвішча ў мяне Страчанкова, а не Роберман“. „Замуж выйшла?“ „Не. Проста Масква — не Менск, тут лепш назвацца Страчанковай“. Наступная сустрэча з Голдаю адбылася праз некалькі гадоў, яна выйшла замуж, нарадзіла дачку і ўзяла мужава прозвішча, а якое, не скажу. Адно, што зноў расійскае.

Пра беларускіх габрэяў у Маскве можна ўспамінаць бясконца, але раскажу яшчэ і пра Лаўфманаў. Сям’я Лаўфманаў кантралявала гандаль у гарадку Мсціслаў. „Кантралявала“ — гэта з сучаснай лексікі, але дакладна. Лаўфману-старэйшаму падпарадкоўваліся розныя базы і склады. Мы сутыкнуліся з ім па досыць складанай па савецкім часе праблеме. У сутарэннях кармеліцкага касцёла падначаленая Лаўфману гароднінная база саліла і захоўвала агуркі. Соль ела касцёльныя сцены. Лаўфман выслухаў нас — рэстаўратараў — і бочкі з агуркамі прыбраў. Сярод нас знайшліся ўдзячныя людзі, аматары ідышу і старажытнагабрэйскіх песень. Яны напрасіліся да гандляра ў госці. Самае цікавае, што я пачуў пасля тых гасцей, былі не песні, хоць і яны мелі неаспрэчную каштоўнасць. Уразіла апісанне Лаўфмана-наймалодшага. Калі прыйшлі госці, ён ужо сядзеў за сталом. Маленькі Лаўфман-Вельзэвул узвышаўся над пачастункамі на адмысловым крэсле. Гадоў ён меў восем-дзевяць. Рот быў шырокі, з рэдзенькімі зубкамі. У правай руцэ сціскалася свежая, тлустая, сакаўная катлета, а ў левай трымалася мухабойка. „Наш меншанькі, самы разумны, — з захапленнем распавяла жонка Лаўфмана-найстарэйшага. — Наш унучак вучыцца ў Маскве. Уяўляеце?! У самой Маскве. І дзякуючы яму, нашаму разумніку-прыгажуну, сын атрымаў кватэру, і не на ўскрайку, а ў цэнтры. У цэнтры Масквы, во! Гэта ўсё выгляд і розум. На выгляд ён выдае на поўнага ідыёта. Вось мы яго й завялі ў школу для разумовых інвалідаў і навучылі, як сябе паводзіць. Ён паўгода іграў ролю крэтына. Сыну далі спачатку даведку, пра хваробу майго ўнука, а пазней і кватэру. А цяпер ён ходзіць у элітную маскоўскую школу, што спецыялізуецца на ангельскай мове. Пакажы, пакажы ім, як выглядае маскоўскі дурань!“ Маленькі Лаўфман сціснуў катлету так, што тлушч пацёк па пальцах вундэркінда, і ляснуў мухабойкаю па стале. Каб пераканаць гледачоў канчаткова, ён пусціў з носа соплі, а з рота сліну… Нават аповед пра катлету з мухабойкаю мяне ўразіў, а каб глянуць на малалетняга Вельзэвула — Уладара мухаў?

 
Але вернемся з Масквы ў Менск, да тутэйшых габрэяў…

У двары дому нумар сем па вуліцы Чарнышэўскага гулялі два Гены: Генка-Тонкі Мальцінскі — сын перакладчыка Хаіма, які пераўвасабляў беларускую літаратуру на ідыш для часопіса „Зорка Бірабіджану“, і Генка-Тоўсты Паркін. Два Генкі — дзве супрацьлегласці. Тонкі — суцэльны рух, актыўнасць дваццаць чатыры гадзіны ў суткі, падманы, інтрыгі, смех. Гэта Генка-Тонкі абмяняў пустыя стрыжні да шарыкавай, яшчэ нікім не бачанай, ручкі на процьму цацак, за што атрымаў па мардасах. А Гена-Тоўсты сядзеў і чытаў Стывэнсана, Дойла, Купэра, Рыда… Зладзейнічаць ён пачне пазней. Украдзе машыну і сядзе ў турму, дзе пачне сачыняць раманы. Гена-Тонкі, пэўна ж, сеў бы ў турму, каб не эміграцыя. Тонкі з’ехаў у Ізраіль і стаў афіцэрам паветраных сілаў. А Тоўсты стаў аўтарам турэмных раманаў. Вось такія Генкі жылі на Чарнышэўскага-сем, што паміж вуліцамі Якуба Коласа і Кузьмы Чорнага.

А ў доме нумар тры на Чарнышэўскага жыў Славік Эпштэйн. Ён выдатна вучыўся ў пачатковай школе. Меў ганарысты характар і гарбаносы профіль. Славік два разы ўзапар пабіў мае акуляры. О, гэтыя акуляры! Я з мамай ездзіў на край Менску, дзе падбіралі лінзы. І нарэшце я з’явіўся ў класе ў новенькіх, бліскучых акулярах. А ў кішэні сіняга форменнага пінжака ляжаў зялёна-малахітавы футарал. Толькі адзін урок я прасядзеў у акулярах. На перапынку паспрачаўся з Эпштэйнам: хто намалюе больш роўны круг крэйдаю на дошцы. Абодва кругі атрымаліся крывыя. І гарачая спрэчка перарасла ў бойку. Аправу без шкла я паказаў маці. Мы зноўку ездзілі на ўскраіну. А калі я з’явіўся ў абноўленых акулярах, дык першае, што зрабіў: падышоў да Славіка і папярэдзіў, што калі ён зломіць акуляры, раздзяру ягоны дзённік выдатніка на шматкі. „Не раздзярэш“. Дарма ён так сказаў. Я схапіў дзённік. З маіх рук паляцела пакамечаная пашкуматаная папера. Зразумела, Эпштэйн не вытрымаў крыўды. Другія акуляры загінулі. Бацька сказаў, што мне не варта насіць акуляры, бо можна застацца зусім без вачэй. Біліся мы з Эпштэйнам толькі два разы, а так сябравалі, і калі мае бацькі атрымалі новую кватэру і мы пераязджалі, Славік падарыў мне на памяць манету Вялікага Княства Літоўскага з выбітай на ёй Пагоняю.

Манета згубілася. Шмат што згубілася. Але згадкі пра манету мяне супакойваюць, як і згадкі пра Магаліфаў…

Ведаў я трох Магаліфаў, двух асабіста, а аднаго Магаліфа-дзеда — завочна. Магаліф-дзед камісарыў ва Ўкраіне пад час грамадзянскай вайны і зрабіў вялікую ласку расійскай літаратуры. Ён выратаваў выбітнага пісьменніка — Міхаіла Прышвіна. Байцы Чырвонай арміі збіраліся „замачыць“ сівабародага дзядка з падазронымі паперкамі ў рэчмяху. А камісар Магаліф загадаў дзядка адпусціць. Хапіла адукацыі. Можа тому, калі я вёў журналісцкае расследаванне пра лёс каштоўнасцяў, якія Сталін вывозіў з СССР і прадаваў у Германіі і праз Германію, напароўшыся на камісара Магаліфа, які быў намеснікам савецкага амбасадара ў Нямеччыне і, відавочна, прымаў удзел у распродажы збораў Эрмітажу, я не стаў акцэнтаваць на ім увагу. І калі Магаліф пашкадаваў і абараніў Прышвіна, дык Сталін не пашкадаваў Магаліфа, і ягоныя цёплыя ўзаемаадносіны з Ліляю Брык не дапамаглі. Фотаздымак, дзе каханка Маякоўскага Ліля стаіць з камісарам Магаліфам на фоне маскоўскага Крамля, мне паказваў Магаліф-бацька. Ён прыехаў у Менск з Горак. Прыехаў не адзін, а з найлепшым сябрам — жабкаю ў зялёным тэрмасе. Мы сядзелі ў скверыку на пляцы Перамогі. Магаліф-бацька скардзіўся жабцы на лёс і паказваў мне здымкі з ЗША, куды перабраўся жыць Магаліф-сын. Здымкі былі мярзотныя. Распаўнелы Магаліф-сын адзняў свой выходны дзень са смажаннем мяса, піццём віна і сном на траве. Сытае марнатраўства — вось і ўсё пра здымкі. А ў Менску Магаліф-сын пісаў песні, досыць меладычныя, і выконваў тыя песні Лявон Барткевіч з ансамблю „Песняры“. А ў Амерыцы Магаліф-сын працуе ў фірме „Шанэль“, грузчыкам у краме. Магаліф-бацька на развітанне паказаў здымак з Ліляю Брык і папрасіў адкласці напісанне артыкулу пра дэпартацыю каштоўнасцяў, бо час не той. Цяпер той час, дзесяць год мінула, і даўно няма той жабкі з тэрмасу. Адны згадкі пра яе.

Я згадваю яшчэ шмат тых, хто не хоча прызнавацца ў сваім габрэйстве. Згадваю, каб адагнаць маркоту й безнадзейнасць, якія акупавалі наш Менск.

Успамінаю Ігара Лібермана, які ніколі не саромеўся, што ён габрэй. Удакладню: націск на першы склад — Ліберман. Ён за гэта перажываў. А я забываўся й казаў Ліберман. І на Адэсу я казаў Адзеса. А ён нерваваўся. Ігар Ліберман перажываў толькі за гэтыя два словы, за ўсё астатняе — не. Войска, а ён у войску ахоўваў турму, прывучыла не перажываць з-за драбязы. І з-за жанчын ён не перажываў, у яго іх было процьма, толькі за жонку ён узяў Рэгіну-музыказнаўцу. Непрыгожую. Вядома, на мой густ. І я ніяк не мог зразумець, чаму Ігар выбраў Рэгіну. Дайшло пазней. Толькі ў Рэні быў вялізны габрэйскі чамадан. Такі бязмежны, сплецены з лазовых дубцоў, жоўта-сіянісцкі чамадан. З такім і толькі з такім чамаданам можна было спакойна выправіцца на Зямлю Запаветную. Ігар з Рэняю спакавалі валізы і з’ехалі. З Ерусаліму Ліберман даслаў мне бутэльку віна, чырвонага і смачнага, як кроў.

Менск, снежань 1999 году